15

1 ΤΟ ΓΚΕΤΟ

Τι είναι αυτό το αστέρι

Είκοσι τρεις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

Η ΧΑΝΝΑ περιεργαζόταν το είδωλό της στον καθρέφτη της ντουλάπας

Αυτό το υφασμάτινο αστέρι που μόλις είχε καρφιτσώ-σει στον γιακά της δεν ήταν τελικά και τόσο άσχημο Τα χρώματα έδεναν αρμονικά μεταξύ τους το κίτρινο της ώχρας του αστεριού ταίριαζε με το καφετί της σκουριάς του φορέματος όπου ξεχώριζαν κάτι κατακόκκινα λου-λουδάκια Αυτή η πινελιά έδενε σχεδόν άψογα με τις δύο αποχρώσεις Η Χάννα ήξερε από χρώματα γνώριζε τις διαβαθμίσεις τους Στο σχολείο ήταν από τις καλύτερες στη ζωγραφική οι καθηγητές της της έλεγαν laquoΘα γίνεις σπουδαία ζωγράφος αν ασχοληθείς σοβαράraquo

Κι έπειτα τα αστέρια είχαν ωραίο σχήμαΗ Χάννα ήξερε και από σχήματα Στο χαρτί τα σχε-

δίαζε με μεγάλη ακρίβεια κάθε φορά που είτε ζωγράφι-ζε με σινική μελάνη είτε τα ιχνογραφούσε με πρεσαριστό κάρβουνο ή μολυβοκάρβουνο

Το αστέρι ήταν η ασπίδα του Δαβίδ το σύμβολο του εβραϊκού λαού

Ήταν εκείνο το μικρό φως που κάποιες νύχτες ξεπρό-

16

βαλλε πρώτο απrsquo όλα δίπλα στην καμπύλη του φεγγα-ριού με φόντο τον βαθύ μπλε ουρανό της Θεσσαλονί-κης Το αγαπούσε αυτό το αστέρι το κοίταζε από το πα-ράθυρο προτού κοιμηθεί βέβαιη ότι ο Αδωνάι ο Κύριος το είχε στείλει εκεί μόνο για κείνη Και φυσικά ο Αδω-νάι είχε φτιάξει και όλο τον υπόλοιπο κόσμο για κείνη αυτό της έλεγε πάντα ο ραβίνος τα κοχύλια που εγκλώ-βιζαν τη θάλασσα στις υπέροχες φιλντισένιες σπείρες τους τα λευκά λεία βότσαλα στην ακτή που ήταν λες κι έκαναν μασάζ στα πόδια το καλοκαίρι τις ευωδιαστές πορτοκαλιές που οριοθετούσαν τους δρόμους της πόλης της και με τους καρπούς τους έπαιζαν πόλεμο τα παιδιά τον Όλυμπο που όταν η ατμόσφαιρα ήταν καθαρή φαι-νόταν από το λιμάνι και ήταν σκέτη απόλαυση να τον αγναντεύεις από μακριά

Το αστέρι τής θύμιζε τα φώτα όταν γιόρταζαν το Χα-νουκά Στο σπίτι τους στο κηροπήγιο με τις εννιά θέσεις στην αρχή άναβαν δύο κεριά και στη συνέχεια από ένα κάθε βράδυ ώστε μετά από οκτώ μέρες να έχει φωτιστεί όλο

Κι επιπλέον τη μητέρα της τη λένε Στέλλα που πάει να πει αστέρι και της είναι τόσο ταιριαστό αυτό το όνο-μα γιατί ήταν πάντα λαμπερή σαν ένα αστέρι

Ποιος θα το rsquoλεγε ποτέ ότι ένα αστέρι θα μπορούσε να προκαλέσει έτσι ξαφνικά το κλάμα των ανθρώπων

Το προηγούμενο βράδυ η μαμά τρύπησε το δάχτυλό της καθώς το έραβε στο φόρεμά της Η Χάννα την κοι-τούσε όσο δούλευε καθισμένη στην καρέκλα Έσταξε μια σταγόνα αίμα Μία μόνο μια σταγόνα μεγάλη και

17

κόκκινη πυκνή σαν μέλι που ξεπρόβαλε αργά αργά στο τρυπημένο της δάχτυλο Η μαμά που ήταν έμπειρη μο-δίστρα το ρούφηξε με έναν αναστεναγμό Και στα μά-τια της ξεπρόβαλε ένα σιωπηλό δάκρυ

Όχι αυτό το κίτρινο υφασμάτινο αστέρι που μόλις έραψε στο πέτο της δε θα ήταν διόλου άσχημο αν πριν από μερικούς μήνες δεν είχαν σημειωθεί τα επεισόδια της πλατείας Ελευθερίας αν δεν ανάγκαζαν τον αδερ-φό της να πάει να δουλέψει στην κατασκευή του δρόμου για τη Λάρισα

Αυτό το αστέρι δε θα ήταν διόλου άσχημο σε κάποια άλλη χρονική στιγμή ή έστω σε κάποιο άλλο μέρος του σύμπαντος ή αν το έραβε στο φόρεμά της από επιλογή έτσι όπως μάζευε από συνήθεια τα μαλλιά της και τα στε-ρέωνε με ένα λουλούδι κι όχι επειδή τους το επέβαλλαν με διάταγμα

Η μαμάΕκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε εντελώς ξαφνικά πί-

σω της σαν φάντασμαΚαι οι δύο μαζί ίσα ίσα που χωρούσαν στον καθρέ-

φτη Το κεφάλι της μαμάς ξέφευγε κάπως από την κορ-νίζα σταματούσε στο ύψος των ματιών Αυτή η κομμέ-νη εικόνα προξενούσε ένα περίεργο αίσθημα στη Χάν-να Τα γεγονότα των τελευταίων μηνών είχαν στερήσει από όλους κάτι ακόμη κι από τη μαμά της Έπρεπε ακό-μη να σκεφτεί τι ακριβώς αλλά σίγουρα της είχαν στερή-σει τη συνήθεια να χτυπάει παλαμάκια όταν άκουγε κά-ποιο καλό νέο που της μετέφεραν οι γείτονες εκείνο τον ιδιαίτερο τρόπο που είχε όταν καθάριζε το ψάρι με το κε-

18

φάλι της γερμένο χαμένη σε κάποια σκέψη που την έκα-νε να χαμογελά μόνη την ξεγνοιασιά που την έκανε να σιγοτραγουδά όποτε νόμιζε πως δεν την άκουγε κανείς

Άξαφνα στα μάτια της Χάννα τα συναισθήματα και τα γεγονότα ακόμη και της προηγούμενης μέρας έμοια-ζαν να ανήκουν στο απώτερο παρελθόν ένα παρελθόν που είχε πάψει πια να της ανήκει που ίσως να μην είχε συμβεί ποτέ στrsquo αλήθεια Η έκθεση που έγραψε στο σχο-λείο την ώρα των ιταλικών και οι κουβέντες με τις φίλες της στο διάλειμμα η διαδρομή με το τραμ μαζί με τον Ματίας που σιγά σιγά της γινόταν πιο συμπαθής από τους άλλους η τελευταία ταινία που είδε στον κινημα-τογράφο Παλλάς και που τη συγκίνησε τόσο που έβαλε τα κλάματα στα κρυφά γιατί ντρεπόταν μήπως οι άλλοι τη θεωρήσουν ευαίσθητη όλα έμοιαζαν να τυλίγονται στην ομίχλη και να εξαφανίζονται να χάνουν υπόσταση και αξία Και για όλα αυτά έφταιγε ένα αστέρι

Τώρα όρθια πίσω της η μαμά της την κοίταζε βουβή με ένα παράξενο χαμόγελο πικρό περισσότερο από χα-μόγελο ήταν ο μορφασμός ενός προσώπου που κάποιος είχε σβήσει το χρώμα του θαρρείς και ήταν ζωγραφιά από κιμωλία πάνω σε κάποιο πεζοδρόμιο

