ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ЗАМАНАУИ ЭСТЕТИКАЛЫҚ …iph.kz/doc/ru/553.pdf · Қазақ шешендік сөз өнерінің ұлттық философия

1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫБІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ҒЫЛЫМ КОМИТЕТІФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ ЖӘНЕ ДІНТАНУ ИНСТИТУТЫ

ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ЗАМАНАУИЭСТЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТИКАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

Дөңгелек үстел материалдары, (Алматы қ., 21 маусым 2013 ж.)

Алматы2013

2

Қазақ диаспорасының заманауи эстетикалық...

ӘӨЖ 323/324КБЖ 66,3 (5 қаз)Қ 17

ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтануинститутының Ғылыми кеңесі баспаға ұсынды

Редакциялық алқаЗ.К. Шәукенова (жауапты редактор)

С.Е. Нұрмұратов, Қ.Ұ. Әлжан, Б.М. Сатершинов, М.А. Бижанова

А.Д. Мейірманов (шығарылымға жауапты)

Қ 17 Қазақ диаспорасының заманауи эстетикалық және этикалық құндылықтары. Дөңгелек үстел материалдары (Алматы қ., 21 маусым 2013 ж.) / З.К. Шәукенованың жалпы редакциялауымен. – Алматы: ҚР БҒМ ҒК ФСДИ, 2013. – 216 б.

ISBN – 978-601-7082-89-5

Жинаққа 2013 жылдың 21 маусымында ҚР БҒМ ҒК Философия, сая-

саттану және дінтану институты мен Дүниежүзі қазақтарының қауымдас-тығымен бірлесіп өткізген «Қазақ диаспорасының заманауи эстетикалық және этикалық құндылықтары» тақырыбындағы дөңгелек үстел материал-дары енді.

Жинақ шетелдегі қазақтардың жағдайын зерттеуге ұмтылатын маман-дарға, сонымен қатар жоғары оқу орындарының гуманитарлық саласының оқытушылары мен студенттеріне, магистранттарға, докторанттарға арналған.

ӘӨЖ 323/324 КБЖ 66,3 (5 қаз)

ISBN – 978-601-7082-89-5 © ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты, 2013

3

МАЗМҰНЫ – СОДЕРЖАНИЕ

Алғы сөз............................................................................................... 6

Нұрмұратов С.Е. Шетелдегі отандастарымыздың құндылықтық бағдарлары хақында....................................................................... 8

Мамашев Т.А. Қазіргі замандағы қазақ диаспорасының өркениеттік мәселелері.......................................................................................... 17

Нысанбаев Ә.Н. Шетел қазақтарының құндылықтық әлемін зерттеудің ғылыми әдіснамасы......................................................................... 24

Мұқаметханұлы Н. Қытайдағы қазақтардың этикалық қағидаттарындағы өзгерістер........................................................................................... 36

Раев Д.С. Қазақ шешендік сөз өнерінің ұлттық философия тарихындағы орны........................................................................... 41

Шаймарданова З.Д.Казахская диаспора: проявление социокультурного образа страны на примере современной французской прессы............. 50

Ергалиева Р.А. Художественно-эстетические особенности творчества казахских художников Монголии................................................ 58

Калыш А.Б.Состав семьи оралманов Алматинской области..................... 65

Жумасеитова Г.ТНародные танцы как отражение идеи национального самосохранения казахскими диаспорами................................. 73

4


Сатершинов Б.М., Жолмухамедова Н.Х.Этноэстетика және әлемді көркемдік игерудің ұлттық бейнелері........................................................................................... 83

Барлыбаева Г.Г. Особенности духовного и этнокультурного бытия казахов России................................................................................... 96

Әлжан Қ.Ұ., Мейірманов А.Д. Өзбекстан қазақтары этномәдени болмысының рухани-этикалық бастаулары....................................................... 100

Мусагулова Г.Ж.Музыкальное искусство казахов зарубежья: материалы поездки по России........................................................................... 113

Шарипова Д.С.Омская школа живописи и некоторые вопросы преломления национального в искусстве казахов зарубежья................................................................................. 122

Тұрмағамбетова Б.Ж. Ресейдегі Еділ бойы қазақтарының қара өлеңдері.................. 129

Мұқан А.О.Моңғолиядағы қазақ музыкалы театрының тынысы.............. 136

Бижанова М.А. Моңғолия қазақтарының этномәдени әлеміндегі ерекшеліктер..................................................................................... 147

Қазтуғанова А.Ж. Моңғолия қазақтарының аспапты музыкасындағы «Жорға аю» күйлері........................................................................ 154

Қоңырбаева К.М.Қытай қазақтарының этномәдени болмысындағы жаңарулар.......................................................................................... 164

Ошақбаева Ж.Б.Түркия мен Еуропа қазақтарының этномәдени әлемі: дәстүрлер сабақтастығы................................................................. 173

5

М а з м ұ н ы – Со д е р ж а н и е

Орынбаева Г.У.Идентичность казахов Китая в условиях изменения социокультурной среды................................................................. 181

Исаева Ә.И., Жайлыбаев Д.Ж.Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы оралмандарының көшу және қоныстану үрдістері................................................... 188

Мұхамадиев Д.Б.Өзбекстан қазақтарының әдебиетін зерттеудің өзектілігі..... 195

«Қазақ диаспорасының заманауи эстетикалық және этикалық құндылықтары» атты дөңгелек үстелінің (Алматы қ., 21 маусым 2013ж.) РЕЗОЛЮЦИЯСЫ.................. 202

РЕЗОЛЮЦИЯ круглого стола «Современные эстетические и этические ценности казахской диаспоры» (г. Алматы, 21 июня 2013г.)...................................... 205

Авторлар туралы мәлімет............................................................ 208

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану институты туралы мәлімет........................................................................... 210

Информация об Институте философии, политологии и религиоведения Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан…....................................... 212

Information on the Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies of Science Committee of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan…....................... 214

6


Алғы сөз

Қазіргі заманда алыс және жақын шетелдердегі отандас-тарымыздың өмір тіршілігін, руханият әлемін ғылыми тұр-ғыдан жан-жақты қарастырудың мүмкіндіктері кеңеюде. Қазақ диаспорасы құбылысының өзекті мәселелерін ғылыми тұрғыда қарастыра бастағанымызға да көп уақыт бола қойған жоқ. Дәлірек айтсақ, оның тарихы тәуелсіздік принциптері бекіп келе жатқан жиырма жылдан енді ғана аса баста-ды. Бұл бір жағынан алғанда, үлкен тарих үшін көп уақыт болмағанымен, екінші жағынан, белгілі бір талдаулар жа-саулар арқылы қорытынды ойларды қозғап, тұжырымдар жасауға, этноәлеуметтік кеңістіктегі күрделі құбылыстарға сыни бағалаулар беруге жеткілікті болатын тарихи шама.

Сондықтан шетелдегі отандастар тағдырына, диаспора мәселесіне аксиологиялық, құндылықтық талдау тұрғысынан ғылыми мағынада маңыздылық берудің, оны қарастырудың өзіндік қиындықтары мен болашағы туралы тереңірек сөз қозғайтын уақыт та келді. Міне, сондықтан гуманитарлық сала ғалымдары қазақ диаспорасы мәселесінің түйткілді қырларын әлеуметтік-философиялық сараптаудың өзіндік ғылыми-зерттеу қадамдарын жасауға талаптанады.

«Этностың рухани мәдениеті», «халықтың диаспоралық санасы», «қазақ диаспорасының құндылықтар әлемі» сияқты ұғымдардың мазмұны жаһандану жағдайында өзгеріп отыратындығы белгілі, сондықтан бұл тақырыппен ғылыми зерттеу мағынасында айналысудың жалғасуы қажет екендігі жөнінде қорытынды жасауға болады. Ғылыми-практикалық мағынада шетел қазақтарының мәселелерімен айналысудың мәдени-философиялық, тарихи және социологиялық зерт-теулердің қажеттіліктеріне күмән келтіруге болмайды. Бұл мәселелерді бағамдау түбінде олардың дамуын диахрондық

7

А л ғ ы с ө з

және синхрондық қырлардан жүйелі түрде қарастыруға өзіндік тетік болары сөзсіз.

Қазақстан Республикасындағы қазіргі кезеңдегі жүріп жатқан этносаяси процестер ерекше назар аудартады және оларды аксиологиялық және семиотикалық талдау өтпелі кезең жағдайындағы этникалық өзіндік сананың дамуының әлеуметтік-мәдени заңдылықтарының жетекші үрдістерін анықтауға мүмкіндік береді.

Осы мақсатта ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дін-тану институты және Дүниежүзі қазақтары қауымдастығымен бірлесе отырып, екі ғылыми зерттеу жобасының «Жаһандану жағдайындағы шетел қазақтарының құндылықтық әлемінің жаңаруы» (2011–2014 ж.ж.) және «Қазақтың эстетикалық та-нымының құндылықтық-мағыналық негіздері» ауқымында «Қазақ диаспорасының заманауи эстетикалық және этика-лық құндылықтары» (2011–2014 ж.ж.) атты дөңгелек үстел өткізді. Оқырман қауым мақала авторларының шетел қазақ-тарына байланысты кең ауқымды мәселелерді көтеріп тал-қылағандарын байқайды.

8


ШЕТЕЛДЕГІ ОТАНДАСТАРЫМЫЗДЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ БАҒДАРЛАРЫ ХАҚЫНДА

Серік Нұрмұратов

Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы өткен жылы өзінің 20 жылдығын атап өтті. «Қазақстан-2050» Стратегиясының жал-пы концептуалдық бағдары қазіргі тарихи кезеңде шетелдегі миллиондаған этникалық бауырларымыздың тыныс-тірші-лігіне назар аударып, оларды жанымызға жақын тартуға бет-бұрыс жасағанымыздың өзі тәуелсіздіктің арқасы екендігін танытады. Қазақстан өзінің шетелдегі қандастарымыздың әрқилы мәселелерін ғылыми тұрғыда зерттеулерге мүмкін-діктер ашып қойды.

Азия мен Еуропа қазақтарының әртүрлі елдерде кіші Құрылтайлары да өткізілуде. Мәселен, жақында ғана ма-мыр айында Еуропалық қазақтар қауымдастықтарының Құрылтайы табысты өтті. Оның басшылары – Әбілқайым Кесижи, Али Құрбан, Бесир Малабақан және т. б. көптеген белсенді азаматтардың үлкен ұйымдастыру жұмыстарын жүргізгені және осы Құрылтайға әлемнің 14 елінен кел-ген қонақтарды ыстық ықыласпен қарсы алғаны байқалды. Қазақтың дәстүрлі қонақжайлылығының Еуропа жерінде де жойылмағандығының бұл бір дәлелі.

Құрылтайға қатысушы Еуропалық қазақтардың аты-на Қазақстан Республикасының президентінің құттықтау сөзін жеткізген Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасының орынбасары Т.А. Мамашев Еуропа қазақтары қауымдастығының көшбасшысы Әбілқайым Кесижиді Елбасының атынан құрмет грамотасымен марапаттады. Ел-басы Назарбаев Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің Еуропалық қазақтардың біртұтас қазақ елінің құрамдас бөлігі екендігін

9

С. Нұрмұратов. Шетелдегі отандастарымыздың құндылықтық...

және олардың өркениеттенген елдерде лайықты деңгейде өздерін танытып, әлеуметтік орталарға кірігіп жатқанына ризалығын білдірді. Біздің елімізді де көп этностың өкілдері, көп діннің сенушілері мекен етеді. Олардың мүдделері барлық мағынада, яғни құқықтық, экономикалық, саяси және моральдық тұрғыдан қорғалып, демократиялық ұстанымдар толеранттық бағдарлардың арқасында беки түсуде. Сондықтан Еуропадағы қазақ диаспорасының жай-күйін түсіну үшін өзіміздің елдегі әртүрлі этникалық топтардың мәселелеріне де назар аударуды ескеріп отыруымыз керек іспетті. Қалайда қоғамдағы ұлтаралық келісімді, өзара түсіністікті әлеуметтік орталарда насихаттай түсудің ешқашан артықтығы болмайды.

Еуропалық қазақтардың ұлттық немесе азаматтық біре-гейленуінде әртүрлі факторлардың жүйелік негіздерін анық-тау барысында Түркиялық фактордың орны ерекше. Әсіресе, Түркия еліндегі этнолингвистикалық және діни жағдайлардың қазақтың этникалық топтарына деген өзіндік әсері ескерілгені жөн. Түркия қазіргі әлемде АтаТүріктен кейін Еуропалық мәдениет пен өркениеттің құндылықтарына бет бұрып, латын графикасына көшті, өзін зайырлы мемлекетпіз де жариялады. Осының негізінде ол елде өмір сүріп жатқан қазақ бауырлас-тар да осы үрдістің өзіндік ықпалын сезінді және олардың бір бөлігі Еуропа елдеріне қоныс аудара бастады. Секуляризация үрдістері әсіресе жастар арасында пәрменді жүре бастады. Ис-лам құндылықтары басымдық танытатын топтарға негізінен үлкендер жағы жатады және олар дәстүрлі құндылықтарды көбірек күйттейтін Түркияның Оңтүстік өңірінен қоныс ау-дарған қазақтар болатын.

Еуропалық қазақтар қазіргі Қазақстанның табыстарына қуанып, қиындықтарына бірге қиналатындарын және шама-лары келгенше Қазақстан деп аталатын Атамекенмен өзара байланысты нығайта түсетіндігін жеткізді. Отандастарымыз өзара сұхбатты қалайды. Әрине, көрші жатқан Өзбекстан, Қытай және Моңғолия жерінен қоныс аударып келіп жатқан бауырларымыздай белсенділік Еуропалық қазақтардан байқалмайды. Оған да барынша түсіністікпен қараған жөн

10


іспетті. Тіпті, Еуропада қандастарымыздың болғаны, өмір сүргені, өркениеттің озық үлгілерін бойына сіңіргені және оны отандастарына жеткізе білгенінің өзі қандай. Олардың экономика мен мәдениет, ғылым мен білім саласында тұлғалық жетістіктерге жетіп, өзінің Атамекенімен байланыс-тырушы қызметтерді атқарса бізді тек қуанта түсері анық. Әрине, олардың негізгі мұңы жастарының қазақ тілін жете білмей, ассимиляцияға ұшырап бара жатқандығы, тіл үйрену курстарының екі жаққа тиімді сипатта не Қазақтанда, не Еу-ропада ұйымдастырылғанын қалайды. Бұл да өз шешімін күтетін мәселенің қатарына жатады.

Өкінішке орай, шетелдердегі отандастарымызбен әртүрлі сипаттағы ұйымдастыру жұмыстарын жүргізуге Қазақстан-ның басқа мемлекеттердегі барлық елшіліктерінде қаржылық тұрғыда мардымды нәрселер қарастырылмайтындығы бел-гілі болды. Сондықтан олардың пәрменді түрде отандаста-рымызды қолдауға, тіпті этномәдени көмектер көрсетуге мүмкіндіктері шектеулі болып отыр. Осы мәселе тұрғысында еліміздің сыртқы істер министрлігі бір қадам болса да алға жылжығаны абзал. Өйткені, қазіргі жаһандану кезеңінде көптеген әлеуметтік қайшылықтар ұлттар арасындағы кикіл-жіңдерді де күшейтуде.

Жалпы диаспоралармен жұмыс істеудің тәжірибесі көп-теген елдерде жоғары деңгейге қойылған. Мәселен, Герма-ния, Ресей, Израиль, Түркияны айтпағанның өзінде бұрынғы Кеңес мемлекеттерінің арасынан Армения, Әзірбайжан және Грузия сияқты елдерде бұл мәселеге үлкен мән беріледі. Олардың көбісінде мемлекеттік деңгейде үлкен қаржылар бөлініп, арнаулы комитеттер мемлекеттік тұрғыда қызметтер атқарады, елшіліктердің де мүмкіндіктері жоғарырақ. Мүмкін, Қазақстандағы Дүниежүзі қазақтары қауымдастығының да қоғамдық ұйым ғана емес, мемлекеттік мәртебесі бар ме-кемеге айналатын уақыты да келген іспетті. Өйткені, қазақ халқының үштен бір бөлігіне жақыны шет елдерде тұрады, ал олармен қарым-қатынасты жоғары деңгейде орнату, репатри-ация мәселесін жүйелеу сияқты мәселелер қазіргі заманда өз маңыздылығын арттыра түсуде.

11

Ал енді кіші Құрылтайдың маңызды тұстарына келе-тін болсақ, онда алдымен Еуропа қазақтары мәдени орта-лықтарының жетекшілерімен болған бас қосу дөңгелек үстел форматында өтіп, ол іс-шарада Қазақстан Республи-касы делегациясының жетекшісі қауымдастық атынан «Қа-зақстан-2050» Стратегиясының маңызды қырларын шетелдегі отандастарымызға жеткізіп, бір елдің әруақытта бір тағдыры, бір халқы болатындығы, шетелдегі қазақ пен Атамекен – Қазақстанның біртұтас этникалық әлемді құрайтындығын қандастарымызға орнықты түрде байыптап берді. Еліміздегі ұлтаралық келісімнің орнықтылығы кездейсоқ жағдай емес екенін және еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтің сын-дарлы саясатының арқасында ел бірлігінің көрініс беріп отырғандығы атап өтілді. Қазақстан қазіргі тарихи кезеңде үнемі әлемге бейбітшілік, өзара келісімнің негізіндегі даму-ды ұсынады. Индустриалды-инновациялық даму мен жасыл экономикалық дамуды бағдар еткен еліміздің табыстарын қазақ диаспорасы өкілдерінің біліп жүргені тиімді екені анық. Шыныменде, бізді өзара жақындата түсетін құндылықтардың аталғаны маңызды. Қазіргі тарихи кезеңдегі жалпы түркі әлемінің диаспораларының өзекті мәселелері жандану үстінде. Әрине, әртүрлі елдердегі отандастармен байланыс-ты өрбітудің заманауи тәсілдері жөнінде орнықты пікірлерді ортаға салмаса болмайды. Жалпы түркі әлемінің өзара бай-ланысы өзектеніп жатқаны заман талабы екендігі анық және осыған орай дін мен этникалық ерекшеліктердің адамаралық гуманистік қатынастардың өрбуіне қызмет атқарғаны абзал.

Қазіргі таңда Қазақстан мемлекетінде қазақтардың саны 11 миллионға жетті. Осы сандық көрсеткіштің аржағында көптеген әлеуметтік және рухани мәселелер тұрғаны белгілі. Қазақстан Үкіметінің алға қойған мақсаттары өркениетті маңыздылыққа ие бола түседі деген ойдамыз. Қоғамдағы негізгі құндылық адам және оның мүдделері екендігі айғақ. Шыныменде, қазіргі Қазақстан өзінің болашағын анық болжай алатын, саяси және әлеуметтік бағдарларын нақты анықтай алатын елге айналуы тиіс. Жиын барысында Дүниежүзі қазақтары қауымдастығы алып келген еліміздің бірнеше


12


тілге аударылған маңызды саяси құжаты «Қазақстан-2050» Стратегиясы шетелдік бауырларымызға таратылып берілді. Сонымен қатар отандастарымыз үшін елімізден әкелінген көптеген кітаптар мен журналдар көрмесі, кинофильмдер дискеталарының топтамасы ұйымдастырылып, соңынан олардың барлығы әртүрлі елдерден келген қандастарымызға таратылып берілді.

Делегация мүшелері Еуропалық қазақтармен біріге оты-рып «Ағайын» бағдарламасы ауқымындағы телехабардың дайындалуына ат салысып, шетелдегі қандастарымыздың ал-дында еліміздің өнер шеберлері қазақтың ән-күйін, дәстүрлі және қазіргі рухани мәдениетін насихаттайтын деңгейдегі гала-концертін ұсынды. Еуропа қазақтары өздерінің дәстүрлі футбол турнирін өткізді. Спорт ойындары құндылықтарды қалыптастырушы дәнекер факторға айналғаны байқалды. Ол жарыста бірінші орынды Париж қазақтары жеңіп алса, екінші және үшінші орындарға Кельн мен Берлин қазақтарының ко-мандалары тұрақтады. Еуропада кең танымал спорттың түрі бо-лып табылатын футбол ойыны заманауи кезеңдегі адамаралық қатынастардың өрбуіне, этникалық қазақтардың бірлесуіне, бірігуіне, тілі мен дәстүрінің біршама жандануына себепкер болғанын байқадық. Тіпті, осындай кіші Құрылтайлардың әртүрлі елдердегі жастардың өзара танысып, қазақтың Еу-ропадағы жас отауларының құрылып жатқандығы жөнінде жақсы хабарларды естідік. Осы кезде біздің елімізде әлі де жеке бастың мәселесін шеше алмай жүрген жалғызбасты отан-дастарымыз еске түсті. Елдігімізді бекіте түсейік десек, кезінде Мағжан Жұмабаев пен Шәкәрімдер айтқандай біз де жастарға сене түсейік, сонымен қатар олардың өсіп, өнуіне де барынша жағдайлар жасайық. Жастар елдің болашағы – бұл аксиома.

Жалпы Еуропа қазақтары өздерінің жастарының қазақ тілін ұмытпай, этникалық сипаттағы тұрақты отбасын құр-ғанын қалайды. Құрылтайға келген қазақтар арасында жүр-гізілген социологиялық сауалнамада қандастарымыздың құн-дылықтық артықшылық беретін позициялары анықталды. Құндылықтар иерархиясын анықтау барысында Еуропалық қазақтардың жасы үлкендер жағы, яғни респонденттердің

13

90 пайыздан аса алғандағысы «Қазақ халқының тағдыры мен болашағы бір, Атамекенді аңсаймыз» деген жауапты таңдайды. Олар Атамекен – Қазақстан мен Еуропа қазақтары арасындағы қатынастың үзілмегенін, оның әрі қарай өрбігенін қалайды. Жастар арасындағы жауаптарда көбінесе жеке тұлға мен отбасының құндылықтары алға шыға бастайды. Олардың жергілікті елдің тілі мен түрік тілін жете меңгеріп, қазақ тіліне келгенде біршама қиналатындары да байқалды. Сол кезде туған жерімізде орыс тілінің ыңғайына жығылып, өзінің ана тілін толық игере алмай жүрген қандастарымызды еске алдық. Мемлекеттік тілдің елімізде өзінің қызметін толыққанды орындай алмай, өз мәртебесіне толық жете алмай жатуының бір себебі – өз еліміздегі өз этникалық ағайындарымыздың бұл іске бел шешіп, шынайы деңгейде кіріспей жатқанын-ау деген ой да келді. Басқаларға барлығымыз болып үлгі көрсетпесек, басқалар тілді де, ділді де бөтенсіп жүре беруі мүмкін.

Үлкен құрлықтың үстінде көсіліп жатқан Азия кеңістігінің түбегейлі түлегі болып табылатын, түркі халықтарының белді өкілі болып келетін қазақ деген этникалық қауымдастықтың ел болып, халық болып Жер бетінде өзінің «Менін» бекітіп жатқанына да көптеген ғасыр болғаны барша жұртшылыққа мәлім. Өзінің әртүрлі соқпақтарға, дүрбелеңдерге толы та-рихи жолында небір сынақтардан өткен осы халықтың енді бойындағы барлық әлеуетінің кеңінен байқалатын, оның әлемге толықтай паш етілетін күні де келді. Ал енді, өткен ХХ ғасырдың әрбір қадамы қаншама құрбандық әкелгенін, оның қыспағының да біршама ауыр болғанын еске ала отырып, сол кезеңнің үдерістері ұлт тарихында жаңа құбылыстарды туындатқанын атап өтуге болады. Мәселен, бұрын-соңды тари-мызда болмаған «қазақ диаспорасы» деп аталатын этникалық қазақтардың шоғырлары әлемнің көптеген елдерінде пайда бола бастады. Қазіргі тәуелсіздіктің нығая түскен заманында мемлекетіміз үшін осы үлкен қауыммен байланысты дамыта түсудің, тереңдете түсудің маңызы өте зор.

Жалпы осындай диаспоралық үрдістің түпкі себептері мен оның әлеуметтік ортадағы өрбу заңдылықтары туралы келелі тұжырымдар заманауи қоғамтанушы, оның ішінде диаспо-


14


ратанушы мамандардың еңбектерінде айқын бағамдалған болатын. Қазіргі кезеңде әлемнің көптеген өркениеттенген, дамыған елдерінің көбісінде қазақ халқының өкілдері өмір сүруде. Олардың ішінде әлеуметтік қыспақтарға ұшырап, тағдыр тәлкегімен барып қоныстанған қандастарымыз бен саналы түрде таңдау жасап, көшіп барған немесе оқу мен кәсіптің көзін іздеп барып, қалып қойған отандастарымыз да жеткілікті. Қалайда бүгінгі күні 5 миллион диаспора өкілдерін құрайтын отандастарымыз бір қауым ел болғаны баршаға аян. Солардың қатарында өткен ғасырда қалыптасқан Еуро-па қазақтары деп аталатын қандастарымыздың үлкен тобы да бар. Білім мен кәсібилік деңгейі жағынан алғанда оларды шетелдердегі алдыңғы қатарлы бауырларымыз десе де бола-ды. Әсіресе, Еуропадағы қазақ жастары білімге ден қойған.

«Еуропалық қазақтар» деген ұғыммен Еуропа елдерінің азаматтығын алып, сол елдерде өмір сүріп жатқан, кәсіби және әлеуметтік орнықтылығы бар, азаматтық бірегейлігін толықтай анықтаған этникалық отандастарымызды атауға бо-лады. Осыған ұқсас көрші жатқан Ресей, Өзбекстан, Қытай және Моңғолия еліндегі қандастарымыз туралы да тұжырымдар жасауға болар еді. Өйткені ирреденталық негізде қалыптасқан этникалық топтарға берілетін анықтаманың өзі осындай болғаны жөн. Ал енді Еуропа мемлекеттерінде уақытша тұрып жатқан, оқу барысында немесе іссапардың негізінде өзінің уақыты мен өмірінің бір сәтін арнаған Қазақстандық азаматтарды «Еуропадағы қазақтар» деген ұғыммен бейне-леген орынды іспетті. Сонда олардың әрқайсысының өзіндік құндылықтық әлемдеріндегі айырмашылықтарды түсіне-міз, ерекшеліктерінің себептеріне өзіндік жауаптар таба-мыз. Қазіргі замандағы Еуропаның болмысы әрбір қазақ дүниетанымына ықпал жасайтыны да белгілі.

Қоғамның пәрменді дамуын анықтайтын өзара байла-ныстар және әр қилы қарым-қатынастағы құбылыстардың өзіндік сипаты кездейсоқ қалыптаспайды және олар көптеген әлеуметтік факторлармен астасып жатады. Сондықтар егер өз қандастарымыздың хал-ахуалын, салт-дәстүрін тереңірек зер-делеп, пайымдағымыз келсек, онда бұл құбылысты жан-жақты

15

қарастырып, отандастарымыздың Атамекенмен өзара бай-ланысын анықтап, тереңдете түскеніміз абзал. Бұл жағынан алғанда өзінің генетикалық тұрғыдағы қандас этникалық ба-уырластарына қамқорлық көрсетуге, олармен өзара байла-ныстарды тереңдетуге талаптанған ұлттардың әлемде аз емес екенін де атап өтуге болады. Мәселен, немістер, гректер, ев-рейлер, армяндар, орыстар, поляктар және т. б. этнос өкілдері қазіргі таңда өздерінің есейген, өркениеттенген ұлттар екенін дәлелдеп, осылай әлемнің түкпір-түкпіріндегі өз отандастары-мен ресми және әлеуметтік қарым-қатынастарды биік деңгейде өрбіту арқылы паш еткізуде. Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғаннан бергі осы бағыттағы әрекеттері мен жал-пы диаспоралық саясаты осы қисынға жақындайды. Әрине, кейінгі уақытта репатрианттарға қатысты елімізде әрқилы пікірлер баспасөз беттерінде көрініс беруде.

Еуропа қазақтары өздерінің бірігуге, өзара сұхбаттасып отыруға ықыласы түзу және белгілі бір деңгейде ұйымшыл-дығының бар екендігін, өркениеттік сипаттағы деңгейлерінің әжептәуір өскендігін соңғы жылдары жыл сайын өткізіліп отырылатын Еуропа қазақтарының Құрылтайы арқылы жұртшылыққа танытуда. Отандастарымыз Еуропаның қақ төріндегі ең танымал қалаларында жиналып, қауымдастықтың өткір де өзекті мәселелерін ортаға салып, талқылаудан өткізуі де орынды қадам. Әрине, әрбір келелі мәселені біріге оты-рып, ақылдаса шешкен орынды. Оның үстіне «көп естігеннен, бір көрген артық» демекші, бөлек-бөлек мемлекеттерде өмір сүріп жатқан адамдар арасындағы тікелей және жан-ды қатынастардың орны әрқашанда бөлек. Сондықтан бұл Құрылтай шет жердегі қандастарымыздың өз арасында ада-ми қатынастарды айғақтайтын, нақтылайтын рухани және әлеуметтік көпірді орнатушы құбылыс.

Қаншама көрші тұрғанымен кейде толық мәлімет жетпей жатуы да мүмкін, сондықтан отандастарымыздың өмірінде өзара араласудың, қатынастарды нығайтудың орны ерекше маңызды. Осы кездесу арқылы адамдар әлем туралы, өмір туралы, кәсіпті өрбіту туралы ақпараттар алудың рухани әлеуметтенген сатысына көтеріледі. Қазіргі ғылымда


16


оны салыстырмалы талдау деп атайды. Қазіргі заманның ғаламтор мен теледидар арқылы байланысының біршама артықшылықтары да бар, ол мемлекеттердің шекарасына шектеу қоймай, адамдарды өзара жақындатып отырғаны белгілі. Дегенмен руханилықтың дамуы тұрғысынан алғанда адамаралық өзара қатынастың нақтылығының, ашықтығының, тікелейлігінің адамға, оның тұлғалығының қөркейе түсуіне берері көп. Міне сондықтан осындай Құрылтайлардың этникалық топтарды бір мақсатқа біріктіруші қызметі өте жоғары, жастардың болашағы үшін құндылығы өлшеусіз деген пікірдеміз.

Еуропадағы сияқты шетелдердегі қазақтардың кіші құрылтайлары Өзбекстан, Қытай, Моңғолия, Түркия және Ресей жерлерінде өткізіліп тұрылады. Еуропадағы Құрылтайға Ресейден қазақ мәдениетінің «Мөлдір» атты Сібір орталығының өкілі, Қазақстан Республикасының мәдениетке еңбек сіңірген қайраткері Алтынай Жүнісованың, Түркия және Түркімения сияқты елдерден қазақ делегаттардың келуі де үлкен оқиға. Себебі, олар да көрші жатқан Ресей сияқты елдегі қандастарымыздың арасына және басқа елдерге де осы құрылтай туралы ақпараттарды толықтай жеткізеді және олар әрдайым ұлттық бірлікті, бірегейлікті насихаттайтыны-на да сенімдіміз.

Өзінің құндылықтар әлемін әрбір қазақ азаматы қазіргі жаһандану заманының қисынына сай өрнектеп жатқаны белгілі. Еуропалық қазақтар осы тұрғыдан алғанда «қандай құбылысты өзіне ең маңызды құндылық ретінде бағалайды» екен деген сауал да туындайды. Осы бағыттағы сұрақтарға біркелкі жауап алу да мүмкін емес шығар. Дегенмен негізгі құндылықтық бағдарды анықтау жалпы шет елдердегі от-андастарымызды тереңірек түсініп, өзара қатынастарды үйлесімді орнатуға қажетті екені белгілі. Шетел қазақтарының өзі еліміздің тұрғындарымен өзара байланыса отырып жалпы стратегиялық мақсаттарымыздан тек хабардар болып қана қоймай, шамасына қарай өздерінің игілікті үлестерін қосқаны да абзал.

17

ҚАЗІРГІ ЗАМАНДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ӨРКЕНИЕТТІК МӘСЕЛЕЛЕРІ

Талғат Мамашев

Қазіргі жаһандану заманында ұлттық мәдениеттер ара-сында өзара ықпалдасу мен байланыс үрдістері қарқынды жүруде. Әрбір этникалық қауымдастық өзінің жекеленген дербес кеңістігін жалпы ғаламдық үдерістермен сәйкестендіре өркендетуге мәжбүр. Әрине, әлемдегі ғылыми-техникалық, өркениеттік прогрестің пәрменділігін жоққа шығаруға болмай-ды, ол өз жалғасын табады. Дегенмен, тәуелсіз мемлекетіміздің тұңғыш елбасы Н.Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан-2050» Стратегиясында көрсетіп отырғанындай әлемдегі көптеген сын-қатерлердің арасында азаматтардың құндылықтық бағ-дарлары мәселесі де маңыздылыққа ие болуда. Мәселен, Стратегияда «Тоғызыншы сын-қатер – өркениетіміз құнды-лықтарының дағдарысы. Әлем ауыр дүниетанымдық және құндылық дағдарысты бастан кешіріп отыр. Өркениеттер қақтығысы, тарихтың ақыры, мультимәдениеттің күйреуін жариялайтын үндер жиі естіледі. Жылдар бойы сыннан өткен құндылықтарымызды қорғай отырып, біз үшін осынау кер-тартпа көзқарастан тартынуымыздың принципті маңызы бар. Өз тәжірибемізден білетініміз, біздің «осал тұсымыз» деп атаған көпэтностылығымыз бен көпконфессиялығымызды өз артықшылығымызға айналдыра алдық» деп мәселе кең мағынада атап көрсетіледі [1, 19б].

Әлемнің көптеген елдерінде өмір сүріп жатқан қазақ ұлтының өкілдерін бұл құндылықтық дағдарыстың ыстық лебі шарпып өтпеуі де мүмкін емес еді. Сондықтан олардың барлығы қазіргі дәуірде дүниетанымдық және құндылықтық қайта түлеу кезеңінде өмір сүріп жатқанын атап өту ке-

Т. Мамашев. Қазіргі замандағы қазақ диаспорасының...

18


рек. Жалпы дүниежүзі халықтарының барлығы өзінің құн-дылықтар дүниесін сараптан өткізіп, оның кейбір тұстарына жаңаша бағалаулар беріп жатқан кезеңде қазақ ұлтының алыс және жақын шетелдегі өкілдері, Атажұрттағы, яғни тәуелсіз Қазақстан жерінде топтасқан негізгі бөлігінде, түбегейлі халқында құндылықтар саласының құрылымы мен болашағына асқан ұқыптылықпен қарайтын заман да жетті. Себебі, қазіргі заманның уақыт өлшемі мен өзгерістер екпіні бұрынғы тарихи кезеңдермен салыстырғанда басқа, әлдеқайда күрделенген деңгейге көтерілгені байқалады.

Ежелден халқымыздың менталитетінде орын алған әдет-тер мен ғұрыптардың жақсысы да жаманы да бар. Әрине, этикалық құндылықтарды өзінің ұлттық санасына негізгі түбір еткен қазақтар, оның ішінде қазақ диаспорасының өкілдері өзінің асыл қасиеттерін жоғалтпауы керек. Дегенмен, бұрынғы дәстүрлі қоғамда бойға сіңіп қалған жайбарақаттықтың, «бүгін болмаса, ертең болар» деген түсініктердің дәуірі өткені де белгілі. Тұтастай алғанда мемлекет тұрғысынан да, этникалық қауымдастық тұрғысынан да, тіпті жеке адамның өзі тарапы-нан да өркениеттік даму қарқынына ілесе алмай, аутсайдар болып қаупі кімге болса да күшеюде.

Қазіргі заманда тек экономикалық немесе технологиялық бәсекелестіктің маңыздылығы белең алып қана отырған жоқ, сонымен қатар мәдениеттер арасында әлеуметтік, ру-хани өміршеңдік үшін өзара жарыстар мен қақтығыстар жүріп жатқандай әсер қалады. Қазақстан мемлекеті өзінің стратегиялық басымдылығы ретінде индустриалды-иннова-циялық дамуды таңдағаны белгілі. Ол өзінің азаматтарына нағыз заманауи өркениеттік құндылықтық басымдылықтарды айқындап бергені байқалады. Әрине, халқымыз ғасырлар бойы қордалаған дәстүрлі құндылықтарын, оның ішінде мәдени және рухани құндылықтарын жаңа заманның қисынына сай сақтап, әрі қарай дамытып отыруға мүдделі. Міне, осы мәселеде шетелдегі отандастарымызбен біріге отырып атқаратын қызметтер жеткілікті. Әрине, жаһандану үрдістері ұлттық құндылықтарды ығыстыруға, орнын басқа нұсқаларға

19

алмастыруға ұмтылады. Бұл жағдай қөптеген халықтардың мәдени кеңістігіндегі ахуал десе де болады.

Шыныменде қазақ жастары әлемнің қай түкіпірінде жүрсе де өзінің азаматтық және сонымен қатар этникалық «Менін» жоғалтып алмауы үшін, экономика саласындағы бәсекелестікте сын-қатерлерден сүрінбей өту үшін қазіргі жаңа технологияның пәрменді таралуы заманында өткен дәстүрлі қоғамның құндылықтарының ауқымында қалып қоймай, ақпараттық қоғамның барлық қырларын игеріп алуы шарт. Міне, осы мағынада қазақ диаспорасы өкілдері ара-сында, әсіресе жастар арасында осы бағыттағы құндылықтық ығысулар мен басымдылықтар көрініс беретініне күмән туғызуға болмайды. Алдымен, бұл үрдісті Еуропа мен Түркиядағы, сонан соң Ресейдегі қазақтар арасынан байқауға болады. Ал енді отандастарымыздың этикалық және эстети-калық құндылықтарының қалыптасуы мен дамуына осы үде-рістердің әсері мол екенін атап өту керек.

Өзінің 20 жылдығын өткен 2012 жылы атап өткен Дүние-жүзі қазақтары қауымдастығы әрі қарайғы қызметтерін негізінен отандастарымыздың құндылықтық әлемін дамытуға көмектесумен, Атамекенмен байланысты нығайта түсумен байланыстырады [2]. Осы бағытта атқарылған істер аз емес. Ал болашақта атқарылатын істер одан да көп. Әсіресе, елімізге көшіп келген және болашақ келетін оралмандардың мәселесі де күн тәртібінен түспейтіні белгілі. Бұл салада көптеген күрделі мәселелер бар екенін де жасыруға болмайды. Репатриант қа-зақтардың өзекті мәселелері де құндылықтар жүйесіндегі өзге-рістерді реттеумен тікелей астасып жатады. Соншама жылдар бойы басқа этноәлеуметтік, этносаяси және этнопсихология-лық ортада өмір сүріп келген отандастарымыз үшін Қазақстан Республикасындағы жағдайға бейімделіп кету де оңай емес екені белгілі. Оның үстіне еліміздің әртүрлі аймақтарындағы экономикалық, әлеуметтік және лингвистикалық жағдайлардың ерекшеліктері бар екенін ескерген жөн.

Жалпы саны бес миллионға жақын исі қазақ ағайындар-дың тәуелсіздік нығая түскен жиырма жыл ауқымында бір


20


миллиондайының өз тарихи Атамекеніне оралуына, онда толыққанды азамат болып тіркелуіне, көбісінің квота бойынша баспаналы болуына себепкер болған елбасының өзі болатын. Ол дүниежүзі қазақтары қауымдастығының төрағасы ретінде өзінің басты стратегиялық бағдарламасын бірнеше замана-уи әмбебап өркениеттік принциптерге сүйеніп негіздегенін байқаймыз [3].

Біріншіден, жас мемлекет Қазақстан Республикасы Жер бетіндегі барлық қазақтар үшін қайталанбас жалғыз тарихи мекені, заңды Отаны екені көрсетілді және оған оралуға ниет еткен отандастарымызды қабылдауға түбегейлі бетбұрыс жа-салып, көптеген жылдар бойы ұлттың ішкі бірлігін нығайта түсу үшін квота бойынша жан-жақты көмек көрсетіліп келді. Жалпы, мемлекеттік жүйеден тыс еліміздің әлеуметтік және қоғамдық күштерінің, шетелдегі қандастарымыздың әлеуетін, әр қилы бағыттағы мүмкіндіктерін айқындауға деген қадамдар жасалынуы тиіс. Еуропада әр жыл сайын өткізіліп келген кіші құрылтайдың соңғысы Дания және Франция елдерінде өткені белгілі. Міне осы кіші құрылтайдың қатысушыларына арналған құттықтау сөзінде еліміздің президенті «Құрметті бауырлар! Сіздерді қай уақытта да құшақ жайып қарсы ала-тын елдеріңіз барын, сүйенгенге тірек, іздегенге пана болар жерлеріңіз барын әрдайым естен шығармаңыздар» деген бо-латын. Біртұтас қазақ халқының құрамдас бөлігі болып табы-латын қазақ диаспорасының тағдыры мен болашағы еліміз үшін, елбасы үшін маңызды мәселе болып қала бермек деген ойдамыз.

Екіншіден, өзінің тарихи отанынан жырақ кетіп, жаңа мекенде өмір сүріп, өздерін әлемге танытқан, тіпті мемле-кет құрған әртүрлі ұлт өкілдері әлемде көптеп саналады. Өткен ғасырларда жаңа жерлерді бағындыруға ұмтылған ағылшындар мен португалдар, испандар мен француздар Жер бетінің көптеген елдерінде өздерінің тілдерін таратып, мәдениетін орнықтырып үлгергені белгілі. Қазіргі кезеңде қытайлықтар мен үнділіктер басқа этникалық кеңістіктерді игеруге ұмтылуда. Әрине, өздерінің тарихи мекендеріндегі

21

демографиялық жағдайдың қысымы да осы процестерге әсер ететіні де тарихи дерек болып табылады. Қазақстан Республи-касы өзінің шетелдердегі отандастарына қамқорлық жасау және сонымен қатар олармен өзара қарым-қатынаста болу са-ясатын ұстанады. Бұл қатынастар мен құндылықтықтық бай-ланыстар қазіргі дәуірдің өзіндік заманауи талабы.

Қазақ диаспорасының көптеген елдердегі жаңа легінің қазіргі жағдайда әлеуметтік жаңғыру үрдістеріне сәйкес үйлесімді сипатта өзіндік қисынмен қалыптасуынан үркуге болмайды. Мәселен, Еуропадағы қазақ қауымдастығы өзін лайықты деңгейде көрсете алатын этникалық топтарға айналған. Оны, сонымен қатар кезіндегі қазақтардың жан сақтауы үшін іргелес елдере үдере көшуімен салыстыруға бол-майды. Қазіргі кезеңдегі қандастарымыздың кейбір елдерді өмір сүруге таңдауының өзі және оның саналы түрде жүзеге аса бастауының өзі еліміздің азаматтарының өркениеттік деңгейінің арта бастағанын білдіреді, олардың шетел тілдерін жете меңгеріп, белгілі бір кәсіби саланың бәсекеге қабілетті ма-мандары болғандықтан ғана сіңісе алып жатқандығына көзіміз жетіп отыр. Нарық заманында адамға тек өзінің қабілетімен ғана орнықты орын табылады. Жастар жағының ішінде өзінің ұлттық тілін маңызды құндылық етуге талпыныстар да жан-дануда. Бұл мәселе тәуелсіз Қазақстандағы қазақ тілінің – мемлекеттік тіл мәртебесін орнықтыра түсуімен тікелей бай-ланысты [4].

Үшіншіден, Қазақстан Республикасы азаматтары кейбір көрші елдердің азаматтарындай басқа мемлекеттердің тер-риториясында жұмыс іздеп, топ-тобымен шоғырланып жүрген жоқ, еліміздің пәрменді инновациялық даму жо-лына бет бұруы және әлеуметтік жаңғыру саясатын ұстануы әлеуметтік тұрғыда біршама тұрақтылыққа іргетас болғанын атап өтуге болады. Әрине, шешімін әлде де тереңірек табуға тиісті мәселелер баршылық. Өткен жылдың аяқ жағында Жаңаөзенде орын алған оқиғалар қазақ жастарының ара-сында шеттеп қалған, мүддесі толық қорғала қоймаған өкілдерінің бар екенін көрсетіп берді. Осы бағыттағы


22


қызметтердің пәрменденуі де өмір қажеттілігі. Шын мәнінде елімізден басқа жерлерге өздеріне тиісті емес материалдық және қаржылық игіліктерді ала қашқан қандастарымыз ту-ралы естігенде олардың ұлт алдындағы жауапкершілікті сезінбегендігі, өздерінің жеке бастарының қамдарын ойла-ғандығы қынжылтады. Оларды қазіргі таңдағы қазақ диас-порасының шынайы өкілдері деп айтуға ауыз да бармайды. Қазақ халқының мүддесіне қызмет ету ар-ұждан алдындағы тазалықтан, терең ұлтжандылық сезімнен басталатындығы Абай мен Шәкәрім сияқты қазақ даналығының дүлдүлдері айтып кеткенін әсте естен шығармаған жөн іспетті.

Қазақ халқының күртелі тарихи кезеңдерде айтыла-тын «Жұмыла көтерілген жүк жеңіл» деген даналыққа толы қанатты сөзін ұмытпауымыз керек. Осындай құндылықтық астары бар сөздің мағынасын терең зерделей алсақ, онда қазақ халқының болашағы және ұлттық біртұтастығы оның әрбір өкілінің жасампаз шынайы әрекетімен, шығармашылыққа толы еңбегімен астасып жататынын байқаймыз. Қазақ ұлтының кез келген өкілі қай елде өмір сүрсе де, қай елдің азаматы болса да өзінің бақытын негізінен өз қолымен жа-сайды, өз дарынын белсенді іс-қимылымен ғана паш ете ала-ды. Сондықтан қазақ диаспорасының өкілдерінің басқа ірі ұлттарға жұтылып кетпей, мәдени ассимиляцияға ұшырамай, қазіргі әлемді жайлап келе жатқан тұтыну психологиясының тетігіне айналмаудың қамын ойлап, Қазақстан мемлекеті та-рапынан көрсетілген көмекпен ғана шектелмей рухани және әлеуметтік даму жолында белсенділік танытуы қажет екені айқындалуда.

Терең тарихы мен жасампаз болашағы бар тәуелсіз еліміз өз шамасына қарай отандастарымызға ақпараттық, білімдік, құқықтық және экономикалық тұрғылардан көмектерін ая-мауы тиіс. Бүкіл әлемдегі қазақ атаулының барлығы оқи алатындай, ақпараттық етенелесуде болатындай «Егемен Қазақстанның» өткен бастап нөмірлерінің – латын, кирил-лица және төте жазумен шыға бастағаны нағыз ұлттық топ-тасу мен ықпалдасудың жолына бет бұрғанымыздың нағыз

23

дәлелі. Енді осы көрнекті мысалды басқа ұлтжанды баспалар мен бұқаралық ақпарат құралдары, жоғары оқу орындары қолдап, өзіндік ұлттық қозғалысқа айналғаны абзал. Ұлттық руханияты кемелденген біртұтас халыққа айналу, өзінің құндылықтарын тәртіпке келтіру осындай нақты қадамдардан басталады деген ойдамыз.

Әдебиеттер

1. Қазақстан Республикасы Президенті – елбасы Н.Ә. Назарбаев-тың Қазақстан халқына Жолдауы. «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. – Алматы. – 2012. – 110 б.

2. Ұлыстың ұлы жиыны. Деректер жинағы / Құраст. Ботагөз Уатқан. – Алматы: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. – «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. – 408 б.

3. Қазақ көші – қазақтың қауымдасуы: Қазақстан Республикасы Президенті Мұрағатының қорынан құжаттар жинағы (Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығыны 20 жылдығына арналған). – Алма-ты: Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы. – «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. – 352 б.

4. Тәуелсіз Қазақстан кезеңіндегі қазақ тілі білімі. – Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2011. – 288 б.


24


ШЕТЕЛ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ ӘЛЕМІН ЗЕРТТЕУДІҢ ҒЫЛЫМИ ӘДІСНАМАСЫ

Әбдімәлік Нысанбаев

Кез келген мемлекет өзін құрып отырған ұлттың сыртта жүрген өкілдеріне қамқорлық жасауды мерей тұтады. Өйткені мұндай ізгі ниет – оның абырой-беделін, қуатын танытатын, өзіне өзгелердің құрметпен қарауын туғызатын шара. Мысалға, Германияның немесе Израильдің пәлен ғасыр бұрын көз жа-зып қалған қандастарына және олардың құндылықтарына жа-сап отырған қамқорлығы, шынымен-ақ, кісі қызығарлықтай.

Кейде керісінше де болады. Жаңадан дербестік алған өзінің этникалық Отанының аяғынан тез тұрып кетуіне сол мемлекетті құраған халықтың сырттағы ауқатты өкілдері елеулі көмек жасайды. Кезінде Израиль мемлекеті со-лай қуаттанған. Әсіресе, шет елдерде тұратын 56 миллион қытайлықтардың «Қытай реформасының» табысты іске асуы-на тигізген жәрдемі елеулі болды.

Қазақстан Республикасы өзі алғаш құрылған күннен бастап, қандай қиын жағдайға тап болғанына қарамастан, сырттағы қандастарымызға қамқорлық жасауды назар-дан тыс қалдырған емес. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қазақтар тұратын мемлекеттер басшыларымен кездесулерінде қандастарымыздың хал-жағдайына қатысты мәселелер сан мәрте ресми түрде қозғалды. Қазақтардың ата-жұртына біртіндеп оралуын, олардың азаматтық мәртебе алуын, балаларының елімізде білім алуын, тұрғын үймен қамтамасыз етілуін, қолдан келгенше жәрдем берілуін шешу-ге Үкімет тарапынан талпыныс жасалуда.

Қазақтардың құндылықтар әлемін және оның жаңаруын зерттеуде менің өзімнің «Тәуелсіз Қазақстанның құндылықтар әлемі» (Алматы, 2011 ж.) атты кітабымды пайдаландым.

