ΠΛ

ΑΤ

ΕΙΑ

ΜΟ

ΝΑ

ΣΤ

ΗΡΑ

ΚΙΟ

Υ Εισαγωγή και κεντρική... ιδέα Ο νεοκλασικός σταθμός του ηλεκτρικού, ανακαινισμένος ώστε να εξυπηρετεί και το Mετρό, οδηγεί στην καρδιά της Αθήνας. Στην πλατεία-μωσαϊκό πολιτισμών, η μεταβυζαντινή καμαροσκέπαστη βασιλική της Κοίμησης της Θεοτόκου, πρώην καθολικό μονής που από «Μεγάλο Μοναστήρι» έγινε… «Μοναστηράκι», συνυπάρχει με το μουσουλμανικό τέμενος με το κομψό προστώο. Το «τζαμί του Κάτω Παζαριού» ή «Κάτω Σιντριβανιού», που έχτισε ο βοεβόδας Τζισδαράκης από αρχαίο οικοδομικό υλικό, σήμερα στεγάζει παράρτημα του Μουσείου Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης.

1

2

Παντάνασσα (17ος αι.) , Τζαμί του Τζισδαράκη (1759)

και Σιδηροδρομικός Σταθμός (1895)

Κείμενα... πρωτότυπα και με ορίζοντες Από τους ωραιότερους βυζαντινούς ναούς της Αθήνας, οι Άγιοι Απόστολοι συνδυάζουν με πρωτότυπο τρόπο τον τύπο του σταυροειδούς εγγεγραμμένου με τρούλο ναού με ένα περίκεντρο, τετράκογχο κτίριο. Κάποια από τα κεραμικά «κεντήματα» της τοιχοποιίας μαρτυρούν ισλαμικές επιδράσεις. Ένα μοναδικό σκηνικό απλώνεται πίσω από τα νεότερα, σκαρφαλωμένα στο Ριζόκαστρο, αρχοντικά του μικρού δρόμου δίπλα. Ξεχωρίζει το σπίτι με το πήλινο άγαλμα στην κόγχη του δώματος και τον μεγάλο κήπο.

4 Άγιοι Απόστολοι του Σολάκη (περ. 1000, νεότερες προσθήκες) και Οδός Πολυγνώτου: «Οικία Κωλέττη» (1860)

Η πόλη-μωσαϊκό πολιτισμών

Ένα παλίμψηστο χειρόγραφο Έργο του φιλαθήναιου αυτοκράτορα, το πολυτελές συγκρότημα με την κορινθιακού ρυθμού πρόσοψη είχε ορθογώνια κάτοψη με περιστύλιο γύρω από αίθριο. Το κυρίως κτίριο περιλάμβανε χώρους για τη φύλαξη των βιβλίων, αναγνωστήρια και αμφιθέατρα. Σταδιακά συγκεντρώθηκαν εδώ σημαντικές λειτουργίες και κτίρια της μεταγενέστερης πόλης, από τον μεγαλοπρεπή τετράκογχο ναό και ίσως πρώτη μητρόπολη, που αντικατέστησε η βασιλική της «Μεγάλης Παναγιάς», στο αίθριο, στο διοικητήριο-κατοικία του βοεβόδα και το «Πάνω παζάρι» της νεότερης Αθήνας.

Βιβλιοθήκη του Αδριανού (περ. 132)

6«Βίος και πολιτεία» Το «τζαμί του Σταροπάζαρου», αλλιώς, από τα παλαιότερα και ωραιότερα οθωμανικά κτίρια της πόλης, που πιο παλιά συνδεόταν με τον Μωάμεθ τον Πορθητή, αντικατέστησε βυζαντινή βασιλική που είχε μετατραπεί σε ισλαμικό τέμενος. Το κτίριο με τους πολλούς τρούλους και την ορατή τοιχοποιία με πολλά θραύσματα παλαιότερων κατασκευών έγραψε κι αυτό ιστορία, καθώς υπήρξε καθολικός ναός, σχολείο, στρατώνας, φυλακή, στρατιωτικός φούρνος και χώρος φύλαξης αρχαιοτήτων. Σήμερα αποκαθίσταται για να γίνει επισκέψιμο μνημείο.