Έμειναν έτσι μερικά λεπτά κοιτάζοντας η μία την άλ-λη δίχως να έχουν τι να πουν κι ύστερα η μαμά έκλεισε τα μάτια Όχι όμως η Χάννα εκείνη δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια μπροστά σε τίποτα και σε κανέναν Από μικρή της το έλεγαν εσύ δεν κλείνεις ποτέ τα μάτια

Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια πόσες φορές είχε ακούσει τη μητέρα της τη Στέλλα να της το λέει τον πα-

19

τέρα της τον Μωυσή τους παππούδες και τους θείους της λες και ήταν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της το γνώρισμά της που την ξεχώριζε από όλους τους άλ-λους ανθρώπους στη γη κάτι που την έκανε μοναδική Ούτε κι εκείνη τη φορά που περιποιήθηκαν το πόδι της στο νοσοκομείο Χιρς έκλεισε τα μάτια Είχε γλιστρήσει από έναν μαντρότοιχο όπου είχε σκαρφαλώσει κοντά στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο Δεν ήταν ψηλός όμως το χτύπημα ήταν άσχημο κι επειδή μια κοφτερή πέτρα της άνοιξε το πόδι και δεν μπορούσε ούτε καν να περπα-τήσει αναγκάστηκαν να την πάνε σηκωτή στον γιατρό Εκείνη ήθελε να κοιτάζει την ώρα που της καθάριζαν με γάζες το αίμα που είχε γίνει ένα με το χώμα την ώρα που το νερό το ξέπλενε και χυνόταν κόκκινο στο λεκανάκι την ώρα που ο επίδεσμος την έσφιγγε πολύ κι ένιωθε λες και χιλιάδες καρφίτσες τρυπούσαν το δέρμα της

Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο δεν υπήρχε πια το κατέστρεψαν οι Γερμανοί Εκείνη η απέραντη έκταση από μνήματα που την έβλεπε συχνά από τον μαντρότοι-χο και αναρωτιόταν τι θα γινόταν στrsquo αλήθεια την ημέρα της ανάστασης των νεκρών ήταν πλέον ρημαγμένη και με τα υλικά είχαν πλακοστρώσει τους δρόμους Λένε μά-λιστα πως μέχρι και μια πισίνα επένδυσαν με αυτά Μπο-ρεί εκείνη να μην έκλαψε που την πόναγε το πόδι της όμως έκλαψαν οι ηλικιωμένοι όταν βεβηλώθηκε το νε-κροταφείο

Είχαν αλλάξει τόσο πολλά και τόσο σύντομα Το ήξε-ρε πολύ καλά παρότι ήταν δεκαπέντε χρόνων και οι με-γάλοι για λίγο καιρό προσπάθησαν να προστατέψουν

20

τους πιο νέους κρύβοντάς τους ότι συνέβαινε Ήταν θαρρείς και οι μεγάλοι δίχως να το εκφράσουν χρησι-μοποιώντας ίσως αυτή τη γλώσσα που δεν έχει ανάγκη τις λέξεις και μεταδίδεται με τις λοξές ματιές με τα φρύ-δια που ανασηκώνονται και το κρυφό νεύμα του χεριού να είχαν συμφωνήσει να λένε ψέματα ή έστω να σιωπούν και για λίγο για πάρα πολύ λίγο καιρό είχαν βάλει τα δυ-νατά τους να το πετύχουν Δεν είχαν όμως καμία πιθα-νότητα να τα καταφέρουν Αυτό που συνέβαινε παραή-ταν μεγάλο και τρομερό και ισχυρό για να το κρύψουν Ήταν λες και κάποιος ήθελε να ανακόψει τη μανία της θάλασσας όταν τα κύματά της έσκαγαν ορμητικά στα βράχια μια μέρα με καταιγίδα τότε που η μαμά της της έλεγε σε παρακαλώ Χάννα μην πας να κοιτάξεις τη θά-λασσα πρόσεχε μη σε παρασύρουν τα κύματα όπως έκα-ναν με τον ξάδερφό σου τον Αλέξανδρο που ήταν έξι χρόνων και όλοι τον κλαίγαμε για χρόνια ακόμη τον κλαίμε Εκείνη όμως πήγαινε γιατί έτσι ήταν η Χάννα δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια και αν υπήρχε κάτι που έπρε-πε να δει ο κόσμος να χαλάσει εκείνη θα το έβλεπε Είχε πάει αρκετές φορές στα βράχια ιδίως όταν δεν έπρεπε Το έκανε γιατί ήθελε τόσο πολύ να βρίσκεται εκεί όταν θα επέστρεφε ο Αλέξανδρος Της είχε σφηνωθεί στο μυα-λό πως αφού η τρικυμία τον είχε πάρει μαζί της η ίδια η τρικυμία θα τον έφερνε πίσω σώο και αβλαβή Μια φο-ρά μάλιστα τον είδε να κολυμπάει μακριά στη μέση της θάλασσας αλλά δε θα ορκιζόταν ότι ήταν πράγματι αυ-τός δεν της φάνηκε θλιμμένος ή ανήσυχος κολυμπούσε χαρούμενος κι έπαιζε χαιρόταν όπως πάντα

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

16

βαλλε πρώτο απrsquo όλα δίπλα στην καμπύλη του φεγγα-ριού με φόντο τον βαθύ μπλε ουρανό της Θεσσαλονί-κης Το αγαπούσε αυτό το αστέρι το κοίταζε από το πα-ράθυρο προτού κοιμηθεί βέβαιη ότι ο Αδωνάι ο Κύριος το είχε στείλει εκεί μόνο για κείνη Και φυσικά ο Αδω-νάι είχε φτιάξει και όλο τον υπόλοιπο κόσμο για κείνη αυτό της έλεγε πάντα ο ραβίνος τα κοχύλια που εγκλώ-βιζαν τη θάλασσα στις υπέροχες φιλντισένιες σπείρες τους τα λευκά λεία βότσαλα στην ακτή που ήταν λες κι έκαναν μασάζ στα πόδια το καλοκαίρι τις ευωδιαστές πορτοκαλιές που οριοθετούσαν τους δρόμους της πόλης της και με τους καρπούς τους έπαιζαν πόλεμο τα παιδιά τον Όλυμπο που όταν η ατμόσφαιρα ήταν καθαρή φαι-νόταν από το λιμάνι και ήταν σκέτη απόλαυση να τον αγναντεύεις από μακριά

Το αστέρι τής θύμιζε τα φώτα όταν γιόρταζαν το Χα-νουκά Στο σπίτι τους στο κηροπήγιο με τις εννιά θέσεις στην αρχή άναβαν δύο κεριά και στη συνέχεια από ένα κάθε βράδυ ώστε μετά από οκτώ μέρες να έχει φωτιστεί όλο

Κι επιπλέον τη μητέρα της τη λένε Στέλλα που πάει να πει αστέρι και της είναι τόσο ταιριαστό αυτό το όνο-μα γιατί ήταν πάντα λαμπερή σαν ένα αστέρι

Ποιος θα το rsquoλεγε ποτέ ότι ένα αστέρι θα μπορούσε να προκαλέσει έτσι ξαφνικά το κλάμα των ανθρώπων

Το προηγούμενο βράδυ η μαμά τρύπησε το δάχτυλό της καθώς το έραβε στο φόρεμά της Η Χάννα την κοι-τούσε όσο δούλευε καθισμένη στην καρέκλα Έσταξε μια σταγόνα αίμα Μία μόνο μια σταγόνα μεγάλη και

17

κόκκινη πυκνή σαν μέλι που ξεπρόβαλε αργά αργά στο τρυπημένο της δάχτυλο Η μαμά που ήταν έμπειρη μο-δίστρα το ρούφηξε με έναν αναστεναγμό Και στα μά-τια της ξεπρόβαλε ένα σιωπηλό δάκρυ