25

Ұлттық идея халық үшін барлық тарихи кезеңдерде ма-ңызды рухани күш болғаны белгілі. Ал енді, бұл құбылыстың түпкі мәніне, құрылымына назар аударатын болсақ, онда ол ең алдымен өзінің рухани кіршіксіздігімен, болашаққа деген арман-тілегімен айрықшалануы тиіс. Сонда ғана ұлттық идея-ның нағыз тарихи маңыздылығы арта түседі. Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты үнемі рухани-адамгершілік бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби замандастары-на «қайырымды, ізгілікті қаланың» қажеттілігін айтса, Жүсіп Баласағұн қоғамда әрбір адамның әділетті болуын көксеген, Абай пендеге арнап «Адам бол!» деп нақты кеңесін берген, Шәкәрім болса ар-ұяттан, ұжданнан әлеуметтік болмыстың, адам өмірінің түп қазығын іздеген. Осы айтылғандарға орай, қазіргі заманда еліміздің азаматтарына құндылықтық бағыт-бағдар болатын, болашақтың инновациялық жарқын жо-лын анықтайтын ұлттық идея қажет екеніне күмән келтіруге болмайды. Басқаша айтқанда, оның сипаттамасын ұлттық идеологияның нақтыланған, тарихи кезеңге бейімделген ру-хани моделі іспетті феномен деп беруге болады. Ұлттық идея – бүгінгі әлемдегі біртұтас қазақ идеясы. Ұлттық идея тәуелсіз Қазақстан жағдайында жергілікті тұрғындарды ғана жарқын болашаққа жетелейтін бағдар, көшбасшы ой-тұжырым емес, сонымен бірге ол алыс және жақын шетелдердегі қан-дастарымыздың жүрегін жібітетін, көңілдерін биікке барынша көтеретін, рухани-құндылықтық деңгейде әрқайсысына демеу болатын қасиетке ие болуы керек. Жалпы ұлттық идеяға деген зәрулік қоғам дамуының белгілі бір кезеңінде бекер туында-майды. Ұлттық идея, негізінен, жас ұрпаққа, жас мамандарға, жас отбасыларға алға қарай жылжуға ауадай қажет құдіретті әлеуметтік-рухани күш болуға тиіс. Ұлттық идеяға негізделген қазақ философиясы еліміздің рухани тәуелсіздігінің көрінісі, ел бірлігінің рухани тірегі. Рухани дамудың негіздері толық қаланбаған елде идея сан қилы бағытта өрбиді, ал ол мемле-кетте өмір сүретін барлық азаматтардың игілігіне, мүддесіне қызмет етсе құба-құп. Егер әр түрлі этникалық, діни, әлеуметтік топтарды бір-біріне қарсы қоюды, олардың ара жігін ашуды мақсат еткен жалпы мемлекеттік идея болса, онда ол түбінде

Ә. Нысанбаев. Шетел қазақтарының құндылықтық...

26


сол елдің ыдырауына, мемлекеттің құлдырауына әкеліп соғады. Мұндай жағдайды Кеңес Одағының ішкі саясатынан анық байқауға болатын еді. Онда орталықтың абсолютті басымдық дәрежесі қоғамда басты идеяға айнала бастаған уақытта одақ өз тіршілігін амалсыздан тоқтатты. Жалпы империялардың бәріне тән ортақ осал жері – мылтық пен қара күшке сүйеніп жүйені ұстап тұрудың әдеті мен дәстүрін бекітуі. Сондықтан, әрқилы империялар тарих сынағына шыдамай ыдырап кетіп отырды.

М. Әшімбаевтың, А. Косиченконың, А. Шомановтың ой-ларына сүйене отырып, Қазақстан Республикасының қазіргі кезеңдегі ұлттық идеясының өзіндік бір вариантын төмендегі-дей тұжырымдауға болады: «Бастауларды ұмытпастан, біз бірлесіп әрбір азаматтың игілігі үшін күшті, өркениетті, бәсе-кеге қабілетті және демократиялық Қазақстанды құрамыз». Бұл ой-тұжырымның үш маңызды іргетасы бар екенін бай-қаймыз: біріншіден, ол рухани бастауларды, халықтың та-рихи мұрасы мен құндылықтарын ұмытпауға шақырады; екіншіден, әрбір қазақстандыққа ортақ игілік болатын бірлік мәселесін көтереді; үшіншіден, Қазақстанның бәсекеге қабі-летті өркениетті, демократиялық ел болуына ұмтылыс жа-сау қажеттілігі айтылады. Бұл тұжырымның өміршеңдігі мен оның халықтың көңілінен шығар-шықпасын уақыт көрсетері анық. Дегенмен, оны ұлттық идеяның елімізде қалыптастыруға деген үлкен қадамның лайықты бастамасы деп қабылдағанымыз жөн. Біздің философия, саясаттану және дінтану Институтының ғалымдары қазіргі кезеңде ұлттық идеяның теориялық-әдіснамалық негіздерін жасауға және соның негізінде қазақ философиясы мен қазақ руханиятын дамытуға атсалысуда. Ғылыми танымның нақты әрекеттері өз жемістерін береріне сенемін.

Осыған орай шетел қазақтарының құндылықтық санасын-дағы өзгерістерді, құндылықтық әлемінің жаңаруын зерттеуде өмірбаяндық, этнодемографиялық, социологиялық әдістерді кеңінен қолданады.

Жаһандану жағдайында ендігі жерде өзіндік «менін» сақтауға ұмтылған әрбір жұрт, ең алдымен, тарихи санасы мен

27

жадын, бірегей ұлттық болмысы мен ойлау машығын, өзіндік дүниетанымы мен құндылықтар жүйесін, дінін, ана тілі мен ерекше ділін, бай дәстүрлі төл мәдениетін дамыту, аман алып қалу жолында жанталасуы қажет.

Бостандық, азаттық, тәуелсіздік идеясы жаратылысынан еркіндік сүйгіш қазақ халқының өмірінің мәнін құрайтын сияқты. Соңғы екі-үш ғасырларда отаршыл саясатқа қарсы жүргізілген үш жүзден астам көтерілістің өзі нені көрсетеді? Құдайға шүкір, халқымыздың аңсаған ұлттық тәуелсіздігіне де қол жеткізіп, дербес елге айналдық. Ұлттық идея іштегі және сырттағы қазақтарды біріктіруге өз септігін тигізеді. Алайда, қазіргі жаhандану заманында бәсекелестікке төтеп беру де оңай шаруа емес. Ұлттық намыс пен жігерді жани түсу керек, ұлттық рухты асқақтата түсу керек деп ойлаймын. Бұл үшін өз қазаныңның ішінде қайнап қоймай, одан асып төгіліп, өзіміздің тамаша ұлттық құндылықтарымызды сыртқы әлемге де сіңіре білуіміз керек. Қазіргі қазақ философиясының мәні барлық жағынан алғандағы еркіндік және қазақша еркін ой-лап, еркін сөйлейтін тұлғаны қалыптастыру мәселесі болуы керек деп ойлаймын.

Қазақ диаспорасы пәнаралық проблема ретінде тәуел-сіздіктің алғашқы жылдарында қолға алып зерттеуге атса-лысқанымыз рас. Жаңа диаспоратану ғылымын ашып, оның зерттеу пәні мен әдістерін анықтадық. Оны жаңа «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясына енгіздік. Ол қазір әлемдік гумани-тарлық ғылымда кеңінен қолдануда. Бірнеше кітаптар жарык көрді. Онын үстіне, осы 22 жылдың ауқымында осы мәселе бойынша бірнеше ғылыми-зерттеу жобаларының орында-луына жетекшілік жасап, жалпы диаспоратану мәселесінің әлемдік деңгейдегі теориялық-әдіснамалық тұстарын ашып көрсетуге тырыстық. Әсіресе, қазақ халқының тарихына байла-нысты диаспоралық мәселелердің қыр-сырын ашуға әр түрлі саладағы ғалымдарды жұмылдырумен айналысқандығымыз өз жемісін берді. Қазіргі кезеңде қазақ диаспорасы мәселесінің тарихы, құқықтық, құндылықтык, әлеуметтік-психология-лық, этнодемографиялық, дүниетанымдық қырлары біршама айқындалды. Ал, енді оралмандар үшін квотаның жыл-


28


дан жылға көбеюі қажет-ақ болып отыр. Әсіресе Қытай мен Өзбекстандағы, Ресей мен Еуропадағы бірнеше миллиондаған қандастарымыздың хал-жағдайына көңіл аудару мәселесі, олар мен байланысты жан-жақты салаларда (білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдени және экономикалық салалар-да) нығайту мәселесі әлі де өзінің өзектілігін, маңыздылығын сақтап отыр. Ұлттық болмысы мен тілін, діні мен ділін, ұлттық бірегейлігін сақтау өзекті мәселелер қатарына жата-ды. Өйткені, олар бір сәтте және тез шешіле қойылатын ша-руалар қатарына жатпайды. Олар біршама шыдамдылықты, этникалық төзімділікті, халықаралық дипломатияның ұтым-ды тұстарын тиімді пайдалануды қажет етеді. Қазақстан тәуелсіздік алысымен Германия мен Израиль сияқты үшінші ел болып, өзінің диаспорасына мемлекеттік қамқорлық жа-сап келеді. Шын мәнінде өзінің ұлттық диаспорасының жағ-дайына шынайы мән беріп, көңіл бөле бастаған халық қана нағыз есейген, жетілген ұлттың қатарына жатары анық.

Мемлекетіміздің тәуелсіздігін нығайта түсуімен қатар, Елбасы Н.Ә. Назарбаев алыс және жақын шет елдердегі қазақ диаспорасына ерекше көңіл бөліп келеді. Қазақ жерінен кезінде әртүрлі себептермен көшіп кеткен және көшуге мәжбүр болған қандастарымыз қазіргі таңда тәуелсіз мемлекетімізге орала бастады. Сондықтан, оларға «оралман» деген ат та берілді. Басқаша айтқанда, халықаралық деңгейде «репатриант» деп аталатын бұл құбылыстың қазіргі жаһандану заманында өзектілігі арта түсуде. Ал енді ғалымдар тұрғысынан жасалған әрекеттерге келетін болсақ, онда жалпы бұл мәселе біздің Ин-ституттың ауқымында ғылыми жоба ретінде екі рет кешенді түрде зерттеліп, «Қазақ диаспорасы: мәселелері және болашағы» деген тақырыпта ұжымдық монография формасында жарық көрді. Екінші кітап – Еуразиялық интеграция ауқымындағы қазақ диаспорасы мәселесіне арналды. Әрине, диаспора мәселесінің әлі де көптеген әлеуметтік-философиялық, құнды-лықтық-дүниетанымдық және практикалык тиімді шешімін табуға тиісті тұстары баршылық. Тарих толқынындағы қазақ диаспорасын зерттеу біздер үшін ауадай қажет. Мәселен, қандастарымыздың азаматтық алуы мен квота мәселесі өзінің

29

күрделі екенін байқатуда. Әрине, бұл мәселелерге біржақты қарауға да болмайды. Ең негізгі концептуалдық бағдар – қазақ халқының біртұтас ұлтқа айналуының сан кырлы тетіктерін іске косуға тырысуымыз кажет, соның бір қыры әлемдегі қырықтан астам елдердегі бес миллионнан астам халқы бар қазақ диаспорасы мәселесі.

Шетелдегі қазақтар өздерінің қазақылығын, қазақтық құндылықтарын біршама сақтаған, ал ұйғырлар мен өз-бектер ассимиляцияға түсіп кеткен. қазақтарға белгілі бір мемлекеттің ішінде қысым күшті болған сайын олардың өзін-өзі сақтау қабілеті күшейіп, жоғары сипатта болған. Сонда Ингвар Сванберг қазақтың эндогамиясына (өзін-өзі сақтау қабілетіне) таң қалғанын айтады.

Біздер үшін ең қауіптісі мәдени жаһандану. Болашақ қазақылыққа төнген қауіп емес пе? Қазақ несімен қазақ? Өзіндік ұлттық құндылықтарымен, тілімен, ділімен, әдет-ғұрпымен, салт-дәстүрімен, мәдениетімен. Елу жылдан соң ұлттық тәуелсіздігімізді, қазақылығымыз бен дәстүрлі мәдениетімізді, ұлттық құндылықтарды сақтай аламыз ба? Үлкен мәселе. Сақтай алмай қалуымыз да мүмкін. Оның үстіне бүгінгідей жаһандану процесінен тыс қалатын ел бол-майды, әсіресе, біз сияқты жас, енді ғана тәуелсіздігінің 22 жылдығын атап өткен мемлекет үшін өте қауіпті. Өзіміздің жастар ұлттық құндылықтар мен әуен-нен гөрі батыс әуені мен құндылықтарын қабылдауға құштар.

Біздер ата-бабамыздан мұра болып қалған дәстүрлі мәде-ниетіміз бен құндылықтарымызды ақпарат құралдары және білім алу арқылы бойымызға сіңіре отырып сақтап, сонымен бірге әлемдік қауымдастықта өз орнымызды тауып, онымен үйлесе отырып орнықты дамуымыз қажет.

Шетелдердегі қазақтар аз болса да, негізінен, өз ұлтының салт-дәстүрлері мен құндылықтарын сақтаған әрі өзге ұлттар-мен туысқандық араласуға, қан араласуына өте қатал қараған. Мен 1991 жылы Германияның Кельн қаласында бір қазақ жігіттің үйлену тойында болдым. Болашақ келіншегі Париж қаласынан болды. Сонда Осло қаласында тұратын Халифа Алтай ақсақалдың үлкен ұлымен таныстым. Ослода неше


30


қазақ бар деп сұрасам, үш отбасы тұрады екен. Өзі қазақша ойлап қазақша сөйлейтін сияқты. Сонда маған шетелдегі қазақтардың өз елін, өз ұлтын, өз халқын, өз құндылықтарын сүю сезімі күштірек екені байқалды.

Сол кездің өзінде Еуропаның жүрегі іспеттес Кельнде 32 мешіт бар екен. Ал әрбір қазақ отбасында қонақ күту үшін екі бөлме дайындалыпты. Бірі – сол елдегі қазақтар үшін жасалған, киіз, кілем төселген, көрпе салынған, жастық таста-лып, жерге дастархан жайылған бөлме болса, екіншісі – Қазақ-станнан келгендерге арналған. Ондағылар бізді «орыстанған қазақтар» дейді екен, сондықтан бізге арналған бөлме еуропа-ша, биік столдармен, орындықтармен жасақталған.

Бұрын қазақта дастархан тек тамақ ішетін орын бол-маған. Дастархан үлкен рухани-мәдени және әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешетін орын, тәрбие мектебі болған. Сол дастархан басында жастарға үлгі-өнеге боларлық әңгімелер айтылатын, жастардың ұлттық құндылықтар әлемі қалыптасатын.

Тағы бір айта кететін жайт: шетелдегі қазақтарда «мен қазақпын» деген ұлттық сезім басым екен. Ал бізде одан гөрі, «мен арғынмын» дейтін рулық сезім басым. Біз осындай сана-дан әлі арыла қойған жоқпыз. Ұлттық намыс деген де ұлттық санадан туындайды ғой. Осыған орай еліміздің ішіндегі қазақтардың құндылықтар әлемі де этносаралық қатынастарға байланысты бірталай жаңаруға ұшырады. Одан кейін біздің көршілеріміз – Қытайда қытайландыру, Ресейде – орыстан-дыру, Өзбекстанда – өзбектендіру процесі қарқынды жүруде. Осының арқасында жастардың құндылықтық әлемі қатты өзгеруде. Сонымен қатар әлемде жаһандану процесі кең етек алып барады. Қарап отырсақ, бірнеше процестер қабаттасып жүруде. Осындай жағдайда қазақтар өздерінің ана тілінен айырылып, бүкіл ұлтқа, ұлттық құндылықтарымызға үлкен қауіп-қатерлер төніп тұр деп есептейді. Егер тіл жойылса, онда ұлт жойылады. Сондықтан біздер рухани-адамгершілік жағымызды күшейтуіміз ауадай қажет, қазақ руханиятын жаңа мәдени-тарихи жағдайға байланысты дамытқанымыз абзал, оны тереңірек зерттегеніміз жөн.

31

Қытай мен Өзбекстандағы, Ресей мен Еуропадағы бірнеше миллиондаған қандастарымыздың тіліне және хал-жағдайына көңіл аудару мәселесі, олармен байланысты білім беру, бұқаралық ақпарат құралдары, мәдени және эконо-микалық сияқты салаларда өзара байланысты тереңірек жүргізу өзінің өзектілігін сақтап отыр.

Ал енді қоғамдағы әлеуметтік құндылықтар, жеке адам-дардың бостандықтары мен құқықтары мәселесіне кел-сек, біздің еліміздің азаматтарының бәрі этникалық тегіне, дініне, т. б. қарамастан, бәрі де тең құқылы, бәріне де тең мүмкіндіктер берілген. Мұның өзі қазақстандықтарды іштей топтастыруға, ортақ Отанымыздың болашағы мен бүгінгі мүддесі жолында бірігуімізге, сөйтіп, бірте-бірте ұлттық иде-яны, құндылықтарымызды сақтаудың негізі ретінде ту етіп бірегей халыққа айналуымызға ықпал етеді.

Қазақстан Республикасы – қазақ ұлтының төрткүл дү-ниедегі жалғыз Отаны, бірден-бір қара шаңырағы екені әлемге аян. Қазақ диаспорасының арқа сүйер сүйеніші де, өсіп-өнетін атамекені де – тек тәуелсіз Қазақстан, байырғы қазақ жері. Сондықтан қазақ ұлты дамуының этникалық-мәдени және құндылықтық кеңістігі де Қазақстан Республикасы.

Әлем қазіргі кезеңде түбірінен өзгеруде. ХХІ ғасыр түркі тектес егеменді елдер үшін керемет тарихи заман болмақ, білім мен ғылымды дамыту, интеллектуалдық ұлтты, адами ка-питалды қалыптастыру халқымыз үшін тамаша өркениет пен демократия жолы, қазақстандық экономиканың қарқынды өсуі мен дамуына сенеміз. Әлеуметтік-саяси тұрақтылықтан жүйелі жаңару арқылы гүлденген Қазақ елін құру – біздің қазақстандық жолымыз осы. Іштегі және сырттағы қазақтар рухани-құндылықтық және этникалық жағынан біртұтас ұлт болып ұйып, келешекте өркениетті және мәңгі Қазақ елі жаңа белестерге көтерілетініне ешқандай күмән жоқ. Ол үшін бізге тұрақтылық, бейбітшілік, төзімділік, қарқынды еңбек, жаңа патриотизм, жүйелі құқықтық тәртіп пен әлеуметтік-экономикалық реформа қажет.

Әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде ғұмыр кешіп жатқан қазақ диаспорасының өкілдері өздерінің ұлттық құндылық-


32


тары мен негіздерін ешқашан ұмытқан емес. Дүние жүзінің әлеуметтік-экономикалық кеңістігінің біртұтас интеграцияға ұшырап, жаппай жаһандану процесі жүріп жатқанда Қазақ-стандағы қазақтар да, шетелдердегі қандастарымыз да өзіндік этникалық келбетін және ұлттық бірлігін жоғалтпаудың жол-дарын іздеуде. Мұндай әрекет барлық халықтар үшін маңызды болып тұр. Әрине, қазақ диаспорасы үшін өздері өмір сүретін жерлердегі басым үрдістердің екпініне шыдай қою да оңай шаруа емес. Мәселен, Ресейде және Батыс Еуропада өмір сүріп жатқан қандастарымыздың жас ұрпағының өз тілін үйренуге мүмкіндіктері шектеулі, олар тек қана тұрмыстық жағдайда ғана тіл мен діннің, салт пен дәстүрдің негіздерін білуге тыры-сады. Осындай күрделі мәселелерді зерделеген аға ұрпақтың өкілдері осы процестің болашағын болжағандықтан, қалайда қазақ бозбаласы қазақтың бойжеткеніне табысқанын қалайды. Бұл ұлтшылдықтың теріс көрінісі емес, ұлтжандылықтың таза келбеті, этнопсихологиялық сиысушылықтың заңдылығын білуден туындаған нәтиже.

Кез келген мемлекеттің ұлттық егемендікке жеткеннен кейін түгендей бастайтын құрылымдары мен құндылықтары болады. Солардың ішіндегі ең маңыздысы адам тағдырына байланысты сала болып табылады. Тағдырдың тәлкегімен, тарихтың әр түрлі күйзелісті кезеңдерімен астасып жататын бұл мәселенің қазақ диаспорасы үшін әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру тұрғысынан маңыздылығы зор. Әрине, қазақ диаспорасы мәселесі туралы сөз қозғағанда оған бірыңғай сыңаржақты пікір айтып, қазақ халқының тоталитарлық жүйенің құрбаны болғаны жөніндегі тұжырымдармен барлық құбылыстардың мәндік-мағыналық негізін дәйектеп тастауға болмайды. Өйткені, тарихи процестің өзіндік логикасы бар, әр түрлі жағдайлар ауқымына әлеуметтік субъектілердің түсуі де кездейсоқ жәйт емес, сондықтан бұл мәселенің көп астарлы себеп-салдарлық құрылымы бар.

Кезінде өз жерінде қалған Қытай қазақтарның бірегейлігі трансформацияға ұшырады. Содан ондағы қазақтардың са-насындағы құндылықтар жүйесі де өзгерістерге ұшырады. Көп жылғы бір мемлекет шеңберіндегі өзара әсерлесудің

33

нәтижесінде қазақ кейде қытайша ойлап қазақша сөйлейтін болды, оның жүріс-тұрысы да қытайға ұқсап кеткендей бол-ды. Сол сияқты Ресейдегі қазақтар да орысша ойлап қазақша сөйлейді. Бұл олардың құндылықтық әлемінің бұзылғанды-ғын көрсетеді. Өзбекстандағы қазақтардың қазақ тілінде білім алуға мүмкіндіктері аз жерлерде өзбекше білім алып, тіпті өзін өзбек ұлтының өкілімін деп жаздыру арқылы жақсы жұмысқа тұру, жақсы пәтер алу деректері де кездеседі. Баяғыда менің ба-бам немесе дәдем қазақ еді, бірақ мен өзбекпін дегендерді жиі кездестіруге болады. Осыған орай Қазақстандағы мәдени мұра мен шетелдердегі қазақтардың мәдени мұрасын бірлікте қарау арқылы «Қазақстан» ұлттық энциклопедиясына және мәдени мұраға шетелдердегі қазақтардың рухани мұрасын енгіздік. Соның арқасында елімізде мәдени және ұлттық бірегейлену процесі іске асуда.

Қазақтардың ХХ ғасырдағы этникалық тарихы әр түрлі драмалық, кейде трагедиялық оқиғаларға толы болды. Деген-мен ұзақ жылдардағы қазақ тарихы қазақтардың бірігу тарихы болды. Ана тілі мәселесі бойынша туындаған жағдай қазақ диа-спорасы мен Қазақстандағы ұлт өкілдері арасындағы қарым-қатынасқа әсер етпей қоймайды. Өйткені, қазақ әліпбиі үш рет түбірлі өзгеріске ұшырады. Алдымен араб әліпбиі болса, одан соң қазақ тілі ХХ ғасырдың 30-жылдары латын әліпбиіне негізделсе, соңынан халқымыз кириллицаны негізгі әліпби етті. Мұның бәрі сырттағы қазақ диаспорасы өкілдерімен ақпараттық, білімдік, мәдени-рухани, құндылықтық қарым-қатынас жасауға елеулі кедергілер жасағаны белгілі. Елбасы-мыз Н.Ә. Назарбаев халқымыздың ХХ ғасырдағы күрделі та-рихы туралы: «…қазақтар бет-бетіне таратылып, бір халық, бір ұлт, бір ел екенін атымен ұмытатындай күйге жеткізілді. Жер бетінде отаршылдық көрмеген халық кемде-кем болғанымен, бір ғасырда осыншама көп реформаға ілініп, тоз-тоз болатын-дай тәлкекке ұшыраған халық ешқайда да жоқ шығар».

Ендігі мәселе осы тарихи әділетсіздіктің орнын үйлесімді қатынастармен өрбіту, бұрынғы деструктивті іс-әрекеттердің түптамыры болған іргетасты өзгертіп, тезірек жаңа өркениет-ті инновациялық дамумен жүру міндеті тұр. Мұндай мақ-


34


сатқа мемлекеттік шаралармен ғана қол жеткізу мүмкін емес, оған халқымыз тұтастай жұмыла кіріскенде ғана табысқа жету-ге болады. «Тек мемлекеттің ғана ісі» деп «қазақ диаспорасы», «оралмандар», репатрианттар мәселесіне селқостық танытуға болмайды. Өйткені бұл мәселелер этнопсихологиялық және құндылықтық астарларға толы дүниелер. Болашақта латын әліпбиіне тезірек көшіп, кириллица мен латынды бірдей ұста-нып, бірте-бірте латын әліпбиін таңдаған жөн болар (кирилли-цаны бірте-бірте табиғи түрде ығыстырып шығару). Мұндай жағдайда көптеген өзекті мәселелер өз шешімін табады.

Ал, енді жаңа жерге сіңісіп кету, этникалық кірігу мәселесі күрделі әлеуметтік-психологиялық және құндылықтық құбы-лыс. Оған атүсті қарауға болмайды. Тек көшіп келгендер ғана емес, сонымен қатар жергілікті халықтың тоңсыраймай өз қандастарын бауырына тарта білуі де үлкен мәселе. Аракідік өзінің төменгі мәдениетін, қарабайыр қатынасын танытып алатын еліміздің кейбір тұрғындары болмаса, жалпы халық бұл процестерге оң көзбен, ықыласпен қарайтыны белгілі.

Еліміздегі адам капиталы мен ресурсын дамытуға, оның тапшылығын жоюда шетелдегі қазақтардың үлесі айтарлық-тай болмақ. Өйткені олар нарықтық экономикасы біршама дамып жатқан Еуропа мен Азия елдерінен келген. Сонымен қатар 2015 жылы еліміздегі халықтың санын 20 миллионға жеткізуге де өзінің септігін тигізбек. Тек сыртқы және ішкі қазақтардың рухани-мәдени және ұлттық бірлігін жаһандану заманы талабына сәйкес нығайту ауадай қажет. Осы жерде ұлттық идея бүкіл әлемдегі қазақтарды біріктіретін факторға айналуда.

Қазақстан Республикасы – тәуелсіздік жолында ғасырлар бойы мың өліп, мың тірілген қазақ ұлтының тарихи Ота-нында құрылған ұлттық унитарлық мемлекет. Сондықтан, қазақтардың өз есімімен аталған елдің бүгінгі хал-жағдайына да, болашағына да өзге этностық топтарға қарағанда жауап-кершілігі көбірек болуы заңды. Осы уақытқа дейін біздің халқымыз бұл тарихи жауапкершілікті сезініп, өзінің асқан төзімділігі мен сабырлығының арқасында елдегі этносаралық та, әлеуметтік те татулықты сақтауға ұмтылып келеді.

35

Сонымен, неге біз мемлекетімізді құрап отырған Қазақ-стандағы жетекші ұлт – біртұтас іштегі және сырттағы қазақ халқының тарихын, ежелден тамыр тартқан мәдениетін, философиялық және әлеуметтік ойын, ардақ тұтқан құндылықтарын (еркіндік, бірлік, тұрақтылық) өзіміз танып біліп, соның арқасында өзге отандастарымызға ұғындырып ортақ діл мен ортақ тарихи сана қалыптастыру үстіндеміз. Нағыз «қазақылықтың» мазмұны еркіндікте, тәуелсіздікте, дербестікте, бірлікте жатыр.

Қорытындылай келе, Қазақстан Республикасы мен ше-тел қазақтары арасындағы қарым-қатынасты тереңдету мен кеңейту мақсатында мынандай ғылыми-практикалық ұсы-ныстарды тиісті мемлекеттік органдарға ұсынамыз:

1. Сонау көне заманнан бүгінгі күнге дейінгі біртұтас қа-зақ халқының ұзақ уақыт іштей бірігу және ұлттық топтасу та-рихы әлі жасалған жоқ. Бұл қазақтардың этногенез мәселесін шешу арқылы іске асатын ұлттық идеяның көрінісі.

2. «Қазақ диаспорасы» пәнаралық зерттеуді қажет ететін кешенді мәселе, сондықтан оны зерттеудің жаңа әдіснамасы мен әдістемесін анықтай түскен жөн.

3. Іштегі және сырттағы қазақтардың құндылықтық әле-мін біріктіретін ортақ базалық құндылықтарға айрықша мән берген жөн. Шетел қазақтарының ұлттық тарихы мен құндылықтық әлемін сақтау бүкіл іштегі және сырттағы қазақ ұлтын руха-ни бірлікте сақтау болып табылады. Оралмандар да елімізді көркейтуге өз үлестерін қосатынына ешқандай күмән жоқ.

4. Әрбір облыстағы оралмандарға тиісті бейімделу орта-лықтары арқылы әлеуметтік, құқықтық, қаржылық көмек көрсету керек. Осыған орай орташа және шағын бизнесті, әсіресе, ауылдық жерлерде өрістеткен жөн.

5. Оралмандардың елімізге қажетті жаңа мамандықтарды игеруі, өзіміздегі индустриалды-инновациялық даму страте-гиясын, «Қазақстан-2050» стратегиясын іске асыруға ат салы-суы, олардың құндылықтар жүйесі мен қазақстандықтардың құндылықтар жүйесін ұштастыру мен біріктіру, қазақша ойлап, қазақша еркін сөйлейтін жастарды тәрбиелеу бүгінгі күннің өскелең талабы.


36


ҚЫТАЙДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ЭТИКАЛЫҚ ҚАҒИДАТТАРЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР

Нәбижан Мұқаметханұлы

Қытайдағы қазақтар немесе Қытай қазақтары дегеніміз – қазіргі таңда Қытайда өмір сүріп жатқан этникалық қазақтар. Олардың жалпы саны 1,5 милионнан сәл асады. Бірақ олар шетелдегі қазақтардың ең көп бөлігі болып са-налады...

Қытайда қазақ қауымының көптігі, олардың география-лық орналасуының тығыздығы және ұлттық тіл-жазуда білім беру жүйесі мен мәдениет жүйесінің (ақпарат-баспасөз, теле-радио, көркем-өнер т. б.) күшті жұмыс істеуінің арқасында, ондағы қазақтарда ұлттық дәстүрлі эстетикалық және эти-калық қағидаттар мен құндылық көзқарастар жақсы сақталып келген болатын.

Бірақ Қытай қоғамында нарықтық экономикалық қаты-настар қалыптасқаннан бері, әсіресе, ХХІ ғасырда қытай халқының да, ондағы қазақ халқының да өмір сүру филосо-фиясында үлкен өзгерістер орын алды. Сол өзгерістердің бірі – ондағы қандастарымыздың ұлттық этикалық қағидаттарының өзгерісінен анық байқалады.

Этика дегеніміз – ақылақ құбылыстары болып табылады. Ал этикалық қағидаттар дегеніміз – адамдар мен адамдар арасында қатынас жасағанда ұстанатын немесе бойұсынатын жол-жосындар, адамдардың іс-қимыл өлшемдері немесе нормативтік киртерийлер болса керек.

Әрбір ұлттың этикалық көзқарастары мен этикалық қағидаттарының қалыптасуы – сол халықтың тарихи әлеу-меттік тіршілік формасы мен дүниетанымына тікелей бай-ланысты. Қазақ халқының этикалық құндылықтары мен

37

қағидаттары да сондай тарихи үдерісте қалыптасқан, бүкіл ұлт мүшелері ортақ бойұсынатын дағдылар.

Егер біз, ұлттық этикеттерді сол халықтың тарихи тір-шілік формасы негізінде қалыптасқан десек, онда, оның өзгерістері де адамдардың тіршілік тәсілдерінің өзгеруіне байланысты трансформацияланып отырғанын мойындауға тиіспіз. Өйткені көптеген фактлер осы бір заңдылықты дәлелдей береді.

Өткен ғасырдың соңында Қытай қоғамы бұрынғы жоспа-ры экономикалық жүйеден нарықтық экономикалық жүйеге өтті. Сол қоғамда өмір сүріп жатқан этникалық қазақтар да ол процестен тыс қалған жоқ, әрине. Сонымен халқымыздың кезіндегі натуральды экономикалық жағдайында, үлкен патриархаттық жүйесінде қалыптасқан этикалық қағидаттар жүйесі ыдырап, оның орнына нарықтық экономикалық қоғамға бейімделген, прагматизмдік құндылық көз қарастар орнай бастады.

Қазіргі таңдағы Қытайдағы қазақтардың ұлттық дәстүрлі этикалық қағидаттарында орын алып отырған өзгерістерге ғылыми талдау жасайтын болсақ, оның халқымыздың ұлт ретінде сақталуы мен дамуына тыйымды және тыйым-сыз тұстарын байқаймыз. Алдымен тыйымды өзгерістерге тоқталайық:

1. Сауда жасауды намыс көретін көзқарас өзгерді. Сонымен қоса халқымыздың «Ақ сатуды» (айран, сүт, қымыз, шұбат) жаман ырымға балайтын көзқарасы да өзгерді. Бұрынғы кез-де Қытайдағы қазақтар ірі саудамен шұғылданбайтын, ал майда сауда жасауды намыс көретін, өйткені оны күн көре алмағандардың тірлігі деп түсінетін. Қазіргі таңда сауда жа-сауды мақтан тұтатын, сауда компанияларын, кәсіпорын-дарды ашқан қазақтарды мадақтайтын, үлгі тұтатын болды. Сондықтан болар, қазір көптеген жас және орта жасатағы қазақтың ұл-қыздары өздерінің тұрған жерлерінде ғана емес, ішкі Қытайдан, ірі мегаполис қалалардан компания ашып, са-удасын дөңгелетіп жатқан жайы бар. Ал «Ақ сату» дегенді – өздерінің еңбек өнімін нарыққа шығару деп түсінетін болды.

Н. Мұқаметханұлы. Қытайдағы қазақтардың этикалық...

38


«Ақ сату» ешқандай «жаман ырымға» жатпайды, кері-сінше кім-кімге де пайдалы іс деп санайтын болды.

2. Ауылдан алыс жерлерге барып еңбек етіп, ақша та-буды намыс санайтын көзқарас өзгерді. Бұрынғы кезде мұндайларды: «жанын баға алмай немесе отбасын асырай алмай қаңғып кетіпті, біреуге жалдап құл болып жүр екен», – деп өсектейтін. Осындай өсек естуден қорқып, жалған намысшылдық көрсетіп, отбасының тұрмысы нашар күйде болса да, сырт жерлерге жұмыс іздеп бармайтын-ды. Қазіргі нарықтық қатынас ондай жалған намыстың бет-пердесін сы-рып тастады. Бүгінгі таңда Қытайдағы қазақ жастарында сырт жерлерге, ірі қалаларға барып жұмыс істеу – ағымға айналған. Тіпті, ішкі Қытайға барып жалданып жұмыс жасауға да бейім. Өткені олар заманауи еңбек қатынастарында жұмысқа жалдау және жалдану деген – қалыпты, заңды құбылыс, әсте, біреуге құл болу емес деп, дұрыс түсінетін болған.

3. Қызмет көрсету саласында (аспаз болуды, даяшы болу-ды) жұмыс істеуді ұят санайтын көзқарас өзгерді. Қазақтың дәстүрлі көзқарасында, ас пісіріп, тамақ дайындау, дастарқан жайып, шәй құю дегендердің барлығы әйел адамдардың жұмысы саналатын. Тіпті, қазан-аяққа ер адамның араласуын, жамандықтың нышаны деп ырымдайтын. Сондықтан болса керек, ұйғыр ағайындар: «қазақтан аспаз шықса, ақыр заман болады», – деп әзілдейтін-ді. Бірақ бүгінгі таңда Қытайдағы қазақ жастары аспаздықты арнаулы мамандық, өнер – деп, санайтын болған және оны игеруге барынша ұмытылатын болды. Олар қала-қыстақ және жайлаулардағы асхана, мей-рамхана, қонай үйлер мен туристік орындарында қызмет көрсетумен көптеп шұғылданатын болды.

4. Қолында барға қанағат ету көқарасы өзгерді. Қазақтың дәстүрлі ұғымында «Құдайдың бергеніне шүкіршілік ету, қанағат қарын тойдырады» – деп, қолында шаруашылықты дамыту мүмкіндігі бола тұрса да, оны одан әрі үлғайта түсуге ұмтыла бермейтін. Ал қазір қолында даму мүмкіндігі бол-маса да, әркім өзінше дамудың жолын қарастыратын, іздену, құлшыныс жасау әдетке айнала бастады. Яғни үкіметтің сая-

39

сатынан пайдаланып өздігінен жұмыс жасауға, тұрмысын жақсартуға бейімделді.

5. Өз еңбегі арқылы мақсатқа жету көзқарасы қалыптасты. Бұл көзқарас мектептен басталған тәжірибе барысында біртіндеп қалыптасқан. Өйткені олар қоғамдық шынайы өмірден тек өзінің адал еңбегі ғана мақсатқа жетудің бірден бір кепілі екендігіне көз жеткізген-ді. Сондықтан олар қашан да өздерінің еңбегіне ғана сүйенуді әдетке айналдырды.

Демек, қоғамның дамуы, замананың өзгеруі Қытай қазақ-тарын ескі этикалық әдеттерден арылып, жаңа этикалық құндылықтарды қабылдатты. Бұл құптауға тұратын заңды өзгерістер.

Дегенмен, Қытай қазақтарында халқымыздың мангілік мәні бар тамаша дәстүрлі құндылықтарынан айырылып бара жатқан дағды байқалады. Солардың басты көріністері төмендегідей:

• Кейбір жастардың бақыт туралы көз қарастары өзгерген. Материалдық байлықты бәрінен жоғары қоятын, қанша бай болса сонша бақытты деп санайтын көзқарас қалыптасқан. Олардың санасында отбасының орнықты-лығы мен жарасымдылығы өз маңызын жойған, тек өзінің материалдық және жыныстық нәпсісін қанағаттандыру бірінші орынға шыққан;

• Кейбір жастарда халқымыздың дәстүрлі отбасындық этикалық қағидаттары өзгерген. Отағасының жанұядағы ең жоғарғы орны мен құрметі төмендеген, оның билігі әйелі мен ұл-қыздарына өте бермейтін жағдайға жеткен. Отбасы мүшелері арасында қатынастар әр қайсының өз жеке мүддесі бойынша анықталатын болған. Соның салдарынан әке мен бала, бірге туған ағайындылар арасында жерге, малға, шөпке, мұраға таласып, бір-біріне суық қару қолдануға дейін барған оқиғалар ұдайы орын алып отыратын оқиға;

• Жастардың жар таңдау өлшемі өзгерген. Олар болашақ қосағын махаббат сезімі бойынша емес, материалдық бай-лығына негізделіп таңдайтын болды. Бұрынғы кездегі қазақ-тың ұл-қыздары басқа ұлтқа үйленбейтін, әсіресе, мұсылман

Н. Мұқаметханұлы. Қытайдағы қазақтардың этикалық...

40


емес ұлттармен некеленбейтін дәстүрі өзгеріп, кімнің қалта-сы қалың болса болды, ол мұсылман ба жоқ па, бәрі бір, соның етегінен ұстап кете беретін болған. Оған ата-аналары қарсы болса, өзін өлтіруге дейін барған оқиғалар орын алып жатыр;

• Өмір сұру құндылығы өзгерді. Көптеген жастарда өмірде ойнап-күлу, рахатпараздық көзқарасы қалыптасқан. Олар өздері қиналып жұмыс жасағысы келмейді, бірақ ата-анасының тапқанына кенеліп, баяшат өмір өткізгісі келетін жалқау жастар қалыптасқан;

• Халқымыздың дәстүрлі көп балалы болу көзқарасы өзгерген. Жас жұбайлар бір-екіден артық бала алғысы келмейді. Бірақ олар отыратын үйлерінің көлемінің кеңдігін мақтан көретін болған. Тіпті, сол үшін өзара бәсекеге түсіп, банктерге белшесінен қарызға батып отырған жарасымсыз жағдайлары да байқалып қалады.

Қортып айтқанда, Қазіргі қытай қазақтарында халқы-мыздың дәстүрлі этикалық қағидаттары өзгеріске түсуде. Ол өзгерістердің ұлтымыздың сақталуы мен дамуына тыйымды тұстары да, тыйымсыз тұстары да бар. Бәлкім бұл өмірдің өз заңдылығының көрінісі шығар. Сондықтан өзгерістердің қайсы бір тұстарын асыра әсірелеп көрсетудің қажеті жоқ деп санаймын.

41

ҚАЗАҚ ШЕШЕНДІК СӨЗ ӨНЕРІНІҢ ҰЛТТЫҚ ФИЛОСОФИЯ ТАРИХЫНДАҒЫ ОРНЫ

Дәулетбек Раев Философиялық жүйе тұрғысынан алғанда ең алдымен

қазақ шешендігінің ұлттық философиядағы орны мен маңы-зын қарастыруымыз керек. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың дала философиясын шешендік сөздерден іздеп, қазақ ұлты-ның өмір философиясын, елдің өзіндік таным жүйесін, ой толғау үрдісін аршып алуымыз керек және қазақ шешендік сөз өнерін ұлттық философияның көздерінің бірі ретінде қарауымыз қажет. Осы орайда Ж. Алтаев батыстық үлгіні сынай келіп, «біз түркілік төл дәстүрімізді сақтай отырып, ұлттық ойлау, ұлттық болмыс ерекшеліктерімізді нығайта түсіп, қазақ философиясын Шығыс философиясының үлкен бір саласы ретінде дамытуымыз керек» [1, 27 б.], – деген ойға бастайды. Міне осы тұста би-шешендердің әлеуметтік философиялық идеялары ұлттық философиядағы негізгі методологиялық арқау болады деп есептейміз.

Осыған орай, ендігі мәселе, біздің пікірімізше, қазақтың ұлттық философиясының қалыптасып дамуындағы ұлттық ауыз әдебиетінің, оның ішінде қазақтың шешендік сөз өнерінің орны мен маңызы қалай дейтін мәселе болса керек. Құран Кәрімге сүйенетін болсақ, жеке адамның да, ұлттың да, қоғамның да ішкі қуаты – өз ішінде дегенді көрсетеді [2, 112 сүре, 2-аят]. Олай болса, қазақ философиясының ішкі даму қуаты мен потенциалды мүмкіндіктерінің бірі – осы шешендік сөз дәстүрінде жатыр демекшіміз.

Шындығында шешендік сөз өнері – қазақ халқының әлемді тану, бейнелеу, ойлау тәсілі, қарым-қатынас құралы, сайып келгенде, ол қазақ дүниетанымының көріну формасы.

Д. Раев. Қазақ шешендік сөз өнерінің ұлттық философия...

42


Шешендік сөз өнерінің өнбойынан бүкіл адамзат баласының қалыптасу жолы үнемі әртүрлі көзқарастардың, идеялардың, әртүрлі әлеуметтік мұраттар мен құндылықтардың тоғысуы мен кереқар келуі арқылы ілгерілеп отырғандығын көреміз. Осы жерде қазақтың әлеуметтік дүниетанымы, оның ой толғау әдісі, ақыл-парасаты өзіне шешендік тіл арқылы қорған құрып тұрады деген түйінге келеміз. Егер шешен сөйлеу ата-бабамыздың тұжырымды да, түйінді ой айту дәстүрі десек, онда олар қалдырған рухани мұраларды түсініп, тани білу бүгінгі ұрпақ парызы. Шешендік сөздерде қазақ даласы көшпелілерінің бүкіл коммуникация жүйесі мен дүниетанымның дәстүрлі ұлттық логикасы, қозғалу ритмі жатыр. Біздің пікірімізше, қазақ философиясының қалыптасу үрдісіндегі негізгі күре тамырдың бірі – шешендік сөздер. Шешендік сөз өнері – халық даналығының өзінше бір биігі.

Қазақтың рухани мәдениетінде шешендік өнері өзінің қоғамдық-тарихи өмірді шыншылдықпен бейнелеу тұрғы-сынан да, философиялық ой қозғау тұрғысынан да, сондай-ақ этикалық-эстетикалық құндылықтар жүйесінің молдығы тұрғысынан да ерекше мән-мағынаға ие. Төл тарихымыз, философиямыз, заңымыз, құрылысымыз, саяси мәдениетіміз туралы сөз қозғағанда алдымен фольклорлық мұрамызға жүгінбей тұрып толымды тұжырымдар жасауға болмайды. Қоғамдық ой-зердеміздің қай саласы болмасын өзінің бастау көзі туралы ой қозғағанда ең әуелі фольклорлық айғақ-деректерге жүгінуге мәжбүрлік туады. Демек, қазақ фольклорын зерттеу дегеніміз ұлтымыздың текті мәдениетіне үңілу деген сөз. Бұл қазақ мәдениетінің ғылыми өрісін кеңейтетін мемлекеттік маңызды шаралардың бірі.

Дала ділмарлығының маңызды ерекшелігінің бірі – оның синкреттілігі. Ол әсіресе, архаикалық әрекеттерге байланысты айтылған сөздер фрагменттерінде сақталу арқы-лы, мінездік нормалар арқылы көрініс табады. Олар тек белгілі бір мінезге байланысты әрекет көрінісін толықтырып қана қоймайды, сонымен бірге, сол әрекет мазмұнын жасап та отырады. Шешендік сөз дәстүрінің синкреттілігі, оның

43

жүйелік сапа ретінде қызмет етуі арқылы көрініс табады дер едік.

Қазақ шешендігінің тағы бір ерекшелігі – оның ва-риативтілігі. Ауызша таралып, ұғынылуы шешендік сөз туындыларын ашықтыққа, өзгермелілікке икемдеді. Тіпті шешендік сөз табиғатының өзі соған бейім болды. Вариативтілік шешендік сөздерді негізгі құндылықтардан алшақтатпады. Қазақ дәстүрі оларды өз шеңберінде ұстап отырды. Алайда дәстүр билігіне қарамастан, қазақ шешендігі ұлттың ортақ құндылықтарын сақтай отырып, жаңа тенденцияларды көрсетіп отырады. Осыған орай шешендік сөз өнерінің жаңа версиялары туындап отырады. Вариативтілік – шешендік сөз өнерінің өмір сүру тәсілі. Ол әлеуметтік өмірдің өзгермелі болуын және қоғамдық сананың жаңарып отыруын айқындайды. Бұл шешендік өнер тарихы үшін, оның даму процесі үшін маңызды құбылыс болып табылады.

Қазақ шешендігі өзінің шығармашылық әдісімен ерекше-ленеді. Мұндағы әдіс – объективті шындық пен оның шешен-дік өнердегі бейнеленуінің арасындағы үйлесімділікті анықтау тәсілі. Шешендік сөз – өте жоғары деңгейде қорытындылау, түйіндеу өнері. Ол өмірді тікелей бейнелеу мен баламалауды қатар қамтып отырады. Дала ділмарлығына ассоциативтілік, аналогия бойынша ойлау стилі, символикалық тәсіл тән қасиет.

Шешендік өнердегі шығармашылық әдісті «сублима-циялық» әдіс деп те айтуға болады. Оны «әсірелеу» немесе метафоралық әдіс деп айта аламыз. Шындықты мойындау барысында шешендік сөз аналогия арқылы шынайылықты жанамалау арқылы кең шеңбердегі жалпылау, қорытындылау деңгейіне көтеріледі. Осының арқасында шындық тыңдаушыға міндеттілік, парыздылық жүгін арқалатады. Олай болса, қазақ шешендігіндегі сублимациялық әдіс – ол өмір құбылыстарын жіктеудің ерекше тәсілін жасайтын, әлемге деген ерекше көркемдік игеру тәсілі.

Қазақтың шешендік сөз өнерінде философиялық дү-ниетанымның барлық қырлары қамтылған десек артық


44


айтпаған болар едік. Мәселен, онтологиялық мәселелер. Дала ділмарларының шығармашылығында «болмыс» ұғымы «жаратылыс» категориясымен беріліп, оның даму кезеңдері мен сатылары, жетілу формалары айқындалады. «Жаратылыс» категориясы шеңберінде болмыстың барлық түсініктері орын ала отырып, бүкіл халықтық ой-санасы қалыптасқан.

Шешендік сөздерде ұлттық таным процесі көркемдік синтез дәрежесіне көтеріледі. Образдық тұтастану процесі болмыстың бүтіндігін көрсете келіп, негізгі ұлттық танымдық қағидаға айналады. Шешендік сөз дәстүріндегі танымның тұтастану процесіне ортақ құбылыс – ол нақтының дерек-сізденуі, танымдық бейненің таным объектісінен алшақтауы және абстрактілі ой қорыту деңгейінде қайтадан көркем синтезбен ұласуы. Яғни, шешендік сөздердің философиялық дүниетанымдық қызметін таным процесіндегі білмеуден білуге, қарапайымнан күрделіге, абстрактіліктен нақтылы шындыққа, деректіден дерексіздікке ұмтылған құбылыстардан байқауға болады. Міне, бұл қазақ шешендік сөз дәстүріндегі философиялық ой азаттығының бір көрінісі.

Сонымен қатар, қазақ шешендік сөздерінде аксиология-лық мәселелер ерекше қойылған. Бұл қазақ халқының өзінше бір ерекше этноэтикалық құндылықтар жүйесін жасау қуатын білдірсе керек. Этикалық және аксиологиялық мәселелерде, әсіресе адамның моральдық сапаларына көңіл аударып, олардың өзінше бір жіктелу, сарапталу үрдісі ерекше орын алған. Мәселен, ар, намыс, ақыл, кісілік, кішіпейілдік, қанағат, сабыр, имандылық, адамшлық, мейірімділік, қайырымдылық және осылардың жағымсыз сыңарлары талқыға түсіп, олардың ара салмағы ажыратылады. Осылардың дұрыс жақтарына қарай адам мінезін бағыттау үрдісі мектебін байқаймыз. Ал осыны батыспен салыстыратын болсақ, батыс ғалымдарының Европаны рухани тұрғыдан сипаттай келіп, оның адамгершілікті жоғалтқанын бейруханилық бүгінгі күні адамдардың жаппай қолданыс аясына айналды дейтін көзқараспен бағамдауына куә боламыз. Ал бұған керісінше біздің ұлттық философиямыздың нағыз ұйытқысы – ұлттың

45

ары мен намысы болатындығы дәріптеледі. Шешендік сөздер арқылы әлеумет өткен дәуірлердегі құндылықтар туралы тек біліп қана қоймай, оның асыл элементтерін өз бойына сіңіріп, өзінің рухани мақсат-мұратына айналдырып отырады. Қоры-та келгенде, біріншіден, қазақ шешендігіндегі әлеуметтік-философиялық ойлардың қоғамдық-әлеуметтік маңызы даналықтың көзі болып табылатын дала ділмарлығы, рухани құндылықтар үрдісі адамдар арасындағы өзара тең сухбаттың, бауырластықтың, түсіністік пен ынтымақтың ұстанымдарын өз ішіне қордалап отырған ілім болуында. Екіншіден, шешендік сөз өнерінің моральдық-практикалық маңызы тұрғысынан бүгін ғылым мен технология, информация дәуірінде отырып, өзінің ішкі әлемінен хабарсыз, имандылық, арды ойлай алмай, жаппай кәсіпқұмарлық жайлаған әлеуметтік індеттің елі де осы қазақ шешендігіндегі халықтық философия екен-дігі даусыз. Міне бұл – ұлттық әлеуметтік философияның болашағы үшін ұлы мұра.