Φετιχιέ τζαμί (17ος αι.)

Στη σύγχρονη πλατεία σιντριβάνι δεν υπάρχει, όμως ρέει ακόμα νερό στην κοίτη του Ηριδανού, που διέσχιζε την αρχαία Αθήνα.

ΠΛΑΤΕΙΑ ΑΒΥΣΣΗΝΙΑΣΗ οδός Ηφαίστου καταλήγει στην πλατεία Αβυσσηνίας, όπου γίνεται ακόμα το κυριακάτικο παζάρι ή «γιουσουρούμ». Στο αθηναϊκό μωσαϊκό υπάρχουν ψηφίδες κι άλλων πολιτισμών…

Οργάνωση και διαχρονική αξία Στα ρωμαϊκά χρόνια οι εμπορικές δραστηριότητες της πόλης μεταφέρθηκαν στην «αγορά του Καίσαρα και του Αυγούστου». Το συγκρότημα υπήρξε το πρώτο εμπορικό κέντρο στην πόλη, με καταστήματα και εργαστήρια στεγασμένα στις στοές ενός μεγάλου ορθογώνιου, ιωνικού ρυθμού, περιστυλίου. Το αθηναϊκό παζάρι παρέμεινε στην ευρύτερη περιοχή ως τα τέλη του 19ου αιώνα. Εδώ γινόταν το «Σταροπάζαρο», ετήσιο παζάρι σταριού και λαδιού, και το σωζόμενο δωρικό πρόπυλο της Αρχηγέτιδας Αθηνάς ονομάστηκε… «Παζαρόπορτα».

Ρωμαϊκή Αγορά (19-11 π.Χ.) και Πύλη Αθηνάς Αρχηγέτιδας (11 π.Χ.)

5

ΑΓΙΟΣ ΑΣΩΜΑΤΟΣ «ΣΤΑ ΣΚΑΛΙΑ» Πλάι στο αρχαίο πρόπυλο είχε κουρνιάσει μια εκκλησούλα του 10ου-11ου αιώνα, αφιερωμένη στον αρχάγγελο Μιχαήλ. Ας εντοπίσουμε τα ίχνη της! Τοπόσημα στο παζάρι με την εβδομαδιαία αγορά της πόλης ήταν ο «Πύργος του ρολογιού» και το «Πάνω σιντριβάνι», προς τα ανατολικά.

ΑΡΧ

ΑΙΑ

ΑΓΟ

ΡΑ

Μία σημαντική... συλλογή και ένα διάσημο έργο Κτίρια διοίκησης, ιερά, βωμοί, κρήνες και φυσικά καταστήματα και εργαστήρια συγκεντρώθηκαν σταδιακά, από τον 6ο αιώνα π.Χ., σε μια μεγάλη δημόσια πλατεία, συγκροτώντας το οικονομικό, πολιτικό, κοινωνικό και θρησκευτικό κέντρο της πόλης. Αρχικά υπαίθρια, τα καταστήματα στα ελληνιστικά χρόνια μεταφέρονται σε στοές, με διασημότερη το πολυτελές διώροφο κτίριο με τις κιονοστοιχίες διαφορετικών ρυθμών, δώρο του βασιλιά Αττάλου της Περγάμου. Αποτελούσε επίσης χώρο συναντήσεων και περιπάτων. Σήμερα στεγάζει το μουσείο της Αρχαίας Αγοράς.

Στοά του Αττάλου (159-138 π.Χ.)3

Δίπλα στα «ταπεινά» ερείπια των περισσότερων κτιρίων της Αγοράς, το μοναδικό πλήρως ανακατασκευασμένο αρχαίο κτίριο μάς παρακινεί να συζητήσουμε για την αποκατάσταση της αρχιτεκτονικής μας κληρονομιάς και τις προϋποθέσεις της…

ΟΔΟΣ ΠΟΙΚΙΛΗΣΗ οδός ακολουθεί τα ίχνη αρχαίου δρόμου με στοές εκατέρωθεν, που συνέδεε τη Ρωμαϊκή με την Αρχαία Αγορά.