Όχι αυτό το κίτρινο υφασμάτινο αστέρι που μόλις έραψε στο πέτο της δε θα ήταν διόλου άσχημο αν πριν από μερικούς μήνες δεν είχαν σημειωθεί τα επεισόδια της πλατείας Ελευθερίας αν δεν ανάγκαζαν τον αδερ-φό της να πάει να δουλέψει στην κατασκευή του δρόμου για τη Λάρισα

Αυτό το αστέρι δε θα ήταν διόλου άσχημο σε κάποια άλλη χρονική στιγμή ή έστω σε κάποιο άλλο μέρος του σύμπαντος ή αν το έραβε στο φόρεμά της από επιλογή έτσι όπως μάζευε από συνήθεια τα μαλλιά της και τα στε-ρέωνε με ένα λουλούδι κι όχι επειδή τους το επέβαλλαν με διάταγμα

Η μαμάΕκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε εντελώς ξαφνικά πί-

σω της σαν φάντασμαΚαι οι δύο μαζί ίσα ίσα που χωρούσαν στον καθρέ-

φτη Το κεφάλι της μαμάς ξέφευγε κάπως από την κορ-νίζα σταματούσε στο ύψος των ματιών Αυτή η κομμέ-νη εικόνα προξενούσε ένα περίεργο αίσθημα στη Χάν-να Τα γεγονότα των τελευταίων μηνών είχαν στερήσει από όλους κάτι ακόμη κι από τη μαμά της Έπρεπε ακό-μη να σκεφτεί τι ακριβώς αλλά σίγουρα της είχαν στερή-σει τη συνήθεια να χτυπάει παλαμάκια όταν άκουγε κά-ποιο καλό νέο που της μετέφεραν οι γείτονες εκείνο τον ιδιαίτερο τρόπο που είχε όταν καθάριζε το ψάρι με το κε-

18

φάλι της γερμένο χαμένη σε κάποια σκέψη που την έκα-νε να χαμογελά μόνη την ξεγνοιασιά που την έκανε να σιγοτραγουδά όποτε νόμιζε πως δεν την άκουγε κανείς

Άξαφνα στα μάτια της Χάννα τα συναισθήματα και τα γεγονότα ακόμη και της προηγούμενης μέρας έμοια-ζαν να ανήκουν στο απώτερο παρελθόν ένα παρελθόν που είχε πάψει πια να της ανήκει που ίσως να μην είχε συμβεί ποτέ στrsquo αλήθεια Η έκθεση που έγραψε στο σχο-λείο την ώρα των ιταλικών και οι κουβέντες με τις φίλες της στο διάλειμμα η διαδρομή με το τραμ μαζί με τον Ματίας που σιγά σιγά της γινόταν πιο συμπαθής από τους άλλους η τελευταία ταινία που είδε στον κινημα-τογράφο Παλλάς και που τη συγκίνησε τόσο που έβαλε τα κλάματα στα κρυφά γιατί ντρεπόταν μήπως οι άλλοι τη θεωρήσουν ευαίσθητη όλα έμοιαζαν να τυλίγονται στην ομίχλη και να εξαφανίζονται να χάνουν υπόσταση και αξία Και για όλα αυτά έφταιγε ένα αστέρι

Τώρα όρθια πίσω της η μαμά της την κοίταζε βουβή με ένα παράξενο χαμόγελο πικρό περισσότερο από χα-μόγελο ήταν ο μορφασμός ενός προσώπου που κάποιος είχε σβήσει το χρώμα του θαρρείς και ήταν ζωγραφιά από κιμωλία πάνω σε κάποιο πεζοδρόμιο

Έμειναν έτσι μερικά λεπτά κοιτάζοντας η μία την άλ-λη δίχως να έχουν τι να πουν κι ύστερα η μαμά έκλεισε τα μάτια Όχι όμως η Χάννα εκείνη δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια μπροστά σε τίποτα και σε κανέναν Από μικρή της το έλεγαν εσύ δεν κλείνεις ποτέ τα μάτια

Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια πόσες φορές είχε ακούσει τη μητέρα της τη Στέλλα να της το λέει τον πα-

19

τέρα της τον Μωυσή τους παππούδες και τους θείους της λες και ήταν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της το γνώρισμά της που την ξεχώριζε από όλους τους άλ-λους ανθρώπους στη γη κάτι που την έκανε μοναδική Ούτε κι εκείνη τη φορά που περιποιήθηκαν το πόδι της στο νοσοκομείο Χιρς έκλεισε τα μάτια Είχε γλιστρήσει από έναν μαντρότοιχο όπου είχε σκαρφαλώσει κοντά στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο Δεν ήταν ψηλός όμως το χτύπημα ήταν άσχημο κι επειδή μια κοφτερή πέτρα της άνοιξε το πόδι και δεν μπορούσε ούτε καν να περπα-τήσει αναγκάστηκαν να την πάνε σηκωτή στον γιατρό Εκείνη ήθελε να κοιτάζει την ώρα που της καθάριζαν με γάζες το αίμα που είχε γίνει ένα με το χώμα την ώρα που το νερό το ξέπλενε και χυνόταν κόκκινο στο λεκανάκι την ώρα που ο επίδεσμος την έσφιγγε πολύ κι ένιωθε λες και χιλιάδες καρφίτσες τρυπούσαν το δέρμα της

Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο δεν υπήρχε πια το κατέστρεψαν οι Γερμανοί Εκείνη η απέραντη έκταση από μνήματα που την έβλεπε συχνά από τον μαντρότοι-χο και αναρωτιόταν τι θα γινόταν στrsquo αλήθεια την ημέρα της ανάστασης των νεκρών ήταν πλέον ρημαγμένη και με τα υλικά είχαν πλακοστρώσει τους δρόμους Λένε μά-λιστα πως μέχρι και μια πισίνα επένδυσαν με αυτά Μπο-ρεί εκείνη να μην έκλαψε που την πόναγε το πόδι της όμως έκλαψαν οι ηλικιωμένοι όταν βεβηλώθηκε το νε-κροταφείο

Είχαν αλλάξει τόσο πολλά και τόσο σύντομα Το ήξε-ρε πολύ καλά παρότι ήταν δεκαπέντε χρόνων και οι με-γάλοι για λίγο καιρό προσπάθησαν να προστατέψουν

20

τους πιο νέους κρύβοντάς τους ότι συνέβαινε Ήταν θαρρείς και οι μεγάλοι δίχως να το εκφράσουν χρησι-μοποιώντας ίσως αυτή τη γλώσσα που δεν έχει ανάγκη τις λέξεις και μεταδίδεται με τις λοξές ματιές με τα φρύ-δια που ανασηκώνονται και το κρυφό νεύμα του χεριού να είχαν συμφωνήσει να λένε ψέματα ή έστω να σιωπούν και για λίγο για πάρα πολύ λίγο καιρό είχαν βάλει τα δυ-νατά τους να το πετύχουν Δεν είχαν όμως καμία πιθα-νότητα να τα καταφέρουν Αυτό που συνέβαινε παραή-ταν μεγάλο και τρομερό και ισχυρό για να το κρύψουν Ήταν λες και κάποιος ήθελε να ανακόψει τη μανία της θάλασσας όταν τα κύματά της έσκαγαν ορμητικά στα βράχια μια μέρα με καταιγίδα τότε που η μαμά της της έλεγε σε παρακαλώ Χάννα μην πας να κοιτάξεις τη θά-λασσα πρόσεχε μη σε παρασύρουν τα κύματα όπως έκα-ναν με τον ξάδερφό σου τον Αλέξανδρο που ήταν έξι χρόνων και όλοι τον κλαίγαμε για χρόνια ακόμη τον κλαίμε Εκείνη όμως πήγαινε γιατί έτσι ήταν η Χάννα δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια και αν υπήρχε κάτι που έπρε-πε να δει ο κόσμος να χαλάσει εκείνη θα το έβλεπε Είχε πάει αρκετές φορές στα βράχια ιδίως όταν δεν έπρεπε Το έκανε γιατί ήθελε τόσο πολύ να βρίσκεται εκεί όταν θα επέστρεφε ο Αλέξανδρος Της είχε σφηνωθεί στο μυα-λό πως αφού η τρικυμία τον είχε πάρει μαζί της η ίδια η τρικυμία θα τον έφερνε πίσω σώο και αβλαβή Μια φο-ρά μάλιστα τον είδε να κολυμπάει μακριά στη μέση της θάλασσας αλλά δε θα ορκιζόταν ότι ήταν πράγματι αυ-τός δεν της φάνηκε θλιμμένος ή ανήσυχος κολυμπούσε χαρούμενος κι έπαιζε χαιρόταν όπως πάντα