Ең басты құбылыстардың тағы бірі – шешендік сөз өнерінде лингвистикалық философияның тұңғиығының жат-қандығы ма деп ойлаймыз. Өйткені қазаққа сөз қонған халық. Сөздің парқы мен нарқын біліп, қадірін түсінген, сөздің астарынан сыр ұғып, тауып айтылған бір ауыз сөзге тоқтай білген. Бұл – қазақтың табиғи қалпы, рухани – мәдени деңгейі. Біздің пікірімізше, міне осындай кешегі ата-бабаларымыздың дүниетанымдық мұраларын тану, оған жүгіну, оларды зерттеу – бүгінгі қоғамдық тіршіліктің идеялық субстанцияларын жасау деген сөз. Мұндағы басты идея – халықтың онтологиялық-органикалық тұтастығын ұлттық рухани негізге бағындыру. Қазақ шешендері дүниетануды, ең алдымен, адамның еркіндігі мен жауапкершілігіне, имандылығы мен тектілігіне негіздейді. Бұл – қазақтың шешендік сөз дәстүріндегі экзистенциялық философияның негізгі мақсаты.

Шешендердің философиялық көзқарастарындағы тағы бір басты идея – ол адамзат қауымының даму тарихындағы рухани фактордың басымдылығын мойындауы. Олар бүкіл әлемдік адамзат дамуының біртұтастығын тек қана ғылыми


46


тұрғыдан дәлелдеуге болмайтындығын, алайда оған сену керектігін ұйғарады. Адамның адам болып қалыптасқаннан бері қарайғы өмір жолы, оның рухани болмыс-бітімі тұтастығының ашыла түсу, айқындала түсу процесі дейтін идеяны меңзейді. Әсіресе бұл Адам мен Заман мәселелері төңірегінде көрініс табады. Адамның рухани жетілуіне қарай заманның өзгеруін, дамуын ұғындыру дәстүрі қазақ би-шешендерінің әлеуметтік философиясындағы тұғыры биік тұстар деп есептейміз. Қазақ шешендігіндегі бұл тұстар әсіресе тарих философиясында ерекше маңызға ие болады. Шешендік сөздерге қазақ халқының әлеуметтік-тарихи білімінің универсальды айғағы ретінде қарау керек деген тұжырымға келеміз. Осы тұрғыда шешендік сөздер қазақ елінің әлеуметтік мәдениетінің кешенді тұрғысын қамтиды.

Шешендік сөздердің философиялық жүйе ретіндегі ұлттық философиядағы орны мен маңызын айқындайтын тағы бір жағы – ондағы әлеуметтің тұтастығы мен бірлігі мәселесінің қойылу дәстүрі. Осы орайда адам не үшін жаралды, адам өмірін қалай түзетуге болады, қайткенде тату тұра алады деген сияқты мәселелер көтеріліп, әлеумет қатынасы әлемдік тұтастық принципі тұрғысынан қарастырылады. Қазақ шешендері «Киікті құралай бүлдірер, елді дүрегей бүлдірер» деген ұстаныммен қазақ елінің басын қосып, ынтымақ пен бірлікте ұстауға қызмет жасаған. Дала ділмарлары қазақ әлеуметін әр түрлі топтарға жіктей отырып, жалпы атам қазақтың жолға қарау, жасқа қарау дәстүрін ел арасын, қаум арасын, жеке кісі арасын алыстату үшін емес, біріктіру үшін ойластырған әлеуметтік ұстаным болғандығын көрсетеді. Ғылымда минорат үрдісі деп аталатын бұл дәстүр көшпелілердің тек ошақ басы қарым-қатынасында ғана емес, бүкіл қоғамның әлеуметтік қатынасында да маңызды орын алып отырғанына куә боламыз. Сайп келгенде туыстықты аялау әлеуметтің бірін-бірі жақын тұтудың жолына айналған, ал бұл дәстүр барша әлеуметтік тұтастық пен татулықты ұстап тұру механизміне айналған. Қазіргі жастар осындай адамдық жылы сезімнен тұратын дәстүрдің сыры мен қырын біле

47

бермейтін, сондықтан қазір алысты жақын тұтудың орнына, жақынды жат көру тенденциясы етек алып бара жатқан шақта бұл үрдіс ұлттық әлеуметтік философия үшін өте маңызды феномен деп айтуға тұрады.

Дала ділмарлығының ұлттық философиядағы орны мен маңыздылығы ондағы саясат философиясымен анықталмақ. Қазақ шешендігіндегі саяси ойлар шеңберінде ең алдымен бүгінгі саяси концепциялардың маңызды алғышарттарының қалыптасқандығын аңғаруға болады. Мәселен кешегі Асан қайғының «Жерұйық» феномені бүгінгі «тыныштық» сая-сатының методологиялық негізі болып табылады. Демек, біздің ойымызша, аңыз желісіндегі «қой үстінде боз торғай жұмыртқалаған заманды» аңсап, «Желмаямен шартарап кезген Қорқыттың елі үшін Жерұйық іздеу утопия емес, дәстүрлі қазақы саяси танымның ділдік ойлау әлемінің ақиқаты. Жерұйық әлі күнге дейін тарихи-логикалық қызметін жоғалтпаған, дәстүрлі ұлттық дүниетаным космологиясының негізгі ұстыны.

Қазақ би-шешендерінің геосаяси көзқарастарындағы жер немесе геожүйе – адамның тіршілік қозғалысы кеңістігі ғана емес, сонымен қатар оны сүйіндіретін де күйіндіретін, сабақ-ғибарат алатын ортасы. Көшпелі қоғам адамы өз тарихын, өз ғұмырын тікелей табиғатқа тәуелдендірген тір-шілікпен жанды байланыс, тұтастық ішінде көрген. Оның ғұмыр түсінігі де мәңгілік өлмейтін табиғат ішіндегі еркін ырғақты қозғалысқа негізделген. Адам үшін жер адам мен табиғат арасындағы, түптеп келгенде әлем тұтастығын еске алу теориясы қызметін атқарады. Олай болса қазақ би-шешендерінің геотанымы – жер мен адам, қоғам үйлесімділігі негізіне құрылған философия.

Қазақ шешендігіндегі билік философиясының бүгінгі ұлттық философиядағы орны мен роліне келетін болсақ, қазіргі кездегі этникалық астамшылықтан туған көңіл арыны өршіп тұрған, кісінің жанұяға да, белгілі бір топқа да, тіпті саяси ұйымға да жататыны ешқандай роль атқармай жатқан шақта, саяси тұрақсыздық үйреншікті құбылысқа айналған


48


дәуірде, бүкіл саяси тұрмыстың негізі бұзылып тұрған мезгілде сонау көшпелілердің күнделікті тіршілігінен туған елдің саяси билікке деген түсінігі, саяси бірлігі мен ұйымдасуға деген қабілет-дарыны бүгінгі билік философиясына рухании негіз болып табылады.

Жоғарыда айтылғандар қазақ әлеміне сіңіп, орныққан творчестволық жетістіктің бірі – шешендік сөз өнерінің философиялық құдіретін көрсету. Шешен сөйлеу дәстүрі арқылы жалпы алғанда қазақ мәдениетінің, оның ішінде ұлттық философияның тарихи образын жасап, қазақ хал-қының дүниетаным кеңістігімен таныстыра аламыз. Сондай-ақ, шешендік сөздердегі философиялық әлемі бүгінгі қазақ ұрпағы үшін жасырын жатқан, белгілі бір объективті және субъективті себептермен ұмытылған қадір-қасиеттер мен рухани даму мүмкіндік көздерінің бетін ашуға көмектеседі деп есептейміз. Келешек кешегі мен бүгінгіде жасырынып жатады. Келешекті ұғып, болжау өткенге саналы ақылмен бойлау мен бүгінгіні ғылыми талдау әрекеттеріне негізделмек.

Осы тұрғыдан алғанда, кешегі шешендеріміздің сөз саптау дәстүрінен ой азаттығы мен сөз бостандығының терезесінің тең келуін аңғарамыз. Олар, бостандық – ол адамды өзіне қалай бағындыруға тырысатын сырт құбы-лыстарды жеңу дейтін идеяны тастайды. Сол сырт құбы-лыс адамға жат болмай және үрей туғызбай, керісінше, адам сол арқылы өзін таныған жерде, шыңдаған, сынаған жерде, ол құбылыс адам тіршілігінің қажетті сәтіне немесе компонентіне айналған жерде және белгілі бір формаға ие болған жерде ғана жалпы бостандық пайда болады дейтін көзқарастарды орнықтырады. Сондықтан бұл үрдіс, біріншіден, шешендік сөз иегерлерінің рух бостандығында бүгінгі егемендігіміздің тамыры жатқан-дығын еріксіз мойындатады. Ата-бабаларымыздың ой азат-тығы мен сөз азаттығы – кезінде бүгінгі күн үшін қаланған рухани негіз. Халқымыздың көне рухани мұраларын біз қалай түсінеміз, қалай игереміз, соған қарап біздің рухани мүмкіндіктеріміздің шегі анықталады.

49

Екіншіден, біз олардың философиялық астарын қан-шама айқынырақ анықтаған сайын, соншалық олар фило-софиялық сананың субстанциялық негізі бола береді. Егер халық үшін қызмет ету – шешендік сөздің өмір сүру шарты болса, ал оның дүниетанымдық маңызын ашу – философияның міндеті.

Үшіншіден, шешендік сөздердің философиялық не-гіздері мен әлеуметтік бағдарларын зерттеудің бүгінгі жаңа сипаттағы рухани жүйесін құрып жатқан Егеменді Қазақстанның болашаққа нық қадам басуы үшін мәдениет, тарих, дүниетанымдық яғни рухани-әлеуметтік тұғырларын анықтап алуы тұрғысынан да маңыздылығы ерекше [3, 32 б.]. Сондықтан шешендік сөз дәстүрі ұлттық философия тарихының маңызды тұстарының бірі, құрамдас бөліктерінің бірегейі. Шешендік сөз өнері – ұлттық философиясының қыр-сырын терең түсіну үшін үлкен негіз және методологиялық құрал. Шешендік сөз өнерінің шеңберінде қазақтың ұлттық философиялық ойлау дәстүрі қалыптасқан деуге болады. Онда экзистенциялық таным процесі мен халықтың идеялық ізденістері, ұлттық ойлау үлгілері көрініс тапқан. Сол себепті қазақтың шешендік сөз дәстүрі ірі әлеуметтік-философиялық құбылыс ретінде өзінің ғылыми құндылығымен қатар, жоғары рухани күш ретінде де маңыздылығымен ерекшеленеді.


1. Алтаев Ж. Фольклордың дүниетанымдық негізі // ҚазМУ Хабаршысы. Философия сериясы. Выпуск 2. – Алматы, 1994, (4).

2. Құран кәрім. 112 сүре, 2-аят.3. Раев Д.С. Қазақ шешендігі философиясы: Оқу құралы. –

Алматы: Қарасай, 2011. – 264 б.


50


КАЗАХСКАЯ ДИАСПОРА: ПРОЯВЛЕНИЕ СОЦИОКУЛЬТУРНОГО ОБРАЗА СТРАНЫ НА ПРИМЕРЕ

СОВРЕМЕННОЙ ФРАНЦУЗСКОЙ ПРЕССЫ

Зарема Шаймарданова

На основе анализа исторически структурируемых процес-сов миграции, семейных связей, наличия общих интересов, профессиональной и дружеской среды, способствующей со-циализации, французские исследователи пришли к выводу о том, что казахская диаспора является скрытой. Французская концепция диаспоры и ее типология исходит из существова-ния единства группы, его поддержания и способа функци-онирования. Одна из ведущих французских социологов и по-литологов, изучающих мобильность этнических меньшинств и мигрантов, доктор политических наук Изабелль Ригони предлагает определение диаспоры, вбирающее синтез ее ос-новных характеристик, включая причину ссылки, ее продол-жительность, степень интеграции в общество, наличие свя-зей, реальных или воображаемых, с территорией родного государства. Такие диаспоры являются скрытыми и позволя-ют создать «модель», эмпирические конфигурации которой более или менее расширяются [1, с. 134].

В целях идентификации диаспор и их типологии во Фран-ции используются различные критерии. Одни исследователи используют критерий, основанный на степени сплоченности и динамизма диаспорической организации. Они оперируют различием между выкристаллизированной диаспорой, где выделяются динамичные диаспоры, имеющие высокую эф-фективность транснациональных сетей, например, китайская диаспора, располагающая финансовыми учреждениями и практикующая этническую предприимчивость. С другой сто-

51

роны, имеются аморфные или флюидные, т. е. неуловимые диаспоры с малоэффективными сетями [2, с. 62]. Другие ис-следователи предлагает типологию, основанную на историче-ски свойственном для данной диаспоры занятии: банковское дело – для евреев, религиозная служба – понтийских греков, организация предприятий – для ливанцев, выделка кож до-машнего скота – для турков и казахов, и т. д. [3, с. 128].

Несмотря на разнообразие подходов к толкованию диа-споры во французской общественно-гуманитарной мысли, вырисовывается следующее ее определение: группа людей, находящихся в миноритарном положении за пределами своей исторической родины, отличающаяся стремлением поддерживать национальную идентичность (религия, язык, традиции), создающая сеть тесных связей между экспатри-ированными группами, маневрируя между мультиполярно-стью миграции и интерполярностью отношений. Вместе с тем, диаспоры могут расцениваться как угроза национальной безопасности.

В статье «Разделяемая кухня», опубликованной в жур-нале «Диаспоры», исследователи Ш. Юрбен и Ю. Биссо на примере кухни подвергают анализу различные формы про-явления культуры, описывая церемонию приготовления пло-ва, как проявление коллективной памяти формирующейся центральноазиатской диаспоры. В поле французских иссле-дований проникает антропология запаха, рассматриваемая, кроме коллективной памяти, с различных позиций: общение внутри и вне сообщества, наличие связей между блюдом и запахом, особое значение риса и т. д. для того, чтобы лучше узнать друг друга, ощутить вкус блюда, вкус центральноазиат-ской диаспоры [4, с. 46].

Особая культурная политика и интеллектуальное поле Франции обусловили разнообразие и многообразие периоди-ческих изданий, традиционных и электронных. На основании проведенного анализа определенного массива французской прессы XIX – начала XX вв. сделан вывод о том, что в этих ис-точниках нашли отражение отличительные черты духовного

З. Шаймарданова. Казахская диаспора: проявление...

52


мира казахов (киргизов), традиции, обычаи и нравы, в целом этнография. После обретения Казахстаном суверенитета по-литическая, социально-экономическая и культурная жизнь страны привлекает внимание французских политологов, ана-литиков, ученых-историков, писателей, антропологов, жур-налистов, что находит отражение на страницах французской периодической печати, но с определенным акцентом на по-литико-экономическое содержание.

В журнале «Обозрение мусульманского и средиземномор-ского мира» опубликована статья «Джама аль Таблиги в Цен-тральной Азии: реактивация исламских связей с индийским субконтинентом и интеграция во всемирный ислам» [5]. Ее автор – Байрам Балчи, исследователь в СНРС (CNRS / Centre national des recherches scientifiques – Национальный центр научных исследований), экс-директор Французского Инсти-тута исследований по Центральной Азии (l’Institut Français d’Etudes sur l’Asie Centrale, IFEAC, 2006–2010 гг.).

Общеизвестно, что движение «Джама аль Таблиги» являет-ся аполитичным исламским движением, основанным в Индии в 1926 г. как форма протеста против британского колониализма. Штаб-квартира находится в Пакистане, подразделения органи-зации действуют во многих странах. Главная цель движения – посвящение большей части жизни его апологетов распростра-нению ислама во всех уголках мира. Автор считает, что данное движение особенно распространено в Казахстане и Кыргызста-не, благодаря динамизму развития ислама в этих государствах, но оно наименее изучено научным сообществом Центральной Азии. Движение получает молчаливую поддержку полити-ческих властей на местах, усматривающих в нем одного из союзников в борьбе против радикального ислама. С другой стороны, наблюдается процесс возрождения связей централь-ноазиатского ислама с миром ислама: турецким, арабским и индийским. На примере Казахстана французский исследова-тель анализирует положение таблигистов: хотя власти смиря-ются с ним и его сторонники могут собираться, но в любое вре-мя они могут его запретить, т. к. оно лишено всякой правовой

53

основы, т. е. не имеет юридической легализации, в чем местные власти отказывают. Главная проблема «Джама аль Таблиги» заключается в том, что члены движения не расценивают себя как организацию, они не требуют правовой легализации. Они только хотят возобновить практику вероисповедания ислама в сердце каждого мусульманина, хотят иметь право собираться в группы в мечетях, разъезжать по территории своей страны для проповедей. Влияние идей таблигистов просматривается во всем мире. Можно увидеть таблигистов из Европы или Ближ-него Востока, прибывших распространять идеи движения в города Центральной Азии, центральноазиатских таблигистов, странствующих по городам региона. Автор приходит к выводу, что это – аполитичное безопасное движение.

Формирование положительного политического и соци-ально-экономического образа Родины в сознании и миро-восприятии казахов отражено в статье Б. Балчи и А. Фова «Казахстан в глобализации: итог и перспективы после 20 лет независимости», в которой, наряду с положительными харак-теристиками, выделены и отрицательные. Следует отметить, что статья была опубликована в ноябре 2011 г. Оценивая со-вокупность политических, социально-экономических и об-разовательных факторов Казахстана за 20 лет независимости, французские исследователи выделили риски и положитель-ные результаты. К рискам относятся:

«...Этнический риск маловероятен. Проявляющиеся недо-вольства являются случайными: между казахами и эмигран-тами, прибывшими в Казахстан на работу, т. к. экономика Ка-захстана очень динамична.

Риски политической нестабильности – только в случае ухода нынешнего президента.

Религиозного риска не существует. Наблюдается хорошее сосуществование христиан и мусульман.

Природные и промышленные риски предвидеть невоз-можно, но на них надо обращать внимание.

Самый большой риск – «голландская болезнь», т. е. стра-ны-рантье.


54


Риск быть обманутым партнером или увидеть его попав-шим в немилость.

Коррупция.Риск падения цен на сырье.Сейсмориск и водный риск, факторы, которые необходи-

мо учитывать.Позитивные элементы:Страна стабильна в политическом и религиозном плане.Казахстан открыт для инвестиций, обменов, технологиче-

ского и торгового сотрудничества с большими государствами.Рынок надежен для больших предприятий. Но в нефтя-

ном и газовом рынке присутствует финансовый риск.Относительно немногочисленное население, которое раз-

вивается и растет.Новые возможности открывают сфера услуг, продоволь-

ствия, фармацевтика, то, что свойственно странам с переход-ной экономикой.

Развивается средний класс.Финансовые и налоговые структуры были подвергнуты

наибольшим изменениям.Это – стабильная, развивающаяся и безопасная страна.

Ключевые ее задачи – последовательность и диверсификация экономики» [6].

Ежедневная французская влиятельнейшая газета «Le Figaro» (Фигаро), основанная в 1826 г., имеющая тираж в 340 тыс. экземпляров, отражает официальную точку зрения французского правительства и умеренно правых партий. Сре-ди ее авторов были Шарль Бодлер, Пьер де Кубертен, Гюстав Флобер, Анатоль Франс, братья Гонкур, Андре Жид, Ги де Мопассан, Марсель Пруст, Жорж Санд, Поль Валери, Эмиль Золя, Э. Каррер д’Анкосс, Раймон Арон, опубликовавший на страницах газеты свыше 2 300 статей [7, с. 124].

Количество публикаций о Казахстане в газете «Фигаро» составило за 2010–2012 гг. 1014 статей. С начала года количе-ство увеличилось на 187. О Президенте Республики Казахстан Н.А. Назарбаеве нами выявлено в газете «Фигаро» за период

55

1991–2012 гг. свыше 140 статей. Особо отмечаются роль Пре-зидента Казахстана в политической и экономической модер-низации страны, инициативы по запрещению ядерных испы-таний и ядерному разоружению. В ежедневной газете широко освещались предложенные Н.А. Назарбаевым конкретные меры, направленные на предотвращение неконтролируемого распространения ядерного оружия, озвученные на Саммите по ядерной безопасности в Сеуле (26–27 марта 2012 г.).

Ряд статей начала года был посвящен выборам Прези-дента РК (Genté R. Kazakhstan : après les grèves, les elections, 16.01.2012). Несмотря на Жанаозенские события, собственный корреспондент газеты Р. Жанте 18 декабря 2011 г. публикует статью «Казахстан хочет диверсифицировать экономику» (Le Kazakhstan veut diversifier son économie).

Рубрика «Горячие новости / Flash Actu» поместила 151 статью о Казахстане, «Международные новости» – 49; 2 статьи были посвящены роли Казахстана в переговорах по ядерному вооружению Ирана (Иран, отдаляющийся от держав, 4 и 6 апреля 2013 г.), и Афганистану (Афганистан: открытые север-ные пути, 2 мая 2013 г.).

Итоги визита Л. Фабиуса, министра иностранных дел Фран-ции, в центральноазиатский регион с результатами экономи-ческого сотрудничества также нашли отражение на страницах газеты (Фабиус завершил турне по Азии 3 марта 2013 г.). В част-ности, проинформировано о подписании протокола наме-рений о сотрудничестве по производству вертолетов, а также о контракте сотрудничества компании «PSA Peugeot Citroën» о продаже автомобилей в Казахстане (PSA: un accord avec le Kazakhstan, 6 и 7 марта 2013 г.).

Богатым природным ископаемым Казахстана посвящено 24 статьи, прошедшему председательству Казахстана в ОБСЕ – 4 статьи.

Вопросы экологии страны освещены в 21 статье. В раз-деле «Наука» 14 статей были посвящены запуску космических спутников с космодрома Байконур (28 марта, 14 мая 2013 г.). Фильму «Борат» посвящено 2 статьи. Заголовок одной из них –


56


«Казахский туризм благодарит фильм «Борат» А. Роккиньи (Le tourisme kazakh dit merci à Borat, 25.4.2012) – говорит о многом.

Таким образом, важнейшие политические, экономиче-ские, социальные события и события культуры Казахстана находят отражение на страницах газеты. Одна из последних статей – о запрещении в Казахстане антиисламского фильма «Невинность мусульман» (4.10.2012).

В новостях спорта нашли отражение золотые медали ка-захстанских олимпийцев на последней Олимпиаде в Лондоне – 27 статей в рубрике «Новости спорта».

Журналист газеты Пьер Авриль, освещающий полити-ческие, экономические, культурные события на территории СНГ, очевидец многих горячих событий, в статье «Россия – мост между Европой и Китаем» (7.09.2012) считает, что в на-стоящее время Китай рассчитывает больше на Казахстан, чем на Россию по поставке сырьевых ресурсов. Другая его ста-тья – «Казахстан хочет возродить Аральское озеро» – описыва-ет программу страны по спасению моря (Le Kazakhstan veut faire revivre la mer d’Aral, 31.10.2011).

Жанаозенские и Иле-Алатауские события также нашли освещение на страницах газеты (16.12.2011, 18.12.2011, 14.08. и 17.08.2012).

Корреспондент газеты Ф. Ноде-Ланглуа в статье «Процвета-ющий Казахстан мечтает о величии» (18.06.2012) с определен-ной долей критики пишет о диверсификации казахстанской экономики, о новой столице. Рассказывая о кинофестивале в Каннах (Le Kazakhstan fait aussi son festival, 25.05.2012), Ф. Ноде-Ланглуа осветил работу 5-го Экономического форума в Астане.

Следует отметить, что количество публикаций о Казах-стане уменьшилось после майских выборов 2012 г. нового Президента Франции Франсуа Олланда.

Статьи о Казахстане, публикуемые в ведущих французских газетах, свидетельствуют об интересе Франции к Казахстану, продиктованному имеющимся солидными природными ре-сурсами, а Казахстана к Франции – наличием инвестиционных возможностей и высоких технологий. С другой стороны, они

57

служат инструментом формирования ценностно-смыслового мира казахской диаспоры.

Литература

1. Rigoni I. Turquie: les mille visages. Politique, religion, femmes, immigration / un ouvrage collectif coordonné par Isabelle Rigoni. – Paris: Syllepse, 2000. – 280 р.

2. Médam A. Diaspora/Diasporas. Archétype et typologie // Revue européenne des migrations internationales. – 1993. – № 9 (1). – Р. 59–64.

3. Bruneau M. Diasporas et espaces transnationaux / dans la collection Villes-Géographie (Anthropos-Economica). – Paris, Economica, 2004. – 249 p.

4. Urbain Ch., Bissot H. Le plov dans tous ses états. Constitution d’une diaspora autour d’un plat d’Asie central // Diasporas. – 2005. – № 7. – P. 42–56.

5. Balci B. La jama’at al Tabligh en Asie Centrale : réactivation des liens islamiques avec le sous-continent indien et insertion dans un islam mondialisé // Revue des Mondes Musulmans et de la Méditerranée. – 2012. – № 130. – Р. 181–199.

6. Balci В., Fauve A. Le Kazakhstan dans la mondialisation: bilan et perspectives après 20 ans d’indépendance // [Resource électronique] www.omer.sciences-po.fr.

7. Blandin C. Le Figaro. Deux siècles d’histoire. – Paris: Armand Colin, 2007. – 190 р.


58


ХУДОЖЕСТВЕННО-ЭСТЕТИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ТВОРЧЕСТВА КАЗАХСКИХ ХУДОЖНИКОВ МОНГОЛИИ

Райхан Ергалиева

Специфика художественного самовыражения казахской диаспоры в Монголии заметно отличается от того, что мы мо-жем наблюдать в Узбекистане и России – в силу сохранения этой диаспорой верности традиционному образу жизни, воз-можности локального проживания на территории, законно обозначенной как казахский Баян-Ульгийский аймак.

По сути, данный аймак выполняет роль автономии казахской диаспоры на территории Монголии, что усиливает внутреннюю целостность национальной группы и поддерживает тяготение её представителей к традиционным занятиям, профессиям и обра-зу жизни. Однако все же художественная одаренность казахского народа, веками находившая свое выражение в традиционном де-коративно-прикладном искусстве, в жизни казахской общины в Монголии находит свои пути к практическому выходу.

Среди современных казахских авторов, работающих в Монголии в сфере изобразительного искусства, можно отме-тить скульптора, графика Уали (Валерий). В его творческой практике сочетаются разные виды и жанры художественной деятельности. Преимущественно Уали работает в жанре ма-лых скульптурных форм, также обращается к традиционной вышивке крючком – биз-кесте, созданию проектов скульптур-ных композиций более крупного масштаба, выполнение ко-торых лежит пока только в области творческих задумок и пла-нов. Подобная разновекторность творческого самовыражения также характерна для большинства казахских художников Монголии и для художников-оралманов из этой страны, ныне проживающих в Казахстане.

59

Как важную особенность творческой практики казахских художников Монголии можно отметить активное влияние местных художественных традиций, от исторически сложив-шихся до импульсов современного монгольского искусства. В творчестве Уали эта тенденция также видна. В его произве-дениях в сфере малой пластики отчетливо заметно влияние монгольских декоративно-прикладных традиций, в том чис-ле, резьбы по дереву. Ему принадлежат многие работы в ма-лой деревянной пластике, такие, как «Всадник», «Караван», «Батыр». В этих скульптурных произведениях ощутима игра воображения автора, в формальных решениях – влияние буд-дистского и народного монгольского искусства. Композиции сложны по конструкции, ярко выражено декоративное нача-ло. Создается такая причудливая игра форм, перетекающих друг в друга, изгибами вьющихся вокруг главной оси компози-ции, что порой трудно вычленить основную структуру произ-ведения. Такая замысловатая игра форм, витиеватость общего строя и стиля присуща буддистскому искусству, что связано с изначальной сложностью и многоступенчатостью буддистско-го пантеона и религиозных воззрений.

В данном подходе скульптора Уали к решению образа также заметна трансформация самых разных восточных худо-жественных традиций: от импульсов буддистского искусства и философии, до народного искусства обработки дерева. Со-гласно информации, предоставленной самим скульптором, его привлекает создание сложных композиционных решений, интересует многоступенчатая структура их построений. В со-держательном аспекте скульптор Уали тяготеет к отображе-нию национальной жизни, семантически многосоставным работам. Его тянет насыщать произведение сложной, почти дидактической символикой, превращать в некий информаци-онный пластический сгусток, концентрирующий в пластике сведения о древних традициях и обычаях казахского народа, о его современной жизни и будущем.

Стилистика его произведений лежит, скорее, в общем рус-ле пластического искусства народов Дальнего Востока, она изо-

Р. Ергалиева. Художественно-эстетические особенности...

60


щрена, узорочна, декоративна. Практически в каждой работе есть подсознательные отзвуки древних тенгрианских верова-ний о трехмерной структуре мироздания – верхнем, среднем и нижнем мирах. Можно было бы назвать работы Уали скуль-птурными проявлениями современного шаманизма, однако, мировоззрение самого автора отличается вполне современны-ми взглядами и духовными установками. Видимо, сохранив-шийся в генетической памяти художника некий художествен-ный стереотип дает ему данный творческий импульс.

Фантастически причудливые в узорах деталей, сложные, замысловатые в композиционном отношении пластические конструкции Уали кажутся глубоко родственными с традици-онным прикладным, древним орнаментально-декоративным искусством Монголии. В них опосредованно трансформиро-вались давние связи Монголии с Индией, Китаем, Тибетом, Сибирью, древние верования коренных народов этих стран, религиозная символика шаманизма, синтоизма, буддизма.

Скульптурным произведениям Уали свойственна симво-лическая насыщенность, более того, символичность представ-лена в его пластических композициях в некоем избыточном, концентрированно насыщенном формате. Попробуем опре-делить особенности и отличия творчества этого представите-ля культуры монгольских казахов в его самобытной интерпре-тации символичности.

Свои зооморфные образы Уали подвергает самым слож-ным и причудливым сочетаниям, согласно своей излюблен-ной трехчастной конструкции. Стоящая на черепахе птица, несущая в своем чреве трезубый символ; человек верхом на волке; всадник с осеняющей его ширококрылой птицей; муж-чина, взнуздывающий летящего то по горизонтали, то, прак-тически, по вертикали скакуна – все это далеко не полный перечень буйной фантазии этого скульптора.

Кстати, о теме вертикали. Подчинение вертикали – глав-ная или, вернее, излюбленная композиционная схема пла-стических композиций Уали. Он насаждает вертикаль в своих работах – и там, где этого требуют сюжет или идея, и там, где

61

она может быть объяснена только прихотью его причудливо-го воображения.

Материалы, в которых работает Уали, это, чаще всего, де-рево, гипс и пластилин. Все они обладают разными пластиче-скими качествами, но есть у них нечто общее – возможность выражать свои идеи мягкими, гибкими, причудливо пере-плетающимися линиями. Линеарный строй его композиций всегда очень, подчас нарочито сложен.

От проявлений пластических исканий отечественных ка-захских художников в сфере традиций, претворения куль-турного наследия работы Уали отличаются достаточно рез-ко. Если в работах казахстанских скульпторов первичными из сокровищницы культурного наследия стали и до сих пор остаются традиции монументальной тюркской скульптуры, а затем – сакского золота, то в композициях Уали отчетливо читается влияние китайского стиля пластики. Декоративное начало здесь усилено, насыщено, напряжено.

Решение образа резко гиперболизируется в искомую – эмоциональную или ментальную – сторону. Но если казахстан-ские скульптуры, скорее, склонны к лаконичному обобщению пластических форм, укрупнению масштаба, выразительности линеарно строгого решения и работают, скорее, языком пла-стики, чем информативным контентом, то монгольский автор более нацелен на перенасыщение произведения узнаваемыми в монгольском культурном контексте символами. Тяга к чи-таемости произведения через набор устойчивых буддистских или традиционных казахских символов во многом является характерной чертой работ Уали. Соответственно, нарастает фактор орнаментальности в пластическом решении.

При том, что фактор орнаментальности здесь может быть интерпретирован как общая для скульпторов нашего региона установка, то подход к этой установке принципиально раз-нится. Орнаментальность, которая зачастую обыгрывается в скульптуре Казахстана, может принимать на себя роль аб-страктного символа. Орнамент укрупняется, из него может быть вырван отдельный раппорт. Любым способом через


62


увеличение модуля или через выраженную антропоморфиза-цию условного рисунка орнамента он превращается во вполне абстрактную скульптуру. В этом случае родство скульптуры с орнаментом определяется, скорее, только концептуально – через единую в том и другом случае творческую идею – све-дения видимой формы к сути вещей, живого образа – к его невидимой сути.

В работах же монгольского скульптора Уали орнамен-тальность принципиально пронизывает каждую композицию практически насквозь, распространяется на общую компози-цию и каждую деталь. Природа орнаментальности в его вещах развивает совсем иную идею мироздания – идею живой, в са-мом прямом смысле этого слова, природы, её животворящей, множащейся, почти животной силы, идеи бесконечности про-явления этого мощного механизма – самовозрождающейся, самосотворяющейся природы.

Влияние идей китайского, индийского, буддистского пан-теизма, одухотворения и преклонения перед вечно множа-щейся, вечно растущей, на глазах разрастающейся изгиба-ми и новыми побегами природы проникает в множественные изгибы, ажурную резьбу, порывистую вязь композиций ка-захского скульптора из Монголии – Уали (Валерия). Влияние сакского звериного стиля здесь может определяться только сюжетно, в силу того, что мотивы большинства работ скуль-птора связаны с отображением образов животных – волка, коня, птицы, черепахи, в сочетании друг с другом или челове-ком-всадником.

В пронизанных этой принципиальной орнаментально-стью работах Уали можно видеть два вектора пластических поисков. Один из них представлен более весомыми, тяжело-весными скульптурными фигурками. Несмотря на малый раз-мер, они могут даже выглядеть почти монументально, во вся-ком случае, достаточно массивно. Статика, основательность представлений о жизни – их главный художественный конек. Относящиеся ко второму вектору композиции, а их в его твор-ческой практике – большинство, при всей орнаментальной за-

63

груженности выглядят вполне легкими, порывистыми. Орна-ментальность не мешает им быть подчеркнуто динамичными, более того, все изгибы пластики, по задумке скульптора, ста-раются работать на эту порывистую, динамичную напряжен-ность.

Необходимо отметить, что для современных казахских авторов Монголии характерно другое отношение как к твор-ческим результатам, так и к самому творческому процессу и значимости личного творчества в современной им культуре. К тому же, современный художник, при всем том, что он яв-ляется выходцем из локальной и цельной этнической среды, в данном случае – казахской диаспоры Монголии, ощущает себя наследником культурных традиций не только опреде-ленной общности и вида искусства, он, скорее, понимает факт культурного наследия расширительно. Особенно это касается представителей диаспор, с детства впитавших в себя культуру титульных наций стран их проживания, по сути, во многом сроднившихся с историей, культурой и обычаями народов, среди которых они оказались волею судеб. Так, для Уали «сво-им» культурным наследием становятся не только казахские традиционные ментальные представления, но и монгольская культура, буддистские верования. Из них он благополучно черпает свои художественные идеи, придавая своим произве-дениям родство с тем территориальным контекстом, в кото-ром он проживает. Думается, что в общественном сознании как жителей Баян-Ульгийского аймака, так и в целом в мон-гольской среде, его работы не производят впечатления чуж-дых, отстраненных, а, скорее, воспринимаются зрителями как понятные и близкие их сознанию.

Определим кратко, в чем заключаются основные особенно-сти произведений Уали, характерные в целом для творческой практики монгольских казахов. Во-первых, это – близость к на-родному искусству или, вернее, близость к народному началу в художественном творчестве. А так как краеугольным камнем каждого вида народного искусства является преемственность и верность канону, то в творческой практике казахских худож-


64


ников Монголии идея канона существует весьма стабильно, по-своему, являясь критерием художественного качества. Вто-рым отличием можно считать некую творческую всеядность, не зацикленность на исключительно своем этническом насле-дии. Развитие данной особенности напрямую связано с реаль-но необходимым представителям диаспор умением жить и выживать рядом с другими, с основной национальной общи-ной. Отсюда вытекает влияние монгольского, китайского ис-кусства, что по-своему обогащает творческий метод казахских авторов из Монголии.

В целом, учитывая сложность и невысокую востребован-ность художественных произведений в социальной среде, ориентированной на традиционный уклад и занятия, нужно отдать должное казахским художникам Монголии, продол-жающим творить свои произведения на собственном личност-ном энтузиазме. Одним из таких авторов, полных энтузиаз-ма и творческого рвения, можно по праву назвать казахского скульптора Уали из Баян-Ульгийского аймака.

65

СОСТАВ СЕМЬИ ОРАЛМАНОВ АЛМАТИНСКОЙ ОБЛАСТИ

Аманжол Калыш

● Типы семей. В исследуемых селах Лабасинского сельско-го округа Коксуского района Алматинской области Респуб-лики Казахстан, где компактно проживают казахи-оралманы из Китайской Народной Республики – Мамбет, Талапты и Жамбыл – нами зафиксированы в 2010 г. следующие две фор-мы семьи: малая, или нуклеарная (от лат. нуклеус – ядро) и сложная, или неразделенная.

Нуклеарные семьи казахов-оралманов представлены сле-дующими типами: 1) простая малая семья, состоящая из одной супружеской пары с неженатыми и незамужними детьми или без них; ее вариант – брачная пара пожилых людей с внуками; 2) неполная малая семья – вдова (вдовец) или разведенная(ый) с детьми. Сюда же относится семья, состоящая из одного чело-века; 3) расширенная малая семья, включающая одну супру-жескую пару с детьми и одного из родителей мужа, жены или кого-то из других родственников.

Если перейти к неразделенной семье, то она, в свою оче-редь, подразделяется на два подтипа: 1) большая отцовская семья с одним или двумя женатыми или не выделившимися сыновьями, с другими детьми и внуками; 2) семья двух и бо-лее женатых братьев с детьми и другими единокровными род-ственниками или без них.

Приведенные выше различные типы современной семьи наших соотечественников из КНР, равно как и местных казах-ских, вполне соответствуют многовековому традиционному семейному циклу, когда малые нуклеарные семьи, разрас-таясь, превращаются в расширенные, а последние, достигнув

А. Калыш. Состав семьи оралманов алматинской области

66


своего максимума, дробятся и превращаются в нуклеарные. Тип семьи динамичен, видоизменяется по схеме: нуклеарная семья – расширенная семья – нуклеарная семья. Поэтому рас-сматриваемые типы семей не только постоянно сосуществу-ют между собой, но и соседствуют друг с другом.

Несомненно, самыми распространенными среди них явля-ются малые (нуклеарные семьи), которые в исследуемом нами сельском округе превышают 70%. В этом, возможно, сказывается и то обстоятельство, что большая часть старшего поколения ре-патриантов осталась в Синцзянь-Уйгурском автономном районе КНР. На наш взгляд, здесь наблюдается влияние как объектив-ных, так и субъективных причин. Например, не все оралманы имеют возможность приобрести необходимое жилье; во-вторых, в Китае они пользуются большими социальными льготами, включая высокие размеры пенсии; в-третьих, представители старшего поколения надеются вернуться на историческую роди-ну после адаптации семей своих детей, и т. д. Поэтому в рассма-триваемых нуклеарных семьях преобладают семьи, состоящие из супружеской пары с детьми и без детей. Ее вариантами слу-жат: а) неполная семья, включающая в себя только мать или отца с детьми; б) семья пожилых людей, дети которых живут отдель-но от них. Встречается также так называемая малая расширенная семья, представленная одной брачной парой с детьми и одним из родителей супругов. Этот показатель особенно заметен в сре-де молодого и среднего поколений.

Расширенный тип семьи варьирует в пределах 20–30%. При этом большинство из них образуют родители с неже-натыми (незамужними) детьми и невыделившимся от них одним, реже – двумя женатыми сыновьями, невестками и внуками. Для них традиционно характерно наличие трехпо-коленных семей, которые будут рассмотрены нами ниже. Дру-гой подтип рассматриваемых семей, встречающийся изредка – проживание совместно двух или нескольких семей родных братьев с детьми и без них. Так, в с. Жамбыл мы зафиксирова-ли идентичные семьи двух братьев: Насихата Макая (1965 г. р.) и Нурбека Махая (1970 г. р.), а в с. Мамбет – Жумахана Жуниса

67

(1954 г. р.) и Жигера Жуниса (1978 г. р.). Обычно это продол-жается до тех пор, пока не накопятся средства для постройки или покупки нового дома, чтобы один из братьев мог зажить самостоятельной семьей. Аналогичные тенденции зафикси-рованы нами среди местных казахов не только Жетысу, но и других регионов Казахстана.

В рассматриваемом районе также сравнительно мало се-мей одиночек.

● Поколенный состав семьи. Значительное влияние на форму и тип семьи оказывает численный состав поколения, характеризующийся близостью и общностью родства, прева-лирующих возрастных, психологических и духовных черт.

Исследуемый нами состав семьи казахов-оралманов об-разуется условно из представителей следующих трех поко-лений: младшее (дети среднего, внуки – старшего поколений – 18–25-летние); среднее (отец и мать – 26–40-летние) и стар-шее поколение (дедушка и бабушка – 50–60-летние и выше).

В Коксуском районе у казахов-оралманов преобладают семьи из двух поколений (74,4%), подавляющее большинство (89,6%) которых приходится на родителей с детьми. Второе место принадлежит семьям из трех поколений (21,1%). При этом последние состоят из следующих вариантов: 1) жена-тый сын с одним из родителей и с детьми (36,8%); 2) отец с одним женатым сыном и внуками (31,6%); 3) отец с двумя женатыми сыновьями и внуками (26,3%). На наш взгляд, на-личие такого числа семей из трех поколений объясняется, во-первых, необходимостью помощи родителей в воспита-нии и присмотре за детьми; во-вторых, тесной родственной связью, значительной ролью традиционных представлений и стойкостью обычаев взаимопомощи. Третье место занимают семьи из одного поколения (3,3%). Такие семьи, как прави-ло, характерны для семей молодоженов и пенсионеров. За-мыкают данную градацию семьи, включающие в свой состав представителей четырех поколений (1,1%) (табл. 1).

Здесь следует сделать корректировку на то, что часть оралманов, равно как и местные казахи, проживают фак-


68


тически совместно с семьями взрослых сыновей, частично – замужних дочерей. В похозяйственных книгах такое несо-ответствие или «сокрытие» внесено только для того, чтобы избежать оплаты излишних налогов на скот, землю и т. д.

Таблица 1

Поколенный состав семей населения Коксуского района Алматинской области (2010 г.) [1]

Возраст Всего семей

Из них, состоящих из1

поколения2

поколений3

поколений4

поколенийчисло % число % число % число %

Лабасинский с. о. (с. Мамбет, Талапты, Жамбыл)

Старшее поколение

27 1 3,8 13 48,1 13 48,1 – –

Среднее поколение

43 2 4,7 35 81,4 5 11,6 1 2,3

Молодое поколение

20 – – 19 95,0 1 5,0 – –

Итого 90 3 3,3 67 74,4 19 21,2 1 1,1

● Численность семьи. Известно, что малая нуклеарная се-мья по своему численному составу дифференцируется на сле-дующие три вида: а) малочисленную, состоящую из двух-трех человек; б) среднюю – из четырех-пяти человек; в) многочислен-ную – из шести человек и более.

Анализ статистических сведений сплошного посемейного обследования изучаемого сельского округа Коксуского района выявил следующую тенденцию. Средний состав семьи у каза-хов-оралманов в трех его селах составляет 5,3 человека. Среди старшего поколения (27 семей) этот показатель составляет 6,8 человека, который достигнут как за счет собственных женатых детей, так и внуков; среди среднего поколения (43 семьи) – 4,8 человек и среди молодого (20 семей) – 4,2 человека (табл. 2).

69

Таблица 2

Градация семей по размеру в Коксуском районе Алматинской области (2010 г.) [1]

Этносы Всего семей

В том числе, состоящие из (человек) Средний размер семьи1 2 3 4 5 6 7 8 9 10+

Лабасинский с. о. (с. Мамбет, Талапты, Жамбыл)Старшее поколение

27 – – 3 2 6 4 3 3 2 4 6,8


43 1 2 1 14 15 4 5 1 – – 4,8


20 – – 7 7 2 4 – – – – 4,2

Итого 90 1 2 11 23 23 12 8 4 2 4 5,3

Нами на основании анализа похозяйственных книг зафикси-рованы 4 семьи, насчитывающие в своем составе 12 и 13 человек, также относящиеся к семьям старшего поколения. Например, в с. Мамбет в семье Мейрамбека Отарбая (1940 г. р.) и Кабиры Ка-сым (1945 г. р.) – 13 человек, которые проживают в одном дворе, в том числе, семьи трех сыновей (Мейрамбек, Айсултан и Кен-жебек). Совместное проживание связано с трудностями приоб-ретения отдельного жилья для каждого из женатых сыновей, недостаточностью для этого финансовых возможностей. Такая же ситуация характерна и для других аналогичных семей – Ка-блахата Рахымбая (1932 г. р.) – 12 человек, 2 женатых сыновей; Асимхана Бугыжана (1951 г. р.) – 13 человек, 2 женатых сыновей; Далелхана Козыбая (1932 г. р.) – 12 человек, 2 женатых сыновей.

● Детность семьи. Для численности семьи большое зна-чение имеет и фактор рождаемости.

Анализ похозяйственных книг трех сел Лабасинского сель-ского округа свидетельствует, что средний размер детности в них колеблется в пределах 2,5 ребенка на одну семью. Эти по-казатели выше среди представителей старшего и среднего по-колений (табл. 3).


70


Таблица 3

Распределение семей по числу детей в Коксуском районе Алматинской области (2010 г.) [1]

Этносы Семьи с детьми

В том числе детей Средний размер

детности1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 +

Лабасинский с. о. (с. Мамбет, Талапты, Жамбыл)Старшее поколение

27 8 5 3 5 5 1 – – – – 3,3


40 1 18 17 3 2 – – – – – 4,0


17 8 7 1 1 – – – – – – 3,2

Итого 84 17 30 20 9 7 1 – – – – 3,3

Эти же материалы показывают, что в целом в Лабасин-ском сельском округе из 90 семей оралманов 93,3% имеют де-тей моложе 18 лет. При этом 20,2% из них воспитывали одно-го ребенка, 35,7% – двух, 23,8% – трех, 10,7% – четверых и 9,5% – пятерых и более. Безусловно, эти показатели отражают ту репродуктивную ситуацию, которая существует в СУАР Ки-тайской Народной Республики – «одна семья – один ребенок» – для ханьцев, «одна семья – два ребенка» – для не ханьцев. Еще одна особенность – стремление представителей среднего поколения иметь детей, рожденных на исторической родине – в Казахстане.

● Главенство в семье. Одним из существенных показате-лей реальных отношений в семье является вопрос о главенстве в ней, под которым, во-первых, подразумевается признание за определенным лицом ответственности по различным обя-зательствам перед родственниками, общественностью и госу-дарством; во-вторых, на имя которого юридически оформля-ются жилье и другие формы собственности.

В то же время, по форме лидерства можно условно выде-лить два типа семей – авторитарный и эгалитарный. По дан-

71

ным похозяйственных книг большинство обследованных нами семей оралманов (94,5%) в Коксуском районе Алматинской области относится к первому – авторитарному типу, где тра-диционно главами семей указывают мужчин. Вместе с тем, та-кое превосходство мужчин наблюдается в нуклеарных семьях, которые, как правило, в большинстве своем возглавляются му-жем-отцом (68,2%), а в тех, где последний отсутствует, им, как правило, является мать-вдова (20,0%). В неразделенных трех-поколенных семьях, в которых вместе с родителями или од-ним из них проживает женатый сын, они также возглавляются отцом, в редких случаях – сыном. Следует также отметить, что главенство мужчин снижается в семьях служащих, занятых в сфере бизнеса, пенсионеров, безработных, и тех, которые не указали свои профессии. Эгалитарных семей больше среди представителей молодого и среднего поколений, отличаю-щихся высоким культурно-образовательным уровнем. В ряде случаев фактически роль организатора семейной жизни, всей ее хозяйственной деятельности выполняют представители младшего поколения, из заработной платы которых, в основ-ном, слагается доход семьи. Поэтому формальное лидерство не всегда совпадает с фактическим главенством в семье.

Становление равенства в семейном быту существенно за-висит также от уровня сохранения национальных традиций, обрядов и обычаев. Однако в большинстве случаев казахи-оралманы следуют освященной веками национальной тради-ции, когда главой семья является старший в семье – мужчина или женщина.

В целом можно сказать о том, что существенным образом изменилось положение в семье ее главы. Функции главенства как бы раздваиваются между мужем и женой или между ма-терью и ее женатым сыном. Некоторые колебания наблюда-ются лишь в семьях, где живут женщина и ее женатый сын. В семьях репатриантов обследованных нами сел большой раз-ницы по вопросу главенства семьи нет. Во многих случаях гла-ва не является единоличным распорядителем собственности семьи и не обязательно им бывает мужчина или старший по


72


возрасту. Особенно это заметно в тех семьях, где есть лица с высшим или средним специальным образованием. Матери-алы обследования также свидетельствуют, что, если анализи-ровать семью через призму социально-профессионального и демографического составов, то супружеские союзы молодого и среднего поколений можно проецировать как модель семьи нескольких ближайших десятилетий. С другой стороны, по ним также можно судить, как о наиболее вероятных будущих изменениях во внутрисемейных отношениях.