7

Για ποικίλα γούσταΜε τη λειτουργία της αγοράς συνδέεται ο οκταγωνικός «Πύργος των Ανέμων» ή «Αέρηδες», με τις ανάγλυφες παραστάσεις προσωποποιημένων ανέμων. Ο πρωτότυπος μετεωρολογικός σταθμός, έργο του Ανδρονίκου από την Κύρρο, εξοπλισμένος με υδραυλικό και ηλιακά ρολόγια και ανεμοδείκτη, αργότερα έγινε χριστιανικό βαπτιστήριο και τμήμα ενός τεκέ δερβίσηδων. Απέναντι, η χορταριασμένη πύλη, μόνο ίχνος ενός μουσουλμανικού ιεροδιδασκαλείου (μεντρεσέ), έρχεται σε αντίθεση με την αποκατεστημένη οθωνική οικία, που παντρεύει στοιχεία παραδοσιακής και νεοκλασικής αρχιτεκτονικής.

Ωρολόγιο του Κυρρήστου (α' μισό 1ου αι π.Χ.), Μεντρεσές (1721) και Μουσείο Ελληνικών Λαϊκών Μουσικών Οργάνων

(Σταμάτης Κλεάνθης;, 1840-1850)

Διάσημοι... διάλογοι Αρχικά γνωστή ως «πλατεία Σιντριβανιού», η μικρή πλατεία φιλοξενούσε υπαίθριους πλειστηριασμούς, παζάρι μεταχειρισμένων ειδών και λαϊκά ψυχαγωγικά θεάματα. Στα παραδοσιακά, «ανατολίτικα» καφενεία της σύχναζαν παλαίμαχοι αγωνιστές αλλά και… τρόφιμοι φυλακών. Η διάσημη «Ωραία Ελλάς», πάλι, στη συμβολή των δύο ιστορικών δρόμων, στέκι του ανδρικού πληθυσμού και εστία κοινωνικής και πολιτικής ζωής, ήταν καφενείο πολυτελείας. Το πιο πολυσύχναστο σταυροδρόμι της οθωνικής Αθήνας έγινε αφετηρία και των ιπποκίνητων λεωφορείων για τον Πειραιά.

Πλατεία Δημοπρατηρίου και διασταύρωση Ερμού & Αιόλου9

Κείμενα... εμπορικά και για διεθνές κοινό Ο πρώτος δρόμος που χαράχτηκε στη νέα πρωτεύουσα, με αφετηρία τους Αέρηδες, διατηρεί ακόμα τον… αέρα του 19ου αιώνα και πολλά από τα κτίρια που συνδύαζαν καταστήματα, στο ισόγειο, με κατοικία ή άλλη χρήση, στον όροφο. Όπως ήταν αναμενόμενο, στην οδό που συγκέντρωνε το «γενικό εμπόριο» της Αθήνας υπήρχαν πολλά ξενοδοχεία. Πολύ απλό εξωτερικά, το διώροφο ξενοδοχείο «Αίολος» είναι το πρώτο που χτίστηκε στην πόλη για τη συγκεκριμένη χρήση.

Οδός Αιόλου και ξενοδοχείο «Αίολος» (Σταμάτης Κλεάνθης, 1835-1837)8

ΠΛ

ΑΤ

ΕΙΑ

ΑΕΡ

ΗΔ

ΩΝ

Σημαντικό… παράρτημα της Ρωμαϊκής Αγοράς ήταν και οι βεσπασιανές, όπως λέγονται οι δημόσιες τουαλέτες από τον αυτοκράτορα που τις… εμπνεύστηκε.

«ΛΟΥΤΡΟ ΤΩΝ ΑΕΡΗΔΩΝ»Στα… ενδότερα της Αθήνας των οθωμανικών χρόνων μάς ταξιδεύει το «χαμάμ του Αμπίντ Εφέντη», το μόνο σωζόμενο στην πόλη δημόσιο λουτρό. Λειτουργούσε μέχρι πρόσφατα!