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

17

κόκκινη πυκνή σαν μέλι που ξεπρόβαλε αργά αργά στο τρυπημένο της δάχτυλο Η μαμά που ήταν έμπειρη μο-δίστρα το ρούφηξε με έναν αναστεναγμό Και στα μά-τια της ξεπρόβαλε ένα σιωπηλό δάκρυ

Όχι αυτό το κίτρινο υφασμάτινο αστέρι που μόλις έραψε στο πέτο της δε θα ήταν διόλου άσχημο αν πριν από μερικούς μήνες δεν είχαν σημειωθεί τα επεισόδια της πλατείας Ελευθερίας αν δεν ανάγκαζαν τον αδερ-φό της να πάει να δουλέψει στην κατασκευή του δρόμου για τη Λάρισα

Αυτό το αστέρι δε θα ήταν διόλου άσχημο σε κάποια άλλη χρονική στιγμή ή έστω σε κάποιο άλλο μέρος του σύμπαντος ή αν το έραβε στο φόρεμά της από επιλογή έτσι όπως μάζευε από συνήθεια τα μαλλιά της και τα στε-ρέωνε με ένα λουλούδι κι όχι επειδή τους το επέβαλλαν με διάταγμα

Η μαμάΕκείνη τη στιγμή εμφανίστηκε εντελώς ξαφνικά πί-

σω της σαν φάντασμαΚαι οι δύο μαζί ίσα ίσα που χωρούσαν στον καθρέ-

φτη Το κεφάλι της μαμάς ξέφευγε κάπως από την κορ-νίζα σταματούσε στο ύψος των ματιών Αυτή η κομμέ-νη εικόνα προξενούσε ένα περίεργο αίσθημα στη Χάν-να Τα γεγονότα των τελευταίων μηνών είχαν στερήσει από όλους κάτι ακόμη κι από τη μαμά της Έπρεπε ακό-μη να σκεφτεί τι ακριβώς αλλά σίγουρα της είχαν στερή-σει τη συνήθεια να χτυπάει παλαμάκια όταν άκουγε κά-ποιο καλό νέο που της μετέφεραν οι γείτονες εκείνο τον ιδιαίτερο τρόπο που είχε όταν καθάριζε το ψάρι με το κε-

18

φάλι της γερμένο χαμένη σε κάποια σκέψη που την έκα-νε να χαμογελά μόνη την ξεγνοιασιά που την έκανε να σιγοτραγουδά όποτε νόμιζε πως δεν την άκουγε κανείς

Άξαφνα στα μάτια της Χάννα τα συναισθήματα και τα γεγονότα ακόμη και της προηγούμενης μέρας έμοια-ζαν να ανήκουν στο απώτερο παρελθόν ένα παρελθόν που είχε πάψει πια να της ανήκει που ίσως να μην είχε συμβεί ποτέ στrsquo αλήθεια Η έκθεση που έγραψε στο σχο-λείο την ώρα των ιταλικών και οι κουβέντες με τις φίλες της στο διάλειμμα η διαδρομή με το τραμ μαζί με τον Ματίας που σιγά σιγά της γινόταν πιο συμπαθής από τους άλλους η τελευταία ταινία που είδε στον κινημα-τογράφο Παλλάς και που τη συγκίνησε τόσο που έβαλε τα κλάματα στα κρυφά γιατί ντρεπόταν μήπως οι άλλοι τη θεωρήσουν ευαίσθητη όλα έμοιαζαν να τυλίγονται στην ομίχλη και να εξαφανίζονται να χάνουν υπόσταση και αξία Και για όλα αυτά έφταιγε ένα αστέρι

Τώρα όρθια πίσω της η μαμά της την κοίταζε βουβή με ένα παράξενο χαμόγελο πικρό περισσότερο από χα-μόγελο ήταν ο μορφασμός ενός προσώπου που κάποιος είχε σβήσει το χρώμα του θαρρείς και ήταν ζωγραφιά από κιμωλία πάνω σε κάποιο πεζοδρόμιο

Έμειναν έτσι μερικά λεπτά κοιτάζοντας η μία την άλ-λη δίχως να έχουν τι να πουν κι ύστερα η μαμά έκλεισε τα μάτια Όχι όμως η Χάννα εκείνη δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια μπροστά σε τίποτα και σε κανέναν Από μικρή της το έλεγαν εσύ δεν κλείνεις ποτέ τα μάτια

Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια πόσες φορές είχε ακούσει τη μητέρα της τη Στέλλα να της το λέει τον πα-

19

τέρα της τον Μωυσή τους παππούδες και τους θείους της λες και ήταν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της το γνώρισμά της που την ξεχώριζε από όλους τους άλ-λους ανθρώπους στη γη κάτι που την έκανε μοναδική Ούτε κι εκείνη τη φορά που περιποιήθηκαν το πόδι της στο νοσοκομείο Χιρς έκλεισε τα μάτια Είχε γλιστρήσει από έναν μαντρότοιχο όπου είχε σκαρφαλώσει κοντά στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο Δεν ήταν ψηλός όμως το χτύπημα ήταν άσχημο κι επειδή μια κοφτερή πέτρα της άνοιξε το πόδι και δεν μπορούσε ούτε καν να περπα-τήσει αναγκάστηκαν να την πάνε σηκωτή στον γιατρό Εκείνη ήθελε να κοιτάζει την ώρα που της καθάριζαν με γάζες το αίμα που είχε γίνει ένα με το χώμα την ώρα που το νερό το ξέπλενε και χυνόταν κόκκινο στο λεκανάκι την ώρα που ο επίδεσμος την έσφιγγε πολύ κι ένιωθε λες και χιλιάδες καρφίτσες τρυπούσαν το δέρμα της

Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο δεν υπήρχε πια το κατέστρεψαν οι Γερμανοί Εκείνη η απέραντη έκταση από μνήματα που την έβλεπε συχνά από τον μαντρότοι-χο και αναρωτιόταν τι θα γινόταν στrsquo αλήθεια την ημέρα της ανάστασης των νεκρών ήταν πλέον ρημαγμένη και με τα υλικά είχαν πλακοστρώσει τους δρόμους Λένε μά-λιστα πως μέχρι και μια πισίνα επένδυσαν με αυτά Μπο-ρεί εκείνη να μην έκλαψε που την πόναγε το πόδι της όμως έκλαψαν οι ηλικιωμένοι όταν βεβηλώθηκε το νε-κροταφείο

Είχαν αλλάξει τόσο πολλά και τόσο σύντομα Το ήξε-ρε πολύ καλά παρότι ήταν δεκαπέντε χρόνων και οι με-γάλοι για λίγο καιρό προσπάθησαν να προστατέψουν