1. Материалы похозяйственных книг Лабасинского сельского округа Коксуского района Алматинской области, 2010 г.

2. Калыш А.Б. Семейная жизнь населения Жетысу // Материалы межд. научно-практ. конференции «Всемирная история: проблемы исследования и преподавания», посвященной 75-летию академика К.Н. Нурпеиса в рамках «Нурпеисовских чтений». – Алматы, 2010. – С. 374–380.

3. Калыш А.Б. Современная семья казахов Туркестана // Традици-онный IV Международный тюркологический конгресс, посвящен-ный 20-летию Независимости Республики Казахстан. – Туркестан, 2011. – С. 316–319.

73

НАРОДНЫЕ ТАНЦЫ КАК ОТРАЖЕНИЕ ИДЕИ НАЦИОНАЛЬНОГО САМОСОХРАНЕНИЯ

КАЗАХСКИМИ ДИАСПОРАМИ

Гульнара Жумасеитова

В сегодняшнем развитии Казахстана большая роль отво-дится казахам, проживающим в странах ближнего и дальнего зарубежья. Это – важный политический вопрос, касающий-ся будущего нашей нации, так как одна треть всех казахов до сих пор остается за пределами своей исторической родины. Анализ и всестороннее изучение жизнедеятельности казах-ской зарубежной диаспоры показал, что в своем большин-стве они смогли благополучно адаптироваться в местах своего проживания, усвоить культуру, язык и обычаи страны, где они живут. Их успешная деятельность в различных странах с по-лиэтнической, мультикультурной и многоконфессиональной структурой объясняется тем, что в генетической памяти каза-хов заложен кочевой образ жизни, умение приспосабливаться к самым разным жизненным условиям.

Номадизм, как кочевой образ жизни, научил наших пред-ков искусству выживания – как из-за непростых природно-климатических условий, так и внутренних междоусобных кон-фликтов. В этих суровых реалиях на плаву оставались только те люди, кто умел приспосабливаться. В условиях кочевого быта, перемещаясь с места на место, требовались такие каче-ства, как социальная мобильность, умение быстро принимать решение в различных обстоятельствах, умение подстраивать-ся, а иногда – и пойти на риск. Люди, не обладающие таки-ми качествами, не могли рассчитывать на радушный прием и благополучное проживание в новой общественной среде. На сегодня казахская диаспора проживает в более чем 40 странах

Г. Жумасеитова. Народные танцы как отражение идеи...

74


мира, наиболее многочисленная часть казахов сосредоточена в таких странах, как Китай, Узбекистан, Россия, Монголия, Афганистан, Иран, Турция и др.

Современные справочные издания и энциклопедии опре-деляют диаспору «как часть народа (этнической общности), проживающую вне страны его происхождения, имеющую общие этнические корни и духовные ценности». Именно диа-спора, в силу особых условий выживания и сохранения своей культуры, волею судьбы стала более строгой носительницей и хранительницей культуры своей исторической родины, где важнейшим идентифицирующим признаком этноса является язык, с которым непосредственно связано этническое самосо-знание любого народа. В тоске по родине зарубежные казахи на протяжении десятилетий сохраняли то, что увезли с роди-ны, наблюдали в стенах родительского дома, тем самым, не-осознанно, внося свой вклад в сохранение исконной казахской культуры.

Давно известно, что одной из наиболее древних форм ху-дожественного постижения мира является танцевальное ис-кусство, так как танец – один из немногих видов искусства, берущих свое начало с момента возникновения общества пер-вобытной формации. В Казахстане, где долгие годы муссиро-вались разговоры о том, что в жизни казахов танца никогда не было, на сегодня труды исследователей различных гума-нитарных наук нескольких поколений доказали, что танец в жизни казахов существовал еще в глубокой древности. Одним из свидетельств являются многие памятники материальной культуры, относящиеся ко II–I тысячелетием до н. э., петро-глифы и наскальные изображения на территории Казахстана, само существование слова «би» в древних рукописях и слова-рях, дошедшие до нас названия танцевальных кюев, искусство баксы и др. Наши далекие предки в тяжелой борьбе за суще-ствование пытались дополнять трудовые процессы различны-ми эмоциональными телодвижениями. Но, в связи с кочевым образом жизни и другими социальными проблемами, каких-либо законченных форм и установленных движений до нас не

75

дошло. Но, в народной памяти и бесценном эпическом на-следии, а также в легендах и сказаниях остались, хранимые и передаваемые, порой неосознанно, из поколения в поколение, их сюжетная тематика, танцевальная лексика и эстетические идеалы прекрасного.

То, что танец имеет древнее происхождение, в том же Ки-тае и Монголии является аксиомой и никем не подвергается сомнению. Это же касается и национального танца, получив-шего большое распространение среди казахской диаспоры. Известный китайский ученый Ясын Кумарулы в своем труде, посвященном происхождению казахского танцевального ис-кусства, много и подробно описывал танцы шаманов, явля-ющихся одним из истоков народной хореографии. Шаман прикреплял к головному убору перья, на себя надевал раз-нообразные одежды с развевающимися кисточками и в таком виде он не только лечил людей и изгонял из них злых духов, но и активно танцевал в сопровождении ударных инструментов. Рисунки такого содержания обнаружены не только на терри-тории Казахстана, но и в самом Китае. По мнению исследова-теля, петроглифы местности Баян журек во внутреннем Китае и Бардакуль в Синьцзяне относятся ко II веку нашей эры.

В 80-х г. прошлого века в Китае началась активная рабо-та по сбору, систематизации и изучению фольклорного на-следия, сохранившегося в окрестностях Синьцзяна. Среди множества редких и ранее утерянных образцов народного творчества были обнаружены и записаны такие исконно тра-диционные старинные казахские танцы, как «Аю биі», «Қара жорға», «Ортеке биі», «Көк түйме», «Шешеке биі» и др. Из-учение и анализ некоторых из этих образцов и танцев казахов Монголии позволили выделить основные направления разви-тия казахского танца среди диаспоры и прийти к следующим заключениям.

Так, до сих пор к наиболее распространенным танцам от-носятся подражательные танцы, передающие повадки живот-ных и птиц («Бүркіт биі», «Аю биі», «Қара жорға»). Они ис-полняются довольно часто, так как любимы в народной среде.


76


До сих пор в ходу у исполнителей трюковые, натуралистиче-ские и резко сатирические приемы танцевальной пластики, передающие моменты жизни и быта, и неизменное свойство народного творчества – импровизация. В подражательных танцах импровизационность приобретает особое значение, в чем мы убедились, изучая записи танцев в исполнении пред-ставителей старшего поколения Баян-Ольгийского округа Монголии. Есть запись, где в течение 10 минут старик изобра-жает медведя, который развлекается в лесу и лакомится ма-линой. Абсолютно простой и незатейливый сюжет опытный исполнитель превращает в самый настоящий театр одного актера. Каждое его движение, жест и мимика направлены на чисто внешние приемы образности и яркую пантомиму. В то же время, его танец исполнялся не для простого развлечения, исполнитель заставлял зрителей сопереживать, участвовать своим вниманием в действии танца. В этом выражаются его концептуальность и самобытность.

Анализ показал и тесную связь образно-содержательно-го аспекта композиции танца с конкретно-ситуативным со-бытием из жизни общества. Как и в прошлом, танцевальной интерпретации доступна любая сфера жизни, несущая опре-деленный эмоциональный заряд, с той разницей, что на со-временном этапе изменилась форма подачи танцевальной стилистики. В качестве примера можно привести постановку вокально-танцевальной композиции «Ағажай» в исполнении казахской диаспоры Китая. Постановщиком данного театраль-ного действа выступил режиссер Кураш Ережен, получивший государственное признание в Китае, а именно – присуждение знака первой степени в режиссуре. В качестве его помощников выступили: Сержан Асылханулы, Гимиш Магпыркызы, Наги-ма Таиркызы и Бактияр Муратулы. Главной исполнительни-цей танцев стала известная казахская танцовщица Жанна Сма-гулкызы. Ну, а главным вдохновителем и продюссером этого грандиозного театрального представления выступил наш со-отечественник Ербосын, генеральный директор концертного товарищества «Жаңа әуен» в г. Урумчи.

77

Вокально-танцевальная постановка «Ағажай» представля-ет собой 6 отдельных самостоятельных картин. Первая – введе-ние, в котором постановщики постарались показать историю казахов посредством мифологических преданий, в котором центральное место занимает лебедь – царь птиц. Вторая кар-тина рисует, как с первым криком младенца и до женитьбы джигита, разнообразие обрядовых и жанровых песен занима-ет важное место в жизни любого казаха. Третья картина «Ер қанаты – ат» передает воинственный дух казахских батыров, их преданность и мужество при защите своей родной земли. Танец «Таға биі» стал кульминацией этой картины.

Следующая картина была посвящена любовным даста-нам, в которых воспевается любовь свободных и любящих мо-лодых людей, способных ради своей любви на преодоление любых трудностей, подвиги и даже смерть. Пятая картина – самая объемная и развернутая, воспевает жемчужины пре-красной и разнообразной природы земли казахов. Здесь – бес-крайние степи, высокие горы и чистейшие озера, на которых обитает разнообразная живность. Многообразие казахской земли помогают увидеть такие танцы, как «Өртеке биі», «Аю биі», «Аққу биі».

И, завершающая, шестая картина, представляла собой праздничный дастан. Посредством разнообразных вырази-тельных танцев, трогательно-проникновенных кюев и шуточ-но-зажигательных песен передавалась атмосфера казахского тоя. Зрителям было представлено все разнообразие и богат-ство этнографических музыкальных инструментов. Звуки да-улпаза, кобыза, домбры, сыбызгы, шанкобыза, саз сырная по-могали зрителям почувствовать необыкновенную особенность казахских степей, загадочную душу народа, пережившего очень много в достижении своей главной цели – обретения независимости и суверенитета своих границ. Эта идея была донесена обыгрыванием известного мотива одного из мифо-логических преданий, а именно – приходе женщины-матери на землю в образе ангела, которая вместе с собой несла в мир единство для всех народов. И, в самом финале, все участники


78


выходили массово танцевать танец «Кара жорга», олицетво-ряющий свободу и единение народа, поднимающего его дух и национальный патриотизм.

Анализ данной сценической постановки показал, что на-родный танец казахов Китая сегодня меняется, происходит интенсивное обогащение танцевального наследия современ-ными хореографическими новациями. Казахский танец в Китае, отказавшись от камерности одиночного исполнения, приобретает широту и качество ансамбля, благодаря это-му усложняется рисунок танца. Говоря о его композицион-ной форме, следует отметить, что здесь он напрямую связан с композиционной формой музыкальной основы, чаще всего – казахского кюя. В большинстве случаев танцевальные дви-жения в танце, отдельные пластические элементы, различ-ные положения и позы существуют не сами по себе, а несут определенный смысл и содержание, гармоничное сочетание и соразмерность соотношения которых позволяет заглянуть во внутренний мир казахов Китая.

Женский танец в среде казахов Китая и Монголии не зани-мает такого значительного места, как в Казахстане. При этом он обязательно исполняется на всех больших тоях и неболь-ших местных праздниках. Женский танец строится на широ-ком использовании движений, принятых в бытовой практике женщин. Это – навыки труда, обыгрывание мотивов приклад-ного искусства, отражение природных явлений и некоторых наиболее красивых объектов флоры и фауны, типа бабочек, лебедей и др. («Көбелек», «Аққу», «Құдаша», «Қосалқа».).

На заре ХХI века, благодаря диаспоре, самым известным казахским танцем стал «Қара жорға», популярность которо-го вышла, можно сказать, на мировой уровень. О танце «Қара жорға», привезенном казахами зарубежья, известно следу-ющее. Этот танец появился очень давно, так как казахские историки Китая свидетельствуют, что упоминания о нем со-хранились на древне-орхонских письменных памятниках. Во времена древних гуннов, уйсунов и ханства Найман-Керея, воины в минуты отдыха между длительными военными по-

79

ходами, воткнув свои копья в землю, танцевали. Среди этих танцев в древних китайских источниках упоминается и танец «Жылқы биі», или, как его еще называли сами монголы – «Ма у». И, разумеется, в те времена этот танец танцевали и казахи, и монголы, и киргизы, и таджики. Есть вероятность, что казах-ский «Қара жорға» берет свое начало именно с этого танца.

Есть сведения и о том, что этот танец появился и стал раз-виваться вместе с появлением баксы, отсюда его второе на-звание – «Бақсы биі». Именно под кюй «Қара жорға» баксы входили в транс для камлания и лечения людей. Под музы-кальное сопровождение они начинали монотонно двигаться по кругу, приводили в движение все мышцы и суставы. Темп движений убыстрялся, и в таком состоянии они начинали свое завораживающее театральное действо. Были периоды, когда танец забывался и не исполнялся, но в генетической памяти народа он сохранился, и в этом – большая заслуга казахской диаспоры Китая. В Казахстане этот танец более близок и по-хож на танец «Буынби», восстановленный на основе старинных записей известным балетмейстером, исследователем и пропа-гандистом казахского танца О. Всеволодской-Голушкевич для ансамбля «Алтынай».

Казахстанский вариант «Кара жорга» ведет свою исто-рию с середины 20-х годов прошлого века. По заметкам ба-летмейстера Д. Абирова, танец «Қара жорға» – это пластиче-ский рисунок наблюдения не просто за скачущей лошадью, а именно за бегом иноходца, отличающегося своим необычным бегом рысью или галопом. Ритмический перебор копытами, вальяжно-гордое покачивание головой из одной стороны в другую, развевающаяся на бегу грива – так и напрашивались на идею пластической интерпретации. «В танце «Кара жорга» мы обнаруживаем движения, напоминающие бег иноходца и покачивание плеч. Все это передается, как и в других народ-ных танцах, не в форме подражания, а в художественно-тан-цевальном образе. Характер и ритм движений иноходца от-ражает и музыка этого танца» [1, с. 86]. «Существовали такие виды «Кара жорга», как: «кос-жорга», «еркек-жорга», в Восточ-


80


ном Казахстане «Кара жорга» исполнялся как парный танец, на манер «кыз алу-кашу», а на Каспии, по сообщениям Керея Кодарова, «Кара жорга» называли «шайтанкок». Кроме того, особые манеры исполнения этого танца существовали в Ал-тайском округе, в Сары-Суме, а также в Тарбагатае» [2, с. 18]. Профессиональная запись танца «Кара жорга» с нотным ма-териалом сделана Д. Абировым и А. Исмаиловым в 1961 г. для книги «Казахские народные танцы», она есть и в книге «Тайна танца» известной казахской танцовщицы Шары Жиенкуло-вой. Эти данные и факты неоспоримо свидетельствуют о том, что в танцевальной культуре казахов был танец «Кара жорга», но, как явствует из описания, композиционного плана и за-рисовок казахстанских хореографов, это – совершенно другой танец, ни в чем не похожий на танец «Кара жорга», привезен-ный казахами зарубежья и весьма популярный в Казахстане последние несколько лет.

Все вышеперечисленные факты говорят о том, что танец «Қара жорға» – древний танец казахов, берущий свое начало еще с времен широкого распространения шаманизма, пере-живший все тюркские войны и великие переселения. Вместе с тем, это – такой же танец и монголов. Долгое проживание на одной большой территории, общая тюрко-монгольская исто-рия, когда мы все разговаривали на одном древнетюркском языке и прекрасно друг друга понимали, делает общими и не-которые образцы культурного наследия.

Танец «Қара жорға» имеет определенные отличительные признаки в исполнении казахов Китая и Монголии. Монголь-ские казахи чаще этот танец называют танцем суставов, или «Биелгээ», чаще танцует отдельный исполнитель. В их испол-нении на первое место выходит движение суставов, которые должны быть задействованы все в полном объеме, от основных до самых незначительных, не менее активно задействованной становится и талия танцовщика. Мастера этого дела умудря-ются во время танца проделать не менее тысячи различных движений суставами. В их исполнении ощутима особая на-пряженная энергетика в теле и, в то же время, очень спокой-

81

ная, эмоционально неяркая мимика и игра верхней частью туловища.

Казахи Китая сделали этот танец более эмоционально лег-ким, подвижным и заразительно энергичным. Отказавшись от древнего народного кюя, для танца была взята не менее ши-роко известная музыка кюя «Сал күрең», чуть позже к нему были написаны специальные поэтические строки. Музыка ве-селая, жизнеутверждающая, заставляет заразительно двигать-ся в такт и никого не оставляет в стороне от своего магического обаяния. Сам танец предполагает широкую вариативность и импровизационность. В движениях наиболее задействованны-ми становятся плечи, двигающиеся в такт музыке вверх-вниз-вправо-влево. Не менее энергично и экспрессивно двигаются в такт плечам и руки танцовщиков. На фоне подвижного торса нижняя часть туловища и ноги остаются почти статичными, стопы ног иногда перекрещиваются, но больше напоминают пластику ходьбы иноходца.

Танец, сохраненный казахами зарубежья, стал очень бли-зок духовному мироощущению и темпераменту современ-ных казахстанцев, способствовал возрождению массового интереса к танцу в Казахстане. Учитывая, что казахское хо-реографическое искусство обладает достаточно ограничен-ным количеством широко известных и древних танцевальных образцов, необходимо на разных уровнях популяризировать танец «Қара жорға» и окончательно признать его истинно ка-захским национальным танцем. Конкретные действия в этой области на государственном уровне Казахстаном уже начаты. Так, в марте этого года Национальным комитетом Казахстана по НКН направлена заявка в ЮНЕСКО для включения танца «Қара жорға» в Репрезентативный список нематериального культурного наследия человечества.

Духовный опыт казахов зарубежья, выраженный в форме народных танцев, средствами своего искусства помогает вне-сти в замутненное глобализированное сознание современных казахстанцев живую связь национальной культуры с приро-дой, взаимосвязи духовного и материального, баланс мира


82


и человека. Этот опыт для нас весьма ценен – пластическим воплощением сложных путей развития национального само-сознания, обретенного диаспорой в процессе трагического расставания с родиной и драмы социальной адаптации каж-дого отдельного казаха. Ценен как претворение выстрадан-ного опыта и творческой практики развития национального самосознания казахов с социумом другой страны. Кроме тан-цевального искусства, казахские диаспоры за рубежом, в таких странах, как Монголия и Китай, сохранили древние способы обработки металла и шерсти, редкие виды прикладного ис-кусства, исконные образцы древней музыкальной культуры, во многом утерянные в современном Казахстане в силу ряда общественно-политических перемен ХХ века. Своевременный поиск, фиксация и систематизация данного материала явля-ются насущной необходимостью национального искусство-знания и станут определенным вкладом в научный анализ современного состояния культуры Казахстана, как единого многогранного феномена.


1. Абиров Д. История казахского танца. – А.: Санат, 1997. – С. 86.2. Исмаилова А.А. Казахский национальный танец «Кара-жорга»

// Казахстанский мир балета. – № 3. – 2010. – С. 18.

83

ЭТНОЭСТЕТИКА ЖӘНЕ ӘЛЕМДІ КӨРКЕМДІК ИГЕРУДІҢ ҰЛТТЫҚ БЕЙНЕЛЕРІ

Бақытжан Сатершинов,Нейля Жолмұхамедова

Ұлттық өзіндік сана – бұл халықтың өзінің әлеуметтік-этностық мәнін сезінуін, өзінің адамзат тарихында нақты рөл ойнағанын және ойнайтынын, оның жалпыадамзаттық өркениетке қосқан үлесінің қаншалықты екендігін аңғаруын білдіреді. Бұл өзінің еркін, тәуелсіз өмір сүруге деген табиғи әрі тарихи құқығын пайымдауды білдіреді. Этнос өзімен және өзіне тиесілі нәрселермен, қоршаған ортамен рухани үйлесімділікке ие болу қажеттілігіне сәйкес өзінің мәдениетін құрады. Басқаша айтқанда, өзінің көркемдік және эстетикалық өлшемдеріндегі ұлттық мәдениет – бұл адамның қабылдаған және игерген әлем мен ғарыштың бейнелі үлгісі, адамданған ғалам және оның тарихи өмір сүру ортасы.

Ұлттық эстетикалық мәдениеттердің төлтумалылығы дү-ниені бейнелі қабылдау мен қиялдың, ұлттық эстетикалық сананың ерекшеліктерімен анықталады. Бұл мәдениеттердің өзгешеліктерінің көрінісі сол этностың қалыптасу ерекшелігі-нен туындайтын этнопсихология дамуының әлеуметтік-та-рихи шарттарының нәтижесі болып табылады. Бұл тұста көп нәрсе өмірқамының жағдайларға, табиғи шарттарға, еңбек пен тұрмыстың нақты қалыптарына, сондай-ақ көркем және рухани әрекеттке байланысты болып келеді.

Қазақ мәдениетінің, оның ішінде шетел қазақтарының эстетикалық және көркем құндылықтарының теориясын жасақтау бейнелі шығармашылықтың жолдарын, оның руха-ни мұқтаждықтармен байланысын біздің түсінуімізді кеңейтіп қана қоймай, әдебиет пен өнер құбылыстарын бағалаудың

Б. Сатершинов, Н. Жолмұхамедова. Этноэстетика және әлемді...

84


өлшемдерін байытады, Қазақстан дамуының мәдени парадиг-масын жасақтауға, жалпыұлттық басымдылықтарды бекітуге үлес қосады.

Диахронды қырымен қатар, өз дамуындағы басымды-лықтары мен келешектерін ескере отырып синхронды қырында қазақ халқының эстетикалық танымының мәселелерін одан әрі философиялық және мәдениеттанулық зерделеудің қажет-тілігі айқын сезіліп отыр. Бұл зерттеулерде ортғасырлық түркі әлеміндегі көшпенді және отырықшы жұртшылықтың дүниені көркемдік игеруінің ерекшеліктерін ашуға, Орталық Азия көшпенді халықтарының көркем мәдениетінің типтері мен түрлеріне исламның ықпалын айқындауға, қазақтардың дәстүрлі дүниетанымы мен өнеріне ресейлік көркем мәде-ниеттің иннновациялық ықпалын пайымдауға үлкен көңіл бөлінуі тиіс. Сондай-ақ қазіргі жаһандану заманындағы батыстанудың мә-дени экспансиясы жағдайында, тұлға санасының дайын видео-, кино- және телеөнімдерді қабылдауы жағдайында этномәдени бірегейліктің негіздері қаншалықты өзгеріске ұшырайтыны да ғылыми талдаудың нысанына айналады.

Қазақстан территориясы адамзаттың ертедегі дәуірлері-нен, дәлірек айтқанда «біздің заманымызға дейінгі бірінші мыңжылдықтың басынан бастап [1, 31 б.] XX ғасырға дейін суразиялық номадизмнің (номад – грекше көшпенді) эицентрі болып қызмет етіп келді. Мұндағы «Еуразия» деп аталатын шартты тарихи-географиялық термин – Орталық Азияның негізгі территориясы, оның ядросы Карпаттан Алтайға дейін созылып жатқан Ұлы дала деп аталатын кеңістік.

Еуразия – бұл тек географиялық ұғым емес, ол мәдени-өркениеттік бірлікті де білдіреді. Еуразиялық кеңістікті баяғыдан осы жердің табиғи ландшафтына бейімделіп, шаруашылықтарын жүргізген халықтар – түркілер, моңғол-дар, фин-угорлар және славяндар мекендеді. Соған сәйкес бұл жерде өзге өркениеттік бітімдерден өзгеше еуразиялық өркениет қалыптасты. Бұл мәдени-тарихи сабақтастық тарих ырғағының бойында қалыптасқан құдіретті империялардың құрылуынан аңғарылады.

85

Еуразиялық көшпенділердің эстетикалық санасы мен қазақ халқының дәстүрлі этномәдениетіне тән белгілер қола дәуіріндегі «андрон мәдениетінен» бастау алып, ежелгі темір дәуірінде сақ, үйсін, ғұн тайпалары мәдениетінен де көрініс тапты. Біз үлгі ретінде алып отырған ШМТ осы өлкеге катысты.

Адамзат баласының тарихындағы ең ұзақ жасаған (үш мың жыл) әлеуметтік тарихи формацияның, «атты көшпелі өркениеттің» (М. Әуезов, С. Ақатай анықтамасына сәйкес) немесе «далалық өркениеттің» (А. Қасымжанов) өн бой-ында осы территорияны мекендеген көшпелі этностардың үздік жетістіктерін бойына сіңіре отырып, өзіндік көшпелі ша- руашылық-мәдени дәстүрін сақтап қалған бірден-бір халықтардың бірі – қазақтар. Сондықтан да олардың дәстүрлі этномәдениетінің негізгі архетипі – көшпенділік.

Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінде, әсіресе ша-руашылығында көшпенділік басым болды ма, әлде оты-рықшылық басым болды ма деген даулы пікірталас та-рихшылар арасында да, қоғамтанушылар арасында да біраздан бері саябырламай келеді. Әрине, табиғатында таза көшпенділік немесе таза отырықшылық деген болмайды. Де-генмен, шаруашылық жүргізу мен өмір сүру тәртібіне бай-ланысты бұл екі құбылыстың бірінің басым болуына орай аталмыш дилемманың (Батыс пен Шығыс, Қала мен Дала тәрізді) өмірде бар екені даусыз. Ғылымда қоғамдық еңбек бөлінісінен туындады деп саналатын бұл дихотомияның бастауы Абыл мен Қабыл арасындағы қақтығыстан тарай-тын діни аңыздарда да кездеседі. Өмір сүру қамының бұл қос үрдісі материалдық мәдениетпен қатар, әрбір ұлттың салт-дәстүрі, дүниетанымы мен философиясы, әдебиеті мен өнері сияқты рухани мәдениетіне де әсерін тигізіп, өзіндік ізін қалдырады. Яғни, бұлардың әрқайсысы өзіндік рухани-адамгершілік тұғырларды, әлеуметтік-мәдени құндылықтар мен мәдени-тарихи ерекшеліктерді өндіріп-өңдеп шығарады.

Көшпенділік әлемінің қалыптастырған өзгелерге ұқса-майтын өзіндік төлтумалылығын, өзіндік номадалық құнды-лықтары мен стереотиптерін қазақ халқының бойынан мол


86


табуға болады. Көшпенділердің киім-кешек, тұрғын үйлері мен тұрмыста қолданатын құрал-жаблықтары көші-қонға бейім жиналмалы, құрастырмалы болды. Жылқыны қолға үйрету, садақ, шалбар, киіз үй және т. б. көшпенділердің ойлап тапқан туындылары екенінен жас оқырман хабардар шығар. Көшпенділікке ең бейімделген төрт түлік мал – қой мен ешкі, жылқы мен түйе болды, сиыр соншалықты транспортабелді болмады. Қазақтың ауыз әдебиетіндегі жырларда бүлдіршін балаларды «қозым», «құлыным», «ботам» деп еркелетеді де, бұзауым немесе торпағым деп айтпайды. Қазақ ауыз әдебиетінде төрт түліктің барлығының қасиеттеріне байла-нысты теңеулер беріледі, ал сиырға және т. б. байланысты эпитеттер жоқтың қасы. Ал жылқы болса, бұл – қозғалыс, көшпенді үнемі ат үстінде, аспан мен жердің ортасында өмір сүреді. Қазақ тілінде жылқы түрлерінің атауының өзі 50-ден асып жығылады. Көшпендінің малсыз күні жоқ. Малынан айрылған қазақтың 1930-жылдар басында жаппай аштыққа (3 млн. адам шығыны) ұрынғаны белгілі. Осының өзінен-ақ қазақ мәдениетінде көшпенділіктің қаншалықты басым болғанын аңғаруға болады. Сондықтан көшпенділік құбылысының біздің халықтың тарихи-мәдени арғы тегі екендігі күмәнсіз шындық.

Әрине, біздің жердің табиғи жағдайларына қарай жайы-лымдық мал шаруашылығымен қатар, темір қорытумен, қалалармен, қолөнермен, егін шаруашылығымен, оның ішінде суармалы (ирригациялық) өнермен сипатталатын технологиялық және мәдени жетістіктер де болды. Бұл қазақ тарихында отырықшылық басым болды деген қағиданы жақтаушыларға қол болуы мүмкін. Алайда, отырықшылыққа тән бұл құбылыстар негізгі басымдылық – көшпенділіктің маргиналды аумақтарында, оның сауда және егін өнімдерімен айырбас жасалатын шеткері аймақтарында ғана орын алды. Ал жалпыхалықтық сананы, оның ішінде Еуразиялық Ұлы дала халықтарының осы дәстүрін жиырмасыншы ғасырға дейін бұзбай алып келген қазақ халқының тарихи санасын, оның ішінде эстетикалық санасы мен танымын да көшпенділікке

87

тән құндылықтар айқындады. Мұны кезінде осы Ұлы дала-ны кернеген «еділшілдік», «тұраншылдық», «түркішілдік», «оғызшылдық», «қыпшақшылдық», «шыңғысшылдық», «едігешілдік», ноғайшылдық» идеологияларынан, «Атаме-кен» (Жиделі-Байсын, Ергенеқон, Өтікен, Еділ мен Жайық), «Жерұйық», «Қазақ», «Алты Алаш», «Үш Жүз», «Түркістан» идеяларынан, «Алтын заман – қилы заман – зар заман – жаңа заман» философиясынан, қазақ халқының эпостық жырлары мен фольклорынан оңай аңғаруға болады. Бұл жер жыртқан егіншілерді көз қазушылармен салыстырып, малынан, әсіресе атынан айрылып, әлеуметтік аутсайдерге айналған отырықшыларды «жатақ» деп кемсіткен көшпенділердің этноцентризмінен де байқалады.

Отырықшылықты жақтаудың тағы бір себебі еуропа-орталықтық әдебиеттердегі көшпенділерге деген жағымсыз көзқараспен байланысты болуы мүмкін. Осы күнге дейін бұл әдебиеттерде көшпенділер қала мәдениеті мен егіншілікті жалмап жеп қоятын шегірткелермен салыстырылып, олар «варварлар», «тағылар», «жабайылар» ретінде қарастырылып келді. Мұның түбірінде де сол баяғы әрбір халыққа тән эт-ноцентризм мен эгоцентризм жатқаны түсінікті. Көптеген ғылыми тұжырымдамаларда мәдениет («маданият» – араб-ша қалалық, «култура» – латынша жер өңдеу сөздерінің этимологиясынан шыға отырып) табиғатқа, яғни культура натураға қарама-қарсы қойылады, өркениеттілік қала мемле-кеттермен (грекше полис, латынша цивитас) байланыстыры-лады. Табиғатпен үндес өмір сүретін көшпенділік өмірқамы мәдениеттен тыс қалған жабайылыққа теңеледі.

Ал антропогендік фактордың әсерімен бүкіл Жербесіктің ластануы қазіргі кезде табиғатпен экологиялық үйлесімділікті алға тартып отыр. Сондай-ақ бүгінгі күні көшпенділік пен отырықшылықтың екі тараптарында әртүрлі, оның ішінде бір біріне тура қарама-қарсы құндылықтық сипаттама-лар беретін бинарлық опппозицияға негізделген баламалы көзқарастардың дәурені өтіп барады. Мәдениеттің қазіргі заманғы теорияларында адамзат мәдениеті «үлкен», «кіші» деп


88


бөлінбейді, олардың әрқайсысы өзінше маңызды. Қазіргі кез-де еуроорталықтық типтегі дүниетанымдық теориялар жал-пы әлемдік әмбебаптық болудан қалды, тығырық пайда бол-ды. Батыста да, Шығыста да өркениеттер әрқилы жолдармен жүретін эволюцияның плюрализмі туралы, даму типтерінің көпнұсқалылығы, көпөрістілігі туралы идеялар пайда бол-ды. Өркениеттік парадигма бірнеше мың жылдық тарихы бар көшпенділік құбылысын еуроорталықтық көзқарасқа тән нәсілдік әдіснамадан ада күйінде зерттеуге мүмкіндік береді. Еуроорталықтық бұрыңғы әдебиетте көшпенділерді мәдениеттен жұрдай варварларға теңесе, ал кейінгі автор-лар олардың адамзаттық тарихтағы алатын орнын ерекше бағалайды. Мысалы, көшпенділер – кеңістіктегі «мәдени ката-лизаторлар» (А. Вебер), «тарихтың дырау қамшысы» (В.О. Клю-чевский), «Тарихи қажеттіліктің арбакештері» (А. Сейдімбек), тарихтың өн бойында қозғалатын ферменттер, тарихи қозғалыс пен дамудың органдары және құралдары» (Г.Д. Гачев).

Мобильді өмір сүру тәртібінің нәтижесінде көшпенділер кұрлықтың алып кеңістіктерін – Еуразияның далалы аймақ-тары мен Орта Азияның, Арабияның, Солтүстік Африканың шөлді аймақтарынан бастап, азиялық және америкалық тундраның қиыр солтүстіктеріне дейінгі жерлерді игерді. Көшпелі тайпалардың өте кең амплитудасымен, соған сәйкес, олардың мәдениетінің таралуы Еуропа, Азия, Афика және Америка халықтарының қалыптасуына ықпалын тигізді. Үндіеуропалық, алтайлық, афроазиялық тіл семьяларының қалыптасуы көшпенділердің құрғақ (аридтік) зоналар кеңіс-тігінде қоныс аударуларымен тікелей байланысты.

Осы уақытқа дейін еуразиялық көшпелі өмір салттың пай-да болған Отаны туралы ғылымда бір пәтуаға келген тұжырым жоқ. Бұл ретте ғалымдардың бір тобы көшпенділердің отанын Алтай маңы деп есептеп, мұндай өмір-салт негізінен батысқа қарай жайылды, шығысында іргелес жатқан монғолдар мен шүршіттерді (Маньчжурия) ғана шарпыды дейді. Тарихшы ғалымдардың келесі бір тобы көшпелі омір салтты баты-стан шығысқа қарай жайылды деген пікірді орнықтырғысы

89

келеді. Бұлардың ойынша, дамудың бір саты жоғары үлгісі (терімшілікпен, аңшылықпен және егіншілікпен салыс-тырғанда) болып табылатын көшпенділік байырғы үнді- еуропалықтардың «мәдени тегеурінінің» (культуртгрегерлік көзқарас) нәтижесі көрінеді, оған дәлел ретінде «түрік» этнонимінің шығу төркіні иран тілінен («тур») ауысқан деген болжамды ұсынады. Әлемдегі ең ірі Еуразия құрлығындағы Хинган мен Карпат тауларының аралығын алып жатқан Ұлы дала кеңістігі (ұзындығы жеті мың бес жүз шақырым, ені бір жүз елу-алты жүз шақырым) табиғи географиялық бітім қасиеті жағынан аз күш жұмсап, мол өнім алуға қол жеткізетін көшпелі өмір салттың кіндік мекені даусыз. Мұны сонымен қатар, табиғатпен тіл табыса орныққан та-маша салт-дәстүрлерімен де дәлелдейді. Мысалы, қазіргі қазақтардың отырықшылдыққа өтуімен экономикалық өмірі өзгергенімен, А. Қасабектің айтуынша, «халықтың психоло-гиясы бұрынғы әдетінше байтақ кең далаға өз меншігіндей карайды және бұл түсінік қазақ рухының мәні мен өзегі бо-лып табылады» [2, 24 б.]. Дәстүрлі қазақ қоғамында ұрпақтар арасындағы сақталып келген эстетикалық тарихи-мирастық сабақтастық (диахронды вертикалды) осы өмір сүру үрдісінің (көшпенділіктің) автохондығы мен гомогендігін растайды.

Әрине, бұл жерде біз бүгінгі заманның талабына жа-уап бере алмай, тарих сахнасынан тыс қалған көшпенділік мәдениетті бүкіл адамзат үшін ең жоғарғы үлгі деп көтермелеуден, дәріптеуден аулақпыз. Сонымен бірге, өмірде томаға-тұйық, оқшау, «таза» көшпенділіктің кездеспейтіні де белгілі. Көшпелі шаруашылық-мәдени тип қазақтарда XX ғасырға дейін жетекші шаруашылық тәсілі болып келгенімен, белгілі мәдениеттанушы ғалым Т.Х. Ғабитовтың пікірінше, «дәстүрлі мәдениеттің архетипінде келесі – оазистік-дихан-дылық тип көшпелілікпен қатар синхронды түрде дамыды» [3, 146 б.]. Дәстүрлі мәдениеттегі мұндай синкретизм тарих-шы ғалым К.Ақышевтің мақаласында қазақтардың орнала-су территориясының контактілігімен де байланыстырылады [4, 146 б.]. Белгілі көшпелітанушы Н. Масановтың типологи-


90


ясы бойынша номадалық шаруашылық-мәдени типтің екі бітімі – бірінші, сумен қамтамасыз етудің жасанды емес типі (табиғаттан дайын су коздерін пайдалану); екінші, жасанды су көздерін пайдалану (құдықтар, бөгеттер, су қоймалары және т. б.) болса [5, 80 б.], ал Ө. Жәнібеков «қазақтарда көшіп-қонудың тарихта белгілі «көлденең», «тіке», «тұрақты» бағыттарының барлығының болғанын дәлелдеп жазады.

Еуразиялық далалы аймақ құрылықтың түкпірінде орна-ласқан құрғақ климатты болғандықтан табиғи тұрғыда мал асырауға бейімделген алқап болып табылады. Ұшы-қиыры жоқ дала көшпенділердің эстетикалық санасы мен таны-мына өзінше әсер етті. Ол көшпенділердің өмірі мен рухы-на, шексіздіктің алдында өз өзімен ойға шомуына тамаша мүмкіндік беріп, шабыт қосатын. Ал құрғақшылық пен жұт жылдары табиғат көшпенділерден физикалық және моральдық төзімділікті, рухтың беріктігін талап етті. Бұл ту-ралы А. Тойнбидің ескертпесі де бар: «Скифтердің мінезі мен психикасына еуразиялық дала тиімді ықпал етті» [6, 252 б.]. Бұл сайын даланың иесі – көшпенді аспан мен жердің орта-сында, яғни ат үстінде өмір сүрді. Мәскеулік ғалым Г.Д. Га-чев пікіріне сәйкес, «егер егіншілерде қозғалыс күнкөріс пен тамақ асырау үшін қажет болса, ал көшпенділерде керісінше, тамақ – қозғалыс үшін кажет». Сондықтан да отырықшы өз еңбегінің бар жақсысын базарға шығарып, өзі қалғанын жесе, ал көшпенді артық бас малымен ғана айырбас жасайды.

Көшпелі үшін мал шаруашылығы белгілі бір деңгейде тиімді әрі игілікті іс болатын. Мал құнарлы тағам мен нәрлі сусын берді, киіммен қамтамасыз етті, құрастырылмалы киіз үйдің астын паналауға мүмкіндік берді. Мал асырау табиғатты мейлінше терең тәжірибелі білуді талап етті. Қоршаған ор-таны, миграцияның өрісін және, әрине, жануарлардың био-логиясын жан-жақты білуді қажет етті. Мал ұстау үдерісінің әртүрлі қырлары туралы көшпенділік білімнің теңдессіз талдауын қазақтардың тәжірибесін қорыту негізінде Ә. Бөкейханов көрсетіп беріп еді [7]. Ол малдың сұрыпталуы мен іріктелуіне, физиологиясы мен патологиясына қатысты

91

олардың білімдерінің, ет-сүт өнімдерін дайындау мен сақтау, жүн мен теріні өңдеу тәсілдерінің негізділігін дәлелдеп береді. Номадизмнің пайда болуындағы экологиялық тәжі-рибенің рөлін Н. Масанов дұрыс жазып береді. Ол бұл тәжірибенің көлемі жағынан да, сапасы жағынан да белгілі бір деңгейге жетті деп есептейді. «Жаңа экологиялық аймақты – Еуразияның қыратты аудандары мен өзен аңғарларынан тыс жатқан далалық және шөлейтті кеңістіктерін игеру табиғат ырғақтарының барлық кілтипандары мен ерекшеліктері, маусымдық жайылымдардың орналасу географиясы, көш-тің төте және әр алуан жолдары, суаттардың орналасқан жерлері, су көздерінің гидрохимиялық құрамы, жайылымдық қабаттың өнімділік ырғақтары, онымен малдың қоректенуі мен қорытуы деңгейі, малдың физикалық жағдайының сапа-сы мен оны семірту үдерісі, атмосфералық жауын-шашынның түсуі мен өзендердің тасу кезеңдері, қардың түсу уақыты мен қалыңдығы және еруі... тағы көптеген басқа нәрселер туралы білімді талап етті» [5, 33–34 бб.].

Мұндай көшпенділік өмірқамы, сөз жоқ, жергілікті тұрғындардың дүниетанымына, менталитетіне, ұлттық мінез-құлқына, эстетикалық санасы мен эстетикалық әрекетіне үлкен ықпалын тигізді. «Мал-жан аман ба?» деген хал-жағдай сұрасудан басталатын көшпенді халықтың құндылықтық бағдарында утилитарлық (тұтынушылық) түсінік пен «эсте-тикалық» түсініктер өзінің синкретті бірлігімен көрінеді. Ай-нала қоршаған орта мен құбылыстарды түсіндіруде метафора мен теңеу, эпитет және гипербола сияқты көркемдік мәнердің барлық құралдары «негіз және арсенал» ретінде қолданылады» [8, 140 б.]. Қазақ фольклорында төрт түлік малдың бар- лығының қасиеттеріне байланысты теңеулер беріледі, ал сиырға байланысты эпитеттер жоғарыда айтылғандай, жоқтың қасы, өйткені ол көшпелі өмірге бейімделе алмайтын түліктің түрі. Ал «жылқы – бұл қозғалыс, көшпендінің космо-сы... мақал мәтелдер ішінен ат туралы айтылғандары негізгі орынды алған болар еді» [9, 67 б.]. Қазақ тіліндегі бір жылқы түрлерінің атауының өзі 50-ге жуық.


92


Жылқы мініс пен жүк тасымалы үшін қолданылатын көлік қана емес. Қазақтың кемеңгер философтарының бірі Ағын Қасымжановтың айтуынша, «ат – сол заманның «танкі» және ердің серігі. Көшпелі өркениеттің қалыптасуына ықпал еткенімен, оның күйреуінен кейін бір жарым ғасыр бойы – екінші дүниежүзілік соғысқа дейін кавалерияның маңызды орын алғаны тегін емес. Жылқы даланың теңдессіз сусыны – қымызды берді, көшпендіні қысқы азықпен – соғыммен қамтамасыз етті» [10, 85 б.]. Алыс қашықтықтарға көшу жыл-қысыз мүмкін емес және бұл мал санының сапалы құрылымын өзгертуді, онда жылқының өзіндік үлесі болуын талап етті. Оның үстіне жылқылар өзіне азықты мұздың астынан да ойып ала алатын, тұяғымен теуіп, шөп пен тамыр жей алатын, мұны «тебіндеу» деп атайды.

Шетелдік зерттеушілер жылқыны қолға үйретудің бас-тапқы ошағы Түркістан деп есептейді. Қазақ халқы да өздерін жылқы мінездіміз деп санайды және бұл түлікті қаншалық-ты қадірлегенін мақал-мәтелдерден де, ән-күйлерден де, эпостық жырлардан да аңғаруға болады. «Тайбурылдың», «Байшұбардың», «Теңбілкөктің» және т. б. эстетикалық образ-дары халықтың жанына қашанда жақын болды.

Тіршіліктің, күнкөрістің жалғыз көзі мал болғандықтан оны өсіруге үлкен көңіл бөлінген, көшпенділіктің күні өте бастаған тұстағы қазақтардың көңіл-күйін Абай былай си-паттайды: «Қазақтар: Е, құдай жас баладай қайғысыз қыла көр» деп тілек тілегенін өзім көрдім, ондағы қайғысы не десең мақалдарынан танырсың: «Түстік өмірің болса, күндік мал жи», «Өзінде жоқ болса әкең де жат», «Ер азығы мен бөрі азығы жолда», «Мал тапқан ердің жазығы жоқ» және т. б. (5-сөз: 44-сөз). [11, 17 б.].

Осы орайда «жас баладай қайғысыз қыла көр» немесе Шоқан айтқандай, қазақтарға тән «мұңсыз-қамсыз қоғам» туралы сөз қозғаудың реті келіп тұр. Қазақтардың жалпы еңбекке қатысы немесе олардың «еріншектігі» туралы он тоғызыншы ғасырдың екінші жартысында шығып тұрған мерзімдік басылымның бірі – «Дала уәлаятының газетінде»

93

айтылады. «Қазақтардың қамсыз еріншектігі турасынан айтылған бірнеше сөз» деген мақалада былай деп жазылған:

«Күдігі жоқ екен, қазақ халқының ақылы бұзылмаған тең халық екендігі. Бұлардың көңіліне Орта Азия халқының ақылсыз шатақ әдеттері кіріп сіңбегені себепті. Бұл себептен бұлар ақылдың һәм шаруаның жөнін тоқып алып, ілгері басты-рып, ұлғайтуға олардың зеректік шаһуты бар. Бұлардың әрбір мінездері жақтаулы болса да, тағы да бұл халықтың бағзы бір нашарлығы бар. Бұл нашарлығының ең белгілісі қазақтың ша-руасын ілгері бастырмайтұғын қамсыз еріншектігі. Жаз шыққан-да дүниедегі мақұлықпен бірге қазақтар да тіріліп, көзін аша-ды һәм бұлардың өздері де айтады, көңілін ойлауға жіберіп тиғандайын деп... Қарнын кымызға һәм қойдың етіне тойғызып алып, тағы да жұмыс қылғанның орнына ауылдан-ауылға жүріп, қыр арасындағы хабарларды бір-біріне тасып, жеткізіп жүреді...

Дала уәлаятында бекітілген рет бойынша қазақтар пат-шалық рамат алым шығына октябь һәм ноябрь айларында жинап салады... Біздің қазақтар тықыл-таяң кесікті уақытқа шейін ойламайды да, қашан уақыты тықыл-таяң болған соң бәрілері шаһарларға һәм қалаларға малдарын асығыс айдап барып базарларды көріндірмей толтырып жібереді... Бұл мал-ды алатұғын кісі таппаған соң бек арзанға сатып жібереді. Бұл арада не қайла қылсын. Лажы құрығаннан құтылмақ үшін ақшаны қарызға өсім алады» [12, 215 б.].

Кейбір зерттеушілер (мысалы, Ф. Ницше) «ежелгі грек-тердің өмірге ризашылығын», «гректердің жұмбақ жа-нын» сипаттағанда олардың осыған ұқсас қасиеттерін бөліп көрсетеді. «Ежелгі Грекияның сұлулық идеалына тұғыр болған себеп – жалпы мен жалқы мақсаттардың бір-бірімен біте қайнасып жатқандығы, жеке тұлға мен қоғам өмірінің қойындасқан үйлесімділігі» [13, 468 б.] немесе «өмірдің рахаты еңбектен ажыраған, күн-көріс әрекеті мақсаттан бөлінгенділіктен» [14, 265 б.] деп түсіндіріледі. Полистік мем-лекет бітімі мен көшпелі өмір болмысы арасындағы осындай сәйкестікті А.Сейдімбек өзінің еңбегінде салыстыра отырып жазады [15, 82 б.].


94


Ф. Ницше моральмен байланыстағы еңбексүйгіштікті адамның бойындағы сапалық инстинкттерді өлтіріп, бейша-ра күйге түсіретін қадір-қасиеттің бірі ретінде айыптайды. Ол өзінің «Трагедияның музыка рухынан пайда болуы» атты еңбегінде гректердің санасын, христиан дінімен, мораль және дидактикамен уланбаған жас балаға тән мінезін сипаттайды. Енді мұны «бір күнім өтті» деп жылайтын қазақтардың «жас баладай қайғысыздығымен» (Абай) салыстырыңыз. Ежелгі грек және рим құл неленушілері (қара жұмысты құлдар атқарды) мен көшпенділердің құндылықтар жүйесі аралығында кейбір ұқсастықтарды аңғаруға болады. Полистік патриотизм мен ру-лык патриотизм, тіпті гректің «дионисшілдігі» мен қазақтың сал серілік дәстүрлері арасында параллель жүргізуге болады.

Қорыта айтқанда, қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі негізгі архетип – көшпенді шауашылық мәдени типі бүгінгі күні Тарихтың Архивінен орын алғанымен, оның мәдени жетістіктері әлемдік өркениеттегі өзінің маңызын жоғалтпайды. Қаншама трансформациялық үдерістер өтсе де, ол қазіргі қазақ мәде-ниетінің, оның ішінде қазақ диаспорасының құндылықтар әлемінің өзегін құрайтыны сөзсіз.


1. Акишев К.А. К проблеме происхождения номадизма в арид-ной зоне древнего Казахстана // Поиски и рас копки в Казахстане. – Алма-Ата: Наука, 1972. – 214 с.

2. Касабек А., Касабек С. Искание истины (о природе националь-ной философии). – Алматы: Гылым, 1998. – 144 с.

3. Ғабитов Т.Х. Қазақ мәдениетінің типологиясы: Мәдениеттану оқу құралы. – Алматы: Қазақ. Ун-ті, 1998. – 203 б.

4. Акишев К.А. К генезису традиционной куьтуры казахов (архео-логический аспект) // Культура кочевников на рубеже веков (ХІХ–ХХ; ХХ–ХХІ вв.): проблемы генезиса и трансформации. Тезисы докладов международной конференции 5–7 июля 1995 г. / Отв. ред. Н.Ж. Ша-ханова. – Алматы, 1995. – 104 с.

5. Масанов Н.Э. Кочевая цивилизация казахов (Основы жизнеде-ятель-ности номадного общества). – Алматы: «Соц.инвест» – Москва: «Горизонт», 1995. – 320 с.

95

6. Тойнби А. Дж. Постижение истории. – М.: Прогресс. Культура, 1991. – 606 с.

7. Букейханов А. Исторические судьбы Киргизского края и его культурные успехи. – Полное географическое описание нашего от-чества. Т. XVIII. – СПб., 1903. – С. 156–175; Киргизы. Овцеводство в Степном крае. – Букейханов А. Избранное. – Алматы, 1995. – С. 66–77, 153–191.