Υψηλό γούστο και «συνδετικά» κείμενα Το όνομά της φανερώνει και τον βασικό της ρόλο μέχρι σήμερα. Το κομμάτι προς το Σύνταγμα είχε από παλιά πιο αριστοκρατικό χαρακτήρα, με εντυπωσιακές κατοικίες και ξενοδοχεία να πλαισιώνουν τα καταστήματα. Γύρω του συγκεντρώθηκαν επίσης η πολιτική και θρησκευτική εξουσία του τόπου, στα ανάκτορα και τη μητρόπολη. Όσο για τα δύο νεοκλασικά με τα υαλοσκέπαστα «περάσματα» στο ισόγειο, που εύκολα σήμερα προσπερνάμε, ήταν οι πρώτες εμπορικές στοές ευρωπαϊκού τύπου στην Αθήνα!

Οδός Ερμού: Στοά Κόνιαρη-Μελά (1883)

και Στοά Πύρρου (1884-1885)11

Ιερά και ψυχαγωγικά... κείμενα Η εκκλησία χτίστηκε στη θέση μικρότερης βυζαντινής, που χρησιμοποιήθηκε ως μητρόπολη στα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια. Ο νέος ναός, τρίκλιτη βασιλική με τρούλο και δύο κωδωνοστάσια, συνδυάζει αναγεννησιακά και βυζαντινά στοιχεία σε ένα αποτέλεσμα νεοκλασικού ύφους. Κάποια λουλουδάδικα συνεχίζουν την παράδοση της υπαίθριας αγοράς λουλουδιών και σπόρων στην πλατεία, που τελευταία έχει γίνει δημοφιλές στέκι ψυχαγωγίας. Αρώματα και μυρωδιές συναγωνίζονται δελεάζοντάς μας για ένα διάλειμμα από τη μελέτη της πόλης.

Αγία Ειρήνη (Λύσανδρος Καυταντζόγλου, 1847-1892)

και Πλατεία Αγίας Ειρήνης

ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ «ΒΥΡΩΝ» Το κοσμικό ξενοδοχείο, που χτίστηκε τη δεκαετία του 1830, φιλοξένησε μέχρι και τον πρώτο… μετεωρολογικό σταθμό της χώρας! Εδώ κοντά άνοιξε επίσης το πρώτο, ανεξάρτητο από κάποιο ξενοδοχείο, εστιατόριο στον γευστικό χάρτη της Αθήνας. Το βιβλίο μιας πόλης ενεργοποιεί όλες μας τις αισθήσεις.

12

Παναγία Καπνικαρέα (11ος αι., προσθήκες τον 12ο αι.) «Στου χρόνου τα γυρίσματα...»Χτισμένη στη θέση αρχαίου ναού, η κομψή βυζαντινή εκκλησία των Εισοδίων της Θεοτόκου, που κινδύνεψε όταν βρέθηκε στον άξονα ενός από τους δρόμους που όρισαν το ιστορικό τρίγωνο της νέας πρωτεύουσας, ευτυχώς παραμένει στη θέση της. Στον αρχικό σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό με τον αθηναϊκό τρούλο προστέθηκαν αργότερα παρεκκλήσι και εξωνάρθηκας. Για το ιδιόρρυθμο όνομά του υπάρχουν διάφορες (παρ)ερμηνείες, ενώ το πεταλόσχημο τόξο πάνω από την είσοδο μαρτυρεί ισλαμική επιρροή.

10

Όλοι την ξέρουμε· πόσοι όμως έχουμε «διαβάσει» τις αγιογραφίες στο εσωτερικό της; Κάποιες έχουν την υπογραφή ενός νεοέλληνα δημιουργού που ήταν ταυτόχρονα καλλιτέχνης και συγγραφέας.*

Πού χτυπούσε η καρδιά της Αθήνας από την αρχαιότητα μέχρι και

τα τέλη του 19ου αιώνα;

Τι ανάγκες εξυπηρετούν

οι τόσες αθηναϊκές

στοές;

«Κλειδιά» ερμηνείας

* Αναφορά στον Φώτη Κόντογλου.