20

τους πιο νέους κρύβοντάς τους ότι συνέβαινε Ήταν θαρρείς και οι μεγάλοι δίχως να το εκφράσουν χρησι-μοποιώντας ίσως αυτή τη γλώσσα που δεν έχει ανάγκη τις λέξεις και μεταδίδεται με τις λοξές ματιές με τα φρύ-δια που ανασηκώνονται και το κρυφό νεύμα του χεριού να είχαν συμφωνήσει να λένε ψέματα ή έστω να σιωπούν και για λίγο για πάρα πολύ λίγο καιρό είχαν βάλει τα δυ-νατά τους να το πετύχουν Δεν είχαν όμως καμία πιθα-νότητα να τα καταφέρουν Αυτό που συνέβαινε παραή-ταν μεγάλο και τρομερό και ισχυρό για να το κρύψουν Ήταν λες και κάποιος ήθελε να ανακόψει τη μανία της θάλασσας όταν τα κύματά της έσκαγαν ορμητικά στα βράχια μια μέρα με καταιγίδα τότε που η μαμά της της έλεγε σε παρακαλώ Χάννα μην πας να κοιτάξεις τη θά-λασσα πρόσεχε μη σε παρασύρουν τα κύματα όπως έκα-ναν με τον ξάδερφό σου τον Αλέξανδρο που ήταν έξι χρόνων και όλοι τον κλαίγαμε για χρόνια ακόμη τον κλαίμε Εκείνη όμως πήγαινε γιατί έτσι ήταν η Χάννα δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια και αν υπήρχε κάτι που έπρε-πε να δει ο κόσμος να χαλάσει εκείνη θα το έβλεπε Είχε πάει αρκετές φορές στα βράχια ιδίως όταν δεν έπρεπε Το έκανε γιατί ήθελε τόσο πολύ να βρίσκεται εκεί όταν θα επέστρεφε ο Αλέξανδρος Της είχε σφηνωθεί στο μυα-λό πως αφού η τρικυμία τον είχε πάρει μαζί της η ίδια η τρικυμία θα τον έφερνε πίσω σώο και αβλαβή Μια φο-ρά μάλιστα τον είδε να κολυμπάει μακριά στη μέση της θάλασσας αλλά δε θα ορκιζόταν ότι ήταν πράγματι αυ-τός δεν της φάνηκε θλιμμένος ή ανήσυχος κολυμπούσε χαρούμενος κι έπαιζε χαιρόταν όπως πάντα

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

18

φάλι της γερμένο χαμένη σε κάποια σκέψη που την έκα-νε να χαμογελά μόνη την ξεγνοιασιά που την έκανε να σιγοτραγουδά όποτε νόμιζε πως δεν την άκουγε κανείς

Άξαφνα στα μάτια της Χάννα τα συναισθήματα και τα γεγονότα ακόμη και της προηγούμενης μέρας έμοια-ζαν να ανήκουν στο απώτερο παρελθόν ένα παρελθόν που είχε πάψει πια να της ανήκει που ίσως να μην είχε συμβεί ποτέ στrsquo αλήθεια Η έκθεση που έγραψε στο σχο-λείο την ώρα των ιταλικών και οι κουβέντες με τις φίλες της στο διάλειμμα η διαδρομή με το τραμ μαζί με τον Ματίας που σιγά σιγά της γινόταν πιο συμπαθής από τους άλλους η τελευταία ταινία που είδε στον κινημα-τογράφο Παλλάς και που τη συγκίνησε τόσο που έβαλε τα κλάματα στα κρυφά γιατί ντρεπόταν μήπως οι άλλοι τη θεωρήσουν ευαίσθητη όλα έμοιαζαν να τυλίγονται στην ομίχλη και να εξαφανίζονται να χάνουν υπόσταση και αξία Και για όλα αυτά έφταιγε ένα αστέρι

Τώρα όρθια πίσω της η μαμά της την κοίταζε βουβή με ένα παράξενο χαμόγελο πικρό περισσότερο από χα-μόγελο ήταν ο μορφασμός ενός προσώπου που κάποιος είχε σβήσει το χρώμα του θαρρείς και ήταν ζωγραφιά από κιμωλία πάνω σε κάποιο πεζοδρόμιο

Έμειναν έτσι μερικά λεπτά κοιτάζοντας η μία την άλ-λη δίχως να έχουν τι να πουν κι ύστερα η μαμά έκλεισε τα μάτια Όχι όμως η Χάννα εκείνη δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια μπροστά σε τίποτα και σε κανέναν Από μικρή της το έλεγαν εσύ δεν κλείνεις ποτέ τα μάτια

Η Χάννα δεν κλείνει ποτέ τα μάτια πόσες φορές είχε ακούσει τη μητέρα της τη Στέλλα να της το λέει τον πα-

19

τέρα της τον Μωυσή τους παππούδες και τους θείους της λες και ήταν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της το γνώρισμά της που την ξεχώριζε από όλους τους άλ-λους ανθρώπους στη γη κάτι που την έκανε μοναδική Ούτε κι εκείνη τη φορά που περιποιήθηκαν το πόδι της στο νοσοκομείο Χιρς έκλεισε τα μάτια Είχε γλιστρήσει από έναν μαντρότοιχο όπου είχε σκαρφαλώσει κοντά στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο Δεν ήταν ψηλός όμως το χτύπημα ήταν άσχημο κι επειδή μια κοφτερή πέτρα της άνοιξε το πόδι και δεν μπορούσε ούτε καν να περπα-τήσει αναγκάστηκαν να την πάνε σηκωτή στον γιατρό Εκείνη ήθελε να κοιτάζει την ώρα που της καθάριζαν με γάζες το αίμα που είχε γίνει ένα με το χώμα την ώρα που το νερό το ξέπλενε και χυνόταν κόκκινο στο λεκανάκι την ώρα που ο επίδεσμος την έσφιγγε πολύ κι ένιωθε λες και χιλιάδες καρφίτσες τρυπούσαν το δέρμα της

Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο δεν υπήρχε πια το κατέστρεψαν οι Γερμανοί Εκείνη η απέραντη έκταση από μνήματα που την έβλεπε συχνά από τον μαντρότοι-χο και αναρωτιόταν τι θα γινόταν στrsquo αλήθεια την ημέρα της ανάστασης των νεκρών ήταν πλέον ρημαγμένη και με τα υλικά είχαν πλακοστρώσει τους δρόμους Λένε μά-λιστα πως μέχρι και μια πισίνα επένδυσαν με αυτά Μπο-ρεί εκείνη να μην έκλαψε που την πόναγε το πόδι της όμως έκλαψαν οι ηλικιωμένοι όταν βεβηλώθηκε το νε-κροταφείο

Είχαν αλλάξει τόσο πολλά και τόσο σύντομα Το ήξε-ρε πολύ καλά παρότι ήταν δεκαπέντε χρόνων και οι με-γάλοι για λίγο καιρό προσπάθησαν να προστατέψουν

20

τους πιο νέους κρύβοντάς τους ότι συνέβαινε Ήταν θαρρείς και οι μεγάλοι δίχως να το εκφράσουν χρησι-μοποιώντας ίσως αυτή τη γλώσσα που δεν έχει ανάγκη τις λέξεις και μεταδίδεται με τις λοξές ματιές με τα φρύ-δια που ανασηκώνονται και το κρυφό νεύμα του χεριού να είχαν συμφωνήσει να λένε ψέματα ή έστω να σιωπούν και για λίγο για πάρα πολύ λίγο καιρό είχαν βάλει τα δυ-νατά τους να το πετύχουν Δεν είχαν όμως καμία πιθα-νότητα να τα καταφέρουν Αυτό που συνέβαινε παραή-ταν μεγάλο και τρομερό και ισχυρό για να το κρύψουν Ήταν λες και κάποιος ήθελε να ανακόψει τη μανία της θάλασσας όταν τα κύματά της έσκαγαν ορμητικά στα βράχια μια μέρα με καταιγίδα τότε που η μαμά της της έλεγε σε παρακαλώ Χάννα μην πας να κοιτάξεις τη θά-λασσα πρόσεχε μη σε παρασύρουν τα κύματα όπως έκα-ναν με τον ξάδερφό σου τον Αλέξανδρο που ήταν έξι χρόνων και όλοι τον κλαίγαμε για χρόνια ακόμη τον κλαίμε Εκείνη όμως πήγαινε γιατί έτσι ήταν η Χάννα δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια και αν υπήρχε κάτι που έπρε-πε να δει ο κόσμος να χαλάσει εκείνη θα το έβλεπε Είχε πάει αρκετές φορές στα βράχια ιδίως όταν δεν έπρεπε Το έκανε γιατί ήθελε τόσο πολύ να βρίσκεται εκεί όταν θα επέστρεφε ο Αλέξανδρος Της είχε σφηνωθεί στο μυα-λό πως αφού η τρικυμία τον είχε πάρει μαζί της η ίδια η τρικυμία θα τον έφερνε πίσω σώο και αβλαβή Μια φο-ρά μάλιστα τον είδε να κολυμπάει μακριά στη μέση της θάλασσας αλλά δε θα ορκιζόταν ότι ήταν πράγματι αυ-τός δεν της φάνηκε θλιμμένος ή ανήσυχος κολυμπούσε χαρούμενος κι έπαιζε χαιρόταν όπως πάντα