8. Каратаев Н. Природа эстетического в казахском героическом эпосе // Кочевники и эстетика: Познание мира традиционным казах-ским искусством. – Алматы: Ғылым, 1993. – 264 с.

9. Гачев Г.Д. Национальные образы мира. Общие вопросы: рус-ский, болгарский, киргизский, грузинский, армянский. – М.: Сов.писатель, 1988. – 448 с.

10. Қасымжанов А.Х. Ұлы дәстүрлер кеңістігі мен уақыты / «Әлемдік философиялық мұра». Жиырма томдық. 20-том. «Қазіргі заманғы түркі философиясы». – Алматы: Жазушы, 2008. – ... б.

11. Абай. Қара сөз. Поэмалары. – Алматы: Ел, 1993. – 272 б. 12. Дала уәлаятының газеті. – Алматы: Ғылым, 1994. – 816 б.13. Маркс К., Энгельс Ф. Из ранних произведений. – М.: Госком-

политиздат, 1956. – 689 с.14. Шиллер Ф. Собр. соч. в 7 т. – М.: Гослитиздат, 1955–57. – Т. 6.

– 791 с.15. Сейдімбек А. Қазақ әлемі. Этномәдени пайымдау. Оқу

құралы. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б.


96


ОСОБЕННОСТИ ДУХОВНОГО И ЭТНОКУЛЬТУРНОГО БЫТИЯ КАЗАХОВ РОССИИ

Гаухар Барлыбаева

История существования Казахстана как суверенного госу-дарства позволяет с уверенностью утверждать, что по своему духовному напряжению, по богатству принесенных им пло-дов данный период независимого развития имеет мало парал-лелей в истории казахской культуры. Независимость сыграла решающую роль не только в государственном бытии и эконо-мическом благосостоянии Казахстана, не только во всем его духовном облике, призвании и значении в мировой истории, но и в исторических судьбах казахской диаспоры. Появление на мировой арене суверенного Казахстана изменило статус ка-захов России, вызвало рост их национального самосознания, а также большое желание глубже знать историю и культуру своего народа.

Следует заметить, что казахи России, которых, по одним данным – около миллиона, а по другим – более одного миллио-на человек, решительно против термина «диаспора» именно в их отношении, потому что они считают себя коренными жителями этих земель, где находятся могилы их предков, начиная где-то с ХI века. Таким образом, мы можем утверждать об особенностях в применении понятия «диаспора» по отношению к этническим казахам, проживающим в Омской, Оренбургской, Астрахан-ской, Саратовской и других областях России. Примечательно, что все эти регионы непосредственно граничат с Казахстаном и всем нам хорошо известны многочисленные обстоятельства, складывавшиеся здесь на протяжении последних трех столетий, в результате чего один этнос – казахи – проживает на территори-ях разных государств. Такова судьба российских казахов.

97

Если быть точными, то в Российской Федерации казахи проживают в 21 регионе, по алфавиту: в Алтайском крае – поч-ти 11 тыс. чел., в Республике Алтай – 12 тыс., в Астраханской области – 142 тыс., в Башкирии – более 16 тыс., в Кургане – 15 тыс., в Москве – 20 тыс., в Мурманской области – 552 чел., в Но-восибирской области – около 12 тыс., в Омской области – 81,6 тыс., в Оренбургской области – 200 тыс., в Самарской области – 15 тыс., в Саратовской области – 80 тыс., в Свердловской об-ласти – 9 тыс., в Татарстане – 2 тыс., в Томской области – 2 тыс., в Тюменской области – около 20 тыс., в Челябинской области – 36 тыс., в Якутии – 1,5 тыс.

Исторически так сложилось, что в Омской области, напри-мер, вторую по численности этническую группу населения по-сле русских составляют казахи, которые активно участвуют в политической и социально-экономической жизни региона, в формировании атмосферы взаимоуважения в обществе, упро-чении добрососедских отношений с Казахстаном. Необходимо отметить, что вообще в России проживает вторая по численно-сти казахская диаспора (ирредента), а в Казахстане – вторая по численности русская диаспора (первая – на Украине).

Самосознание современных казахов России, как и всех представителей казахского этноса, имеет иерархический ха-рактер. Основой самоопределения является, бесспорно, обще-этническое имя – казах. Еще В.В. Радловым, который в ходе поездки 1860 г. подолгу жил в казахских кочевьях, была опре-делена высокая степень осознания казахами своего этническо-го единства, он, в частности, писал: «Казак-киргизы, живущие в обширной степи, в языковом отношении составляют столь неразрывное целое, что вряд ли можно заметить диалектные различия в языке киргизов у Каспийского моря и на Верхнем Иртыше, …всюду бросается в глаза единообразие их привы-чек, быта, характера и повсюду их резко отличает от других тюркских народов общее им всем осознание принадлежности к народу казаков…» [1, с. 447].

Казахи России сегодня являются частью имиджа Казахста-на. Хотелось бы заметить, что российские казахи только в на-

Г. Барлыбаева. Особенности духовного и этнокультурного...

98


шем понимании являются диаспорой (ирредентой), а в пони-мании их окружения – рядовыми гражданами своей страны, но неся, в свою очередь, также и дополнительную нагрузку как представители другой страны. Примечательно, что мнение о стране и о казахах в основном формируется из информации о диаспоре, имеющей, как правило, положительный имидж: представители казахской диаспоры России находятся на хо-рошем счету, являясь законопослушными гражданами своей страны. Т. Дусенбаев, президент Федеральной национально-культурной автономии казахов России, правильно подчерки-вает: «До обретения Казахстаном независимости зарубежные казахи были разобщены, тысячи семей разделяли не только закрытые государственные границы, но и политические систе-мы. Именно независимость предоставила реальный историче-ский шанс в консолидации нашего народа, для его развития и процветания» [2, с. 19].

Несомненно, крепкие родственные связи, активные поезд-ки в Казахстан, экономическое и культурное сотрудничество питают этническую культуру и самосознание российских ка-захов. Их отличает особое самосознание российских казахов, четкое осознание своей родиной России, а исторической ро-диной – Казахстана. В их среде происходит, с одной стороны, консервация архаичных обрядов и представлений, с другой, под влиянием русской, а шире – российской культуры – вклю-чение некоторых элементов этнокультурной жизни окружа-ющих их народов. Но главным, конечно, остается сохранение этнического самосознания, этнических корней и националь-ной идентичности.

Отмечая особенности духовного и этнокультурного бытия казахов России, необходимо подчеркнуть роль советов старей-шин, которые существуют у российских казахов. Интересно, что в такие советы входят не обязательно старые, а просто знающие, обладающие авторитетом и влиянием и потому уважаемые люди. Советы старейшин создаются для решения важных и общественно значимых задач. Известно, что с нача-лом перестройки и деидеологизации общественной жизни, а

99

также в связи с реалиями становления рыночной экономики вопросы формирования этических норм вообще, казалось бы, ушли из поля зрения общества, представления о социально допустимых нормах поведения, этических и эстетических ценностях стали постепенно размываться. Однако именно этот процесс «размывания» и побуждает общество к само-организации. На наш взгляд, в среде казахов России формой такой самоорганизации и стали советы старейшин, отражаю-щие традицию уважительного отношения к мнению старших и авторитетных людей.

В заключение хотелось бы привести строки из «Астрахан вальсi» – образца художественного творчества российских ка-захов:

«Астархан, Астархан, ғасырлар ән ұраны,Астархан, Астархан, бабалар шаңырағы.Жастығым сенде менің,Мақсатым сенде менің, Астархан.Арманның ажарындай,Бақыттың базарындай, жайнай бер» [3, с. 533].


1. Радлов В.В. Из Сибири: страницы дневника / Пер. с нем. – М.: Гл. ред. Вост. лит., 1989. – 749 с.

2. Альманах «Туған тіл». – 2011. – № 2 (15). – С. 19.3. Астраханские казахи: на рубеже веков. К 20-летию Астрахан-

ского областного общества казахской культуры «Жолдастық». – Эли-ста: ЗАОр «НПП «Джангар», 2011. – 540 с.

Г. Барлыбаева. Особенности духовного и этнокультурного...

100


ӨЗБЕКСТАН ҚАЗАҚТАРЫ ЭТНОМӘДЕНИ БОЛМЫСЫНЫҢ РУХАНИ-ЭТИКАЛЫҚ БАСТАУЛАРЫ

Қуаныш Әлжан, Аманжол Мейірманов

Әлемнің әртүрлі мемлекеттерінде ғұмыр кешіп жат-қан қазақ диаспорасының өкілдері өздерінің ұлттық құнды-лықтары мен бастауларын ешқашан ұмытқан емес. Дүние жүзінің әлеуметтік-экономикалық кеңістігінің біртұтас инте-грацияға ұшырап, жаппай жаһандану процесі жүріп жатқанда Қазақстандағы қазақтар да, шетелдердегі қандастарымыз да өзіндік этникалық келбетін, ұлттық бірлігі мен бірегейлігін жоғалтпаудың жолдарын іздеуде. Мұндай әрекет барлық халықтар үшін маңызды болып тұр. Әрине, қазақ диаспорасы үшін өздері өмір сүретін елдердегі басым үрдістердің екпініне шыдай қою да оңай шаруа емес.

Кең байтақ жеріміз бен шашыраңқы орналасқан саны аз халқымыздың айырықша тілдік, ділдік, мәдени тұтастығы оның о бастағы рухани тұтастығы мен әлеуетінен хабар береді. Қазақ халқының қай қиырда жүрсе де тілдік, ділдік, діни тұтастығын сақтап қалуы – оның елдік мұратты ту ет-кен ұлттық рухани-мәдени қалыптасу кезеңін біртұтас руха-ни кеңістік пен мекенде бірге бастан өткергенінің бір белгісі. «Қазақтардың этникалық қауымдастығының қазақ халқы бо-лып бірігу процесінің ХV–ХVІ ғасырларда Қазақ хандығының ұйымдасуына байланысты аяқталғаны жайлы пікірге қазақ халқының этникалық және мәдени дамуы жолдарын зерт-теушілердің көпшілігі тоқтайды. Этнос ретінде олардың осы кезеңде бірігіп, халық бола бастауы территориясының ортақтығына, мәдениетінің бірлігіне, сондай-ақ бүкіл этносқа түсінікті бірыңғай тілге негізделді және бірегейленудің тари-хи зор маңызы мынада: бұл кезде қазақтардың этникалық

101

туыстық сезімі... көзге анық түсетіндей дәрежеге жеткен еді деп түсіндіріледі» [1, 21 б.].

Сол замандарда халықтың елдік келбетінің қалыптасуына негіз болған рухани бастауларға ден қойып, құндылықтық тұғырнамаларды заман талабына сай жаңғырта білсек қана бүгінгі жаһанданудың дауылына табан тіреп қарсы тұруға, оның жетістіктерін де игілікке пайдалануға болады. Бүгінде осы кең байтақ мекенді уақыт пен кеңістіктің алшақтығын жеңіп, елдік мұрат-мүддеге сай игере білудің мәселесі ту-ындап отыр. Сол рухани кеңістіктің шетінде орналасқан не-месе жиырмасыншы ғасырдың басындағы қуғын-сүргіннің себебімен, ата мекенінен мәжбүрлікпен қоныс аударып, кейінгі ғасырлардағы шекара бөлінісіне сай өзге мемлекеттер шекарасында қалып отырған қандастарымыздың, бүгінде әр мемлекеттегі саяси, экономикалық, әлеуметтік, мәдени даму деңгейінің әр алуан болуымен байланысты, тарихи отанындағы этномәдени қауымнан алшақтай түсу қаупі ұлғайып отыр.

«Біздің азаматтарымыз, әсіресе жас буын халықтарымыз-дың тарихи бай мәдени мұрасы, бабаларымыздың достығы туралы көп білулері тиіс. Бүгін қол қойылатын Мәдениет министрліктері арасындағы ынтымақтастықтың бағдарла-масы қазақ және өзбек қоғамдастықтарының рухани сұра-нысын өтеуге қызмет етеді деп үміттенемін» [2] – деді Н. На-зарбаев 2013 жылдың маусымындағы екі ел басшыларының стратегиялық әріптестік жайлы екіжақты келісімге қол қою сапарында.

Этникалық қазақтар ең көп шоғырланған мемлекеттердің бірі Өзбекстанда 1992 жылдан бері Республикалық Қазақ мәдени орталығы құрылып, жұмыс жасап келеді. Қазіргі кез-де 34 бөлімшесі бар. «Бұл орталықтар қазақтардың мәдени дәстүрлерін жаңғырту, дарынды жастарға қолдау көрсету, та-рихты зерттеу, қазақтарға қатысты мәдени-діни ғимараттарды сақтап қалу, қазақ және өзбек халықтарының достықтарын нығайту, Қазақстанмен жан-жақты байланыс орнату бой-ынша үлкен жұмыстар атқаруда. Қазақ мәдени орталығы жыл сайын «Наурыз» мерекесін тойлайды, айтулы даталарға арналған айтыстар өткізеді, қазақтар шоғырланып отыратын

Қ. Әлжан, А. Мейірманов. Өзбекстан қазақтары этномәдени...

102


аудандарға Қазақстаннан келетін гастрольдік концерттерді ұйымдастырады. Өзбекстандағы қазақтардың тарихына бай-ланысты кітап шығару т. б. шараларға ықпал етеді» [3, 39 б.] Өзбекстандағы Ташкент қаласында Төле би кесенесінің қал-пына келтіріліп, тарихи-мәдени кешен ретінде қызмет жасап тұруы, мемлекеттік қорғауға алынуы, осылайша киелі зиярат орнына айналуы халықтардың ынтымақтастығын арттыра түсетін маңызды іс-шаралардың бірі.

Халықтың игілігіне, елдік мұратқа қызмет жасаған, мем-лекеттілік тарихында маңызды орны бар тұлғаларды әулие тұту, ұлықтау халқымыздың ежелден келе жатқан дәстүрлі құндылығы. Бұл адамның рухани кемелдену мүмкіндігіне сенетін, тірісінде елге ұйтқы болған кемел адамның шара-паты дүниеден өткесін де тоқталмайды деген наным шығыс мұсылмандық дәстүрдегі ізгілікті үрдіс. 2012 ж. 19 мамыр-да Мәдени орталықтың құрылуының 20 жылдық мерейтой-ымен байланысты өткен Өзбекстандағы қазақтардың кіші құрылтайында «жалпы Өзбекстан аймағында қазақ халқының тарихы мен руханиятына байланысты тарихи орындар мен тарихи тұлғалардың көптігі мен олардың мемлекет қамқорлығына алынып, насихатталуының мемлекетаралық ынтымақтастық, бауырлас халықтар арасындағы татулық пен түсіністік және ұлттық мәдениеттердің өзара бірін-бірі байы-тып ықпалдаса дамуы үшін де аса маңызды игілікті ықпалы» сөз болды.

Қазіргі Өзбекстан аумағында қазақ халқының мемлекеттік тарихы мен рухани әлемінде орны бар белгілі тұлғалары жерленіп, қасиетті зиярат орнына айналған. Олардың ішінде Қарлығаш би аталған Төле би Әлібекұлының (1663–1756) кесенесі Ташкент қаласының ортасында орналасқан. Самарқанның билеушісі болған Жалаңтөс-баһадүр Сейітқұл-ұлының сүйегі (1763–1850) сол жердегі Махтум-Ағзам қоры-мына жерленген. Науаи облысының Нұрата қаласында Сейітқұл әулие мен оның ұрпағы Әйтеке би Байбекұлы жерленген. Мәдени орталықтың құрылуының 20 жылдығы қарсаңында Өзбекстандағы Нұрата жерінде қазақтың үш биінің бірі Әйтеке би мен оның бабасы Сейітқұл әулиеге ке-

103

шен салынып, ашылу салтанатына орай ата рухына бағыштап ас берілуі рухани-мәдени құндылықтарды жаңғыртудың жарқын мысалы болды. Усманов Шахарбек ақсақал бастаған бір топ іскер азаматтардың қаржыландыруымен жүзеге асқан бұл кешеннің құрамындағы мұражай құрылысына да ерекше мән берілді. Бүгінде бұл кешен Өзбекстанның та-рихи, мәдени ескерткіштерді қорғау қоғамына тапсыры-лып, мемлекет қорғауына алынды. Осындай киелі мекен қасиетті зиярат орындарының өткенді жаңғыртып, болашақ ұрпақты отансүйгіштік рухта тәрбиелеуге үн қосатын руха-ни орталыққа айналып одан әрі қызмет атқаруы үшін ата ру-хына ас берілумен қатар, ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер өткізіліп тұрғаны абзал.

Осындай белгілі тұлғалардың өз заманында шекарамен ажыратылмаған осынау өлкедегі ортақ рухани кеңістікте өшпес рухани құндылықтарды насихаттап, адамгершілік қағи-даларды ұстанғанын, сол жолдағы жанқиярлық еңбектерімен халық жадында қалғандығын көпшілікке жеткізу халықтар достығы үшін де, ұлттың төлтума мәдениетін сақтауға да игі ықпалы тиетін шаралар. Өзбекстан Республикасындағы Қазақ мәдени орталығының құрылуының 20-жылдығына арналған құрылтай жиынында сөйлеген сөзінде орталық төрағасы М. Үкібаевтың баяндамасында Нөқіс қаласы төңірегінде Адай Ерқосай батырдың, Хорезм облысында Сырым батыр зиярат-тары бар екендігін олардың басына да кесенелер тұрғызу жо-спарларын айтты. Қазақ халқының тарихи жады ата-бабаға құрмет, оның жерленген жерін қасиет тұтумен тікелей бай-ланысты екендігі осы іске көпшіліктің жұмылуынан, зор мән беруінен көрінеді. Осындай ортақ істерге Қазақстандағы зиялы қауым мен ғылыми қауымдастық та белсене атсалы-суы ұлттық құндылықтарды сақтауға, жаңғыртуға да және қандастарымыздың отанымен байланысы артып, ұлттық бірегейлікке ұйыса түсуіне ықпал етеді.

Бүгінгі таңда Қазақстан мен Өзбекстан өңірдегі маңызды әріптестерге айналып отыр. Үкіметаралық комиссияның бірлескен отырыстары өткізіліп, парламентаралық үнқатысу дамуда, Іскерлік кеңес құрылды. Осындай бірлескен іс-


104


қимылдардың жаңа сапаға шыққандығының бір куәсі 2013 ж. 14 маусымында Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев-тың Өзбекстанға ресми сапары аясында Өзбекстан Президен-ті Ислам Каримовпен кездесіп, екі ел арасында стратегиялық әріптестік туралы шартқа қол қойылды. Қазақстан мен Өз-бекстан – осы өңіріміздегі бейбітшілікті, қауіпсіздікті, сауда мен әл-ауқаттың артуын қамтамасыз ететін негізгі мемлекеттер болғандықтан ел басшылары тарапынан ортақ мәселелердің келіссөздер арқылы шешілуінің маңыздылығы айтылды. Н. Назарбаев Қазақстан мен Өзбекстанда тұратын этностық қоғамдастықтардың болуы мемлекет аралық байланыстар-ды нығайтудың маңызды факторы екенін деп атап көрсетті. Осы сапарда Ташкент қаласындағы Қазақстан елшілігінің жаңа ғимараты мен Абай ескерткішінің ашылу салтанаты болды. «Абай жырлары, қара сөздері мен философиялық ойлары – тек қазақ халқының ғана емес, сондай-ақ, бүкіл ис-лам әлемінің рухани мұрасы. Оның шығармалары танымдық, еңбексүйгіштік, әділдік пен бауырластыққа үндейді» [2] дей келе, Абайдың дүниетанымына өзбек халқының ұлы ақыны Әлішер Науаидың, сондай-ақ шығыстың көрнекті ойшылдары Фирдоуси, Низами, Физулидің шығармалары зор ықпал еткеніне тоқталды. Абай ескерткішінің ашылу рәсімінен кейін екі мемлекеттің елбасылары Шейх Хавенди Тахурдың және Төле би кесенелеріне зиярат жасады. Осын-дай мемлекет аралық қатынастардың өркендеп дамуы қазак диаспорасының мәдени орталықтарының жұмысының жанда-на түсуіне, қазақ қандастарымыздың өңірдегі экономикалық, сауда, саяси қарым-қатынастарға белсенді араласуына, өз болашақтарын түп отандарымен байланыстыра түсуге ықпал етеді. Қазақ және туысқан өзбек халықтарының мәдени руха-ни кеңістігінің о бастан ортақ діни негіз, яғни мұсылмандық сүннилік бағытты, Имам Ағзам мазхабын тұғыр етуі олардың салт-санасындағы, рухани мұраларындағы көптеген ортақ тұстарынан көрінеді. Елбасшыларының ресми сапарларының барысында да осы ортақ рухани бауырластығымызға барынша қолдау көрсету және осы негізде одан әрі ынтымақтастықты арттыру ниеті айқын. Қазақ диаспорасының өз ұлттық

105

төлтумалылығын сақтап, жаңа жаһандану заманындағы қауіп-қатерлерге қарсы тұрып, тілін, мәдени ерекшелігін сақтауы үшін де осы рухани бастауларға жүгінуінің маңызы зор. Өйткені, ол мұраларда адамды адамгершілік ұлы мұраттарға бағыттау, рухани кемелдікке баулу, өзгеге құрмет, отаныңа махаббатқа, құндылықтарды сақтауға тәрбиелеудің негізі қаланған. Тарихи-мәдени сабақ-тастықты ескере отырып, тарихи ескерткіштердің рухани мән-мазмұнын ашатын туристік маршруттар ұйымдастырып, мәдени-ағартушылық бағдарламалар дайындаудың маңызы зор. Бұл ұлттар арасындағы достыққа, шетел қазақтарының ру-хани құндылықтарының сақталуына, тарихи сананың жаң-ғыруына тарихи отандарымен байланыстарының нығаюына қызмет жасар еді. Оңтүстік Қазақстанда және Өзбекстанда осындай ортақ тарихи және рухани-мәдени сабақтастығы бар туристік маңызға ие нысандар көп.

Өзбекстаннан отандастардың хал-ахуалы мен құнды-лықтық басымдылықтары жайлы қатысты ақпараттар легі қайшылықты болып келеді. Ұлттық болмысты, этникалық өзіндік сана-сезімді тәрбиелеу, өрбіту және дамыту тұрғысынан алғанда бұл елдегі қазақ диаспорасының этникалық біре-гейленуі, әдет-ғұрып және салт-дәстүрлерді сақтауы салы-стырмалы түрде жоғары деңгейде деуге болады. Ана тілінің мәртебесін көтеріп, этникалық ортада қолданыста ұстай білу қырынан алғанда этникалық иммуниттеттің мықтылығы бай-қалады. Сондықтан, Өзбекстандағы отандастарымыз өздерінің бұл саладағы жетістіктеріне қанағаттандырушылық білдіреді. Бұл бірінші бағалау позициясы болып табылады. Қазақстанға қоныс аударушы репатрианттардың негізгі контингенті Өзбекстанннан болғандықтан осы елдегі отандастарымыздың саны азая бастауда. Соның өзінде 1,5 миллиондай қазақ халқының өкілдері осы елді мекен етіп отыр.

Олардың шоғырлану мекендері – Ташкент облысы, Қарақалпақстан, Науаи, Жызақ, Сырдария және Бұхара облы-стары болып келеді. Барлық облыстардағы қазақ диаспора-сы өкілдерінің қазіргі кезеңдегі көші-қондық көңіл-күйі жаңа құндылықтық бағдарлардың топтамасын жасап отыр:


106


1. Қазақ диаспорасы өкілдері жас ұрпақтың Қазақстанның жоғары оқу орындарында оқығанын және болашағы бар жұмыс орындарында орныққанын қалайды.

2. Репатриация барысында тарихи Атамекендегі тектік туысқандар мен ағайындардың арасына қоныс аударғанды қалайды.

3. Өзбекстандағы жұмыссыздық деңгейінің жоғарылығы қазақ диаспорасы өкілдерін еліміздегі еңбек ресурстарына қажеттілік туындаған жерлерлерге ұмтылдырады.

4. Отандастарымыздың арасында Қазақстанға қарай жап-пай көші-қон үрдісінің бағытына еліктеу арқылы көшуге ұмтылушылық та байқалады.

Әрине, Өзбекстандағы қазақтардың барлығы бірдей елімізге қоныс аударуды жақын болашаққа жоспарлап отырған жоқ. Өйткені, ата-басының бірнеше ұрпағының Отаны болған әлеуметтік және тарихи кеңістіктерді тас-тап кетуге қимайтындар баршылық. Сонымен қатар қазақ шоғырларының басқа мемлекеттерде тұруының және сол жерлерде өзін сақтап отыруының өзіндік қисыны бар. Осын-дай жағдай әлем халықтарының көбісіне тән құбылыс екені анық. Диаспоралық саясатты ұстанған көптеген елдер осын-дай үрдістің орын алуын жоққа шығармайды.

Қазақ қауымдастығының өзбек жерінде сақталып келуіне негізгі себеп болған нәрсе – ұлттық құндылықтарымыздың, оның ішінде діни сенім мен тұрмыстық салт-дәстүріміздің сақталуы болып табылады. Сонымен қатар бұл елде қазақ диапорасы үлкен қауымдастықтар ретінде әртүрлі елді мекендерді орнығып келуі де бұл іске игі әсер етті. Қазақтар көп тұратын жерлерде қазақ мектептері бар. Қазақ тілінде білім беретін 550 мектептің 220-сы таза қазақ тіліндегі мектеп-тер болатын. Дегенмен соңғы уақытта ұлттық мектептердің саны жыл сайын азаюда және көптеген пәндер өзбек тілінде жүргізіле бастауда.

«Нұрлы жол» деп аталатын қазақ тілінде газеті бар, Өзбекстан телевизиясында «Дидар» деп аталатын бағдар-ламасы бар, театр мен бірнеше мұражайлары бар қазақ диа-спорасы бар өкілдері еліміздің саяси, мәдени, ақпараттық

107

және экономикалық кеңістігімен тығыз байланыста бо-луды қалайды. Қазақстан мен Өзбекстанның арасындағы қатынастардың барынша ашықтығы, шынайылығы және өзара сенімділікке негізделген келбеті қазақ диаспорасы үшін өте қажет.

2013 ж. 20-мамырда Өзбекстандағы қазақтардың зиялы қауымының өкілі Оразымбетов Шырынбек ақсақалдың үйіне барып, сұхбаттастық. Оразымбетов Шырынбек 1923 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында дүниеге келіп, 1941 жылдан қызыл әскер қатарына шақырылып, соғыстан оралған соң Ташкенттегі Орта Азия Мемлекеттік Университетінің та-рих факультетін оқып бітіргесін сол университетте мұғалім болып қалған (1953 ж). Архив танушы ғалым ретінде Өзбекстан архивтерінде Қазақстан тарихына байланысты көптеген деректердің кездесетіндігін баяндаған ол ғылыми байланыстардың жанданып дами түсуінің маңызына назар ау-дарды. Осындай деректердің сақталуының мәселелері және Өзбекстандағы қазақтардың тарихын арнайы зерттелуінің ғылыми маңызы жайлы айтты. 1867 ж. Орыстар Орта Азия-ны басып алған кезеңде Орта Азия генерал-губернаторлығы тұрғындарының жартысынан көбі қазақтар болған. Ақтөбеден Аякөзге дейін 2,9 млн. Басқа аймақтарда 2 млн қазақтар ме-кендеген. Мәселен, Түркістан өлкесіндегі қазақтардың көп шоғырланған аймақтары бүгінгі Өзбекстан аумағында екенін ескере отырып, Алашорда мүшелері мен жетекшілеріне бай-ланысты тарихтың зерттеуді қажет ететін тұстары көп. «Бірлік туы» газеті Түркістан Алашордашыларының органы болған. Түркістан өлкесінде большевиктерден гөрі солшыл-эсерлердің ықпалы күшті болған. Н. Төреқұлов, С. Лапиндер солардың қатарында. Жаһандану жағдайында ұлттық құндылықтарды сақтау үшін күшті ұлттық идеология, елдік мұрат қажет. Халық арасындағы адам аралық қатынастың риясыздығы мен өзара қамқорлыққа, қайырымдылыққа негізделуі жайлы мы-салдар келтіре отырып, нарықтық қатынастардың күшеюімен, материалдық құндылықтардың басымдық алуы адам санасын өзгерткендігін айтты. Мысалы, бау-бақша өнімдерін бұрында ағайындарға бөліп берсе, бүгін ондай жоқ. Қарызданып


108


қалған адамға жылу жинап көмектесу мысалдары, бұрын көп кездесетін т. б.

Қиындықтарды жеңіп шығу үшін елдің болашағына де-ген зор сенім болуы керек. Жастардың Қазақстанға баруы қабілеттері мен мүмкіндіктерін іске асыруы қажет. Ал, үлкен кісілер атамекенінде қала бергені жөн деген пікір айтады.

Алыс және жақын шет елдерден келген оралмандардың әлеуметтік жағдайы туралы социологиялық зерттеу-лер кең мағынада жүргізіле қойған жоқ. Оған тиісті қар-жыландару бөлінбегені де қол байлау болғаны белгілі. Де-генмен, мамандардың қазақ-репатриантармен жүргізген тереңдетілген сұхбат әңгімелері, БАҚ-тағы материалдарға жүргізілген контент-талдаулар, бақылау, нақты тарихилық тәсілімен зерттеу біршама мәліметтер бергенін айта ала-мыз. Әсіресе, құндылықтық басымдылықтықтарды зерт-теуде интервьюерлердің көмегімен ғана кейбір жекелеген социологиялық жұмыстардың жемісті болатынын анықтадық.

Міне, осындай мақсатпен жекелеген қазақ диаспорасының өкілдерімен сұхбат жасалынды. Мәселен, Өзбекстандағы қазақ диаспорасының бірнеше өкілдерімен, Қазақстан мем-лекетіне келіп оралман аталған азаматтармен жүргізілген сұхбаттар төмендегідей нәтиже берді. Сұрақтарға жауап беруші респондент ретінде Ташкент облысының Бостандық ауданының тұрғыны Жұмагүл Омарова «Өзбекстандағы қай қазақтың отбасын алсаңызда өздерінің жас ұрпақтарының Қазақстанға бет бұрғанын, қоныс аударғанын қалайды», – де-ген тұжырымды сауалдарға жауап беруші респондент нақты білдірді. Бұл диаспоралық жағдайдағы көрші елдердегі қандастарымыздың көптен бері қалыптасып келе жатқан құндылықтық басымдылықтары, өмірдегі басшылыққа алған стратегиялық бағдарлары деуге болатын дерек. Осыған ұқсас жағдайды Қарақалпақстаннан келген оралмандармен бол-ған сұхбаттан естідік. Түркіменстан, Қырғызстан, Тәжікстан сияқты жақын шет елдерден келетін репатрианттардың құндылықтық басымдылықтары соларға ұқсас боларына сенімдіміз. Өйткені ол елдердегі күрделі саяси-әлеуметтік аху-ал осындай процестерге итермелейтіні анық.

109

Соңғы жылдардағы Қазақстан қалаларындағы, сонымен қатар поселоктарындағы үйлердің күрт қымбаттауы өзіндік жолмен қоныс аударымын деушілерді біраз тежеп тастағанын бірнеше азаматтар айтып берді. Оның ішінде Қаскелең қаласында тұрып жатқан Бауыржан Теміров сынды азаматтың әрекеті көпшілікке үлгі боларлықтай. Ол өз бауырлардың барлығына үй салуға, кейбіреулеріне сатып алуға көмектесіп, ал Қарақалпақстан жерінде қалған ағайындарының үнемі қарым-қатынаста болуына, жаз айларында еңбек ақы тауып кетуіне барынша көмегін тигізуде екен. Сөйтіп, азаматтық белсенділік көрсетудің арқасында үкімет орындары жасамаған қызметтерді оралмандар үшін өз еркімен атқарып жүрген жайы бар көрінеді. Міне, осындай қамқорлық негізінен туған-туысқа, ағайынға жасалуы мүмкін. Дегенмен, «көп түкірсе көл болады» демекші, осындай іс-әрекеттердің арқасында ХХІ ғасырдағы қазақтың ұлы көшінің бір шеті нағыз азаматтарға тән істермен, қадамдармен көмкеріліп отырмай ма?

Сауалдарға жауап берушілердің барлығына жуығының пікірінше Кеңес дәуірімен салыстырғанда диаспоралық жағдайда өмір сүріп жатқан қазақтардың этникалық көңіл-күйі, болашаққа деген жарқын үміті бәсеңдеу түскендігі білдірілді. Білім алу болсын, кәсіп ету болсын, мамандық бой-ынша қызмет ету болсын қазіргі нарықтық қыспақ шағында, бәсекелестіктің күшейген кезінде «өз атамекеніңдегідей ер-кіндікті сезінбейді екенсің» деген қорытындыға жетелейтінін білдіріп отырды сұраққа жауап беруші әрбір азамат. Осын-дай жағдай ТМД елдеріндегі қазақ диаспорасының барлығы тән нәрсе деуге болады. Ал оның қасында алыс шет елдердегі қандастырымыздың моральдік-психологиялық жағдайына ондай күрт өзгерістер ене қоймағанын байқаймыз. Еуропа-дан, Түркиядан, Қытай мен Моңғолиядан қайтіп оралған этникалық қандастарымыздың дүниетанымдық жүйесінің құрылымы соны аңғартады.

Жалпы әлемді жайлап келе жаһанданудың салқыны Еуроазиялық кеңістікті толығымен қамтыған сияқты. Көбінесе жаһандануға теріс баға беруге дайын тұрамыз. Себебі, ол про-цесс әрбір жеке ерекшелігіне онша мән бермейді, техникалық,


110


технологиялық, материалдық дамуды ғана мақсат етеді. Тіптен, елдердің саяси бағдарына алып бара жатқан про-цестер десе де болғандай. Бірақ, мәдениеттерді, этникалық, әлеуметтік қауымдастықтарды барынша жақындата түсетін, субъект аралық қашықтықты жақындата түсетін құбылыс екені анық. Одан репатриант қазақтардың да, қазақ диа-спорасы өкілдерінің де салыстырмалы түрде ұтатын жақтары біршама екен. Олар өздерінің бұрынғы өмір сүрген жерлеріндегі ағайындарымен электрондық пошта, немесе интернет арқылы хабарласып тұрады. Онан қалса ұялы теле-фондар өзара ақпараттық қатынастарды барынша жақындата түскенін байқаймыз. Бұл әлемдік технологиялық дамудың диаспоралық мәселеге өзіндік тигізген әсері деуге болады. Оралмандардың күрделі мәселелеріне шамалы болса да де-меу болар фактор деп қарастыруға болады.

Отанынан шет жүрген азаматтардың жүрегінің бір бұ-рышы туған елінде, ата-бабасының Атамекенінде, сондықтан әрқашанда осы сезімге кір шалдырмаудың жолын іздеу керек. Қазақстан Республикасының сыртындағы жердің бәрі бірдей қазаққа атажұрт емес деп айтуға да болмайды. Өйткені, қазіргі Қазақстанның шекарасы белгіленгенде Ресей жерінде, Өзбекстан мен Қытай териториясында қазақ үшін ирреденталық жағдай туған қандастарымыз мыңдап саналады. Өйткені, ол жерлер қазақтар үшін жеті атасының атамекені, талай ұрпаққа отан болған этникалық кеңістік болып табыла-ды. Сондықтан, қазақтың диаспоралық жағдайындағылардың бір бөлігі өзінің тұрған жерлерін өздеріне құндылығы мол дүние деп тапса, оған қарсы уәж айта берудің де қажеті аздау. Әрине, олар да Қазақстан Республикасын өздерінің тарихи Отаны деп есептейді [4].

Тағы бір жаңа ғасырдың алып келген қазақ дүниесіндегі жаңалығы байырғы Қазақстан азаматтарының, оның ішінде қазақ халқының өкілдерінің де басқа шет елдерді (әрине, өркениетті, дамыған мемлекеттерді) мекен етуге таңдай бас-тауы. Мәселен, Германия, Болгария, АҚШ және т. б. елдерді өмір сүрудің кеңістігіне айналдыра бастаған қандастарымыз бар. Бір қарағанда біздің халқымыз Қытай сияқты өз терри-

111

ториясына сыймай жатқан жоқ, әлі де жалпы тұрғындардың үштен екісін құрамайды. Басқа жерлерде сұлтан болғанша, өз елімізді ұлтан болған болған елсүйгіштікті білдірмей ме деген пікір де айтылуы мүмкін. Әрине, әркім өз тұжырымына өзі қожайын. Дегенмен мұндай еркін эмиграциядан онша қорқа қоюдың қажеті жоқ. Есесіне бақа этникалық орталардағы мәдениет үлгілерінен халқымыздың өмір салтына жаңа толқындар соғары анық. Ал, енді оның сапалық деңгейі қандай боларын әлеуметтік шындықтың өзі көрсетер. Деген-мен Еуразиялық интеграция осындай адамаралық қатынастар арқылы тезірек түзеледі және өзара кірігудің барлық мазмұны рухани байланыстарды өрбіту болмаса гуманистік болашақ туралы айту қиын.

Өзінің есік-терезесін жауып алған мемлекеттердің жай-күйін жақсы білеміз. Сондықтан қоғамдық қатынастардың демократиялана түсуі де қазақ диаспорасының және қазақ репатрианттардың өзекті мәселелерін тиімді, әрі уақытылы шешіп отыруға игілікті әсерін тигізеді деген ойдамыз. Қазіргі Қазақстандағы әлеуметік және рухани процестердің болашағына алаңдаған зерттеуші ғалымдарымыз төмендегідей тұжырымдарды келтіреді: «Қазақтың келелі келешегіне деген сенім мен үміттің асқақтауымен қатар, ғасырлар бойы ұлттық дертімізге айналған кемшілік тұстарымыз,осынау нарықтық қатынастар кезеңінде орны толмас зардапқа – ұлттық трагедияға ұласпас па деген күдікті ойлардың тайталасы біз-дің жадымызда жүргенін ұмытпағанымыз жөн. Бүкіл әлемдік ірі саяси-әлеуметтік сілкіністер тұсында қазақ елі, қазақ қауымы өз бағыты мен жеке ұлттық мәртебесін белгілей алды ма? Өкініштісі сол, демократия орнады десек те, қазақ қоғамы әлі де өзінің ішкі мүмкіндіктерін пайдалануды білмей, ұлттық өркениеттілікті бағдарлай алмай келгеніміз шындық» [5].

Ұлттық жетілудің бір саласы ретінде оралмандардың мәселелеріне өте жауапкершілікпен қарауды жатқызатын кез келді. Сонда жоғарыда келтірілген алаңдаушылықтардың орны толып, қазақ қоғамы өзінің мықты іргесін қалай түседі. Ал енді бұл мәселеге үстірт қараушылығымыз түбінде көптеген қайшылықтар туындатары анық. Солардың ішіндегі


112


негізгісі – халықтың іштейгі біртұтастығына нұқсан келуі мүмкін. Сонымен қатар этнодемографиялық ахуалдың да қазақ халқы үшін белгілі бір биікке көтерілуі үшін бұл фактордың маңызын жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан ұлт ретіндегі біршама мәселелеріміз осы өзекті мәселенің төңірегінде шоғырланған десе де болады. Оны біздің депутат-тарымыз, журналистеріміз үнемі назарында ұстап, үкіметтің есіне салып отырса артықтық етпейді деген пікірді білдіре ала-мыз. Бұл қасиетті істің қайтарымы зор екенін де ескергеніміз жөн. Алдымен өсіп келе жатқан жас ұрпақтың болашағы шет жерлердегі қандастарымыз үшін туған елімізде өрбіп жатса неге қуанбасқа. Міне отансүйгіштіктің бір белгісі де осындай-ақ болар.

Әлем қазіргі кезеңде түбірінен өзгеруде. ХХІ ғасыр түркі тектес егеменді елдер үшін керемет тарихи заман болмақ, білім мен ғылымды дамыту халқымыз үшін тамаша өркениет пен демократия жолы, қазақстандық экономиканың өсуі мен дамуына сенеміз. Іштегі және сырттағы қазақтар рухани және этникалық жағынан біртұтас ұлт болып ұйып, келешекте өркениетті Қазақ елі жаңа белестерге көтерілетініне ешқандай күмән жоқ. Ол үшін бізге тыныштық, бейбітшілік, төзімділік, қарқынды еңбек, жүйелі құқықтық тәртіп пен реформа қажет.


1. Смағұлов О. Ата-баба // Қазақ. – Алматы: Білім, 1994. – 21 б. 2. Егемен Қазақстан. 2013 ж. 15 маусым.3. Қобландин Қ.И., Меңдіқұлова Г.М. Өзбекстандағы қазақтардың

тарихы және бүгінгі дамуы. – Алматы: ДҚҚ, 2009. – 296 б.4. Мендикулова Г.М. Теоретико-методологические предпосылки

исследования казахской диаспоры и ирреденты // Қазақ диаспора-сы: бүгіні мен ертеңі – Казахская диаспора: настоящее и будущее. – Астана: Елорда, 2005. – 352 б. /185/.

5. Кәпқызы Е. Оралмандар зейнетақы беруді сұрайды // Түркістан 20 қаңтар 2005 жыл.

113

МУЗЫКАЛЬНОЕ ИСКУССТВО КАЗАХОВ ЗАРУБЕЖЬЯ: МАТЕРИАЛЫ ПОЕЗДКИ ПО РОССИИ

Гульмира Мусагулова

«Всестороннее изучение истории формирования казахской диаспоры за рубежом, традиций и обычаев,

достижений диаспоры в сфере культуры, искусства и образования, развитие международных

культурных и экономических связей – основная цель Всемирной ассоциации казахов».

Н. Назарбаев

В 2012 г. было отмечено 20-летие Всемирной ассоциа-ции казахов, созданной в 1992 г. по инициативе Президента РК Нурсултана Назарбаева. Данная организация выполняет важную консолидирующую функцию в процессе сохранения, развития и пропаганды культуры казахов, проживающих за рубежом. В связи с возросшим интересом к духовно-культур-ному наследию казахов, рассредоточенных по всему миру, проблема изучения искусства наших соотечественников в странах как дальнего, так и ближнего зарубежья является ак-туальной и малоисследованной. В своем обращении к народу президент нашей страны призвал научную и музыкальную общественность к активному участию в разработке данных вопросов. «Необходимо обобщить многовековой опыт нацио-нальной литературы и письменности и создать развернутые художественные, научные, биографические серии. Основные источники национального культурного наследия остаются, конечно же, в Казахстане. В то же время, немало ценностей сохранено за пределами республики. Наши соотечественни-ки, проживающие за рубежом, всегда уделяли этим вопросам самое серьезное внимание. И поручение о сборе данных и си-

Г. Мусагулова. Музыкальное искусство казахов зарубежья...

114


стематизации историко-культурных памятников и произведе-ний искусства, созданных в разных странах мира и тщательно оберегаемых, даст возможность создать единый реестр нацио-нальных духовных ценностей. Большую работу в этом направ-лении проводит Всемирная ассоциация казахов» [1].

Научно-исследовательский проект «Искусство казахов за-рубежья», выполняемый с 2012 г. коллективом отделов музы-кального, театрального и изобразительного искусства Инсти-тута литературы и искусства им. М.О. Ауэзова Министерства образования и науки РК, который возглавляет известный об-щественный деятель, доктор филологических наук Уалихан Калижанов, имеет определяющее значение для знакомства и межкультурного обмена с казахской диаспорой за рубежом.

Реализация выбранной научной тематики протекает ак-тивно, с интересом, а также привлечением лидеров и акти-вистов культурных объединений разных стран. Проводятся систематизация и хронологизация материалов, привезенных из научной командировки по городам России (Москва, Санкт-Петербург, Казань).

Плодотворная поездка по перечисленным городам, встре-чи, беседы и интервью, нацеленные на тесный культурно-об-разовательный контакт между казахами разных государств, позволили проследить за многомерным процессом функцио-нирования и развития многочисленных тенденций и направ-лений музыкального искусства представленного региона и глубоко постичь особенности взаимодействия и взаимовлия-ния различных культурных традиций.

В рамках выполнения данного проекта мы приняли ак-тивное участие в состоявшемся в казахской национально-куль-турной автономии Москвы 11 апреля 2013 г. круглом столе казахов России под названием «Искусство казахов России как образец культурного взаимодействия», прошедшего в Мо-сковском доме национальностей. Представители различных профессий, казахи, проживающие вдали от исторической ро-дины, обменивались интересной информацией и в какой-то степени подводили итоги своей деятельности. Следует особо

115

отметить проводимые этой организацией многочисленные мероприятия, нацеленные на пропаганду важного информа-тивного поля среди представителей казахской диспоры, про-живающей за рубежом.

Так, 9 ноября 2012 г. состоялся вечер памяти выдающегося государственного и общественного деятеля, академика, триж-ды Героя Социалистического Труда Динмухамеда Ахметови-ча Кунаева. Вместе с тем, 27 февраля 2013 г. отдали дань памяти первому советскому генералу-казаху Шакиру Джексембаеву.

Накануне нашего приезда (с 25 по 27 марта) в Москве впер-вые проводился приуроченный к празднованию Наурыза фести-валь казахской культуры «Здравствуй, Наурыз». Организатора-ми фестиваля являлись общественная организация «Казахская национально-культурная автономия Москвы» и региональная общественная организация «Сибирский центр казахской куль-туры «Мөлдiр» (Омск) при участии Московского дома нацио-нальностей (МДН). Фестиваль был посвящен юбилейным датам – 15-летию Московского дома национальностей, 15-летию Казах-ской НКА г. Москвы и 25-летию Сибирского центра казахской культуры «Мөлдiр». 26 марта в рамках фестиваля казахской культуры в МДН работал круглый стол «Казахи России: история и современность». Ученые и специалисты рассмотрели различ-ные аспекты социокультурного состояния казахского этноса в России, являющегося одним из коренных народов Сибири.

В ближайшем будущем планируется публикация матери-алов прошедшего круглого стола.

Основная цель данного мероприятия была направлена на поддержание дружбы и активного сотрудничества между двумя народами – русскими и казахами. Деятельность казах-ской национально-культурной автономии Москвы, нацеленная на пропаганду стабильности, солидарности и толерантности между двумя народами, развивается и достигает плодотворных результатов благодаря чуткой политике президентов двух го-сударств, а также находит неустанную поддержку среди акти-вистов, которые ведут многомерную, кропотливую работу по сохранению духовно-культурного и исторического наследия.


116


По проекту «Искусство казахов за рубежом», и, в частно-сти, «Музыкальное искусство казахов России» плодотворно исследуется творчество молодого композитора Санжара Бай-терекова, проживающего в городе Москве и активно продви-гающегося по карьерной лестнице.

Санжар Байтереков, родившийся в Казахстане, в городе Алматы, в 2007 г. с отличием окончил фортепианное отде-ление Алматинского музыкального колледжа им. П.И. Чай-ковского по классу Э.Х. Касымовой. Именно в этот период он попробовал себя на композиторском поприще. Созданные в этот период небольшие миниатюры являются пробой пера. В них, как отмечает сам автор, много национального, но тех-нически они не сложны и несколько в подражательном стиле.

Обучение в 2007–2009 гг. на композиторском факультете в Казахской Национальной Академии музыки в Астане в классе профессора Серика Еркимбекова сопровождалось постоян-ным поиском нового. По стилю произведения этого периода были построены на мелодических основах казахских песен и кюев. Освоение классического национального наследия на-кладывало свой отпечаток, но композиционное направление и основы техники письма не выходили за привычные рамки традиционного стиля.

Стремление узнать больше, расширить горизонты позна-ний привели студента национального вуза в одно из ведущих и престижнейших музыкальных заведений России с миро-вым статусом. Это – композиторский факультет Московской консерватории им. П.И. Чайковского. Поступление в данное учебное заведение сам композитор считает большим везени-ем и настоящей удачей в творческой судьбе.

С 2009 г. студент композиторского факультета по клас-су композиции Л.Б. Бобылева, по классу инструментовки К.А. Уманского Санжар Байтереков открыл новую страницу в биографии. Систематические занятия, длительное и упорное овладение совершенно новыми стилевыми направлениями и комплексом сложнейших предметов, насыщенные до предела длительные годы учебы. Этот период в его творчестве связан со

117

стремлением освоить и овладеть музыкальными системами и композиторскими техниками европейского искусства второй половины ХХ и начала ХХI вв. Стремление к нетрадицион-ности в оформлении музыкального материала отразилось в интерпретации формы, тембральных красок, метроритми-ческих и динамических параметров, граничащих на уровне сонористики, авангарда, полистилистики, модернизма. Им предприняты попытки обозначить новый курс в творческом поиске. Его произведения колоритны, ярки, динамичны. В них прослушиваются многочисленные отзвуки природных явлений. Композитор красочно демонстрирует переливы све-та и тени, тонкую игру разнообразных оттенков, что является естественным его желанием раскрыть богатую палитру при-родных красок – шелест листвы, шум воды, дуновение ветра, пение птиц, движения облаков и т. д. В его произведениях отчетливо прослушиваются национальные элементы. В них присутствуют отголоски мотивов, наполняющих широкие и бескрайние казахские степи.

Учитывая многообразие музыкальной культуры ХХ в., сложность, неоднозначность многих явлений, ее составляю-щих, а также ограниченное время, выделенное на усвоение представленного обширного объема необходимой информа-ции, композитору всегда приходилось подтверждать профес-сионализм достигнутыми успехами. Произведения молодого автора получили довольно высокую оценку педагогов, совре-менников и ряда известных исполнителей, коллективов. Об этом свидетельствуют награды, полученные за созданные в годы учебы в Астане и московской консерватории сочинения. С. Байтерекову присуждены следующие премии и дипломы: он является лауреатом республиканских и международных конкурсов: «Самал» (Астана. 1 премия 2008 г.), Астана-Байте-рек (Астана. 2 премия 2008 г.), Международного конкурса ком-позиторов на создание обязательного сочинения II тура Вто-рого международного конкурса Московской консерватории для исполнителей на духовых и ударных инструментах (Мо-сква. Победитель 2010 г.), «The 6th Pre art competition for young


118


composers» (Цюрих, 2 премия 2011 г.). Он – участник (стажёр) Первой и Второй международной академий молодых компо-зиторов Московского ансамбля современной музыки в горо-де Чайковском, участник «Summer Composition Institute of the Harvard Music Department» (Бостон, 2012 г.).