(Διαβά)ΖουμεΑΘΗΝΑ

Τι ίχνη έχει αφήσει στο αστικό τοπίο η περίοδος της οθωμανικής

κυριαρχίας;

Ποιος ήταν ο πρώτος δρόμος που χαράχτηκε στη νεοελληνική

πρωτεύουσα;

Το βιβλίο της πόλης θα μας δώσει απαντήσεις...

ΟΔΟΣ ΠΑΝΑΘΗΝΑΙΩΝΗ στοά πρόσφερε ιδανική θέα της πομπής των Παναθηναίων στον σημαντικότερο αθηναϊκό δρόμο, που διέσχιζε διαγώνια την Αγορά. Πριν ανασκαφεί ο αρχαιολογικός χώρος, στη θέση του απλωνόταν μια πολύβουη γειτονιά της παλιάς Αθήνας. Στη σύγχρονη εικόνα του συμβάλλει η φύτευση με δέντρα και φυτά που χαρακτήριζαν διαχρονικά το αττικό τοπίο.

ΟΔΟΣ ΠΑΝΔΡΟΣΟΥΑύρα παλιάς Αθήνας διατηρεί και ο πεζόδρομος, που άλλοτε συνέδεε το Πάνω και το Κάτω Παζάρι…

Στην πλατεία σερβίρουν και σήμερα καφέ. Παλαιά καφενεία και σύγχρονες καφετέριες: τι έχει αλλάξει στο κοινό και τους ρόλους των «ναών του καφέ»;

Πώς επηρέασε η πρόσφατη πεζοδρόμηση το σύγχρονο «πρόσωπο» της Ερμού; Δοκιμάζοντας να προσδιορίσουμε τον χαρακτήρα δρόμων, κτιρίων, δημόσιων χώρων ή ολόκληρων περιοχών της, θα γνωρίσουμε καλύτερα την Αθήνα…

Στοά Κόνιαρη-ΜελάΣτοά Κόνιαρη-Μελά

Αδριανού

Ερεχ

θέω

ς

Κυρρήστου

Μνη

σικλ

έους

Βρυσ

ακίο

υ

Κλάδου

Ηφαίστου

Αγ. Φ

ιλίπ

που

Ποικίλης

Παν

ός

Άρε

ως

∆εξίππου

Πανδρόσου

Πανδρόσου Μητροπόλεως

Αθηναΐδος

ΛυσίουΦλέσσα

Αγίας Φ

ιλοθέης

ΡωµαϊκήΑγορά

ΡωµαϊκήΑγορά

ΠλατείαΠλατάνου

ΠλατείαΑγοράς

ΠλατείαΑβυσσηνίας

ΠλατείαΣυντάγµατος

ΠαναγίαΚαπνικαρέαΠαναγίαΚαπνικαρέα

Ξενοδοχείο«Αίολος»

Ξενοδοχείο«Αίολος»

ΠαντάνασσαΠαντάνασσα

ΤζαµίΤζισδαράκη

ΤζαµίΤζισδαράκη

Αγ. ΕιρήνηΑγ. Ειρήνη

ΑρχαίαΑγορά

Ναός του Ηφαίστου

ΑΚΡΟΠΟΛΗ

Παρθενώνας

Ερέχθειο

ΣταθµόςΣύνταγµα

ΣταθµόςΘησείο

2

1

3

5

6

7

8

9

4

11

12

10Ερµού

Ερµού

Βιβλιοθήκη ΑδριανούΒιβλιοθήκη Αδριανού Κα

πνικ

αρέα

ς

Άρειος Πάγος

ΠλατείαΜητροπόλεως

ΠλατείαΑγ. Ειρήνης

Στοά ΠύρρουΣτοά Πύρρου

Αναφιώτικα

ΠολυγνώτουΠολυγνώτου

Αιό

λου

Αιό

λου

ΑδριανούΑδριανού

Στοά τουΑττάλου

Στοά τουΑττάλου

Άγ. Απόστολοιτου ΣολάκηΆγ. Απόστολοιτου Σολάκη

ΟικίαΚωλέττηΟικίαΚωλέττη

Φετιχιέ ΤζαµίΦετιχιέ ΤζαµίΩρολόγιο του ΚυρρήστουΩρολόγιο του Κυρρήστου

ΜεντρεσέςΜεντρεσές

Μουσείο Λαϊκών ΟργάνωνΜουσείο Λαϊκών Οργάνων

Πύλη ΑθηνάςΑρχηγέτιδαςΠύλη ΑθηνάςΑρχηγέτιδας

ΣταθµόςΜοναστηράκι

ΣταθµόςΜοναστηράκι

Βεσπασιανές

«Λουτρότων Αέρηδων»