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

19

τέρα της τον Μωυσή τους παππούδες και τους θείους της λες και ήταν κάποιο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της το γνώρισμά της που την ξεχώριζε από όλους τους άλ-λους ανθρώπους στη γη κάτι που την έκανε μοναδική Ούτε κι εκείνη τη φορά που περιποιήθηκαν το πόδι της στο νοσοκομείο Χιρς έκλεισε τα μάτια Είχε γλιστρήσει από έναν μαντρότοιχο όπου είχε σκαρφαλώσει κοντά στο παλιό εβραϊκό νεκροταφείο Δεν ήταν ψηλός όμως το χτύπημα ήταν άσχημο κι επειδή μια κοφτερή πέτρα της άνοιξε το πόδι και δεν μπορούσε ούτε καν να περπα-τήσει αναγκάστηκαν να την πάνε σηκωτή στον γιατρό Εκείνη ήθελε να κοιτάζει την ώρα που της καθάριζαν με γάζες το αίμα που είχε γίνει ένα με το χώμα την ώρα που το νερό το ξέπλενε και χυνόταν κόκκινο στο λεκανάκι την ώρα που ο επίδεσμος την έσφιγγε πολύ κι ένιωθε λες και χιλιάδες καρφίτσες τρυπούσαν το δέρμα της

Το παλιό εβραϊκό νεκροταφείο δεν υπήρχε πια το κατέστρεψαν οι Γερμανοί Εκείνη η απέραντη έκταση από μνήματα που την έβλεπε συχνά από τον μαντρότοι-χο και αναρωτιόταν τι θα γινόταν στrsquo αλήθεια την ημέρα της ανάστασης των νεκρών ήταν πλέον ρημαγμένη και με τα υλικά είχαν πλακοστρώσει τους δρόμους Λένε μά-λιστα πως μέχρι και μια πισίνα επένδυσαν με αυτά Μπο-ρεί εκείνη να μην έκλαψε που την πόναγε το πόδι της όμως έκλαψαν οι ηλικιωμένοι όταν βεβηλώθηκε το νε-κροταφείο

Είχαν αλλάξει τόσο πολλά και τόσο σύντομα Το ήξε-ρε πολύ καλά παρότι ήταν δεκαπέντε χρόνων και οι με-γάλοι για λίγο καιρό προσπάθησαν να προστατέψουν

20

τους πιο νέους κρύβοντάς τους ότι συνέβαινε Ήταν θαρρείς και οι μεγάλοι δίχως να το εκφράσουν χρησι-μοποιώντας ίσως αυτή τη γλώσσα που δεν έχει ανάγκη τις λέξεις και μεταδίδεται με τις λοξές ματιές με τα φρύ-δια που ανασηκώνονται και το κρυφό νεύμα του χεριού να είχαν συμφωνήσει να λένε ψέματα ή έστω να σιωπούν και για λίγο για πάρα πολύ λίγο καιρό είχαν βάλει τα δυ-νατά τους να το πετύχουν Δεν είχαν όμως καμία πιθα-νότητα να τα καταφέρουν Αυτό που συνέβαινε παραή-ταν μεγάλο και τρομερό και ισχυρό για να το κρύψουν Ήταν λες και κάποιος ήθελε να ανακόψει τη μανία της θάλασσας όταν τα κύματά της έσκαγαν ορμητικά στα βράχια μια μέρα με καταιγίδα τότε που η μαμά της της έλεγε σε παρακαλώ Χάννα μην πας να κοιτάξεις τη θά-λασσα πρόσεχε μη σε παρασύρουν τα κύματα όπως έκα-ναν με τον ξάδερφό σου τον Αλέξανδρο που ήταν έξι χρόνων και όλοι τον κλαίγαμε για χρόνια ακόμη τον κλαίμε Εκείνη όμως πήγαινε γιατί έτσι ήταν η Χάννα δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια και αν υπήρχε κάτι που έπρε-πε να δει ο κόσμος να χαλάσει εκείνη θα το έβλεπε Είχε πάει αρκετές φορές στα βράχια ιδίως όταν δεν έπρεπε Το έκανε γιατί ήθελε τόσο πολύ να βρίσκεται εκεί όταν θα επέστρεφε ο Αλέξανδρος Της είχε σφηνωθεί στο μυα-λό πως αφού η τρικυμία τον είχε πάρει μαζί της η ίδια η τρικυμία θα τον έφερνε πίσω σώο και αβλαβή Μια φο-ρά μάλιστα τον είδε να κολυμπάει μακριά στη μέση της θάλασσας αλλά δε θα ορκιζόταν ότι ήταν πράγματι αυ-τός δεν της φάνηκε θλιμμένος ή ανήσυχος κολυμπούσε χαρούμενος κι έπαιζε χαιρόταν όπως πάντα

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

20

τους πιο νέους κρύβοντάς τους ότι συνέβαινε Ήταν θαρρείς και οι μεγάλοι δίχως να το εκφράσουν χρησι-μοποιώντας ίσως αυτή τη γλώσσα που δεν έχει ανάγκη τις λέξεις και μεταδίδεται με τις λοξές ματιές με τα φρύ-δια που ανασηκώνονται και το κρυφό νεύμα του χεριού να είχαν συμφωνήσει να λένε ψέματα ή έστω να σιωπούν και για λίγο για πάρα πολύ λίγο καιρό είχαν βάλει τα δυ-νατά τους να το πετύχουν Δεν είχαν όμως καμία πιθα-νότητα να τα καταφέρουν Αυτό που συνέβαινε παραή-ταν μεγάλο και τρομερό και ισχυρό για να το κρύψουν Ήταν λες και κάποιος ήθελε να ανακόψει τη μανία της θάλασσας όταν τα κύματά της έσκαγαν ορμητικά στα βράχια μια μέρα με καταιγίδα τότε που η μαμά της της έλεγε σε παρακαλώ Χάννα μην πας να κοιτάξεις τη θά-λασσα πρόσεχε μη σε παρασύρουν τα κύματα όπως έκα-ναν με τον ξάδερφό σου τον Αλέξανδρο που ήταν έξι χρόνων και όλοι τον κλαίγαμε για χρόνια ακόμη τον κλαίμε Εκείνη όμως πήγαινε γιατί έτσι ήταν η Χάννα δεν έκλεινε ποτέ τα μάτια και αν υπήρχε κάτι που έπρε-πε να δει ο κόσμος να χαλάσει εκείνη θα το έβλεπε Είχε πάει αρκετές φορές στα βράχια ιδίως όταν δεν έπρεπε Το έκανε γιατί ήθελε τόσο πολύ να βρίσκεται εκεί όταν θα επέστρεφε ο Αλέξανδρος Της είχε σφηνωθεί στο μυα-λό πως αφού η τρικυμία τον είχε πάρει μαζί της η ίδια η τρικυμία θα τον έφερνε πίσω σώο και αβλαβή Μια φο-ρά μάλιστα τον είδε να κολυμπάει μακριά στη μέση της θάλασσας αλλά δε θα ορκιζόταν ότι ήταν πράγματι αυ-τός δεν της φάνηκε θλιμμένος ή ανήσυχος κολυμπούσε χαρούμενος κι έπαιζε χαιρόταν όπως πάντα