Его музыку исполняют такие ансамбли, как «Студия но-вой музыки» (Россия), Pre arte Convergence (Швейцария), ГАМ ансамбль (Россия), Talea ensemble (USA), МАСМ (Россия).

С. Байтереков – активный исполнитель заказов от фести-валей: «Другое пространство», «Новая Россия – Новая Евро-па», «Московская осень», «Magister ludi», «Gaudeamus 2013» и многих других. Им выполнены заказы от проектов «Живая дорожка» и «Финский визит». Он принимал участие в мас-тер-классах таких композиторов, как Пьерлуиджи Биллоне, Франк Бедроссян, Х. Черновин, С. Такасуги, Х. Тучку, М. Ан-дре, К. Ланг, Дмитрий Курляндский, Сергей Невский, М. Аб-бадо и многих других. Его партитуры публикуются в Babel score (Специализированная программа для записи произве-дений современной музыки).

Наряду с этим, он является членом молодёжного отде-ления союза композиторов России «Молот», руководителем клуба молодых композиторов Московской государственной консерватории.

Природный талант и особую даровитость, трудолюбие молодой композитор унаследовал от своих родителей. Сын известного казахстанского композитора С. Байтерекова пло-дотворно продолжил путь отца. Как известно, отец Санжара, Сейдолла Байтереков, входит в число самых известных компо-зиторов Казахстана. Произведения С. Байтерекова написаны в самых различных жанрах музыки – от вокальных до сложных оркестровых, вокально-симфонических, хоровых, сочинений для детей, а также музыки для спектаклей, кинофильмов и мультфильмов. В народе популярны и особо любимы песни «Дос туралы жыр» («Баллада о друге»), «Алия», «Туркістан» (название города), «Ақ тiлек» («Благопожелание»), «Өмiр-өмiр» («О, жизнь»), «Мөлдiр сезiм» («Искренние чувства»)

119

и др. Мать композитора – Л.М. Аханова – кандидат искус-ствоведения, известный общественный деятель, автор работы об известном композиторе «Творческое наследие Сейдуллы Байтерекова в контексте музыкальной культуры Казахстана».

Обучаясь в стенах Московской консерватории, погрузив-шись в океан новых, многообразных и многогранных музы-кальных стилей, направлений, культурных преобразований, впитав в себя многочисленные эстетические концепции, он не потерял равновесия, а только углубил и максимально расши-рил познания в профессии.

Нельзя не отметить глубокое чувство патриотизма Сан-жара Сейдоллаулы. Его порывы поделиться приобретенными знаниями, новаторскими идеями с представителями казах-станской композиторской школы плодотворно воплотились в проводимых семинарах современной музыки в Казахской национальной консерватории им. Курмангазы. Так, в 2012 г. он провел мастер-класс в стенах представленного заведения, продемонстрировав совершенно новую, непривычную по звучанию для отечественного слушателя музыку. Для ее вос-приятия казахстанскими профессионалами и любителями современного искусства необходимы определенные навыки. Молодой композитор предлагает наиболее альтернативные способы решения данной проблемы. По мнению С. Байтере-кова: «...частые концерты и поездки профессиональных кол-лективов с талантливыми исполнителями, несомненно, будут способствовать росту потребностей казахстанского слушателя в произведениях современного искусства» [2].

Вместе с тем, ему принадлежит идея создания в Казахстане оркестров, исполняющих не только классику, но и авангард-ные, глубоко аклассические произведения, которые довольно длительное время закономерно находятся в репертуаре луч-ших мировых коллективов. В этом смысле Санжар Байтере-ков не теряет надежды на реализацию своей давней мечты на исторической родине. Подобные новаторские эксперименты в профессии, свежие замыслы и актуальные идеи он воплощает при помощи известных на мировой арене талантливых компо-


120


зиторов и исполнителей, творческая деятельность которых свя-зана с различными странами. Особо радует тот факт, что среди них есть композиторы и музыканты из Казахстана – Айгерим Сеилова, Жамиля Жазылбекова, Аскар Ишангалиев (виолонче-лист). В настоящее время они проходят стажировку в Германии.

Подобные идеи возникают в связи с широкой востре-бованностью во всем мире оркестров различных составов, с принципиально качественным исполнительским уровнем, интересным и разнообразным репертуаром. Неоднократно сочинения самого Санжара исполнялись самыми лучшими оркестрами мира. По мнению композитора: «...впечатления от подобных совместных творческих контактов с исполнителя-ми экстра-класса очень высоки и приводят как к значительно-му росту профессиональной самооценки, так и к максималь-ной требовательности к самому себе» [2].

В октябре 2012 г. в городе Астане с концертом выступил ГАМ-ансамбль. Этот концерт прошел в рамках пропаганды классики Авангарда. Первые попытки погрузить отечествен-ного слушателя в мир совершенно новых созвучий, противо-речащих классическому направлению, ознакомить его с новы-ми, ранее неизвестными произведениями были осуществлены при помощи камерного ансамбля, руководителем которого является Олег Пайбердин. В состав коллектива вошли талант-ливые музыканты Павел Студенников, Сергей Асташонок, Сергей Чирков, Олег Пайбердин. Концерт был посвящен из-вестному американскому композитору, философу, поэту, му-зыковеду, художнику Джону Кейджу. Он является одной из ведущих фигур послевоенного авангарда, основоположником в области алеаторики, электронной музыки и нестандартного использования музыкальных инструментов. На данном меро-приятии прозвучали произведения и самого Санжара. Отве-чая на вопросы о национальном колорите своих сочинений, он деликатно объясняет истинную природу своих творений, указывая на то, что в его произведениях нет прямого намека на народный характер, однако косвенно он всегда напоми-нает о своих казахских корнях. Ансамблевая пьеса «Толқын»

121

является тому подтверждением. В ней слышны бесконечные просторы родной земли, не используя казахского мелоса, но-таций, он, не буквально, а косвенно прикасается к казахской музыке. Тембральная яркость и оригинальный колорит при этом нисколько не уменьшаются.

Сегодня этот молодой и талантливый композитор-казах, проживающий за рубежом, завершает работу над концертом для скрипки с оркестром. Технически насыщенное произведе-ние, с соединением многочисленных направлений, в ближай-шее время будет исполнено на классном концерте профессора московской консерватории им. П.И. Чайковского – Леонида Борисовича Бобылева. Вместе с тем, в этом ярком творческом мероприятии примут участие видные российские композито-ры – Д. Курляндский, Ю.С. Каспаров и др. С. Байтереков по-лон новых творческих идей, замыслов, он смело строит планы на будущее.

Таким образом, представленный обширный пласт музы-кальной культуры казахов зарубежья на данном этапе являет-ся первостепенным объектом изучения – как для музыковедов, искусствоведов, так и для специалистов в области фольклори-стики и филологии. В процессе изучения музыкального ис-кусства казахов, проживающих на территории Российской Федерации, следует отметить, что это – малоисследованная область культурного наследия, представляющая значитель-ный интерес. Материал, собранный в научной поездке по Москве, Санкт-Петербургу и Казани, послужит мощным сти-мулом для развития национальной музыкальной культуры, в частности, музыкального искусства казахов зарубежья и вне-сет определенный вклад в развитие значительного культурно-го объекта Казахстана.


1. Из послания к народу Казахстана Президента РК Н. Назарба-ева. Апрель 2013.

2. Интервью кандидата искусствоведения, доцента Мусагуловой Г.Ж. с композитором С. Байтерековым от 11.04.2013. Москва.


122


ОМСКАЯ ШКОЛА ЖИВОПИСИ И НЕКОТОРЫЕ ВОПРОСЫ ПРЕЛОМЛЕНИЯ НАЦИОНАЛЬНОГО

В ИСКУССТВЕ КАЗАХОВ ЗАРУБЕЖЬЯ

Диляра Шарипова

В Омске – благодаря многонациональному отряду ма-стеров живописи – сложилась уникальная ситуация сопри-сутствия самых разных вкусовых пристрастий и эстетических ориентиров. Разнообразие различных стилистических на-правлений и художественных практик позволяет художни-кам свободно ощущать себя и в контексте традиций русского лирического пейзажа, и в ряду школ, ориентированных на французскую живопись, а также рефлектировать по поводу особенностей собственной самоидентификации, своей непо-средственной связи с востоком и степью.

Субъективное впечатление, предопределенность живо-писи психологическим, внутренним контекстом ставилась во главу угла в омском городском пейзаже 1960-х годов. В нем главенствовал лирический камертон, при котором изобра-женный город предстает окутанным плотным слоем сиюми-нутных непосредственных настроений и переживаний, когда каждый изгиб крыши или архитектурная деталь априори яв-ляются передатчиками чувств, переполняющих художника. Знаменитые шестидесятники Омска – Валентин Кукуйцев и Николай Третьяков, – являющиеся учениками Абрама Чер-касского, передавая эти перебои чувств, их «невыразимость», стремились к оригинальному взгляду на как будто примель-кавшийся вид города, хотели показать его глазами влюблен-ного поэта. В определенной мере, они стали продолжателями традиций городского пейзажа алмаатинской школы, импрес-сионистической ведуты.

123

Такое наложение разных культурных «текстов» определя-ет сложность образного строя произведений омской школы. Примером может служить творчество художника Геймрана Баймуханова, представляющего казахскую диаспору Омска.

Начиная анализировать омские виды Баймуханова, легче идти от противного и определить то, что в них отсутствует. В его картинах при исторической достоверности нет любова-ния стариной, ароматом прошлого, желания воссоздать ме-ста памяти прошлой столицы Западносибирской губернии, умиления перед эффектным эклектизмом построек рубежа веков. Конечно же, он – не турист, но назвать живописца пев-цом Омска тоже сложно. Он не упивается красотой, а смотрит трезвым изучающим взглядом. Значимость архитектурных или символических доминант, будь то шпиль, дорога, собор, в его глазах сомнительна. Для него как кочевника любые метки определенного, обжитого пространства легко сдвигаются.

В творчестве Г. Баймуханова национальная компонента отражается в собственной оптике, в особом ракурсе видения города. Отстраненный взгляд наблюдателя позволяет худож-нику увидеть за быстротекущей повседневностью нечто устой-чивое и неизменное. Монотонность – определяющая черта его живописной поэтики – в определенной мере, имеет и нацио-нальные корни. Повторяемость образов, стремление показать природу как единую живописную субстанцию, в которой объединены разные планы, земля и небо, позволяет связать различные картины городского пейзажа в один живописный текст. Для омского художника изображение серого дня в не-примечательном городском ландшафте становится излюблен-ным приемом. «Некрасивый» вид, непритязательность при-роды «очищают» отношения между художником и миром до своей сути. Ничто внешнее не мешает мастеру «делать» живо-пись, не отвлекаясь ни на мотив или сюжет, ни на настроение или вчувствование. Пейзаж не теряет зримых своих форм, но работа ведется уже на уровне абстрактного формотворчества.

Одним из наиболее важных для понимания особенностей творчества казахских мастеров за рубежом является концепт

Д. Шарипова. Омская школа живописи и некоторые...

124


Дома, который связан в целом с понятием родины и в оппози-ции свое/чужое отвечает за близкое по духу, безопасное для человека пространство.

«Своя» территория у Г. Баймуханова сосредоточена в об-разе мастерской. Это пространство стало любимым героем многих его картин. Он пишет аскетичную среду мастерской, холсты и подрамники вдоль стен, показывает, как его картин-ные изображения живут вместе с реальными предметами и лицами – венской мебелью и старинными часами, букетами цветов и зашедшими на огонек приятелями. Желание пере-дать все нюансы любимого пространства соединяется с экс-периментами с характером мазка и цветовыми созвучиями. Привязанность к художественной стилистике Ван Гога ясно проявляется в отношении к этому образу. Мотив мастерской как отражение души, как откровенное раскрытие себя и своих потаенных чувств и пристрастий чрезвычайно близко испо-ведальной линии голландского художника.

Дом-Мастерская у Г. Баймуханова становится пристани-щем духа, красивых вещей и разнообразных букетов. Однако их задача не исчерпывается изображением эффектных пред-метов в необычных ракурсах. Внутреннее пространство – про-странство духовности, культуры изначально мыслится закры-тым. Судя по многочисленным этюдам, культ творческого пространства и изображение разнообразных видов мастер-ской связаны с желанием мастера «проговорить» на холсте свои внутренние проблемы или пристрастия, разобраться в себе.

Помимо «интерьерного» отражения внутренних состоя-ний, значимой проекцией Дома у Баймуханова становится сам город. У него нет противопоставления внешнего пространства социума и внутреннего пространства экзистенциальных поис-ков. Он ведет, скорее, завоевательную политику, присваивая общественное пространство, делая его частью своей души. Мы имеем здесь своего рода мобильность номада, кочевническое разрушение границ, восприимчивость к чужому без утраты своего.

125

Город Баймуханов пишет, безусловно, как реалист. Он впитал приверженность этого направления русской школы к правде жизни, к обстоятельному рассказу. Любимые Байму-хановым городские виды – узнаваемы. По вдумчивым «пор-третам» Любинского проспекта, Дома с драконами, Омским курантам, крепости и купеческим особнякам можно составить краткий путеводитель по Омску. Художник рассказывает о любимом городе, о местах, связанных с именем Шокана Вали-ханова. Локус Омска как концентрация родного и привычного важен для него. Имена собственные имеют и личный смысл. Город мыслится как автопортрет, как зеркало, в котором отра-жаются какие-то важные и принципиальные грани личности.

Таким образом, Дом для Баймуханова становится чем-то вроде собственной культурной сокровищницы, которую он мо-жет пополнять из разных источников, пользуясь тем, что он не закреплен или «зациклен», как многие его коллеги по цеху, на приверженности к определенным и обязательным тематиче-ским и стилистическим основам. Для художника доминирова-ние тематического и исторического жанра в Казахстане кажет-ся странным – не с точки зрения выбора тем и техник, а именно с позиции главенства одного единственного вектора развития. Для Баймуханова писать старинные часы фирмы «Мозер» в своей мастерской и бездонное небо над степными просторами является перетекающими друг в друга художественными же-стами, единым процессом самосовершенствования.

Амангельды Шакенов, старший товарищ, учитель Г. Бай-муханова, наоборот, стремится возвратить к жизни прежние маркеры своего мира: юрту, огромный купол неба, степь, жи-вотных кочевника. Даже используя романтический способ передачи своих переживаний, он пишет их как символы дома и уюта. В самых безлюдных, таинственных его пейзажах всег-да находится юрта, или вагончик с открытой дверью («Вечер на жайляу»). Художник никогда не умаляет значения этих маленьких островков обжитого пространства. Изображая от-дельно лошадь и чабанскую собаку, он специально избирает такой ракурс, чтобы вывести на первый план привычные ин-


126


струменты своего ремесла – палитру, этюдник – завязывая все объекты в единый узел сопричастности людского и природно-го, где никто и ничто не мыслится отдельно.

Однако самым главным для всего творчества омского ма-стера является проекция Дома, связанная с изображением семьи. Обращаясь к различным жанрам, А. Шакенов дает полный обзор важнейших представлений о семье – едином и замкнутом на себе мире, который складывается из гармонии, любви и внимательности друг к другу. Художником написан целый цикл портретов своих домочадцев; по работам разных лет мы можем проследить, как росли и взрослели его дети и внуки. Излюбленная модель в портретном творчестве мастера – его жена, которую он изображает и в национальных костю-мах, и в парадных портретах, делает множество повседневных зарисовок.

В изображении мира семьи вырабатывается определен-ный канон. Амангельды Шакенову при живой наблюдатель-ности, внимании к мелочам, к излюбленным предметам быта, кочующим из картины в картину, будь то игрушечный пес, часто и всегда неожиданно появляющийся в портретах, или живые кони и собаки – всегда присуще соединение земного и высокой одухотворенности. Прозаизм уклада жизни, кото-рый он описывает, расцвечен сложной шкалой эмоций, ко-торую автор неизменно испытывает, говоря о привычном. Эта поэтичность его творчества, умение придать самым обычным фактам жизни яркость вымысла, видится основным проявле-нием национального мирочувствования.

Для наглядного понимания особенностей претворения образа Дома в живописи художника мы остановимся на его работах «Детские сны».

В них, возможно, лучше, проще и яснее всего получила свое выражение этико-эстетическая программа, связанная с понятием Дом у А. Шакенова. Тихая прелесть, обаятельность старого дома, богатство красок и фактур казахских құрақ көрпе неразрывно связаны с беспричинной радостью, с полнотой ощущения жизни, возникающей в тот момент, когда огром-

127

ное семейство – множество детей и сам дедушка-художник – укладываются на пол. Эта картина и ее вариант в синей гамме одинаково красивы. Художник очень долго работал над ними, добиваясь того, чтобы переливчатая симфония мазков трону-ла душу каждого, и любой зритель мог сопереживать сцене домашнего «триумфа» доброты и заботы друг о друге.

Пространство комнаты у Шакенова подвержено метамор-фозам, дом живет своей активной жизнью, нарушая все пра-вила геометрического порядка. В открытые окна льется розо-вый свет, под его лучами все предметы словно сдвигаются со своих линий, и стена колеблется холодно-голубыми волнами; огромная колоннада из подушек готова вот-вот развалиться, дверца настенных часов-ходиков открыта, а на полу – кавар-дак из корпешек и детей. Художник обстоятельно пишет ло-скутные одеяла, подушки и ковры, и сама живопись у него становится «ковровой», пестрит необыкновенно сильными контрастами открытых, ярких цветов.

Ритмическое движение резких цветовых пятен кажется не-обузданным, но в результате усмиряется живописцем, внача-ле – с помощью главенства спокойных и благородных контра-стов красного и синего, а затем – зыбким голубовато-зеленым «маревом» стены. Художник изначально избрал позицию на грани хорошего вкуса, стремясь показать открытую эмоцию, связанную с темой детства. Он должен был использовать мно-гоцветие тонов и не уйти в пестроту отдельных частей картин-ной поверхности. Достичь внутренней гармонии композиции при полнозвучии и откровенной декоративности составляю-щих элементов – очень трудная задача. Шакенов блестяще с ней справился.

Картина «Сон» (2005) написана в той же комнате. Много-голосие первой картины заменяется спокойным изображе-нием спящего ребенка. Здесь уже преобладает один голубой тон, дробящийся на множество оттенков, которые, чередуясь друг с другом, передают единый плавный ритм внутренне-го пространства. В концепте Дом у Шакенова ассоциативный ряд: дом – своя территория и дом – защищенное место полу-


128


чают полноценное отражение. Обращаясь формально к бы-товому, «приземленному» жанру, художник в тот же момент определяет понятие идеального дома. Этим идеальным про-странством становится маленькая комната, которая может вместить всех желающих, где каждый найдет ночлег и будет чувствовать себя в безопасности. Шакенов интуитивно на-щупывает зримый и понятный всем символ бытия в родном окружении, жизни – как яркой череде дней и мгновений, ко-торые протекают в ломком, динамичном и, в то же время, аб-солютно безопасном пространстве.

Анализ некоторых аспектов творчества мастеров казах-ской диаспоры позволяет отметить, что они предпочитают обращаться к темам и образам, так или иначе акцентирую-щим «свое» пространство, родную и близкую среду. У Г. Бай-муханова собственная мастерская рассматривается как Дом с большой буквы, как средоточие энергии, живительных сил для творчества. А. Шакенов трактует Дом как центр добро-сердечности, радости и безопасности. Таким образом, образ Дома достраивается до концепта идеального пространства, обретает ассоциативную и символическую насыщенность. В некоторой степени, художники казахской диаспоры близки художникам-эмигрантам. Работая на «чужой» территории, ощущая гибридный характер своей идентичности, они стре-мятся отразить в своей живописи идею Дома как устойчивого и незыблемого ядра каждой личности, каждого человека, не-зависимо от места проживания.

129

РЕСЕЙДЕГІ ЕДІЛ БОЙЫ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ҚАРА ӨЛЕҢДЕРІ

Бақыт Тұрмағамбетова

Ресейдегі Еділ бойы (Самара-Саратов-Астрахань) қазақ-тарына жүргізілген ғылыми экспедицияда ғұрыптық, тұрмыстық және лирикалық әндердің біраз үлгілері жинал-ды. Олардың арасындағы күнделікті өмірде қолданыстан шығып қалған музыкалық жанрлар бар. Мәселен ғұрыптық әндер, олар Қазақстанда да соңғы онжылдықтарда орын-далмай келеді. Бұл заманның жаңарып, уақытқа сәйкес дәстүрлердің де өзгеріске түскендігін аңғартады. Ғұрыптық үлгілердің ішінара еліміздің кейбір өңірлерінде ғана ай-тылып жүргендігін ескерсек, көне музыкалық үлгілердің трансформацияланғандығын, сонау ертедегі қоғам өміріндегі функциясынан алшақтай өзгергендігін еске ұстауымыз қажет. Бұл құбылыстардың куәсі болып жатсақ, ғұрыптық музыка әлі де өзектілігін жоймай келеді деуге бола қоймас [1]. Ал қара өлеңдер туралы басқаша пікірдеміз.

Тұрмыстық әндер тобынан ғана емес, жалпы таспаға түскен материалдарды саралағанда өте көп жиналғаны, шетелдік қандастарымызда бүгінге дейін үлкен қолданыста келе жатқан әндер – қазақтың қара өлеңдері. Қара өлеңді ресейлік қазақтар музыкалық өмірінің тынысы десек қателеспейміз. Олар бүгінгі күннің өзінде (фольклор қолданыстан шығып бара жатқан уақытта) бастарынан өткен жәйттерді, әрі бо-лып жатқан оқиғаларды қара өлеңдеріне тиек етіп айтып отырады. Экспедицияда куә болғанымыздай, өлеңшілер реті келгенде қара өлеңнің соңғы жолдарына «Алдымда отырған алматылық қонақтар» деп немесе «Өлең сұраған екі жас» деп әріптесіміз екеуімізді өлеңіне қосып жіберген кездер аз

Б. Тұрмағамбетова. Ресейдегі Еділ бойы қазақтарының...

130


болмады. Бұл дәстүрдің өміршеңдігі олардың жадындағы жаттанды өлеңдердің ортаның қажеттілігіне қарай орынды қолдануы мен оның мағынасын түсініп, тұрмыстық орнына мән бергендігі аңғартады.

Қара өлеңдердің әуендеріне халық бір жағынан, кең тара-ған «Гүлдерайым», «Еркем-ай», «Елім-ай», «Сәулем-ай», Батыс аймағының «Әдемі қыз», «Қара су», «Қара қаншық» секілді халықтық әндерінің әуездерін; авторлық шығармалардан – Біржан Қожағұлұлының «Ләйлім шырақ», «Аманғалидың әні», Мұхиттың «Кіші айдай» туындыларының әуендерін еркін қолданады. Қара өлеңдердің басым бөлігі «Елім-ай» әуенімен орындалады және тағы бір жиі қолданылатын саз Бегей Қайыптың «Ақбөбек» әнінің әуені. Екінші жағынан, қара өлеңдердің өзіне тән мелодиясы аймақтық музыкалық-стилистикалық сипатқа ие ладтық иірімдерімен орындалады.

Олардың мазмұнына назар аударғанда, Қазақстандағы қара өлең түрімен және Түркия қазақтарынан жиналған қара өлеңдермен салыстырмалы қарастырғанда бұл үлгілерде жер, су аттары ішінара кездескенмен, айтарлықтай жиі емес [2]. Төмендегі қостармақтарға назар аударалық:

Ауылым Иванчуктің аңғарындаЕр жігіт алшаңдайды мал барында. (М. Досумова, Башмаковка селосы)

Еркіндік ата-бабам іздеп кеткенОсында, Ресейге келіп жеткен.

Бір су бар Жайық деген кемерленгенАлладан шын тілесем не бермеген. (С. Хусаинова, Безречье с.)

Алыста қалған туған жер туралы өлең:

Ресей адыра қалғыр отыны жоқ,Үстіме киген көйлек бүтіні жоқ.Есіме сен түскенде қайран елім,Ішімнен от жанады түтіні жоқ. (С. Хусаинова, Безречье с.)

Қайтейін Қаратөбе биігіңдіАтайын жер бауырлап киігіңді. ... (Ә. Аймұқанқызы, Семеновка с.)

131

Он сегіз алтын зердің ажарындайТеке мен Орынбордың базарындай. ...(Самиғолла Базарғалиев,

Бұлақ с.)

Ойылға ой түбінен жете алмайсың,Аязда аяққа шұлғау орап өтпей. (С. Омарұлы, Камышки с.)

Ауылым көшіп барады Құмөзекке /Камызяк – Б.Т./Суытып тарттым тоқым сұр көжеккеӨлеңді жалғыз айтқан жараспайдыӨлеңді қозғай отыр бір кезекке. (Ж. Иманғазиева, Байбек с.)

Безречье селосының тұрғыны З. Лұқманованың (1930) жа-дында атасының айтқан бір шумақ өлеңі сақталыпты. Төрт жол өлең бойының әр тармағында Атажұрттың жер-су атау-лары тізбектелген. «Атам 25 жыл түрмеге айдалып, кейін Ста-лин босататын заң шығарғанда ғана отбасына оралды. Жымпи-тыдан Ресейге 20-жылдардың соңында репрессиямен кетіп, кейін Орал жеріне қорқып бара алмай, осында қалды. Күні кешеге дейін атамның есімін айта алмадық, ол туған жеріне бара алмай арман-да қайтыс болды», – дейді немересі:

Қасқа жол Қара тамақ, Қызыл бұлақАлдымда Қожа сайы жатыр сұлап.Шоқытып Бестөбеге шыққанымда,Көзіме көрінесің Қоянқұлақ.

Сондай-ақ Ресей қазақтарының арасында жиі айтылатын шумақтың бірі:

Орыстар үй салады жар басынаОрыстың талай міндім арбасына.Жүргенде өз елімде аққу едімБұл елдің теңелмедім қарғасына.

Бұл ел аузында қалған таршылық заманда туған өлең бо-луы керек:


132


Кімдер түспес үкіметтің қармағынаҚұрғыр тілім байланып қалмады да.Айтайын-ау, ақ жеңге сүйсең аға,Қол жетпейтін күн болыпты Саратов қаласында. (М. Қаратаев,

Глушицкий пос.)

Ресей қазақтарының арасында жергілікті балық шаруа-шылығына байланысты аздаған шумақтар кездесті:

Айналшы клаш, айналшы, Ақ балыққа байланшыАр жақта қалған ақ клашКелейін деп ойланшы. (Ж. Мусаева, Алтынжар с.)

Сондай-ақ Астрахань өлкесіндегі балықшылар жиі айта-тын шумақ:

Теңізден жел соғады дүркін-дүркінАқ теңіз араладым емін-еркін.Теңіздің қызметі ештеңе емес,Бірақ та ел сағынады көңіл шіркін. (Х. Жамбылов, Нижняя Султа-

новка с.)

Сондай-ақ ана тілімен бірге орыс, татар, ноғай, башқұрт, ұйғыр тілдерінде еркін ән шырқайтын ресейлік қандастардың осы халықтар әндеріне жер, су аттары да кеңінен енген. Мәселен, құмөзектік Талап Мақалаев (1945):

Екі биләзік сатып алдымСарытау қаласынан /Саратов – Б.Т./.Сенидағын сайлап алдымКамызяк арасынан /Камызяк – аудан/.

Қара өлеңдердің мелодиясына келсек, олар белгілі бір музыкалық-стилистикалық негізде. Оларда импровизациялық сипат айқын көрініп отырады. Мәселен З. Бекешова орындаған қара өлеңнің бес шумағы бес түрлі вариацияланады (түр-ленеді). Өлеңнің бастапқы 1-2-3 шумағы бір әуенмен, ал 4

133

шумағы басқаша әуезбен орындалады. Бірақ осы шумақтар негізінде бір музыкалық үзінді жатыр, сол мотивпен әр шумақ баталып отырады.

Ал С. Омарұлы қара өлеңінде 2-3-ші шумақтардың мело-диясы бірігіп кеткендей, яғни соңғы шумақ әдеттегідей бастал-май алдыңғының бөлігі іспеттес «жалғасып, бірігіп» жүреді. Сондықтан да 2-3 шумақтар тирадалық формада. Жалпы қара өлеңнің әр шумағында импровизациялық өзгерістер еркін жүреді.

«Қазақша Частушки» деп орындалған 7-8-буындық шу-мақтар орыстың Частушкаларын еске түсіреді. Бұл орыс ча-стушкалары ықпалында туған қысқа шумақтар. З. Бекешо-ва мен М. Төлеғұлова кезектесіп айтқанда әр орындаушы өз мақамының негізінен айрылмай отырып іштей түрлендіріп отырады.


134


Қара өлеңді шумақтап кезекпе-кезек айту дәстүрі аға буын арасында сақталған. Бұндай дәстүр еліміздің Батыс аймағында «ән төңкеру» деп аталады. Дегенмен бұндай шумақтап алма-кезек айтысуды Атырау өңірінде тек аға буынның арасынан ғана кездестірген едік.

Ресейден жиналған синхронды қара өлеңдерде кіріспе буындар өте сирек кездеседі. Батыс аймағы қара өлеңдеріне тән ай, ау, ой буындары ресейліктерден жиналған үлгілердің бунақтар арасында, әсіресе қос бунақ соңында ұшырайды, ал аяқтаушы бунақтар соңында сирек. Шетелдегі қара өлеңдердің қайырмалы түрлерінен бір ғана үлгі жазылды.

Жалпы бұл шығармаларда I, II, VI және V басқыштардың бір орында қайталанып келуі бунақ көлемінде әрі әуеннің даму барысында кең интервалдарға секіріс өте сирек. Ладта-рына келсек, эолийлік және фригийлік дыбыс қатарындағы үлгілер басым. Минорлық әндерде ионийлік, дорийлік, фригийлік ерекшелікті білдіретін басқыштар ұшырасып, осы реңде басталған үлгі каденциясы эолийлік ладымен аяқталып отырады.

Жалпы қара өлеңдер диапазонына тоқталғанда олардың шағын дыбыс көлеміндегілері мен кең (септима-октава) интер-валдар қашықтығын қамтитын түрлері өзара тең түсіп отыра-ды. Яғни осы екі түрдің біреуі басым емес. Кең диапазондағы қара өлеңдер әуендік-интонацисы әуенді-толқынды өрбиді. Өлеңдердің бунақтық түзілуі негізінен 3+4+4, ал құрылымы жағынан қайталанбалы қос тармақтың түрленіп келуі басым. Қара өлеңдердің музыкалық композициясында: ең басым түр АВ комбинациясының варианттары, содан кейін төрт түрлі әуен жолынан құралған қара өлеңдер. Келесі орынды үш түрлі мелотармақтан тұратын шумақтар құраса, бір ғана меложолдың қайталана келуі немесе түрленіп қайталануы 1 ғана үлгі кездесті.

Әндердің каденция бөлімдерінде төменгі тірек тонға II басқыш арқылы түсіп, аяқталу тән. Ішінара қара өлеңдердің бойында V, III басқыштар тірек дыбыстар қызметін атқарады.

Қорыта айтар болсақ, Еділ бойы қазақтарының қара өлең-дерінің музыкалық сипаты – қазақстанның Батыс аймағының қара өлеңдерімен бірнеше тұрғыда ортақ нышандарға ие [3].

135


1. Тұрмағамбетова Б. «Ресей қазақтарының ғұрыптық фоль-клоры» // «Қазақстан жоғары мектебі» халықаралық ғылыми-педагогикалық журнал. – № 2 (2). – 2013. – 72–77 бб.

2. Тұрмағамбетова Б. «Түркия қазақтарының музыкалық мәде-ниеті: өткені мен бүгіні (Ыстамбул сапарынан)» // Казахстан и зару-бежные казахи: Материалы Международной научн.-практ. конфе-ренции «Репатриация этнических казахов в Казахстан как составная часть государственной миграционной политики: достижения, про-блемы и путьи решения», посвященной 20-летию Всемирной Ас-социации казахов (г. Алматы, 12 октября) / Құраст.: К.Н. Балтабева, К.М. Қоңырбаева. – Алматы: Атажұрт, 2012. – С. 325–331.

3. Тұрмағамбетова Б. Қазақстанның Батыс аймағының ән мәде-ниеті. – Алматы: Тау-Самал, 2009. – 320 б.


136


МОҢҒОЛИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ МУЗЫКАЛЫ ТЕАТРЫНЫҢ ТЫНЫСЫ

Аманкелді Мұқан

Еліміз тәуелсіздік алғаннан кейін ғана әлемнің 40-қа жуық мемлекетінде өмір сүретін жалпы саны 5 млн. жуық қазақ диаспорасының басым бөлігі Қазақстанмен көрші қонған мемлекеттерде өмір сүреді екен. Халқымыздың дәстүрлі мәдениеті мен рухани қазыналары сол ортада жақсы сақталып қалғандығын, оны жинау, зерттеу ісі маңызды екендігін Дүниежүзі қазақтарының ІV құрылтайында Елбасы Н.Ә. На-зарбаев «Біз көрші елдерде қазақтың қаймағы бұзылмаған ұлтымыздың аса құнды рухани мұралары сақталғанын жақсы білеміз. Білім және ғылым министрлігі мен Мәдениет министрлігіне экспедициялар ұйымдастырып, осындай құнды мұраларды жинақтауды тапсырамын» – деп, қадап айтқан болатын.

М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бір топ ғылыми қызметкерлері «Шетел қазақтарының фольклоры,әдебиеті және өнері» атты ғылыми зерттеу жо-басы аясында үстіміздегі жылдың шілде-тамыз айларын-да Моңғолия және Ресей қазақтарыныңмәдени мұрасын зерттеу мақсатында іссапарда болып қайтты. Жоба іргелі және қолданбалы зерттеулер негізінде ҚР Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитеті тарапынан қолдау көрді.Жобаның мақсаты қиыр және таяу шет ел қазақтарының фоль-клоры, әдебиеті бейнелеу, музыка және театр өнеріндегі құнды әрі көп қырлы кешендерін тарихи-мәдени және әлеуметтану тұрғысынан кеңінен зерттеу болатын. Өйткені шетелдегі қазақтардың мәдени, рухани мұралары бүгінге дейін жүйелі, мақсатты, кешенді ғылыми нысанға айналмағандығы белгілі.

137

Жобаға институттың фольклортанушы, әдебиеттанушы, музыкатанушы, театртанушы, өнертанушылардан құралған бірнеше саланың мамандары бірігіп жеті адам экспедицияға шықтық. Экспедицияның сапары ішкі Моңғолиядан, бас қала Ұлаан-Баатардан басталды.

Бүгінде халқының жалпы саны 2 700 000 болған Моң-ғолияның астанасында 1 200 000 тұрғын өмір сүреді екен. Астанада бар театрлар жұмысын өздерінің жергілікті көрер-мендеріне емес, сырттан келетін шетелдіктердің көптеп келуіне ыңғайлап жоспарлайды екен. Сондықтанда, жылдың қыс мезігілінде театрда аса қызу белсенділік көрінбесе де жаз мезгілі қауырты жұмыстың кезі.

Ерекше әсер қалдырған көрініс Моңғол ұлысының ұлық мерекесі – Надымды тойлаудың біздің сапарымызбен тұспа-тұс келуі болды. Халық төңкерісінің 91жылдығын тойлауға арналған Надымда халықтың, Елбасыдан бастап барлық азаматтарының тайлы тұяғы қалмай ұлттық мерекелік шеңберіне тартылуы. Көшедегі мәшинелердің төбесі мен терезелеріне Мемлекеттік символ болған туды байлап, үш күн бойы зор мақтанышпен желбіретіп жүруі. Ұлттық спорттық ойын түріне айналған моңғолша күресті, садақ атуды, аламан бәйгені барша халықтың қызығушылығын тудырар жаппай халықтық ойын-сауық түріне айналдырып насихаттай алуы. Бұдан бірнеше жылдар бұрын Қазақстан ғалымдары мен зиялы қауымының бәрі жабыла іздеген, пікір таластырған елді, халықты бір тудың астына біріктірер ұлттық идея мәселесін мен моңғол ағайындардың тамаша мерекесінен, ондағы сақталған дәстүр жалғастығының жақсы сақталуынан көргендей болдық. Бабалардан қалған көне мұраны қадірлеп жас ұрпақ қажетіне жарата алса одан асқан ұлт пен халықты біріктірер алып күш, ұлттық идея жоқтай. Бұл жерде алдымен көрініс берген біріктіруші күш, әлемді қол астына біріктіріп империя еткен ұлы қаһан Шыңғысханның алып тұлғасы және одан қалған ұлы империяны еске салар мұралары.

Моңғол ұлысының Елбасы мен Үкімет мүшелерінен ба-стап тойшыл қауымның барлығы ұлттық киімдерін киіп

А. Мұқан. Моңғолиядағы қазақ музыкалы театрының тынысы

138


жүруі, ондағы орындалған өзіндік ерекшеліктер сырттан кел-ген адамдар үшін ерекше әсер қалдырады. Мереке басталатын күні ертемен Үкімет үйі алдындағы алаңға Шыңғысханның қалың түмендерін бастаған тоғыз қолбасыларының тула-ры көп санды әскери оркестрдің сүйемелдеуімен салт атты гвардиялық әскери кавалериялық топтың салтанатты шеру-мен алып шығуы, көшелерді бойлап мереке өтетін стадионға алып барып құрметті тұғырына орналастыруы әсерлі. Таң ертеңмен тамашалауға келген қарапайым адамдардың арқасын қоздырып, рухын оятатын бұл шара жиналған шетелдіктерге де ерекше әсер етті. Күресуге шығатын барлық палуандар туға тағзым ету, оны сүю, маңдайына тигізуден кейін өздерінің күресін бастап, жеңімпаздары қайтадан тудың төңірегінде қуанышын білдіруі бәрі театралды элементтерге бай, сырт қараған адамдарды қызықтырады. Отанын сүйген ұланның елге, халқына деген сүйіспеншілігі осындай етіп қалыптастырған дәстүрлерді орындаудан қалыптасса керек. Мұның бәрі халық өмірінің театрландырылған қойылымы секілді қонақтарға үлкен әсер қалдырады.

Іс сапар барысында Моңғолияның астанасы Ұлаан -Баатар қаласы мен ұлыстың ішкі аймақтарында (Дархан, Бұлған, Ша-рынгол, Баянгол, Налайх) орналасқан қазақ диаспоралары-ның өнері, мәдениетімен танысудан бастадық. Осындағы қазақ диаспорасына келер болсақ олардың саны мен сапалық көрсеткіштері де әр түрлі деректермен берілген. Ұлаан Баа-тардағы Халықаралық Түркі-Моңғол зерттеу Орталығының директоры жазушы, түрколог ғалым И. Қабышұлының 2009 жылғы жариялаған пікірінше: «... Монғолия қазақтары 270000 болса соның 110 мыңдайы Қазақстанға қоныс аударса 80 мыңнан астамы Бай-Өлкеде 70 мыңнан астамы Ховда, Эрдэнэт, Дархан, Шарынгол, Хэнтий, Дорноговь, Налайх, Ұланбатырда өмір сүруде» – дейді. [Қазақтардың мұрат мүддесі еншілес, мұра дәстүрі ортақтас» (Әлем қазақтары туралы ой толғаныс) Warning: mysql_fetch_row(): supplied argument is not a valid MySQL result resource in /home/massagan 2011/www/news/news.php on line].

139

Елшілік берген соңғы мәліметтерге сүйенсек Моңғолия-дағы қазақтардың жалпы саны қазір 100 мың адамды құрайды екен. Соның ішінде қазақтар бас қала Улаан Баатарда (8 мың) және қала маңындағы сұмындарда (елді мекендерде) (6 мың) орналасқан. Мұндағы халықтың басым бөлігі өндіріс, кен орындарында, дәстүрлі мал шаруашылығымен, оның ет-сүт, тері өнімдерін өндіру, өңдеу ісімен шұғылданады. Жаз жай-лауын малға жайлы, шөбі шүйгін ішкі Моңғолияның тамаша табиғаты аясында өткізген қандастар алдында өрген отар-лары мен ірі қараларының санына, малшылардың көңілінің жайлылығына қарап біз марқайдық. Қазақстанда дәстүрлі мал шаруашылықты өркендету ісі әр алуан колхоздастыру, ин-дустриаландыру, тың игеру, өтпелі кезеңнің толқындарынан көші қисайып қалған болатын. Сол шаруашылықты қаймағын бұзбай ХХІ ғасырға дейін алып келген Моңғолия қазақтарынан анық көрдік.

Кеңестік Одақ ықпалымен бірнеше онжылдықтар бойы дамыған Моңғол ұлысы 1990 жылғы демократиялық төң-керістен кейін өзіндік жол тауып тәуелсіздік алуы, өз бетінше еркін саясат ұстанып өмір сүруі де кеңестік Қазақстанның жо-лымен ұқсастығын көреміз. Кеңестік жүйе ыдырауымен бұл елдің ішкі, сыртқы ұстанымдары елеулі өзгерістерге түсіп тәуелсіздігін баянды ету жолында, демократиялық қоғам ор-натуда көптеген істер тындырылды. Ішкі саясатты жүргізуде моңғол халқының қазақ халқының табиғатымен жақындығын көреміз. Ғасырлар бойы малдың соңына ерген көшпелі екі халықтың өмірге, өзге көрші қонған ұлттар мен ұлыстарға көзқарастары кеңдігі, қолы ашық келетін қонақжайлылығы, бауырмалдығы айқын көрінеді. Моңғол ұлтымен бірге хал-ха, дөрбіт, урианхай, захчин, буряттармен бірге қазақ халқы да ұлыс халқының 4,5 пайызын құрап тең құқылы өмір сүріп жатқан жайы бар екен. Барыс-келіс көбейгендігі сол, кеңестік жүйе кезінде болмаған тарихи ата мекенге ұлы көштің баста-луына жол ашты.

Қандастарымыздың қалың қоныстанған Баян-Өлгий ай-мағы Моңғолия ұлысының астанасынан 1700 шақырым алыста


140


орналасқан елді мекен. Таулы алқапқа орналасқан, климаты қатал бұл өлкенің малға жұғымды болып келетін жайылым-дары мол екен.

Шілденің 14–29 жұлдызы аралығында аймақ орталығы Өлгийде орналасқан өлкетану музейі, аймақтық кітапхана, музыкалық драма театрында болып, жергілікті қазақтардың әдебиеті мен өнерінен жөн білетін қариялармен сұхбаттасып өзімізге қажетті материалдар жинадық. Моңғолияның Баян-Өлгий аймағында жарты ғасырдан астам тарихы бар қазақ музыкалы драма театры жұмыс істейді. Бұл алыс шетелдегі қазақ диаспорасының мемлекет тарапынан қаржыланды-ратын бірден-бір кәсіби өнер ұжымы, осы мемлекетте өмір сүріп жатқан барша қандастарымыздың рухани азық алатын қарашаңырағы болып саналады.

Сахна өнері шетелдегі қазақтарға екі түрлі жолмен кел-гендігін көреміз. Біріншісі: өмір сүріп жатқан мемлекеттегі халықтың сахна өнерінің ықпалымен қалыптасқан қазақ сах-на өнері, екіншісі Қазақстан Республикасының шетелдегі қандастар рухани өміріне арнайы көмек ретінде жасалған екі мемлекет арасындағы ресми келісімге сәйкес жасалған сахна өнері.

Екі түр де қатар әсер етіп дамытқан қазақ сахна өнерін біз Баян-Өлгий қазақтарының Музыкалы драма театры мысалы-нан анық көреміз. Моңғол мемлекетінің және Қазақстанның қолдауымен, қазақ кеңес театр өнерінің қалыптасыуы, дамуы үлкен әсер еткен.

Моңғолияның өз қолы өзін жетіп жеке республика бо-лып қалыптасуы Кеңестер республикаларының қалыптасу, даму жолынан алысқа кете қоймағандығын көреміз. Сая-си құрылымының қалыптасуына ықпалы зор болғандықтан біздің еліміздегі саяси қуғын сүргіндер мен репрессиялар, екінші дүние жүзілік соғыс зардаптары қатар жүріп отыр-ды. Осы республиканың Қазақстанмен шекаралас жатқан үлкен аймағының қазақ диаспорсының орнығуы және олар-дың республика саяси-экономикалық дамуына ерекше әсер етуі орталықтан алыс жатса да өзіндік үнмен көрініп

141

жатты. Моңғолия халық республикасын аудандастыру жұ-мыстары жүруінің нәтижесінде Қобдаға қараған қазақтар көп шоғырланған елді мекендегі халық саны жағынан көп шоғырланған Баян Өлгий аймағы болып қайта құрылым бо-лып әкімшілк және саяси бөлік болып қайта құрылады. Міне осы кезде жұмыс істеген Қызыл отау мүшелерінен және талант-ты жастардан құралған топты дайындау жұмысы басталып кетеді. Бұл талантты жастарды оқыту ісін сол кездегі моңғол және орыс педагог ұстаздары кеңінен тартылады. Осын-дай жолмен басталған моңғолиядағы қазақ өнерпазарының алғашқы легінің шығармашылық қызметі келесі жылдары үлкен үміт арқалатқан еді алайда бұл үміт толық іске аспай жатып екінші дүниежүзілік соғыс басталып кетеді. Бұған дейін аймақ қазақтарынан солдатқа бала алмаған моңғол үкіметі осы кезде солдатқа ер азаматтарды алып тылда еңбек еткен әйелдер, балалар, қарт адамдар барлық ауыртпалықты көтеруге үлкен күш-жігер жұмсайды.

Қазақ музыкалық театры алғашында 1940-1945 жылдары аймақтық клуб, ал 1956 жылдан бастап ұлттық музыкалық драма театры ретінде жұмыс істей бастайды. Театр өз шығармашылығын тұңғыш рет М. Құрманханның «Кезең үстінде» пьесасымен ашады. Аймақтық театр сахнасын-да М. Әуезовтің «Еңлік-Кебек», Ғ. Мүсіреповтың «Ақан-сері – Ақтоқты», «Қозы Көрпеш, – Баян сұлу», Ә. Тәжібаевтың «Жалғыз ағаш орман емес», Ә. Әбілевтың «Бір семья», Ш. Хұсайыновтың «Көктем желі», Қ. Мұхамеджановтың «Құдағи келіпті», Ч. Чимэдтің «Жүрек әмірімен» және «Гудок даусы», Б. Ақтанның «Жаман мен Ермаһан», М. Құрмаханның «Жа-сыл дән», «Тұлба көл шайқасы» пьесаларымен қатар Евгений Брусиловскийдің «Қыз Жібек», Д. Дамдисуреннің «Керім-ау, айдай» атты опералар да қойылды. Театр құрамында хор, дра-ма, балет кластары мен ұлт аспаптар оркестрі жұмыс істейді. Театрда әр жылда қазақстандық белгілі музыка мамандары Хабиббола Тастанов, Алдаберген Мырзабеков, Мәлгаждар Әубакіров секілді музыканттар кеңесшілік қызмет атқарып, жоғары дәрежедегі өнер биігіне көтеруге үлес қосты.


142


1990 жылы театрдың жылжымалы сахнасы бар жаңа ғимараты пайдалануға берілді. Дәл осы жылдары Қазақстанға қарай бет бұрған көш басталып оның алдыңғы сабында осы елдің бетке ұстар серкелері болған біраз азаматтары кетеді. Қалың көшпен бірге өнер мен мәдениеттің таңдаулы өкілдері ата жұртқа бет бұрып, бұрын белсенді жұмыс істеген өнер мекемесінің жағдайы төмендеп, қиын-қыстау жағдай осы кез-де көрініс берді. Мұндай посткеңестік кеңістіктегі қиындықтар барша өнер мен мәдениет мекемелерінің басында болған жәйт десек қателеспейміз. Ол көптеген мәдениет пен сах-на өнерінің басынан кешкен қиындыққа толы жылдар бола-тын. Қазақ театры да сол кезеңнің шеңгелді құрсауынан 2000 жылдары босады. Еліміздің экономикалық хал-ахуалы түзеле бастап, мәдениетке қарайлауға мүмкіндік туған кезде барып қисайған көшті түзеуге қол жеткіздік. «Мәдениетті қолдау» болып белгіленген сол жылдан бастап орталықтағы және облыстардағы өнер ұжымдарының жағдайына қарайласқан Үкімет пен жергілікті басқару органдары азды-көпті қол-дауларымен қазақ театрына бет бұрды. Сол кезде Баян-Өлгий Қазақ музыкалы театрының басты мамандары мен қатар-дағы қызметкерлеріне деген тапшылық өткір сезіліп театр шаруашылығы тұралап қалды. Барлық шығармашылық цех-тарында жетекші мамандардың орны ойсырап, кеткендерді ауыстырар жастардың болмауы, шығармашылықтың аяғына шідер болды. Бұл біразға дейін шығармашылық тоқырауға ұрындырған ауыр жылдар болатын. Міне сол қиындықтың беті қайтып Баян-Өлгийдегі музыкалық драма театры соңғы жылдары өзінің күнделікті шығармашылық жұмысымен жүйелі айналыса бастаған секілді. Көп жылдар бойы жи-нақталған мәдени құндылықтар сол қиын аумалы-төкпелі за-ман дүмпуімен тарыдай шашырап кеткендігі өкінішті.

Бүгін бұл театр труппасы құрамында 14 бишілері, 13 адамдық хор-драма әнші-актерлері, 26 адамдық ұлт аспап-тар оркестрінен тұратын шығармашылық ұжымның (де-рек театрдың ресми дерек көзінен алынды) келбетін көрдік.Әрине, театр болғасын бірінші кезекте сахнасында жүретін

143

спектакльдері арқылы баға беру керек болса дағы біздің Баян-Өлгий қаласында болған кезіміз Моңғол ұлысының 91 жылдық мерейтойымен қабаттаса келуіне байланысты болғандықтан, мерекелік концертті тамашалау арқылы шығармашылық ұжым туралы өзіміздің көзқарасымызды айқындауға тура келді. Бұлай ету музыкалық драма театры секілді күрделі ұжым үшін асығыс, атүсті жасалған қорытынды боларын біле, көре отырып барды бардай беруге мәжбүр болдық. Ол жұмыстың нәтижесін біз қалада болған бірнеше күндер бойы ұжым жұмысымен танысу, кітапханадағы мерзімді баспасөзде бар аз ғана деректерді жинап зерттеу, театрдың көзі тірі сана-улы ардагерлері мен бүгінгі әртістерімен жүздесіп сұхбаттасу барысында байқап толықтырдық.