Πλατεία∆ηµοπρατηρίου

ΠλατείαΜοναστηρακίου

Οδός Π

αναθηναίων

Β

ΑΚΡΟΠΟΛΗ

ΒΟΥΛΗ

10

11

3

2

6

7

Β

Ακρόπολη

Βουλή

Λόφος Φιλοπάππου

Εθνικός κήπος

Λυκαβηττός

Θησείο

12

8

4

Η διαδρομή

Στάσεις3

Παράλληλα κείμενα

Αξίζει να σημειώσουμε

Ανάμεσα στις γραμμές και πίσω από τις λέξεις

Πλατεία Μοναστηρακίου > Άρεως > Αδριανού > Αρχαία Αγορά >Πολυγνώτου > Ρωμαϊκή Αγορά > Πελοπίδα > Αιόλου > Ερμού > Πλατεία Καπνικαρέας > Πλατεία Αγίας Ειρήνης

9

5

1

ΔιαδρομέςΗ... ιδανική πόληΗ πόλη-μωσαϊκό πολιτισμώνΗ πόλη της αναψυχήςΗ «επίσημη» πόληΗ «άλλη» πόληΗ «μικρή μας πόλη»

Η Πράξη «Σχεδιασμός και παραγωγή εκαπιδευτικών εργαλείων για το σύγχρονο αστικό περιβάλλον και την αρχιτεκτονική κληρονομιά» (MIS 339819) υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σύγχρονα χρόνια(1945 - σήμερα)

Νεολιθική εποχή (3500 - 3200 π.Χ.)

Εποχή του Χαλκού(3200 -1050 π.Χ.)

Γραμ

μή τ

ου Χ

ρόνο

υ

Γεωμετρική εποχή(1050 - 700 π.Χ.)

Αρχαϊκή εποχή(700 - 480 π.Χ.)

Κλασική εποχή(480 - 323 π.Χ.)

Ελληνιστική εποχή(323 - 86 π.Χ.)

Ρωμαϊκή εποχή(86 π.Χ. - 330)

Βυζαντινή εποχή(330 -1204)

Λατινική κυριαρχία(1204 -1456)

Οθωμανική κυριαρχία(1456 -1833)

Νεότερα χρόνια(1833 -1945)

Συντονισμός έργου: Μαρία Λαγογιάννη, Σουζάνα Χούλια-ΚαπελώνηΣχεδιασμός περιεχομένου - γενική επιμέλεια: Τζένη Αλμπάνη, Τόνια Κουτσουράκη, Αλεξάνδρα Σέλελη, Σπήλιος ΠίσταςΚέιμενα: Αναστασία Φωτοπούλου-ΠρίγκηπαΦιλολογική επιμέλεια: Αφροδίτη ΚαμάραΣχεδιασμός διαδρομής και εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων: Άννα Μπακάλη, Λίλα Πατσιάδου, Αναστασία Φωτοπούλου-Πρίγκηπα, Ελένη Καραΐσκου, Δήμητρα Κατραούζου, Μαρκέλλα ΔουζενάκηΓραφιστικός σχεδιασμός, χάρτες: Μυρτώ ΔαυίδΠαραγωγή: Pressious Arvanitidis

ISBN: 978-960-386-232-1

Υπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και ΘρησκευμάτωνΓενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής ΚληρονομιάςΔιεύθυνση Μουσείων – Τμήμα Εκθέσεων και Μουσειολογικής ΈρευναςΑπαγορεύεται η οποιαδήποτε μερική ή ολική ανατύπωση χωρίς την άδεια του εκδότη