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

21

Είχαν αλλάξει πάρα πολλάΕδώ και δύο χρόνια οι Γερμανοί είχαν καταλάβει τη

Θεσσαλονίκη Η πρώτη τους κίνηση ήταν να κλείσουν τις εφημερίδες Ο πατέρας της ο Μωυσής έγραφε κι αυ-τός στην El Mesajero σrsquo αυτή την εφημερίδα για την οποία καμάρωναν πολύ οι σεφαραδίτες Εβραίοι λόγω της παράξενης γλώσσας τους που έμοιαζε τόσο με τα ισπανικά λαντίνο την έλεγαν και που οι Έλληνες συνή-θως δεν καταλάβαιναν Στην πόλη κυκλοφορούσαν πά-νω από είκοσι εφημερίδες και οι περισσότερες έκλεισαν εν μία νυκτί Άσχημα τα νέα για τον δημοσιογράφο πα-τέρα της που ξαφνικά έμεινε άνεργος και δεν ήξερε να κάνει τίποτε άλλο πέρα από το να γράφει Κι από τότε βάλθηκε να γράφει μόνος του άρθρα στα κρυφά και τα έδινε να τα διαβάσουν μόνο σε όσους γνώριζε καλά και ήταν σίγουρος πως δε θα τον κατέδιδαν Η μαμά όμως τον παρακαλούσε κάθε νύχτα όταν έμεναν μόνοι τους στην κάμαρά τους και νόμιζαν ότι δεν τους άκουγε η Χάννα του έλεγε πρέπει να προσέχεις αν σε πιάσουν θα καταστρέψεις την οικογένειά σου ποιος ο λόγος λοιπόν να γράφεις Μα είναι δυνατόν να μη θες να κάνεις τίπο-τε άλλο Χρειάζεσαι μια σίγουρη δουλειά σκέψου το κα-λύτερα

Λίγο μετά οι Γερμανοί έκλεισαν και τις βιβλιοθήκες και άρπαξαν όλα τα βιβλία Μια νύχτα στο σπίτι της Χάννα έφτασε μια βαριά κούτα Στο χαρτόνι έγραφε laquoερ-γαλείαraquo μόνο που αντί για βίδες και μπουλόνια περιεί-χε βιβλία ήταν οι πιο πολύτιμοι τόμοι της εβραϊκής κοι-νότητας θραύσματα ιστορίας που δεν έπρεπε να κατα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

22

στραφούν οι θεματοφύλακες των παραδόσεων των σε-φαραδιτών ανά τους αιώνες που έπρεπε να τα προστα-τέψουν και να τα φυλάξουν Ο πατέρας της ο Μωυσής τα έκρυψε στο πατάρι με τη βοήθεια μιας φορητής σκά-λας και του Αντρέα που ήταν νέος και δυνατός Η Χάν-να πολύ θα ήθελε να τα ανοίξει να τα ξεφυλλίσει ήταν όμως προτιμότερο να τα αφήσει πακεταρισμένα έτσι δε θα καταστρέφονταν και θα τα φυλούσαν για τις μελλο-ντικές γενιές

Μετά τα βιβλία σειρά είχε η επίταξη των σπιτιών και όλης της περιουσίας των Εβραίων

Μέσα σε δύο χρόνια η γερμανική Κατοχή είχε κατα-φέρει να οδηγήσει στην πείνα έναν ολόκληρο λαό εκεί-νοι που τα έφερναν δύσκολα βόλτα ήταν άνθρωποι σαν τους ίδιους που δεν είχαν συγγενείς στην κοντινή επαρ-χία για να βρουν καταφύγιο Είχαν μείνει εγκλωβισμέ-νοι σε μια πόλη που ξαφνικά είχε γίνει άγονη και εχθρι-κή Κι έπειτα συνέβησαν τα γεγονότα της πλατείας Ελευ-θερίας και η Χάννα ούτε κι εκεί έκλεισε τα μάτια Δεν το μετάνιωνε θα το ξανάκανε και πάλι Κι όμως τις νύχτες που στην οθόνη των αναμνήσεών της ξανάβλεπε τις ει-κόνες εκείνης της μέρας βαθιά μέσα της ευχόταν να μην τις είχε δει να είχε κάνει λάθος ή να τις είχε δει απλώς σε κάποιον εφιάλτη από τον οποίο αργά ή γρήγορα θα ξυ-πνούσε

laquoΧάννα θα έρθει σύντομα μια οικογένειαhellipraquoΤα λόγια της μαμάς της την αιφνιδίασαν Τα πρόφε-

ρε βιαστικά γύρισε μεμιάς από την άλλη και προχώρη-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

23

σε προς την κουζίνα Ήταν λες και μόλις είχε κάνει μια απολύτως φυσιολογική ανακοίνωση λες και της είπε πάω να φτιάξω μπουρεκάκια κι όταν τα δοκιμάσεις να μου πεις αν βγήκαν ωραία Κι επιπλέον είχε ξεκινήσει τη φράση λέγοντας το όνομά της Η μαμά το έκανε αυτό μό-νο όταν ήταν ανήσυχη ή εκνευρισμένη Και εκνευρισμέ-νη δε φαινόταν καθόλου πάντως

laquoΠοια οικογένεια Τι δουλειά έχει εδώraquo της ξέφυγε με ύφος λίγο πιο σκληρό απrsquo ότι λογάριαζε

Το τελευταίο που τους χρειαζόταν ήταν να φορτω-θούν κι άλλους στο σπίτι Κι άλλωστε δεν είχαν χώρο Η αλήθεια είναι πως το κρεβάτι του Αντρέα είχε μείνει άδειο από τότε που έφυγε για τα καταναγκαστικά έργα όμως αυτό δε θα το έπαιρνε ποτέ κανένας Ήταν διατεθειμέ-νη να το υπερασπιστεί με νύχια και με δόντια αν χρεια-ζόταν Κανένας συμβιβασμός Ο Αντρέας μια μέρα θα γυρνούσε πίσω και θα το έβρισκε ελεύθερο και στρωμέ-νο και φυσικά θα επέστρεφε και ο Αλέξανδρος από τη θάλασσα

Η μαμά κοντοστάθηκε έστρεψε το κεφάλι και ξανα-κοίταξε τη Χάννα τρυφερά Η ανάσα της δεν μπορού-σε να δώσει φωνή στις σκέψεις της Δεν είχε το κουρά-γιο να προφέρει τις κατάλληλες λέξεις κι έτσι της έπια-σε το χέρι

laquoΈλα να δεις και μόνη σουhellipraquo την κάλεσε σχεδόν ψελλίζοντας

Άνοιξαν ίσα ίσα την πόρτα σιγά σιγά Μια ριπή του Βαρδάρη έφερε στα πρόσωπά τους την παγωνιά του βο-ριά όμως δεν έφταιγε ο άνεμος που ανατρίχιασαν σύ-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

24

γκορμες Οι Γερμανοί έκλειναν τον δρόμο ένα διπλό αγκαθωτό συρματόπλεγμα μπηγμένο πάνω σε ξύλινους πασσάλους πολύ σύντομα θα τον χώριζε στα δύο Οι στρατιώτες δούλευαν σκληρά Τα μαύρα δερμάτινα άρ-βυλά τους σκόρπιζαν τη λάσπη που είχε μαζευτεί από τις πρόσφατες βροχές τα πηλήκια με τη σβάστικα μετακι-νούνταν μανιασμένα από τη μια άκρη του δρόμου στην άλλη σκυφτά πάνω από τα κουβάρια με το αγκαθωτό σύρμα