Біз тамашалаған концерттік бағдарлама Моңғол ұлы-сының ерекше аталынып өтетін мерекелік даталарына жататындықтан салмақты дайындық жұмыстарын қажет ет-кен. Ұйымдастыру жұмыстары мен бағдарламаны түзуі ба-рысында театр ұжымы жұмыла көтеріп мерекелік салтанат-ты кештің заңды жалғасы болған музыкалық бөлігін жоғары деңгейде өткізуге барын салғандығын көрдік. Театрдың әкімшілігі өздерінде бар шығармашылық ұжымдар мен же-келенген орындаушыларды өздерінің ұтымды репертуары-мен концерттік бағдарлама сыйлады. Сахнаның алғашқы ашылуынан бастап концерттік кештің соңғы аккордына дейінгі кезектесіп келген концерттік нөмірлер арасында қоюшы режиссердің қолтаңбасы, тыңғылықты жасалған дайындық жұмыстарының ізі анық көрінді. Театр директо-ры әрі концерттің режиссері Өсерхан мырза концерттің бір деммен өтуіне басар назар аударып, кешті басынан аяғына дейін жүйелі құрастыра білген. Концертке енгізілген репер-туардан залға жиналған көрерменге әр алуан үлгідегі дәстүрлі жеке ұлт аспаптарының орындауы мен ұжымдық (оркестрлік), ансамбльдік орындаушылық үлгілерін көрсетті. Бұл әсіресе те-атр оркестрінің орындауындағы күй шығармалары мен жеке әншілерге жасаған сүйемелдеуінде, домбыра, сыбызғы, саз-сырнай аспаптарының қосыла орындауындағы туындыларда көрініс берді.


144


Бағдарламада халық ән-күйлері, әлем, қазақ, моңғол классикалық және заманауи композиторларының туынды-ларынан түзілгендіктен, залға жиналған халыққа жететіндей тартымды.

Театрдағы хал ахуал бұл кезде қазақстандағы секілді болғандықтан маман ретінде тереңнен сезіне отырып, кейбір «әттеген-айлар» жайлы айтпай кете алмаймыз. Алдымен:

«Театр киім ілгіштен басталады» дегендей, бүгінгі театр әкімшілігі тарапынан театрды басқару ісінде, ұжыммен жұмыс стилінде белгілі бір қауқар, басшылықтың жігерлі істерінің нышаны бар десекте, ішкі тәртіптің босаңдығы көрінеді (теат-рда темекі тарту, арақ ішіп келу, уақытында жұмыс тәртібінің орындалмауы, театрдың іші-сыртының тазалығының өз деңгейінде болмауы);

«Кешегісін ардақтамағанның ертеңі бұлыңғыр» – театр өзінің бүгінін ойлап, өткен тарихына, кешегі күніне немқұрайлы қарайтыны ойлантты (театр архивінің болмауы, болса да жұмыс жасауға қажетті бірде бір құжатты ала алма-уымыз, театрдың өткен тамаша тарихын, талантты аға буын режиссерлері мен актер-әншілернің шығармашылығы жай-лы ауыз тұщытарлық жазылған дерек көзін бар деп ешкімнің көрсете алмауы т. б.);

театр ұжымының жаңадан қанаттанған талантты жас-тары баршылық екен десекте, тек оларды шығармашылыққа тартып, көміліп жатқан шеберлік қырларына жол ашатын соны ізденістердің жоқтығы;

театрдың мол шығармашылық мүмкіндігін (драма, әнші актерлері, ұлт аспаптар оркестрі, би ұжымдары, ғи-маратты т. б.) кеңінен пайдаланып нарықтық қатынас талап еткен өзін-өзі қосымша қаржылай пайда тауып театрдың материалдық деңгейін көтеру, шығармашылықты дамыту ісіне толық пайдалануда деп айта алмаймыз;

Театрдың бүгінгі тыныс тіршілігінде бұрынғы салып кет-кен жолды жалғастыруға, кездесіп жатқан шығармашылық, материалдық қиындықтарға қарамастан ұжымды ұстап тұру, халықтың рухани-мәдени сұранысын өтеуге талпыныстар бар.

145

Кәсіби мамандардың жетіспеушілігі, жаңа шығармашылық идеяның болмауы бүгінгі таңда алыс шетелдегі жалғыз қазақ кәсіби театрының тынысын қос өкпеден қысып келеді. Бұл қазақ театрының шығармашылық келбетін жақсарту, өзіндік ұлттық бояуы мол ұжым болып сақталып қалуы үшін жергілікті бюджеттен бөлінетін қаржымен бірге Қазақстан Республикасы да шығармашылық тұрғыда барынша қолдау көрсетіп отыру қажет деп білеміз.

Моңғолиядағы және Ресейдегі, жалпы алыс-жақын шетелдегі қазақтар Қазақстанды ата жұртым деп арқа тұтқандықтан, ол қандастарымызға қолда бар мүмкіндік-терімізге сай көмек беруді кең көлемде ойластыруымыз керек. Ол үшін:

Шетелдегі қазақты қазақ етіп көрсететін олардың ана тілін ұмытпай жетік меңгеруі, жергілікті саны басым титул-ды ұлттың жетегінде ассимиляцияға ұшыратпауды ойласты-ру қажет. Өз ана тілі мен салт-дәстүрінсіз қазақ өзін толық қазақпын деп сезіне алмайды және ұрпағының болашағын ойлаған ата-анасы қалай болғанда да баласын өз үйіріне қосуға асығады. Сондықтан бірінші кезекте қазақ тығыз орналасқан елді мекендердегі мектеп жасындағы балаларына ана тілінде білім алуына барынша жағдай тудыруымыз қажет.

Олардың рухани-эстетикалық сұранысын қанағаттандыру, талап-тілектерін жүзеге асыру арқылы оларға әлемді мекен ет-кен қазақ ұлтының белсенді мүшесі екендігін ұмыттырмауға күш салу керек. Ол үшін жергілікті жерлерде бар кітапханалар, клубтар, концерттік ұйымдар, театрлар желісіне ата жұрт – Қазақстаннан кітаптар, оқулықтар, кәсіби орындаушылардың концерттік бағдарламалары, сахна, музыка, бейнелеу шебер-лерінің шеберлік кластары бір ізділікпен тұрақты өткізіліп тұ-руы керек. Онысыз азшылықта болатын қандастарымыз рухани ашаршылық пен азғындыққа ұрынып қалу қаупі бар. Рухани құлдыраған халық өзгелердің өзеуреген ықпалы мен сан алуан діни, экстремистік ағымдардың жетегінде кетуі әбден мүмкін.

Біздің сапарымыздың барысында ерекше назар аудартқан жәйлар деп төмендегі тұжырымдарды атап өтуге болады:


146


Моңғолия қазақтары бүгінгі таңда шетелде өмір сүріп жатқан қазақ халқының құрамдас һәм ажырамас ірі санды бөлігі;

Өзге тарихи ортада ұзақ жылдар өмір сүре отырып қазақ халқының үлкен этникалық тобы ретінде өзіндік өмір-сүру, ұлттық мәдени дәстүрін жақсы сақтап қалған;

Халықтың бір бөлігі ата жұртына қайта көшіп ба-рып жатса дағы, басым бөлігі әліде болса сол жерлерді ме-кендеп, сол елдің ауасын жұтып, суын ішіп, нанын жеуде, сол мемлекеттердің ірі ұлттық диаспорасы ретінде өнері мен мәдениетін, тілін, салт-дәстүрімен сол елдің көп көп санды ұлттық өкілдерінің құрамын байытып отыр;

Қандастардың мәдени және рухани өсуіне ерекше назар аударып Қазақстанда шығатын баспа мекемелерінен мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптардың бағдарлы (це-левое) бөлігін, БАҚ өнімдерін шетелдегі қазақ ауылдарындағы мектептер мен кітапханалар қорларын толықтыруға пайдала-нуды арнайы тапсырыспен қолға алу керек.

Қазақтардың тарихи отанынан шалғайдағы жалғыз мемлекеттік деңгейде қаржыландырылатын Баян-Өлгий музыкалық театры шетелдегі қазақ халқының рухани-мәдени ортасын сақтаған, келешекте дамытатын маңызды өнер орда-сы деп біліп жан-жақты қолдау көрсетілуі керек.

Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасы Үкіметінің ал-дында шетелдегі қандастарының қазіргі рухани эстетикалық хал-жайын жақсарту, бір қалыпты демеушілік жасау, одан әрі жетілдіру мәселесі күн тәртібінде тұр. Шетелдегі қазақтар Қазақстан Республикасынан, Мемлекеттік ресми орган-дар тараптан салмақты да салиқалы көмек беруді, олардың азаматтық, құқықтық, ана тілінде оқуы мен тәрбиеленуіне, тарихи отанынан ақпарат көздерін кедергісіз алуына, діни ұстанымдарының еркін болуына мүмкіндіктер беретін оңтайлы жағдайлар жасауды тұрақты назарда ұстауды қажет етеді.

147

МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ ӘЛЕМІНДЕГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

Меруерт Бижанова

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХІ ғасырдың басы қазақ халқы үшін тарихи толқымалы жағдайларға, қазақтың ұлт ретінде өмір сүру тағдырын шешуі мүмкін болған оқиғаларға толы кезең болды. Егеменді Қазақстан өзінің тәуелсіздігін нығайта түсумен қатар алыс және жақын шет елдердегі отандастарына ерекше көңіл бөліп жатқаны белгілі. Кезінде елімізден түрлі себептермен көшіп кеткен қандастарымыз барған жерінде өзге халық арасына ұлттық болмысын, ана тілін, салт-сапасын, мәдениетін, өнерін барынша сақтап қалуға тырысты. Берісі Қытай, Моңғол, арысы Ауған, Үнді, одан әрі Түркия мен Батыс Европаға өтіп кетсе де, қазақи болмысын сақтап, шетелдегі қазақ диаспорасы ретінде қазақ ұлтының бір бөлшегі болып өмір сүруін жалғастырды. Сондай диаспорының бір тобы Моңғолиядағы қазақтар.

Осы қазақ диаспорасының келешегіне көз жүгіртіп, ұлт болып сақталуына мүмкіндік жасаудың маңызы зор. Ал-тай тауының теріскей бетінде қазақ ұлтының шағын тобы өз бетінше дербес өмір сүріп, білім-ғылым көшінен қалмай, ана тілін қастерлеп, өз ұлтының рухымен, мәдениетімен, өнерімен сусындап, рухани байлығының сарқылмастай қорын жинап келді. Сондықтан Моңғол қазақтарының мәдениетін зерттеу, соған орай пәрменді бастамалар көтеріп, бағыт-бағдар беру, олардың білім алуда, мәдени-рухани дамуда өткізген тағдыр талабына есеп жасап, диаспора мәселесіне қатысты стратегиялық ұстамын белгілеп, саясат жүргізу ұлт мүддесінен туындайтын өзекті мәселе. Моңғол қазақтарының мәдениетін, өнерін зерттеп, саралап, қорытынды жасау бүгінгі күні ғылыми маңызы бар іс болып табылады.

М. Бижанова. Моңғолия қазақтарының этномәдени...

148


Тарихи деректердi сүйенсек, Моңғолияға қазақтар алғаш 1860 жылдары, яғни Ресей мен Қытай империясы қазақ жерiн бөлшектеп, алғаш шекара бағанын қадай бастаған тұста, Моңғолияның Маньчжурияның бұғауынан босап жеке шаңырақ құруға ұмтылған кезеңiнде қоныс аударған екен. Моңғолия мен Қытай арасындағы шекара 1930 жылдарға дейiн ашық болғаны белгiлi. Осы уақытта мал жағдайына орай Алтайдың күңгейi мен терiскейiне көшiп-қонып жүрген қазақтың бiр бөлiгi Моңғол билеушiсiнен арнайы жер сұрап, Алтайдың арғы бетiнде қонақтап қалған делiнедi.

Баян-Өлгий аймағы саяси-әкiмшiлiк бағыныштылығы жағынан Моңғолияға тиесiлi болғанымен, осы 70 жыл iшiнде ондағы идеология қазақы идеология болды. Қазақтың жырақта тiгiлген жеке отауындай күй кештi. Алыс шетелдегi дәл осындай өзгеше құрылыммен жасақталған, жеке мәдени автономиясын құрған қазақтар бiрден-бiр деп айтуға болады.

1940 жылы тамыз айында 20 киiз үймен алғашқы құрылтайы болып өткен. Осы құрылтайда Қазақтың ұлттық Баян-Өлгий аймағын құру туралы Қаулы қабылданып, оның басшысы ретiнде Бежеұлы Қабиды сайлау туралы шешiм шыққан. Баян-Өлгий аймағы жасақталғанда, 10 аудан (сұмын), 56 ауылдан (бақ) тұрған екен. Бұнда 7063 отбасы, 32 мыңнан астам адам, 9 миллионнан астам малы болған екен.

Осы кезеңнен бастап, Баян-Өлгий аймағына Қазақстаннан арнайы мамандар келiп, әр саланың көркеюiне, дамуына өз үлесiн қосты. Әр ауылда жаңадан сауат ашу мектептерi ашы-лып, ұлттық газет-журналдар шыға бастады, ұлттық баспаха-на салынды, ұлттық музыкалық драма театр ашылып, алғаш 40 адамнан құралған ұлт аспаптар оркестрi құрылды. Осы кезде Қазақстаннан Абай Қасымов, Шәрiп Өтепов секiлдi са-яси қайраткерлер келсе, Алдаберген Мырзабеков, Хабиболла Тастанов секiлдi өнер қайраткерлерi қазақ ұлттық театрының шаңырағын тiктеуге ат салысты. Ал, Төлеубай Қордабаев, Тiлеубердi Сауранбаев секiлдi оқу-ағарту саласының маман-дары әр ауылда мектеп ашуға кiрiстi. Тағы бiр айта кетерлiгi – мектептердегi оқу-ағарту iсi, идеологиялық iс-шаралардың

149

барлығы Қазақстанның бағдарламасымен жүргiзiлiп отыр-ды. 1990 жылға дейiн Қазақстанда жарық көретiн мерзiмдi басылымдардың барлығы Баян-Өлгийге жеткiзiлiп тұрды. Оқулықтардың барлығын дерлiк Қазақстаннан алатын. Тек қана Моңғолияның жағрапиясы мен тарихын, әдебиетiн моңғол тiлiнен қазақ тiлiне аударып шығаратын [1].

Моңғолия үкіметінің тұрақты Парламенті Кіші Құрыл-тайдың 1940 жылы 27 шілде күнгі № 37 қаулысы бойын-ша Қазақтардың Баян-Өлгий» (Байбесік) атты жеке аймағы құрылуы Моңғолиядағы қазақтардың саяси-әлеуметтік және мәдени өміріндегі жаңа қадам, қазақтардың бір бөлімі Моңғолияда түбегейлі мекендеп қалуының негізі болды. Баян-Өлгий аймағы алғаш құрылғанда 10 сомон /13/ 56 баг /14/, 7063 жанұя, 32301 жан, 920480 бас малы болды. Ол кезде 32 301 адамның 24 мыңға жуығы қазақтар болатын /15/. Бұл оқиға моңғолиядағы қазақтардың өсіп өнуіне ғана емес өзіндік мәдени-этникалық салтының қалыптасуына үлкен әсерін тигізді.

Баян-Өлгий аймағының құрылуы – тек Моңғолия үшін емес, жалпы қазақ үшін ерекше маңызға ие болды. Бұл жер-де қазақтың этно-мәдени салтын өте жақсы ұстаған бір отауы қалыптаса бастады. Қазақ сан жағынан да, рухани жағынан да өсіп жетілді. Қазақстанға көшіп келгенімен қоса есептеген-де, Моңғолия қазағының саны 170 мыңнан асты. Тек қазаққа тән мәдениет, әдебиет, ғылым, білім, ақпараты дамыды. 1965 жылдан бері қарай Моңғолияда қазақ радиосы күніне бір сағат эфирге шығады. Осы радио сондағы қазақтарға рухани тұрғыдан ерекше әсер етті.

Бүгінге дейін Моңғолия қазақтары арасынан 24 ғылым докторы, 61 ғылым кандидаты, 26 адам Моңғолияның Еңбек ері, 70 қазақ Моңғолияның еңбек сіңірген қайраткері атанған, 8 адам мемлекеттік сыйлықтың иегері болған.Моңғолияның саяси-қоғамдық өмірінде ерекше рөл атқарған саяси қайраткерлер туып шықты. Айталық, жоғарыда аты аталған Қаби Бәжіұлы, партия комитетінің төрағасы болған, кейін Ұлы Хуралдың (Жоғары Кеңес) басқарма мүшесіне сайланған


150


Ноғай Шымшырұлы, Қашқынбай Мәлікұлы – Моңғолия Парламентінің хатшысы, Мұқан Жылыбайұлы – ұлттар комиссиясының бастығы, Жәмила Әпсаламқызы Ұлы Хурал депутаты болды.

Моңғолияның әуе күштерінің бас қолбасшысы, даңқты ұшқыш Мұқарыс Зайсанов, батыр Ікей Мәзімұлы, әйгілі ұстаз Шолтай Советұлы, академик Мекей Әбішұлы, Мағыш Аятқанұлы, халық әртісі Қибатдолда Жұмапиұлы, әйгілі ақын Ақтан Бабиұлы, сыбызғышы Құмақай, әйгілі күйші Бай-ысхан Рапиұлы, Құрметбек Байтазаұлы, Тілейхан Орынұлы, Мұсахан Қаматжанұлы сияқты қайраткерлер туып шықты. Олар – мемлекет көлемінде үлкен рөл атқарған адамдар.

Қазақ диаспорасын зерттеуші ғалым Зардыхан Қинаят-ұлы: «Меніңше, шетте отау көтерсе де, қазақ мәдениеті үшін ұланғайыр үлес қосқан Баян-Өлгий аймағының 70 жылдық ме-рейтойы тек Моңғолиядағы қазақтардың ғана тойы емес, бұл жалпы қазаққа тән мереке болуы тиіс. Өйткені, шеттегі қазақ диаспорасының ішінде Баян-Өлгий секілді ерекше құрылым өте аз» –деп өзінің Баян-Өлгий аймағының саяси-тарихи мәні жөнінде Азаттық радиосына берген арнайы сұхбатында атап өтті [2].

Елшілік берген соңғы мәліметтерге сүйенсек Моңғолия-дағы қазақтардың жалпы саны қазір 100 мың адам екен. Соның ішінде қазақтар бас қала Улаан Баатарда және қала маңындағы сұмындарда (елді мекендерде) орналасқан. Мұндағы халықтың басым бөлігі өндіріс, кен орындарында, дәстүрлі мал шаруашылығымен, оның ет-сүт, тері өнімдерін өндіру, өңдеу ісімен шұғылданады. Жаз жайлауын малға жайлы, шөбі шүйгін ішкі Моңғолияның тамаша табиғаты аясында өткізген қандастар алдында өрген отарлары мен ірі қараларының санына, малшылардың көңілі жайлы. Ата кәсіп болған мал шаруашылығының қаймағын бұзбай ХХІ ғасырға дейін алып келген Моңғолия қазақтары деуге болады [3].

Салт-дәстүр, тілі қазақша сақталып, оны өздерінің мақтанышы санап келген моңғолиядағы қазақтардың басы-на да қиындықтар келді. Білім жүйесіне енгізілген өзгерістер

151

кері әсерін тигізді. «Білім жүйесі біріңғай – моңғол елінің тесттік жүйесіне бағынуы керек» дегенге бейімделген оқу басқармалары ендігі жерде оқулықтарын тек қана моңғол тілінде басып шығаруды қолға ала бастады. Мұның өзіде ой-лантын жағдай.

Тәуелсіздік алғаннан кейін құрылған Дүниежүзі қазақ-тары қауымдастығы алыстағы ағайынның рухани қажетін қанағаттандырып,біраз игі шараларға мұрындық болып келеді. Отандастарымызды көшіріп әкелу мәселесі сол елдегі елшіліктер арқылы іске асатындығын бағамдаймыз. Осы елдердегі қандастарға көрсетілер рухани көмектер мәдени орталықтар арқылы жүзеге асады. Елшілік қызметінің – Сыртқы істер министрлігінің құзыреттілігінде болуына бай-ланысты олар өзге елдің ішкі ісіне араласа алмайды.

Кеңестер Одағындағы қазақтардың тілін сақтап қалған ән, күй, кітап, кино, театр, радио-теледидар, қазақ мектептері... тағы басқалар дегенді жоғарыда айтып өттік. Бүгінгі таңда қолымызда бар ең үлкен көмекте осы өнер мен мәдениет са-ласында пайдалануымыз қажет. Әсіресе, отандастарымыздың біраз бөлігі өмір сүріп жатқан Қытай, Ресей, Өзбекстан, Моңғолия, Қырғызстан секілді көршілес отырған елдермен рухани-мәдени қарым-қатынаста болуымыздың маңызы зор. Көші-қон комитетінің жанынын «қазақ диаспорасының мәдени орталығы» сынды арнайы бөлім жұмыс атқаруы керек. Осы құрылған ұйым өз еліміздің үкіметтік және қаржылық мүмкіндіктерін пайдалана отырып, құзырлы министрлік-термен тығыз байланыс орнатып, шеттегі қазақтармен рухани бірлік қалыптастыру қажет. Бұл барыста Қазақстан тарапы байланыс жасаушы елмен екі жақты қарым-қатынастардың күшеюін және стратегиялық әріптестік қатынастарды пайда-лана отырып, ондағы қазақтардың төл мүддесіне сай келетін және ұлттық рухын нығайтатын жүйелі, нысаналы және бай-ыпты саясат жүргізуі қажет болады. Мұнда әсіресе Мәдениет және Ақпарат министрлігі мен Білім министрлігінің көмегіне көп зәрулік туады. Атап айтқанда шетелдегі қазақтың руха-ни әлеміне тікелей әсер ететін – кітап, газет-журнал, кино,


152


радио-телевизия, ән-күй, би, сурет сынды өнер туыныда-ры, әр түрлі мәдениет алмасулар, оқушылардың бір-біріне барыс-келісі арқылы өтетін олимпиядалары, спорттық бәсеке, т. б-лар ұтымды ұйымдастыру қажет.

Қазіргі заманның ең өткір ақпарат құралының бірі әрине, радио- телевизия. Отандастарымыз «Қазақ радиосын» тыңдап, «Хабар», «Қазақстан ұлттық телеарнасын» көретінін еске-ре отырып, радио-телевизияда шетел қазақтарына қатысты (немесе «Шетелдегі қазақтар» деген тақырыппен) арнайы бағдарлама ашу жөн секілді. Мүмкін болса онда шетелдегі қазақтардың өткен тарихы, бүгінгі тірлігі, әйгілі адамдары, болашақтық бағыты көрсетіліп отыруы керек. Әрі қандастар тұрған сол елдегі қазақтардың радио-телевизия тарату орын-дарымен арнайы байланысқа шығып, қазақ елінде түсірілген фильмдерді («Қазақфильм» немесе басқа да студиялар) оларға сыйға беріп, тегін тарату ісін қолға алған жөн. Ән-күй жағынан да ондағы қазақ радио-телевизиясына үнемі тегін көмек көрсету керек.

Қазақстан тарапы үнемі шетел қазағына бағытталған іс-шаралар ұйымдастырып, оған әр шетелден өкілдер қатыстырып отыруды жыл сайын емес, ай сайын орын-дап отыруы керек. Ол тек қана ақындар айтысы, мүшәйра, концерттік байқаулармен шектеліп қалмай, әр түрдегі, әр мамандықтағы ғылым және өнердегі көп саланы қамтуы ке-рек. Соның ішінде мектепаралық, университетаралық, өнер ұжымыаралық барыс-келістер көбейсе, ондағы қазақ жастары біздің ортамызға жиі келіп, ұттық болмысының жоғалуының алды алынар еді. Бұл шаралар Қазақстанда ғана өткізілмей, кезі келгенде қандастар тұрған сол шетелдердің орталық қалаларында өткізіілп тұрса тиімді болар еді [4].

Сонымен қазақтар тұрған шетелдегі басылымдар мен қазақстандық басылымда арасындағы және БАҚ өкілдері арасындағы, Жазушылар одағы арасындағы байланыстарды күшейту арқылы қазақ тіліндегі кітаптар мен басылымдардың сыртқа шығарылуын, өзара алмасуын, кітап көрмелері мен жаңа кітаптар тұсаукесерлерін өткізуін, түрліше түсіндірме

153

сөздіктердің, энциклопедиялық еңбектердің дер кезінде жетіп тұруын, ондағылардың Қазақстандағы қазақ басылымдарын пошта арқылы жазғызып оқуын қамтамасыз ету керек.

Шетелдегі қазақтардың қазақстанға келу немесе келмеуі өздерінің таңдаулары. Дегенменде қазақтардың қазақ бо-лып өз болмысымен өмір сүруі үшін қамқорлық көрсету барлық қазақ азаматтарының ғана емес, қазақ мемлекетінің де бұлжымас парызы деп ойлаймын.


1. Есенгүл Кәпқызы. Баян-Өлгий аймағы – бұзылмаған қаймағы. – Түркістан, 18 қазан, 2012 жыл.

2. Моңғолия қазақтарының жалпы қазақ үшін бергені көп (тарих ғылымдарының докторы, профессор, Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнография институтының бас ғылыми қызметкері Зардыхан Қинаятұлы Баян-Өлгий аймағының саяси-тарихи мәні жөнінде Азаттық радиосына берген арнайы сұхбаты) // http://qoshaq.wordpress.com/2012/03/07/

3. Мұқан А. Моңғолия және Ресей қазақтарының бүгінгі хал күйі // Керуен ғылыми және көркем әдеби журнал, 2012, №3.

4. Жәди Шәкенұлы. Шеттегі қазақ біздің рухани көмегімізге зәру // http://www.kazaitys.kz/kz/article/view?id=74


154


МОҢҒОЛИЯ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ АСПАПТЫМУЗЫКАСЫНДАҒЫ «ЖОРҒА АЮ» КҮЙЛЕРІ

Айнұр Қазтуғанова

Моңғолия қазақтарының аспапты музыкасында «Жорға аю» күйлері ерекше орынға ие. Сол аймақтың сыбызғышылары мен домбырашылары бұл туындыны өз репертуарына енгізіп, асқан шеберлікпен орындайды. Атап айтқанда, сыбызғышылар Кәлек Құмақайұлы, Т. Жұмайхан, Еңбек Абдоллаұлы, Әлен Сәметұлы, Арыстан Абдоллаұлы, Самырық Боғдахан, дом-бырашылар Хұсайын Майшыбайұлы, Т. Даниял, Моңғолхан Қайрошұлы, Тілекберген Мұсаұлы және т. б.

Бүгінгі күнге дейін жарыққа шыққан күй жинақтардан [1; 2; 3; 4] және моңғол елінің аймақтарына жасалған іс-сапарда жиналған материалдардан табылған нұсқаларды тиянақтау барысында «Жорға аю» күйлерінің шығу тарихы, музыкалық болмысы, орындаушылық ерекшелігі бірнеше сұрақтардың басын ашып, бұл күйлерді зерттеу тұрғысында ізденістерге жетеледі. Мәселен, зерттеу жұмыстарында: «Баян-Өлгей күйлері көне архаикалық аңыз күйлерінің молдығы және сол күйлердің көп варианттығы жағынан да байлығымен ерекшеленіп тұрады («Жорға аю» күйінің төрт түрін аңыздарымен қоса кездестіруге болады). Сонымен бірге аймақта тартылатын сыбызғы мен домбыра күйлерінің көпшілігі бір-бірімен араласып (бір-бірінде орындалу), бір аңызда домбыра, енді бір аңызда сыбызғы күйі болып айты-лып, тартыла береді» [5, 11 б.] – деген пікір кездеседі. Яғни бір күй домбырада да, сыбызғыда да тартыла береді, сондай-ақ аңыздары араласып жүреді яғни сыбызғыдағы «Жорға аюдың» аңызы домбыраның күйіне келеді немесе керісінше домбыраның күйі сыбызғымен тартылады. Тағы бір дерек-

155

А. Қазтуғанова. Моңғолия қазақтарының аспапты...

ке тоқталып өтсек Баян-Өлгий аймағында тұратын уранхай және тува халықтарының сыбызғышылары да «Жорға аю» күйін тартатын көрінеді. Бұл туралы: «Урианхай ұлтынан Чойжил, Байжан, Аткейлер болса, тува ұлтынан Тотай, Хауг-тар сыбызғы тартатын. Бұлардың тартатын күйлерінің ұлттық сарыны бөлектеу болғанымен «Ертістің толқыны», «Балжин кер», «Жорға аю» сияқты күйлерде ешбір айырмашылық болмайтын» [6, 27 б.] – деп жазылған деректер қалған. Әрине бұл тұрғыдан алғанда қазақ сыбызғышылары мен уриан-хай және тува сыбызғышыларындағы күйлердің ұқсастығын қабылдауға болады, себебі олар сыбызғыны қазақтардан үй-ренген және олардың аспаптары ұзынырақ келгені болмаса, бір-бірінен айырмашылығы жоқ көрінеді. Ал домбыра аспа-бы мен сыбызғы аспабының құрылысы, орындалу ерекшелігі мен мүмкіншіліктері бір-бірімен салыстыруға келмейтінін ескерсек, бұл қалай болғаны дейсің? Ал аңыздары ше? Сон-да аңыздарының мазмұны бір-бірімен сабақтасады ма? де-ген сұрақтар мазалайды. Бұл сұрақтарға жауап іздеу бары-сы, «Жорға аю» күйлерін музыкалық және беймузыкалық компоненттер тұрғысынан салыстырмалы талдау арқылы қарастыруды талап етеді.

Мақалада беймузыкалық компоненттерге жататын кате-горияларды (күйдің аты, аңызы, шығарылу себебі, атқаратын міндеті және т. б.) анықтау, жүйелеу, талдау арқылы елдің та-рихи тағдырымен тығыз байланысын белгілеп, оның мәнді, маңызды тұстары сараланады.

«Жорға аю» күйлері тақырыбы жағынан «Аққу», «Бозін-ген», «Ақсақ құлан», «Өрелі кер», «Кеңес», «Терісқақпай», «Байжұма» сынды аттас күйлерге жатады. Себебі, Баян-Өлгий аймағында төрт нұсқасы болса, қытай жерінде тұрып жатқан қазақтарда және Қазақстанның аймақтарында бұл күйдің басқа да түрлері кездеседі.

Аюдың бейнесі жалпы көптеген халықтардың көне на-ным-сенімдерінде орман иесі, қасиетті тотем, шамандардың көмекшісі, аңдардың қорғаушысы ретінде қабылданып, осыған орай түрлі рәсімдердің өткізілетіні белгілі («аюға

156


мінәжат көрсеткен», «аю мерекесін өткізген», «аюдың биін салған» және т. б.).

Ал қазақтың дүниетанымында аюдың бейнесін қазақ ертегілері мен көне күй аңыздарынан аңғаруға болады. Соның бірі «Жорға аю» туындыларының аңыздары мазмұны жағынан біреуі жер асты әлемімен байланысты өзен-суға кеткен жан-жануарлар мифіндегі күйлердің қатарына жатса, екіншісі аңшылық өмір мен ғұрыптық дәстүрге тамырлаған. Ойымыз-ды дәлелдеу мақсатында екі күйдің аңызына тоқталып өткенді жөн көрдік.

Жер асты әлемімен байланысты өзен-суға кеткен адамдар мен жан-жануарлар мифіндегі «Жорға аю» күйінің аңызы: «Бір аю аралға апан салған екен. Бірде ол қонжықтарына жем іздеп тауға шығып кетіпті. Сол уақыттан нөсер жаңбыр жау-ып, сел жүреді. Тасқын су аюдың апанын құлатып, күшіктерін шайып әкетеді. Судың бетінде қалқып кетіп бара жатқан қонжықтарын көрген аю таудан жорғалап түсіп, оларды құтқарып алып қалады. Содан аю жорға боп шыққан екен дейді. Бұл күй сондағы аюдың жүрісін бейнелейді» [2, 66 б.], оған ұқсас тағы бір аңызында «Тау тарланы аю баласын ертіп суға түседі. Суды қызықтап ары-бері өтіп жүрген аюдың ба-ласы суға кетіп қалады. Арынды өзеннің ағысын жеңуге дәрмені келмей ақ көбікпен араласып ағып бара жатқан ба-ласын шығарып алуға шамасы жоқ аю балпаңдап ағып бара жатқан баласымен қатарласа өзенді жағалап жүгіре береді. Сондағы аюдың жүрісі деп шертеді. Бұл күйді сыбызғымен тартылатын «Жорға аю» күйі туралы да да осылай айтады» [1, 40 б.] – деп жазылған. Бір аңызда өзен-суға ағып бара жатқан қонжықтарын аю құтқарып қалса, екіншісінде алмалсыздан балаларын құтқара алмай жер асты әлеміне тапсырады.

Аңшылық өмір мен ғұрыптық дәстүрге тамырлаған күй-дің аңызын Баян-Өлгий қазақтарының домбыра күйлерде кездеседі: «Бір байдың екі баласы аң аулап жүргенде біреуін аң жеп қойыпты. Ағасы інісінің өлгенін көріп, қайғырып, інісін жеген аюды атып алмақ болып аңдиды. ... Аңдып отырған жігіт аюды атып, терісін сойып алып, үйіне келеді. Әкесіне іні

157

өлімін естірте алмай, дос-жарандарымен ақылдасып: – «Мен бір ерекше аң аттым, соған той істеймін» – деп елге жар сала-ды. Және де – «Пәлен жерде пәлен деген қария бар еді. Тойға сол кісі де келсін» – деп, ат шаптырып алдыртады.

Той басталған соң әкесі: – «Кәне балам осығұрдай не аң аттың?» – деп сұрайды. Үлкен ұлы керемет домбырашы екен, аюдың терісін әкеп әкесінің астына салады да, бір күй шертеді. Күйді тыңдап отырған манағы ақсақал ауыр күрсініп, байға баласының өлімін естіртіп, көңіл айтады.

– Ей бай, кіші балаңды аю жеген екен. Тегін аю емес, бұл өте сирек кезігетін сырттаны көрінеді. Мұның кұны жүз жылқыға тең. Егер балаңды біреу өлтірсе де, алатының жүз жылқы ғой. Ендеше ұлыңның құны өтелген екен. Сен енді қайғырып мұңайма, – деп жұбатады. Сондағы жігіттің шерткен күйі осы «Жорға аю» екен...» [4, 29 б.]. Бұл күйдің аңызында аңшылыққа шыққан ағайындылардан басталып, інісінен айрылған жігіттің аюдан өшін алып, әкесіне естіртуі баяндалған. Осыған ұқсас аңызды академик А. Жұбанов Батыс-Қазақстан өңіріне экспедицияға барған С. Бегалиннің жинаған материалынан келтіреді. Мұнда бір күйдің үш түрлі мазмұнда таралған аңызының ішінде «Жорға аю» күйімен байланыстысы да бар екен. Зерттеуші-ғалым А. Жұбанов: «Ертеде бір аңшы аю аулауға тауға кеткенде, кішкене баласы әкесінің артынан ілесіп қалмайды, әкесі ол баланы аңғармайды. Қалың тоғайға кірген соң, бала әкесінің қарасынан көз жазып, жолдан ада-сып, жалғыз өзі беті ауған жағына жүре береді. Осы уақытта ол балаға аю шабуыл жасап өлтіреді де, оны жерге көміп жатады. Аңшы аюды атады, бірақ оқ аюдың аяғына тиеді. Жараланған аю үш аяғымен қашады. Аюдың сондағы шабысы жорғаның жүрісін елестетеді. Екінші рет атқанда аюды құлатады. Осы «Жорға аю» күйінде баласына қайғырып жылаған әкесінің, оқ тиген аюдың қашқандағы жүрісінің бейнесі суреттеледі» [7, 279 б.] – деп жазған. Аңыздың мазмұнында аюды аулауға шыққан аңшы, баласынан айрылып, жоқтағаны баяндалады.

Мазмұны бойынша «Жорға аю» күйлерінің атқаратын міндеті полифункционалды, яғни күй бір ғана емес бірнеше


158


міндеттерді атқаратыны көрінеді. Мысалы, бұл күйлердің аңызы мен музыкалық болмысының атқаратын міндетінде тұрмыстық пен ғұрыптық нышандар анық көрінеді.

«Жорға аю» күйлерінің музыкалық ерекшеліктерін са-ралау барысында, бір күйдің бірнеше орындаушылық нұс-қалары және аттас күйлер тарапынан алғанда күйдің бірнеше түрі бар. Олардың талдануы көлемді мақаланы қажет еткен-діктен, бұл мақалада Кәлек Құмақайұлы орындаған бір күйдің бірнеше еңбектерде жарыққа шыққан нұсқаларымен шектелдік. Себебі күй жинақтарында Кәлек Құмақайұлының орындауындағы «Жорға аю» күйнің 1-түрі әр түрлі болып түскен.

Күйді тұңғыш рет баспа бетінен жарыққа шығарған Ақмерұлы Қабыкей. Туынды мелизмдермен көркейтілген квинта секірмесінен басталады. Әуен І мен ІІІ дыбыстардың арасында, кіші октаваның квинталық дыбысына түсу, яғни ун-децима арақашықтығына секірме арқылы дамиды. Квинталық дыбыстан кейін октава ауқымынан кең түсетін терциялық тонға секірме және негізгі дыбысқа сатылай түсу әдісі, аюдың жүрісін бейнелейді. Дыбыстардың синкопалық ырғаққа негізделуі аюдың жорға жүрісі суреттеуде күйшейтіп тұр. Кіші октавадағы квинталық тон бурдон дыбысын сипаттайды. І мен ІІІ сатылар арасындағы өтпелі айналымға, ІІ сатының І мен ІІІ дыбыстарымен әндетілуіне негізделген қысқа интона-циялар күйдің құрылымы туралы пікірді қалыптастырады. Тұрақты ырғақ пен қысқа диапазон (терция және бурдон ды-бысы) көне сарындар үлгісін танытады.

159

Күйдің Әбділхамит Райымбергенов нотаға түсірген нұсқасы 1997 жылы жарық көрді. Мұнда алдыңғымен салыс-тырғанда вокалдық және аспаптық екідауыстылық нақты көрсетілген. Орындаушының дауысы басынан аяғына дейін бурдон дыбысын береді.

Аспапты патриядағы «d» дыбысы тұрақты тон міндетін атқарады: себебі, күй осы дыбыстан басталып, аяқталады және ол күйдің басынан аяғына дейін созылатын бурдон дыбыс болып табылады, оның үстіне скрипка кілтінің маңайында «D-dur» тональдігінің белгілері берілген. Төменгі тұрақты тон туралы Х.Ихтисамов: «В этом сложном звукообразовательном процессе специфична функция основного тона трубки ин-струмента. Наряду с голосовыми связками, он является возбу-дителем нижнего опорного тона. Первоначально, формируясь в трубке инструмента, он на основе естественной акустической зависимости звучит октавой ниже в гортани исполнителя» [8, 203] – деп жазады.

Шығарманың мәтіні негізделген дыбыс қатары, бурдон дыбысымен қосып қарастырғанда арасындағы дыбыс қатары толығынан қамтылмаған дуодецима арақашықтығында, яғни «d1» мен «a2» ауқымын көрсетеді:

Бұл орайда айта кететін ерекшелік – «а2» дыбысы тек күйдің басында ғана кездеседі, ал «g2» дыбысы қайталанатын нотаны көркемдейтін форшлаг ретінде пайдаланылған.

Күй қысқа мақамдардың жиынтығынан құрылған. Бол-жамдай келе әуендік даму желісі келесі құрылымда жүзеге асырылған:

Кіріспе А В С қорытынды Кіріспе


160


Бөлімдердің арасында форшлагпен безендірілген негізгі «d1» дыбысы пайда болады:

Күйде форшлаг ерекше мәнге ие. Олар әрбір әуендік үзбелердің алдында кездеседі. Кіріспе бөлім көне мақамдарға тән, яғни «d2» мен «а2» дыбысына секіру арқылы квинта интервалынан басталып, мелизм арқылы тоникалық үш дыбыстылықты шолып өтеді. «а2» дыбысының тұрақталып қайталануы төменнен жоғары қарай берілетін форшлагпен көркемделінген. Бұл әрленген дыбысты Т.Мұқышев аюдың боздағаны деп белгілейді: «Жорға аю» күйіндегі аюдың боздағанын форшлаг арқылы көрсеткен» [3, 16 б.].

Басқа бөлімдердегі күйдің әуені келесі дыбыстарға негізделген:

А – бөлімінің әуені «fis2» дыбысынан басталып, негізгі ды-быс арқылы төмен қарай субквартаға түсетін мәтіннің үш рет қайталануынан тұрады. III, II, I және субкварталық дыбыс бұл күйдің өзегі болып табылады. Ол бір әуендік желістен келесіге көшетін «көшпелі интонация» ретінде айқындалады.

161

В – бөлімі «d2» мен «а1», яғни төмен бағытқа секіретін субвартадан басталып, алдыңғы бөлімнің көшпелі интона-циясын қайталауына ұласады. Бұл бөлім алдыңғы бөлімнің жалғасы іспеттес. Мұнда бірінші рет «fis1» дыбысы, септима арақашықтығына секіру арқылы пайда болады:

С – бөлімінің негізін, екінші әуендік арқау сынды, төмен бағыттағы кварта секірмесінен басталады, одан кейін секста арақашықтығына негізделген иірімдер мазмұндалған:

Бұл бөлімнің толық қайталануынан кейін күйдің қоры-тындысына түседі. Әуендік құрылысы жағынан ол екіншіге жақын. Одан айырмашылығы секунда интервалының пайда болуынан байқалады.

Күй орташа екпінде, сегіздік және он алтылық дыбыс ұзақтығы арқылы 4/8; 6/8; 5/8; 7/8 өлшемдерге негізделген. Жал-пы күйдегі аюдың жорға жүрісін субкварта («а1») дыбысына кварта және секста интервалдарының жиі қайталануымен бейнеленеді.

Бұл күйдің үшінші нұсқасын Талған Мұқышев нота-ға түсірген. Туындының соңғы нұсқасы екінші, яғни Әбділхамит Райымбергновтың түсірген нұсқасына ұқсайды. Айырмашылығы дыбыс ұзақтығы, ырғақтық топтасты-ру және дыбыс биіктігі тұрғысынан аңғарылады. Күйдің


162


екінші нұсқасында сегіздік және он алтылық ұзақтықтармен беріліп, өлшемі тұрақсыз, әлді үлес ауыспалы болып, D-dur тональдігінде дамыса, үшінші нұсқасында төрттік және сегіздік ұзақтықтары, өлшемі тұрақты, әлсіз үлес әлді үлестің орнын басып, C-dur тональдігінде жазылған.

Талданған күй жер асты әлемімен байланысты өзен-суға кеткен жан-жануарлар мифінде шығарылған күйлерге жатады, музыкалық мазмұндық тұрғыдан еліктеу арқылы қалыптасқан бейнелік жанрлық стильді айқындайды.

Әуендік тұрғысына қарай: қысқа мақамның қайталануы, бірнеше қысқа мақамдардың жиынтығы, әуенінің квинта интервалынан басталуы, ладтық-интонациялық және құ-рылыстың негізі ретінде табиғи дыбыс қатарының пайдала-нуы (бұл орайда сыбызғы күйлерінің акустикалы-обертон-да негізделуін айта кеткен жөн) көнеліктің нышандарын айқындайды.

Замана қойнауынан тамырын жайған «Жорға аю» күйлері ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келіп, көне архаикалық сарын болған жағдайдада өзектілігін жоғалтпай, Юнеско тарапынан шығарылған СD топтамасына Еңбек Абдоллаұлының орында-уында енсе, Лондон қаласында «Кадоган-холл» залында өткен Тілекберген Мұсаұлының интерпретациясында орындал-ды. Осының негізінде жалқыдан жалпыға қарай жетелейтін әдісті пайдаланып, «Жорға аю» күйлерін сыбызғы аспабының орындаушыларының репертуарындағы нұсқаларымен, жер асты әлемімен байланысты өзен-суға кеткен жан-жануарлар мифінде шығарылған күйлерді аңшылық өмір мен ғұрыптық дәстүрге тамырлаған күйлердің музыкалық мәтіндерімен, оларды домбыра күйлерінде кездесетін үлгілерімен, көрші орналасқан қытай жеріндегі қазақ диаспорасында кең тараған түрлерімен, Қазақстаның аймақтарында сақталған аттас ту-ындыларымен салыстырмалы зерттеуді қажет етеді. Соның негізінде «Жорға аю» күйлерінің ғана емес, жалпы архаикалық күйлердің жабулы жатқан тұстарын игеруде мүмкіндіктер ашылып, олардың қараңғы қуыс-қыртыстарында көлеңкеде қалған құбылыстарын танып-білуге жол салады деп білеміз.

163


1. Баян-Өлгий қазақтарының домбыра және сыбызғы күйлері. – Өлгий, 1977. – 105 б.

2. Күй қайнары / Ә. Райымбергенов, С. Аманова. – Алматы: Өнер, 1990. – 288 б.

3. Мұқышев Т. Сыбызғы сазы. – Алматы: Өнер, 2005. – 80 б.4. Хұсайынұлы М. Алтай-Қобда домбыра күйлері. – Алматы:

2011. – 206 б.5. Мұқышев Т. Қазақтың сыбызғышылық дәстүрі. Өнертану кан-

дидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған авторефераты. 2010. – 26 б.

6. Төлеухан К., Ысқақ Т. Баян-Өлгий музыка мәдениеті. – Өлгий: 1981. – 107 б.

7. Жұбанов А. Ғасырлар пернесі. – Алматы: Жазушы, 1975. – 400 с.8. Ихтисамов Х. К проблеме сравнительного изучения двухго-

лосного гортанного пения и инструментальной музыки у тюркских и монгольских народов // Народные музыкальные инструменты и инструментальная музыка. Сборник статей и материалов в двух ча-стях. Ч. 2. – М.: Сов. композитор, 1988. – С. 197–216.


164


ҚЫТАЙ ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЭТНОМӘДЕНИБОЛМЫСЫНДАҒЫ ЖАҢАРУЛАР

Күлсия Қоңырбаева

Халықтың санын тууды шектеу арқылы азайтуды көздей-тін қытай елінде қазақтардың жас отбасыларда бала саны үшеуден артық болмауы салдарынан табыс табушы бөлігінің жастарының ұлғайғандығын байқаймыз. Бүгінгі таңда ШҰАР аймағында жалпы халықтың 7,4% құрай отырып, хансу мен ұйғырлардан кейінгі үшінші орынды қазақтар алады [1]. Қазіргі ақпараттық технологиялар заманының арқасында олар біздің мәдени өміріміздегі өзгерістерден күнбе-күн хабардар. Жаңа шыққан әндер айтылып, күйлер тартылып, фильмдер жүріп жатады. Бұдан Қытай мемлекеті аз ұлттардың мәдени мұраларын жаңғыртуы мен сақталуына үлкен көңіл бөліп отырғанын байқаймыз. Ұлттық мәдениеттің жаңғырулары мәдени өміріміздің тек қана дәстүрлі-этникалық түрге ора-луы ғана емес. Оның негізгі көздегені қазіргі кезең мәдениетін ұлттық мазмұнмен толықтыру. Жалпыадамзаттық мәдениетте өзінің ерекшелігімен, бірегейлігімен өз бетімен дамуға және өзара әрекеттесуге қабілетті біртұтас жүйенің жағдайы мен тетіктерін қалыптастыру болып табылады. Әрине, қытай елінде ықпалдастықсыз таза күйінде даму мүмкін емес.

Ең бастысы олар өмір сүріп отырған доминатты ұлттың ішінде қазақы келбеті мен этникалық тұтастығын сақтай білді. Сондықтан да Шыңжаң қазақтарының әдет-ғұрыптары байырғы қалпында өзгеріссіз сақталған. Шыңжаңдағы мәдениет зерттеушісі Ш. Құмарұлы ұлтымыздың біртұтас этномәдениетін жетілдіруде екі мемелекетте өмір сүріп жатқан бір ұлт өкілдерінің өзара бір-бірінен озық үлгілерін алмастыруды қажет деп есептейді [2]. Бұндай тілектер рухани-мәдени құндылықтарды бірегейлендірері сөзсіз. Осы

165

К. Қоңырбаева. Қытай қазақтарының этномәдени...

кезге дейін екі түрлі қоғамда өмір кешіп жатқан адамдардың біртұтас мәденитті қалай жаңғыртып жатқандығы жөнінде ақпараттар жабық болып келген еді. Бүгінгі таңда тәжірибе алмасу, озығынан үйрену мен жаманынан жиренуге мүм-кіндіктер ашылып отыр. Аралары шекара арқылы бөлінген қандастардың қауышуы, сұхбат құруы ұлтымыздың болашақ мәдени дамуына ізгілікті ықпал етері сөзсіз.

Әрине мемлекет тарапынан аз санды ұлттарды өзі-мізбен жетелеп, жетілдіріп, көгертеміз деген қаулылар қабылданып жататыны шындық. Өкінішке орай шынайы өмірдің қатыгез заңдылығының басқаша екендігін сол елден оралған жазушы-ғалымның көзбен көріп, көкейге түйгендері бойынша мүлдем басқа екенін бағамдайсыз. «Миллиард-тар елінде ұлы теңіздің жалғыз тамшысындай ғанамыз. Гранит тастай берік, жарқыраған меруерттей асыл болсаң да су жалай-жалай өзіне айналдырып әкетеді» [3] – деген ойлар ондағы қазақтардың тағдыр-тәлейінің болашағына меңзейді. Алаңдатарлық мәселелердің ең бастысы тіл мәселесіне келетін болсақ, бүгінгі таңдағы Шыңжаңда қос тілдік орта қалыптасқан. Оған қазақ мектептерінің азаюы мен аралас некенің көбеюі тікелей жағдай туғызып отыр. Егер осы үдеріс әрі қарай бірнеше ұрпаққа жалғасып жатса, онда қытай тілінің күш алып кетері сөзсіз. Қазіргі кезеңдегі экономикалық дамуда өндірістерге білімді жастарды талап еткендіктен оқу негізінде қытай тілінде жүргізіледі.