Ο συννεφιασμένος κατασκότεινος ουρανός άπλωνε εκείνη τη στιγμή το μπλάβο του φως σε όλο το σκηνικό και με δυσκολία καταλάβαινε κανείς ότι ήταν ακόμα πρωί Μα πάνω απrsquo όλα με δυσκολία καταλάβαινε κα-νείς ότι βρισκόταν στο ίδιο μέρος όπως την προηγούμε-νη μέρα

Η Χάννα κοίταξε τη μητέρα της αναζητώντας κάποια εξήγηση

laquoΤο διάταγμα δε λέει μόνο να φοράμε το κίτρινο αστέ-ρι στα ρούχα μας αλλά και να μένουμε συγκεντρωμένοι σε τρεις γειτονιές της πόλης Η μία από αυτές είναι η δι-κή μας Όσοι μένουν σε άλλες περιοχές εγκαταλείπουν ήδη τα σπίτια τους για να μετακομίσουν εδώ Θα πρέπει όλοι μας να στριμωχτούμε λιγάκιhellipraquo

laquoΤι σημαίνει αυτόraquo ρώτησε η ΧάνναΔεν καταλάβαινε Πρώτα το αστέρι Και τώρα οι

απαγορεύσεις Δηλαδή δε θα μπορούσε πια να φεύγει από τη γειτονιά Το σχολείο της ήταν μερικά τετράγωνα πιο κει στην οδό Μισραχή Εκεί έπρεπε να πάει και σή-μερα το πρωί όπως κάθε πρωί εκτός από το Σάββατο

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

25

Πρώτα όμως έπρεπε να περάσει από το υφασματάδικο του κυρίου Ελιακίμ όπου θα συναντιόταν με τη Ραχήλ που πήγαιναν στην ίδια τάξη και μετά από το μανάβικο του κυρίου Κοέν απrsquo όπου θα έπαιρναν τον Ματίας που τις έκανε πάντα να γελάνε και που τελικά δεν ήταν και τόσο κακός και κυρίως είχε υπέροχο χαμόγελο Άραγε δε θα ξαναπήγαινε Ούτε στο σχολείο ούτε στον δρόμο ούτε στα μαγαζιά

Δε ρώτησε όμως τίποτε απrsquo όλα αυτάlaquoΔε θα μπορέσω δηλαδή να ξαναπάω στη θάλασσαraquo

της βγήκε αυθόρμητα και απόρησε ακόμη και η ίδια με την ερώτησή της

Η μαμά της δεν αποκρίθηκεlaquoΟύτε και στον Λευκό ΠύργοraquoΉταν όμορφη η βόλτα ως εκεί κατά μήκος του πα-

ραλιακού δρόμου Όλα τα παιδιά το ίδιο έκαναν συνα-ντιούνταν εκεί γελούσαν και περνούσαν όμορφα Κι έπειτα ήταν και τα βράχια της Χάννα δεν της άρεσε η άμμος στην άλλη άκρη εκείνη που οδηγούσε μακριά από την πόλη προς την εξοχή Την ενοχλούσε η άμμος που τρύπωνε ανάμεσα στα δάχτυλα των ποδιών ή στο μαγιό της Όχι εκείνης της άρεσε να βουτάει ξαφνικά στο νε-ρό να κατεβαίνει στον βυθό και μετά να αναδύεται και να κολυμπάει Ήταν πολύ καλή στο κολύμπι Πολύ κα-λύτερη από κάποιους συμμαθητές της που νόμιζαν πως ήταν πρωταθλητές της κολύμβησης

laquoΔεν ξέρωhellip δεν πιστεύωhellip στrsquo αλήθεια δεν ξέρωraquo αποκρίθηκε η μαμά της

Εκείνη τη στιγμή η Χάννα κατάλαβε ότι ο κόσμος άλ-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

26

λαζε και πάλι τα πάντα θα ανατρέπονταν Δεν ξέρω δεν πιστεύω στrsquo αλήθεια δεν ξέρω δεν ήταν μια απάντηση που θα περίμενε από τη μητέρα της

Από την Καλαμαριά ίσως να μην μπορούσε ποτέ κα-νείς να ξαναφύγει όμως θα ήταν πολλοί αυτοί που θα πήγαιναν εκεί Ήδη διακρίνονταν οι πρώτες ομάδες αν-θρώπων που περπατούσαν κρατώντας τις βαλίτσες τους στο χέρι διακρίνονταν μικρά παιδιά που τα κρατούσαν αγκιστρωμένα στα πανωφόρια τους είτε τα έσερναν κα-κήν κακώς Κάποιοι τραβούσαν κάρα φορτωμένα με το βιος τους και οι περισσότεροι πήγαιναν με τα πόδια

ΟικογένειεςΟλόκληρες οικογένειες είχαν αρχίσει να μετακομί-

ζουν στη γειτονιά τους Πόσες θα έρχονταν άραγε Δε-κάδες ίσως εκατοντάδες μπορεί και περισσότερες

Μέχρι εκείνη την ημέρα περνούσαν μια χαρά στην Καλαμαριά Δεν ήταν όμως σίγουρο ότι αυτό θα συνεχι-ζόταν

Πολύ σύντομα θα έρθει μια οικογένεια Η Χάννα θυ-μήθηκε τα λόγια της μητέρας της λίγο πριν μπροστά στον καθρέφτη Να τι εννοούσε

Κι έμεινε να κοιτάζει τον δρόμο καθώς φανταζόταν μια λαοθάλασσα να τον πλημμυρίζει ορμητικά Ίσως αυ-τή τη φορά να μη γλίτωνε από τα κύματα ίσως να την πε-τύχαιναν Ίσως να της έμελλε το ίδιο τέλος με τον Αλέ-ξανδρο θα βυθιζόταν κι εκείνη και κανείς δε θα την ξα-νάβλεπε να περπατάει στη στεριά

Ξαφνικά ένιωσε να πνίγεται Έφταιγε ο Βαρδάρης που πάγωνε τα πνευμόνια της κι έφραζε τον αέρα και το

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-

27

οξυγόνο που χρειαζόταν Όχι όμως και τα μάτια Τα μά-τια της ήταν ορθάνοιχτα Για να δει πρώτη απrsquo όλους ποιος θα χτυπήσει την πόρτα του σπιτιού της

Είκοσι τέσσερις Φεβρουαρίου χίλια εννιακόσια σαράντα τρία

laquoΔε γίνεται να κάθεσαι εκείraquoΗ Χάννα κεραυνοβόλησε με το βλέμμα της τον τύπο

που αντίκρισε μπροστά της Κανείς δεν είχε ζητήσει την άδειά της για να τον αφήσουν να μπει στο σπίτι ούτε και την είχαν ενημερώσει ότι επιστρέφοντας από το σχολείο θα τον έβρισκε εκεί Να της έλειπε τέτοια έκπληξη

Είναι δεν είναι δώδεκα ετών σκέφτηκεΈχει φάτσα χαζού ή μάλλον όχι ποντικού χαζού πο-

ντικού συνέχισε να λέει από μέσα της Αυτός ήταν ο σω-στός χαρακτηρισμός ένας χαζός ποντικός που είχε τρυ-πώσει στο δωμάτιό της

Δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέση μrsquo αυτό τον τύπο Ή μάλλον δε σκόπευε να έχει την παραμικρή σχέ-ση με οποιονδήποτε Το σπίτι της ήταν σπίτι της Τελεία και παύλα

Ο Γιοσέφ πετάχτηκε όρθιος λες και είχε καθίσει σε ένα κρεβάτι από καρφιά

laquoΟύτε και νrsquo ακουμπάς τα πράγματά σου εκεί πάνωraquo πρόσθεσε εκείνη πικρόχολα

Το αγόρι έριξε μια ματιά στη στοίβα με τα ρούχα που είχε ακουμπήσει πάνω στο κρεβάτι Το βλέμμα του γλί-στρησε και στα τετράδια και τα βιβλία που είχε κουβα-