Алайда осы үрдіс жайылып белең алса этностың әлеумет-тік топтары арасында жат мәдениет пен тілді игергендер мен қазақи ортада өскендер және қала мен қыстақ арасында жатсынулар пайда болады. Бұл әрине бірден көрініс таба-тын үдеріс емес. Ол біртіндеп біртұтас ұлтты ыдыратады. Ол үдеріс әсіресе ханзулар елінде өте тез қарқын алуы мүмкін. Бір кездері Қытай елін бірнеше ғасыр билеген манжурларды алсақ та жеткілікті. Ақырында тілі де өзі де жұтылып кеткен. Біртұтас, бір тілде сөйлейтін ақпараттық қуаты тасқын ұлт үшін араларындағы ұсақ ұлттарды ассимляциялау түк емес. Олар әуелі іскерлігімен, еңбекқорлығымен барлық алдыңғы қатарлы техника-технологияларды меңгеріп қана қоймай за-

166


манауи кеңістікте тек қана өз тілдерінде қарым-қатынас орна-тады. Ол тіптен сан жағынан басым болып отырған мемлекет-терде көзді ашып-жұмғанша қарқын алары сөзсіз. Қоғамның жіктері зияткерлік дамуына байланысты олардың дүниеге көзқарасына, құндылықтар жүйесіне, өмір сүру дағдысына әсер етеді.

Қазіргі таңда тарихты қайта зерделеу міндеті қойылып жатыр. Тарихымыздың қаншама құнды деректері қытай елінің мұрағаттарында сақтаулы екені белгілі. Сондықтан өткенімізді барынша толық әрі дұрыс қалпына келтіруде қытайдағы қандастарымыздың көмегі қажет-ақ. Осы мәселеге байланысты ҚХР-да Қазақ мәдени орталығын ашу керек деп ойлаймыз. Бұндай қадам халқымыздың жалпыұлттық бірегейленуіне, тарихи жадын жаңғыртуына игі әсері тигізері сөзсіз. Қытай елінің заң талаптарына байланысты мұнда қазақ ұлттық мәдени орталықтары құрылмаған, тек Шыңжаң тіл, мәдениет және ғылыми қоғамы жұмыс істейді. Қазақ диаспорасы өмір сүріп отырған елдердің барлығында дерлік кіші Құрылтайлар өткізілді. Тек қана ҚХР-дың ШҰАР-ында өткізілген жоқ. Мұны диаспора өкілдері айқын сезініп отыр. Бұл олардың ортақ ұлттық мұраттарға ұмтылудағы белсенділігін арттырып қана қоймай, қосар үлестерін еселей түсер еді.

Ханзулар ҚХР-да өмір сүріп жатқан аз санды ұлттардың этникалық ерекшеліктерін зерттеп, зерделеуді ешқашан қаперден шығармаған. Ежелден көрші болып келе жатқан қытайларлар сонау б.з.д. VII – ғасырдан бастап-ақ біздің ба-баларымыз ғұндар жайында деректер жинай бастаған. Сол деректердің шындыққа қаншалықты тура келетіндігін та-рихшы, көне қытай жазуының маманы Н. Мұқаметханұлы «нақтылығында» деп тұжырымдайды. «Б.з.д. 3-ғасырдан б. д. 8-ғасыры арасындағы Қытай деректеріне балама жоқ» – дейді [4]. Сол бастамаларды бүгінгі күні Қытай жалғастырып, тереңдетіп, бір жүйеге түсіріп отыр. Тек, қана біздің елімізді зеттеу орталықтары тіптен біздің билік басындағылардың қалай киініп, тамақтану мәзірін, демалыстарын қайда, қалай өткізетіне шейін бақылап зерттеуде.

167

Қытайлар өз елінде тұратын аз санды этностардың жан-жүйесін әбден зерттеген. Қазірде солардың озық мәде-ниеттерін дәріптеуден танбайды. Мәселен Ішкі Қытайдан дай-ындалып шығарылған қазақтың ою-өрнегімен көмкерілген маталар, кілемдер, дастархандар қазіргі біздің базарларда халықтың сұранысын қанағаттандыруда. Ал қытайлар бол-са сол арқылы нарықтық экономикасының тетіктерін да-мытып, жаңа кеңістіктерді жаулап алуда. Сан ғасырлар бойы біздің қыз-келіншектеріміз ақыл парасаты мен ша-бытты жамсампаздығына сүйеніп кесте тоқудың өнерін кемелдендірілген еді. Оны тұтыну тек үй жиһаздарында ғана қолданысқа ие болатын. Ал қазіргі қазақстандықтардың қолданысында мүлдем жоқтың қасы. Кесте тоқу өнерінің өзіне ғана тән хас сұлулығы эстетикалық әсемдігі басқа машинка-мен тоқылған тоқымаларымен салыстырғанда ерекшелігімен айшықталады. 2009 ж. ШҰАР-дың Мори Қазақ автономиялы ауданында ұлттық кестешілік басшылар тобы құрылған екен. Кестешілікке үгіттеу, зерттеу, ашу, сатуды ұйымдастыратын орындар қоса ашылған. Ауыл-қыстақтардағы егінші-малшы әйелдері үшін табыс көзіне айналып отырған көрінеді. «Қытай қазақтары кестешілігінің бірінші ауданының» бұйымдары Қазақстан, Ресей, Моңғолия қатарлы елдерге шығарылып сатылып жатыр [5]. Ұлттық дәстүрлі өнеріміз қайта жаң-ғыртылып айналысқа еніп отыр. Дәстүрлі нақыштар зерттеліп, реттеліп кестешілік серіктестері құрылды. Соның нәтижесінде жасампаздық өмірге жаңа өнімдер әкелді.

Қытайдағы қазақтардан төзімділік, байыптылық, еңбек-қорлық сияқты жақсы қасиеттерді байқауға болады. Өздері қатар өмір сүріп отырған елдегі көрші халықтардан жұғысты болғаны да шындық. Қазіргі жаһандану жағдайындағы қытай қазақтарының этикалық құндылықтарының ізгіліктілік тұр-ғысынан қарағандағы оңды тұстарына тоқталатын болсақ, оларда ұлы Абай айтқандай зарарынан қашық болу, пайда-сына ортақ болу үшін тілін, оқуын, ғылымын үйреніп жатқан жәйлары бар сияқты. Бұл заман ағымына ілесу болып табы-лады. Қандас бауырларымыздың әр түрлі кәсіпкерлікпен айналысып нарықта табысқа жетіп жатқандығын көреміз.


168


ҚХР-да тұрып, кәсіпкерлікпен айналысып, өндіріс орында-рын ашқан бүгінгі таңда біраз жетістіктерге жеткен 45 компа-ния бар екен [6]. Бұдан бір ғасыр бұрын Абай көшпелі қазақ қоғамын сын тезіне салып көрші халықтардың үлгі тұтарлық қасиеттерін айта келе «Үлкен байлар да, үлкен молдалар да, ептілік, қырмызылық, сыпайылық – бәрі соларда» – деп адамгершіліктік қасиеттерді алдыңғы орынға шығарғаны бе-кер емес. Осы аталған сыпайылық, қырмызылық сияқты ада-ми биік қасиеттерді жоғалпаса ғана ұлт өзінің ерекшеліктерін шыңдай түсері сөзсіз. Осы компаниялардың барлығы дерлік қайырымдылық шараларына атсалысады. Көмекке зәру, мүгедек адамдарға қаржылай қолдау көрсетіп отырады.

Әйткенмен, керісінше болып жататын тұстары да бар-шылық көрінеді. Қытайдағы нарықтық экономиканың заң-дылықтары онда тұратын қазақтардың діліне, өмір-салтына, психологиясына әсер етпей қала алмады. Бұл құбылыстарды қытайдағы қазақ зерттеушілері үш түрге жіктеген бола-тын. Бірінші түрі, базар экономикасының толқынана түсіп, тұрмыстық күй-жайы жақсарып, байи бастаған қазақтар, ұлттық салт-сана, мәдени дәстүр, адамдық этиканы еске-руден гөрі экономикалық мүддесін күйіттеуге бой ұратын болған; екінші түрі, шаруашылығы біраз жақсарған қазақтар. Олар бұрынғы байлардың тұрмысына еліктеп, атақ шығаруға әуестеніп, болымсыз іске бола аста-төк ас беріп, той жасап, ат шаптырып, бәйге беріп, жүлденің алдына түйе, артына бие беруді әдетке айналдырған. Сондай-ақ олар жиналып құдалық өткізу, аста-төк ішіп-жеу, қалың мал беру (атақ шығару үшін), қонаққа қостап қой сою сияқты ысрапшылықты әдетке айналдырған; үшінші түрі, кедейлескендер, өмірден торығып күй кешкендер. Соған қарамастан олар көп уақытын бос өткізуге, арақ ішіп маскүнемдікке салынып, төбелес шығаруға, ұрлық істеуге, тіпті, қылмыс жасауға үйір болып алғандар [7]. Осы қатарлы әлеуметтік құбылыстар – қытайдағы қан-дастарымыздың дүниетүсінігі мен көзқарастарының теріс-кейге бет бұрғандығын көрсетеді. Этикалық-адамгершілік қасиеттер материалдық жағдайлармен өлшенуге айналғанын аңғартады. Ондай жаман әдет жұқпалы ауру сияқты, әсіресе

169

біздің қазақ бір-бірінен қалыспай той тойлағыштығы көрініп-ақ қалады. Ысырапшылдыққа жол беріліп, көрсеқызарлыққа салынушылық басым болып бара жатыр. Адамның рухани жетіліуінің тетіктерін іске қосу қажеттілігі туындап отыр. Адам болмысының мәні тойып ішіп-жеумен, қызылды-жасылды киінумен, әдемі машина мініп саяхаттаумен анық-талмайтыны белгілі. Қазақ болмысы әрқашан әлмисақтан бері кісілікті, әділетттілікті, ізгілікті басты бағдар еткен. Қазіргі экономикалық прагматизм шексіз байлыққа ұмтылысты арттырғандай. Қытай қазақтарының пиғыл-пейілдеріне де әсерін тигізбей қалмады.

Ұлттың ізгілікті қасиеттерін алға өрлетуші құндылықтар жүйесі өнегелілік тұрғыда жетіле түскендігін аңғаруға бола-ды. Пайда табу үшін адам өзінің интеллектуалдық әлеуетін арттыруға ұмтылады. Көпшілік қазақтың ауылды жерлер-де тұратын жастары үлкен қалаларға ағылып, жұмыс істеп жүр. Кәсіптің қандай түрі болса да меңгеріп жатыр. Өзгерген әлемде қазақтарға тән бұрынғы құрсаулы көзқарастар түбірінен өзгеріп, заманауи тұрғыдан прогресшіл қадамдар жасалынуда. Олардың әсіресе үнемшілдікті үйренгені көп жерлерде байқалады.

ШҰАР халық үкіметінің кеңесшісі, Шыңжаң қазақ мәде-ниеті қоғамының бастығы Арып Зұрғанбекұлының қынжыла айтқан сыры: «Қытайдың Пекинінде, Шанхайында өз істерін дөңгелетіп отырған 400-дей қазақ жігіттері бар. Олардың Қазақстанға келгілері бар. Бірақ осындағы жағдайды естіп, көріп, білген соң, өз істерін ішкі Қытайға алып кетуге мәжбүр. Сөйтіп кәсіптерін Пекинде, Шахайда дамытуда. Неге? Себебі, бұл жақта кейбір жеңілдіктер бар, мүмкіншіліктер бар. Ал ондай Қазақстанда жоқ. Сондықтан бұл жерде министрліктер мәселеге ұлттық тұрғыдан қарай білуі керек. Қазақты қалай ата-жұртқа тарту, ұйыстыру керектігін ойлаған жөн» [8]. Ұлттың зияткерлік әлеуетінің рухани құндылықтар әлемі демографиялық ахуалды түзеуде тигізер мол үлесі бар. Қытайдағы қазақтар Атажұртқа көшіп келу үшін небір кедергілерге тап болып отыр. Біртұтас Жуңго елін құрып жатқан қытайлар үшін өз азаматарының шет елге көшуі олардың ұлы идеяларына қайшы келері аян.


170


Әлеуметтік-психологиялық ахуалды саралайтын болсақ әуелі дәстүрлер сабақтастығынан бастайық. Оның негізі жанұядан басталады десек, аралас неке орын ала бастаған Шыңжаңдағы жағдайлар алаңдатары сөзсіз. Бүгінгі күнге дейін ондағы қазақтар тек қана мұсылмандарға ғана тұрмысқа шығатын. Қытай қазақтары арасында неке бұзушылық жоқтың қасы еді. Этносты этикалық-құндылықтық тұрғыдан ерекшелендіретін тұғыр да осы отбасы бүтіндігі болатын. Қытайдағы қазақтардың этикалық адамгершіліктік қағидат-тарындағы өзгерістердің теріс жақтарына зер салсақ, қазақтар арасында «ақ некенің» құндылық мағынасы төмендегенін байқаймыз. Жастар арасында шынайы махаббаттан гөрі, қалтасының қалыңдығына қарай жар таңдау белең алуда. Бүгінгі қазақ ділінде жағымсыз көрініс байқалады. Этнос менталитетіндегі жағымсыз өзгерістерге Н. Мұқаметханұлы өз зерттеулерінде нақтылы талдаулар жасайды. Қытай қазақтарының дәстүрлі этикалық жүйелерінің өзгеріске түскендігін, оның оңды жақтары мен көлеңкелі тұстарын ашып көрсетеді. Әсіресе қазіргі жастардың дүниетүсінігі мен көзқарастарының өзгеруінің оң терісін аңдауымыз қажет. Өйткені бұл мәселе ұлт болашағының кепілі.

Сондай-ақ болашақта Үрімжі, Құлжа, Шәуешек, Алтай қалаларындағы оқу-ағарту мекемелерімен әсіресе ғылыми-зерттеу институттарымен байланыстар орнатылса деген тілегіміз бар. Жоғары білікті мамандар арқылы тәжірибе алмастырса нұр үстіне нұр жауар еді. Олардың қытай тілін меңгеруі арқасында көне қытай тіліндегі құжаттар мен мұрағаттарға қол жеткізеріміз сөзсіз. Қазіргі қазақ тарихын жазуда сол елдегі тарихнама, дереккөздер, статистикалық мәліметтерді пайдаланса, зерттеудің пәнін толықтырар еді.

Қытай қазақтарының діншілдігі жайындағы мәселеге тоқталатын болсақ, өткен ғасырдың басында олардың арасын-да ислам дінін тартушы татар молдалар болған. Мұсылман дінін ұстанатын қазақтар жылдан жылға көбеюде. Қытайда мемлекет заңдарымен мешітке шет мемлекеттен, олардың қоғамдық ұйымдарынан, жеке тұлғалардың қайырымдылық көрсетулеріне тиым салынған. Мемлекет тарапынан аудандық,

171

қалалық көлемде қызмет атқаратын молдаларға зейнетақы тағайындалады. Молдалар мемлекеттік қызметкерлер, әске-рилер, завод жұмысшылары, ғылыми қызметкерлер, дәрі-герлер және мұғалімдермен бірдей зейнетақы алады. Молда-ны үкімет тағайындайды. Қытай мемлекеті жерінде мейлі ол аспан асты елінің азаматы болсын мешіт салуға құқығы жоқ. Ол жерде Құранды түсіну үшін (араб тілін) оқытуға да бол-майды. Құранды түсіндіру молданың міндеті [10].

Шет елдерден әр түрлі ағымдардың келе бастауы ел-дегі саяси жағдайларға әсер етуімен әсіресе сепаратистік іс-қимылдардан қауіптенгендіктен қазақтардың ҚХР-дағы мемлекеттік жаңа құруларға байланысты мұсылман халық-тарының істері мемлекеттің партиялық-саяси тұрғыдан тексерілетін болды.

Осыған байланысты ШҰАР-да Үрімжі және тағы басқа қалаларда Ислам институттары ашылды. Молда-ларды дайындау мемлекеттік тапсырыспен орындалып, олар енді партия мен мемлекеттің одақтасы болды. Қытай мемлекеті ендігі жерде мақсатты түрде мұсылман діні істері мәселесін өз ішінде шешуді дұрыстап қолға алғандай. Мемлекет қаржысынан мешіттер салына бастады. Қытай қазақтарының мұсылманшылығы жастар үйленгенде неке қидырып, ұлдарын сүндетке отырғызады, қайтыс болған адамдарға жаназа оқытылып жерлейді. Қазақтар қажы-лыққа басқа да мұсылмандар қатарлы мемлекет тарапы-нан қаржыландырылып кезегі келгенде барады. Қажылық сапардың барлық шығындары мемлекеттік орындар арқылы өтеді. Аудан, аймақ бойынша жиналған топқа міндетті түрде аз ұлттар істері жөніндегі бөлімнің бастығы коммунист адам қосшылықта жүреді. Қытай қазақтары ислам дінінің негізгі қағидаттары біле тұра өздерінің ата – бабаларының рухын пір тұтады. Ата-бабаларының қабіріне түнеп, тілек тілейді. Олардың рухтары жебеп-желейді деп ұғады.

Осы кезге шейін аға ұрпақ рухани-мәдени саламен этикалық-адамгершіліктік тұрғыдағы құндылықтарды сақтап келгендігі белгілі болып отыр. ҚХР Мемлекеттік Халық құрылтайынан тарта (парламент) жергілікті әр дәрежелі


172


Халық құрылтайларында қазақ этносының уәкілдері бар. ШҰАР-дағы қазақтар ұйыса қоныстанған аймақтарда олар-дың тіршілік көзі мал бағу болғандықтан Жер – Ана арқылы Әлеммен үндесе өсті. Сол жерге тамыр жайды. Сондықтан да сол жердің географиялық ортасымен үйлесе экологиялық тазалығын сақтай отырып өмір кешті. Бұндағы қазақтар өмірі көптеген қиыншылықтарды бастарынан өткізгені мәлім. Бәріне де шыдады, халық мінезінде төзімділік, қайраттылық, жігерлілік сияқты ізгілікті қасиеттер сақталды. Жаңа мәдени-әлеуметтік кеңістікте шығармашылыққа жаңа жол-дар ашылды. Шығармашылық жобаларды жүзеге асыру-да түбірінен жаңа жағдайлар жасалынды. Қазіргі кезеңдегі қытай қазақтарының өзіндік санасы мен дүниетанымдық қалыптарындағы жаңғыруларға келетін болсақ оның эволю-циялық өзгерістерін байқаймыз.


1. The Kazakh Diasporas Abroad. http://sana.gov.kz/showarticle.php?lang=eng&id=152

2. Құмарұлы Ш. Қазақ текті ұлт, ол ешқашан жойылмайды. Ал-тын бесік. 2010. – № 4.

3. Мұхмедиярқызы А. Оразанбай ағаның соңғы сұхбаты. Алтын бесік.

4. Мұқаметханұлы Н. Дипломатиялық қатынастар және қытай-тану мәселелері: Монографиялық зерттеулер. – Алматы: «Тарих тағылымы», 2010. – 204 б., (126 б).

5. Көрші. Әмбебап мәдени журнал. – 2009. – № 9. – 10 б.6. Қытайдағы қазақ кәсіпкерлері / Құрастырған М. Шоқан. – Ал-

маты, 2012. – 192 б.7. Меркітбайұлы Б. Ұлтымызда сақталып отырған дерт мінездер

және оны шешудің жолдары // Шынжаң қоғамдық ғылымы. – Үрімжі, 2000. – № 1. 25–31 бб.

8. Ұлттың ұлы жиыны / Деректер жинағы / құраст. Ботагөз Уатқан. – Алматы: ДҚҚ. «Атажұрт» баспа орталығы, 2012. – 408 бет. – 141 б.

9. Балтабаева К.Н. Ислам в жизни казахов России и Китая // Актуальные проблемы исторической науки Казахстана: Материа-лы Международной научно-практической конференции 29–30 мая 2009 г. Алматы. – Алматы. – 2009. – С. 631–638.

173

ТҮРКИЯ МЕН ЕУРОПА ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ЭТНОМӘДЕНИ ӘЛЕМІ: ДӘСТҮРЛЕР САБАҚТАСТЫҒЫ

Жазира Ошақбаева

Жаһандану үдерісі бүкіл әлемдік сипат алып отырған бүгінгі күні шетелдердегі қазақтар көп мәдениеттердің тоғыс-қан ортасында отырып келешекте ұлттық болмысын, ана тілін т. б. құндылықтарын қалай сақтап қала алады деген мәселелер өзекті болып отыр. Қазіргі кезде жаһандық үрдістердің тереңдей түсуіне байланысты «әлемдегі диаспора» мәселесі ғана емес, жалпы адамзатқа аса зор қауіп төндіріп отырғаны белгілі. Қазіргі заманғы этномәдени үдерістердің терендей түсуіне байланысты кейбір этностардың, диаспоралардың ұлт ретінде сақталып қалуына үлкен қауіп бар. Дегенмен, шын мәнінде ұлттық келбетін сақтап қалғысы келетін этнос өкілдері басқа этномәдени орта мәдениетінен өзінің ұлттық ерекшеліктерін сапалы түрде ажырата отырып, ұлттық құндылықтарды сақтап қалу жолында бар күш жігерін салып іс-әрекет жасап, күресетін болса диаспоралар қаншама көп мәдениеттер тоғысқан әлеу-меттік-мәдени ортада өмір сүрсе де ұлт ретінде сақталып қалуға мүмкіндігі бар деп ойлаймыз.

Қазіргі заманғы этномәдени үрдістердің жаңаша қарқын алып дамуы шетелдердегі қазақтарға аталған ұлттық әлеуметтік мәдени болмысын дамытуға үлкен қиындықтар туғызып, үлкен проблемаларды жүктеуде. Мәдениетаралық және өзара күрес тудыратын этномәдени фактілердің белең алуы тұсында шетелдердегі қазақтарды бірорталыққа біріктіретін, біртұтас дүние жүзі қазақтарын байланыстыратын қазақ халқының ұлттық идеясы болуы керек. Осы ұлттық идеяны басшылыққа ала отырып, қазақ халқының шетелдердегі құрамдас бөліктері өз туған тілі мен бірегей мәдениетін дамытуы арқылы ру-хани дүниесін ұрпақтан ұрпаққа жеткізуге қызмет ететін

Ж. Ошақбаева. Түркия мен Еуропа қазақтарының...

174


құрылымдарды одан әрі күшейтіп, туған халқының көркеюіне қызмет етуі керек. Сонымен қатар шетелдерде жүрсе де басқа ұлттардан білім мен ғылым, өнер мен мәдениетін дамытудан жоғары деңгейде көрінуі керек.

Қазақ халқының ертеден тарихи сабақтастық арқылы жал-ғасып келе жатқан дәстүрлерінің жалғастығы шетелдердегі қазақтар арасында сақталып қана қоймай, жаңғырып, сабақ-тасып, осы дәстүрлер бүгінгі күнге дейін жалғасып келе жатыр. Мұның өзі ұлтымыздың мол асыл мұралары мен қазыналарының бір бұтағы – шетел қазақтарының рухани құндылықтары.

Алыс шетелдердегі Түркия, Батыс Европадағы қазақ диаспорасының ұлттық тілінде оқуға, білім алуға мүмкіндіктері жоқ. Алыс шетелдерге «шетелдік жұмыс» келісім шартта-рымен – кәсіп іздеп шашыраған қазақтар да өзінің ұлттық мәдениетін, салт-дәстүрлерін, тілін ішінара ғана сақтап, ал дінін біршама сақтап қалғанмен, осы үрдістерді әрі қарай да-мыту мәселесі күрделі мәселе болып отыр. Ең бастысы келе-шекте қазіргі заманғы алуан түрлі қиындықтар әсерінен тілді сақтап, ұлттық болмысты сақтап қалуға қызмет ету үшін қазақ тілінде оқу-білім алу мәселесі қазақ диаспорасын айтпағанда, өз ата қонысында отырған қазақтар үшін де қиын болып отыр.

Шетелде тұрып, түтін түтетіп отырған қазақ жастары-ның арасында «мен қазақпын, рухым қазақ», – деп ерекше ынталанатын белсенділер аз емес. Олардың осы ықласын қанаттандыратын азды-көпті қолдаулардың жиі болып тұр-ғаны абзал.

Ана тілге шорқақ болса да Еуропада тұратын қазақ жас-тарының көбінде «Қазақстан тарихи атажұртымыз» деген ұғым қалыптасқан. Сондықтан Еуропа елдерінде туып-өсіп орта және жоғары оқу орындарында білім алып жатқан қазақ жастарының ішінде қазақша біліп, үйренуге деген ынта жоғары. Сол себепті, жазғы каникулдарда диаспорадағы қазақша үйренгісі келетін жастарды топтарға бөліп, Қазақстанның ауылды жерлеріне жіберу шаралары ұйымдастырылса дейміз. Бұл арқылы жа-стар бірнеше айға болса да, әрі аздап қазақша үйреніп, әрі салт-дәстүрлерді біліп, атажұртқа деген ынта-ықыластары

175

артып қайтар еді. Ал жоғары оқу орындарын бітірген, уни-верситеттерден мамандығын алған жастарды қалаулары бой-ынша Қазақстанда ұзағырақ тұрып, қазақша тіл курсына ба-рып, атажұрттарын әбден танып-біліп қайтуларына да жағдай жасауға болады. Шетелде туып-өскен, тұрған елдерінің тілін, ерекшеліктерін жақсы білетін әрі бірнеше тілде сөйлейтін он-дай жастарды бауырға тарту Қазақстан тұрғысынан да тиімді болар еді. Олар Қазақстан мен шет елдер арасында мәдени және экономикалық байланыстардың тереңдетілуіне өз үлес-терін қоса алар еді. Қатарға қосылып мүмкіндік берілсе, бұл жастар Қазақстанның үкіметтік орындарының да, жеке кәсіпорындарының да кәдесіне жарар еді деп айтуға болады дейді А. Кесижи мырза [1].

Қазіргі заманғы еуропа жастарының арасында сәтті ман-сап, еуропалық және әлемдік әлеуметтік ортаға ену талпы-нысының әсерінен ағылшын тілін үйренуге деген сұраныс жоғары екендігі байқалады. Тұрғылықты елдің тілі әлеуметтік-коммуникативтік жүйенің барлық саласында қолданылып, аталған тілді үйренуге арналған арнайы тегін қурстарда білім алу жолға қойылған. Еуропа елдерінде туылған диаспора өкілдеріне құрлықтық тіл туған және басты қарым-қатынас тілі болып табылады. Жастар арасындағы қазақ тіліне де-ген сұраныс төмен, сондықтан кейде үйдегі қарым-қатынас жүйесі шеңберінде ғана қолданылатындақтан, әр түрлі елде тұратың қазақ жастары арасында Қазақстандағы отандастар-мен қарым-қатынас жасауға қажеттілік туындап отыр.

Сонымен қатар, жастар арасында Қазақстандағы өзінің құрбыларымен қарым-қатынас орнату және өзінің Тарихи Отанына бару мақсатында қазақ тілін үйренушілердің санын артқанын атап айту қажет. Тілдік ренессанс ең алдымен, еу-ропа елдеріндегі ішкі әлеуметтік-экономикалық жағдайға (кейбір елдердегі аз ұлттарға деген теріс көзқарас, әлеуметтік қамтамасыз ету мәселелері, еңбек ұжымдарындағы жоғары бәсекелестік) байланысты болса, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық ахуалының жақсаруы, оның әлемдік қауымдастық алдындағы беделінің өсуі де аталған үрдістің дамуына өз септігін тигізіп отыр.


176


Осы және өзге де факторлар қазақ диаспорасы арасындағы миграциялық көңіл-күйдің өсуіне себеп болып отыр.

Түркиядан Еуропа елдеріне жұмыс іздеп барғандар дамыған Батыс елдерінің қоғамдық тәртіп, заңды жұмыс режиміне бойы үйреніп қалғандықтан атамекенге оралула-ры Қазақстанның ерекше қарқынмен дамып, алға шығуына байланысты. Қазақстан ұлттық идеологияны мықтап қолға алар болса, бүкіл әлемдегі диаспора қазақтарымен қатар, ішкі орыс тілді қазақтар да тез арада қазақ тілін үйреніп, Қазақ болуды мақтан тұтары анық. Әрі Қазақстан тәуелсіздігінен кейін ұжмақ өмір іздеп шетелдерге кеткендер де пұшайман халге түсіп, туған елін аңсап қайта оралады. Әйтпесе диаспора қазақтары өз мәйегінен алыстай береді.

Түркияда жоғары білім алу қымбат, сондықтан оған көптеген қазақ жастарының қолы жете бермейді. Жоғары оқу орнына түсетін қазақ жастарының өкілдері негізінен ең озат студенттердің бірі болады. Кейбір қазақтардың екі жоғары білімі бар. Қазіргі кезде 200-дей қазақтың қыздары мен ұлдары Түркиядағы жоғары оқу орындарында экономика, құрылыс, журналистика, медицина және заңгерлік мамандықтары бойынша білім алып жатыр. Алайда Түркиядағы қазақ жастарының көпшілігі өздерінің этникалық: тері өнімдерін өңдеу, тігу және сату бизнесімен шұғылданады. Түркиядағы қазақ отбасыларының көбі күрделі (бөлінбеген) және моноэтникалық болып келеді, әйтсе де басқа түркі халықтары өкілдерімен: қырым татарларымен, қырғыздармен, ұйғыр-лармен некелесу де онша аз емес. Қазақтың жігіттері үшін некеге тұру жасының шектелуі жоғары. Қазақтар көбінесе 30-ға толғанда, отбасын құруға және толық жауап беруге материалдық негіз қаланған кезде үйленеді. Дәстүр бойынша Түркияда отбасы үшін бар жауапкершілік ерлерге жүктелген. Жоғары білім алмаған қыздар көп жағдайда кәмелетке тола салысымен күйеуге шығып, күйеулеріне отбасылық өндірісте көмектеседі. Қазақ жастарының өкілдері Батыс Еуропа, Солтүстік Америка елдерінен жұмыс пен жақсы өмір іздеп өз үйлерін жиі тастап кетіп жүр және соңғы алты жылдың ішінде Қазақстанға көшіп келуге әрекет ете бастады. Түрік

177

қазақтары тұрған елінің жағдайына көбірек бейімделген диаспора болып табылады. Түркия мәдени, діни, тілдік жағдайы анағұрлым жақын ел. Еуропада тұратын қазақ диаспорасының Түркиямен байланысты әлі күнге күшті. Шын мәнісінде еуропалық диаспора – бұл Түркия аумағынан көшіп келгендер. Бұл тұрмыста, тұлғааралық қарым-қатынастарда көрініп тұрады, қазақ диаспорасының өкілдері өз балаларына негізінен түрік есімдерін береді, салт-дәстүрлер мен мереке-лер түріктердің әдет-ғұрпы бойынша өтеді.

Ақсақалдар тиым салуға қанша тырысқандарымен, ара-лас неке Түркияда да өріс алып келеді. Түрiктен қыз алып, не түрiкке қыз берiп жатқан қазақ отбасылары да жоқ емес.Олардан туған ұрпақтар түрік деп жазылады. Олардың қа-зақтықтан жырақтап бара жатқаны қазақтардың жандарына батады. Алайда, тiл мен қанды араластырмау үшiн Түркияда жаз айларында екi ай бойы арнайы той-мерекелер өткiзiледi екен. Оған Қазақстан мен Еуропадан қазақ отбасылары келiп, өзара танысып, той-думан өткiзiп, балаларының толыққанды қазақ отбасын құруына мүдделi болып, өзара жақсы араласа-ды екен. Түркиядағы қазақ жастарының арасында дәрiгерлер, полицейлер, мұғалiмдер, әскерилер және көптеген маман иелерi бар. Олардың елге келгенде бір мәселе алаңдатады – ол тіл мәселесі. Өйткені олар кирилл әліпбиін білмейді.

Шетелдегі қазақтар – қай елде тұрса да қазақ халқының құрамдас бір бөлігі. Яғни, қазақ халқының бүгіні мен болашағына байланысты қолға алынған кез-келген іс-шара оларға да тікелей қатысты. Сондықтан да, шетелдегі қазақтар Қазақстанның атақ-абыройының асқақтап, экономи-касының дами беруіне барынша тілектес. Елбасының «Қазақстан-2050» стратегиясына шетелдегі ағайындар да ай-рықша қызығушылық танытып отыр. Елбасы қолға алған әрбір игілікті бастамаға өздері де үлес қосуды армандайды және олардың бұған мүмкіндіктері де толық жетеді. Өйткені, шетелдегі ағайындардың көбі өз мамандықтарын жетік меңгерген, еңбек сүйгіш, ешкімге алақан жаймай, жанын са-лып жұмыс істеуге бейім. Оның үстіне ана тілін, ұлттық салт-дәстүрді, әдет-ғұрыпты өте жақсы біледі.


178


Демек, шетел қазақтары «Қазақстан-2050» стратегиясын-да көрсетілген мақсат-міндеттерді, яғни экономикалық даму-дан бастап, ана тілімізді, ұлттық ерекшілігімізді өркендетуге дейінгі мәселелерге жан-жақты үлес қосып, ұшан-теңіз пайда тигізе алады.

«Қазақстан-2050» стратегиясында Елбасы «2025 жыл-дан бастап әліпбиімізді латын әліпбиіне көшіруіміз керек. Бұл ұлт болып шешуге тиіс принципті мәселе» деп атап көрсетті. Бұл шетел қазақтарының көптен күткен жаңалығы еді. Өйткені, шетелдердегі ағайындардың біраз бөлігі, дәлірек айтқанда, Түркия мен Еуропаның бүкіл қазақтары латын жа-зуын қолданады. Өзбекстан мен Түрікменстан да латын жазу-ына көшкен. Яғни, бұл респуликалардағы қазақтар үшін ла-тын жазуы өте маңызды. Қытай қазақтары да өткен ғасырдың жетпісінші-сексенінші жылдары біраз уақыт латын жазуын пайдаланған. Қазір ағылшын тілі бүкіл дүниеге кеңінен та-рауда; латын жазуын оқи алмайтын адам, әсіресе, жастар жер бетінде жоқ деуге болады. Сондықтан, латын жазуына көшу жер бетіндегі бүкіл қазақтың басын қосуға, шетелдегі ағайындардың атажұртпен байланыс жасауына, оралман болып көшіп келгенде жаңа ортаға тезірек бейімделуіне оң ықпалын тигізері анық. Яғни, шетелдік ағайындар Қазақстанның латын жазуына көшуіне ерекше ынталы, бұл жөнінде қолға алынатын іс-шараларға әрқашан да өз үлестерін қосуға дайын.

Қазақ елі жайында қалам тартқан Түркия қазақтары баршылық. Ол жайында: «1991 жылы Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiн қазақ халқының тарихы жөнiнде бiрқатар кiтаптар дүниеге келдi. 1993 жылы Ыстамбұл университетiнiң профессоры, доктор Мехмет Сарайдың «Қазақ түрiктерiнiң тарихы – қазақтардың оянуы» деген еңбегi жарық көрдi. Бұл кiтап Қазақстан аумағының жағрапиялық ерекшелiктерi, климаты, өсiмдiктерi және кен орындары туралы мәлiметтен бастап, Қазақ хандығының құрылуынан тәуелсiздiк кезеңiне дейiн баяндайды», – деп жазады Ә. Қара [2].

Ә. Қараның «Түркiстан жалыны. Мұстафа Шоқайдың өмi-рi және күресi» деп аталатын зерттеуi, 2003 жылы Түркияда

179

қазақ тарихы турасында екi бiрдей кiтап жарық көрдi. «Қазақстан: кеше, бүгiн және болашақта» атты кiтаптың ав-торы – Түркия қазақтарынан шыққан Әбдiқаюм Кесiжi. 304 беттен тұратын кiтапта қазақ хандығынан бүгiнгi Қазақстан та-рихына дейiнгi жайттарды баяндайды. Ал, «Қазақ түрiктерi» деген кiтаптың авторы – Зейнеш Исмайыл. Анкарада жарық көрген осы зерттеуде қазақ тарихымен қатар, салт-дәстүрлерi де қамтылған. 2006 жылы Ыстамбұлда Мұстафа Қалқанның «Қазақтар мен қырғыздар» деп аталатын зерттеуi жарық көрдi. Көптеген магистрлік, докторлық диссертациялдар қорғалды.

Түркия қазақтарының өздерi де өз тарихы жайында жаза бастады. Түркия қазақтары арасынан шыққан алғашқы зерттеушi Хасен Оралтай әкесi Қалибектiң көшi туралы «Азаттық жолындағы Шығыс Түркiстан қазақтары» деген кiтап жазып, оны 1961 жылы басып шығарды. Кейiн бұл кiтабын толықтырып, Оспан батыр мен Шығыс Түркiстан уақытша үкiметiнде қаржы министрi болған Жанымхан Тiлеубайұлы туралы мәлiметтермен қанықтырып, екiншi рет жарыққа шығарады («Қазақ түрiктерi», 1976 ж).

Түркиялық қазақтар арасынан шыққан бiлiмдар зерттеу-шiлердiң бiрi – Халифа Алтай. Оның алғашқы еңбегi 1977 жылы «Қазақ шежiресі» деген атпен Ыстамбұлда жарық көрдi. Осы шежiреде Түркия қазақтарының 15–16 атаға дейiнгi түп-тұқияны тарқатылады. Халифа Алтайдың екiншi кiтабы 1980 жылы «Естелiктерiм» деген атпен қазақша жарияланды. Өлеңмен жазылған кiтапта, бала күнiнен бергi өз басынан кешкенiн баян-дайды. Түркияда латын әрiптерiмен қазақша жазылған тұңғыш кiтап болып табылатын осы еңбекте Алтай қазақтарының, әсiресе, Үндiстан және Пәкiстандағы өмiрлерi туралы құнды мәлiметтер бередi. Халифа Алтайдың үшiншi және ең қомақты еңбегi «Атажұрттан Анадолыға» деген атпен 1981 жылы Түркия Мәдениет министрлiгiнiң ұйытқы болуымен жарық көрдi. 1999 жылы екiншi басылымы жарық көрген бұл кiтапта автор қазақтардың көш тарихына қоса салт-дәстүрi мен мәдениетi ту-ралы баяндайды. Бұл еңбек қазақшаға да аударылды.

Түркия қазақтарының тарихы Еуропа тарихшыларын да қызықтырды. Бұл туралы алғашқы ғылыми-зерттеудi шве-


180


циялық ғалым Ингвар Сванберг жүргiздi. 1979–1986 жылда-ры Түркия қазақтары арасында болған ол көрген-бiлгенiн 1989 жылы Упсалада «Түркиядағы қазақ босқындары» деген атпен жарыққа шығарды. Ағылшын тiлiндегi бұл еңбекте ав-тор Түркия қазақтары жайында жан-жақты мәлiмет бердi. Одан кейін неміс ғалымы Марк Киршнер де өз докторлық диссертациясын Түркия қазақтарының әдебиетіне арна-ды. Оның екі томдық еңбегі 1992 жылы «Стамбұлдағы қазақ босқындарынан жазып алынған әңгімелер туралы зерт-теулер» деген атпен жарық көрді. Түркия қазақтарына қатысты еңбектердің соңғысы өткен жылы басылып шықты. «Бостандық жолы» деп аталатын Гүлчин Чандарлыоғлының осы кітабында Түркиядағы қазақ диаспорасы тарихының хронологиялық шекарасы толық көрсетілген және де оған Оспан батыр жайында айтқан Нұрғожай батырдың естеліктері арқау болады. Әлемдегі қазақтар басқа әлеуметтік ортада өз мәдениетін басқа түрлі мәдениет үрдістерінен саналы түрде ажыратып, сол мәдениеттер ықпалына ұшыраудан сақтап, ұлттық болмысының дамуына қызмет ететін институттарын қалыптастырып, өзіне тән ерекшеліктерін сақтап қалды. Ше-тел қазақтарының ұлттық санасының қалыптасып, дамуына шетелге Қазақстаннан қоныс аударған қазақ зиялыларының да көзқарастары терең әсер етті.

Шетелдердегі қазақтар ұлы рух пен ұлтқа деген ұлы – махаббатты, ұлтжандылықты қастерлей жүріп, ұлттық келбетін сақтап қалуға қызмет ете жүріп, ғажайып рухани құндылықтарды жасады. Этникалық болмыста қордаланған күрделі мәселелерді шешумен әлемдегі және еуразиялық кеңістіктегі мәдениетаралық өзара қатынастардың тағдыры астасып жататындықтан, ол шетелдегі қандастарымыздың өмір салтына және құндылықтар дүниесіне ықпал ететіндігі белгілі.


1. Кесижи А. Еуропадағы қазақтар және ана тілі мәселесі // Қазақстан тарихы, 2011 ж.

2. Қара Ә. «Қазақты түрік біле ме?» // http://abdulvahapkara.com

181

ИДЕНТИЧНОСТЬ КАЗАХОВ КИТАЯ В УСЛОВИЯХ ИЗМЕНЕНИЯ СОЦИОКУЛЬТУРНОЙ СРЕДЫ

Гульмира Орынбаева

Китай до сих пор остается для нас малознакомой страной. На нашем телевидении доминируют российские телепере-дачи, в новостях, в основном, показывают Россию, Европу, Америку, казахстанцы традиционно больше ориентированы на эти страны. Китай же в настоящее время развивается се-мимильными шагами, уверенно подтверждая прогнозы о его завтрашнем мировом господстве. По признанию самих жите-лей Синьцзяна, страна меняется на глазах. Бурное ее развитие просматривается во всем.

В Китае проживает самая крупная казахская диаспора, ее численность составляет около 1,4 млн. человек. На территории СУАР казахи проживают в северной части региона – главным образом, в особой Или-Казахской автономной области (ИКАО), состоящей из трёх округов/аймаков: Или, Тарбагатай и Алтай. Центром области и Илийского аймака является г. Кульджа (Инин), а двух других аймаков: гг. Чугучак (Шәушек) и Алтай (Сарсумбе). Кроме того, казахи расселяются и в других окру-гах, уездах Синьцзяна, отчасти – за его пределами. В ходе ис-следования выявляются самобытные народные традиции, в ос-новном, утраченные в Казахстане в советский период. В августе прошлого 2012-го года группа этнографов – сотрудников Ин-ститута истории и этнологии имени Ч.Ч. Валиханова – провела третью историко-этнографическую экспедицию СУАР КНР, на этот раз – в Алтайском автономном округе. Первая экспедиция состоялась в декабре 2010 г., были исследованы отдельные рай-оны Илийского автономного округа; вторая – в июле 2011-го, для изучения казахов уездов Мори, Барколь и Аксая. Каждая из

Г. Орынбаева. Идентичность казахов Китая в условиях...

182


экспедиций длилась около месяца, руководили работами – на-чальник экспедиции, д.и.н., профессор С.Е. Ажигали, а также начальник отряда, д.и.н. Р.А. Бекназаров. Естественно, что во-просы об уровне этнического самосознания казахской диаспо-ры в Китае вызывали у членов экспедиции не только исследова-тельский, но и гражданский интерес.

В жизни этой большой этнической группы под влиянием современных процессов экономического, социально-полити-ческого и культурного характера происходят заметные изме-нения. В особенности в этом плане велико значение «китай-ских реформ». Во-первых, применение рыночных механизмов в экономике на фоне статичной авторитарной политической системы вносит своеобразие в общественную жизнь Синьцзя-на. Во-вторых, политика государства направлена на удержание территорий, населенных этническими меньшинствами. С этой целью проводятся такие мероприятия, как заселение Синьцзя-на ханьцами из Внутреннего Китая, выделение крупных до-таций на регион, на поддержание и развитие традиционной культуры и искусства «малых наций», повсеместно насаждает-ся ханьский язык, в школах идет вытеснение языков этнических меньшинств. Первые руководящие должности традиционно занимают ханьцы. В последнее время правительство КНР про-водит политику седентаризации в отношении казахов – полу-кочевых скотоводов. Все перечисленные моменты, конечно же, оказывают сильное влияние на состояние этнической идентич-ности казахов в Китае, на их самочувствии как этноса.

Кроме того, казахи Синьцзяна издавна проживают в поли-этничной среде, и соседство с ханьцами, уйгурами, дунганами и монголами не могло не сказаться на их материальной и духов-ной культуре, на системе ценностей и менталитете. Происходя-щие процессы аккультурации, глобализации и т. д. вызывают естественное стремление противостоять подобным вызовам, включаются защитные механизмы самосохранения малой эт-нической группы, каковой являются казахи в масштабах КНР.

Правительство КНР прилагает немало усилий для улучше-ния ситуации в области межнациональных отношений: в це-

183

лом, повысился уровень жизни «малых наций», хотя, по словам одного из местных жителей, ханьцы традиционно в материаль-ном плане живут лучше. Много дополнительных выплат для деятелей культуры и искусства, выдаются патенты для так назы-ваемых «хранителей нематериальной культуры». Есть квота для национальных меньшинств при приеме в вузы. Конечная цель правительства соседней державы очевидна – используя всяче-ские методы, в том числе и материальные поощрения, пресечь антиханьские настроения в крае, утвердить межнациональный мир. Хотя, в целом, межнациональные отношения в Синьцзяне вряд ли можно назвать стабильными. Регион продолжает ак-тивно заселяться ханьцами из Внутреннего Китая.

Вопросу идентичности казахов Китая, как уже было ска-зано, их этническому самосознанию в ходе нескольких ком-плексных этнографических экспедиций сотрудников Отдела этнологии Института истории и этнологии им. Ч.Ч. Валиха-нова в Синьцзян уделялось большое внимание. Сбор матери-алов велся, в основном, посредством интервью, фото- и видео-фиксаций и наблюдений. Каково состояние идентичности наших соплеменников в Китае, насколько они чувствуют себя казахами, стремятся ли сохранить и утвердить в глазах тамош-него общества свое этническое своеобразие, не захлестнули ли их сознание ассимиляционные процессы – эти вопросы, ко-нечно же, не могут не вызывать интереса. Уровень этническо-го самосознания казахов Китая можно проследить по таким признакам, как сохранение традиционной материальной и духовной культуры, состояние языка, использование симво-лов, национальный характер, религия, самоидентификация, внутриэтническая солидарность.

Местные казахи справедливо считают, что традиционная казахская культура у них сохранилась в большей степени, не-жели в самом Казахстане. Действительно, в быту у них, особен-но в сельской местности, предметов традиционной культуры значительно больше, чем у среднестатистического казахстан-ского казаха. Хотя в годы «культурной революции», в ходе ле-вацкой кампании по борьбе с «наследием прошлого», сжига-


184


лось все, что указывало на национальное отличие: войлочные и тканые изделия с национальным орнаментом, деревянная посуда, мечети и т. д., местные казахи впоследствии стреми-лись возродить уничтоженное искусство.

Как известно, инстинкт самосохранения заставляет ма-лые этнические группы подчеркивать свою этничность. И эт-нические меньшинства всегда более «националистичны» по сравнению с большинством. Так же и казахи в Китае всячески стремятся подчеркнуть свое своеобразие, свою принадлеж-ность к казахскому этносу. Они отличаются большей при-верженностью, преданностью этническим символам, нежели их соплеменники на исторической родине. Обращает на себя внимание «казахскость» во внутреннем убранстве и отделке домов, где обязательно на почетном месте красуется домбра, постелены ковры с казахским орнаментом, подаются угоще-ния: талкан, жент, иримшик, подсоленный чай с молоком – чисто казахские яства. Во всех посещенных нами домах, кроме бытовых принадлежностей в национальном стиле, имеется казахская и казахстанская государственная символика, приве-зенная из Казахстана, либо изготовленная вручную. А у одной сельской семьи участники экспедиции даже видели вышитую картину, на которой изображены в ряд, в подзабытой у нас манере, профили Маркса, Ленина, Мао и Президента РК Н.А. Назарбаева. Президент Казахстана у казахов Китая пользуется непререкаемым авторитетом, о нем они говорят с чувством в голосе, считают оплотом независимости.

У большинства встреченных нами казахов, независимо от возраста, рода занятий, занимаемого в обществе положения, сигналами в сотовых телефонах является казахская музыка. На улицах любого населенного пункта неизменно можно встретить подростка, мальчика или девочку, с домброй в руках. По всей ви-димости, это все – способы продемонстрировать свою идентич-ность и, возможно, ответная реакция на современную, в целом непростую ситуацию в области межэтнических отношений.

Если при беседе с ними случайно использовались русские слова, это вызывало у наших собеседников возмущение. Все

185

местные алтайские казахи старшего и среднего возраста хоро-шо владеют и казахским, и ханьским языками. При общении с нами их казахский был фактически без примесей, а в разго-ворах между собой в своей казахской речи ханьские слова они все-таки используют. Похоже, что молодежь до двадцати лет не всегда достаточно владеет родным языком или вовсе им не владеет, что является главным источником беспокойства и со-циального дискомфорта у современных казахов Китая.

Казахи в Китае оказывают поддержку друг другу, привыкли к взаимовыручке, о чем открыто говорят и чем гордятся. Всем живущим по соседству национальностям они дают меткие ха-рактеристики, четко позиционируя «мы» и «они». Отношение к межэтническим бракам в подавляющем большинстве – резко от-рицательное. По словам наших информаторов, в основном ника-ких отношений между сватьями в таких случаях не устанавливает-ся, общение с детьми, вступившими в такой союз, прекращается. Однако среди молодежи бытует и такое мнение, что смешанный брак допустим, если совершается по любви. Нам сообщили, что в последнее время девушки-казашки в Китае все чаще выходят замуж за ханьцев. Основная причина, по их мнению, – уровень жизни этнического большинства в целом выше, чем у казахов.

Одним из важных способов осознания своей этнической идентичности, конечно, является религия. По утверждениям беседовавших с нами жителей Синьцзяна, священный мусуль-манский пост соблюдают сейчас многие казахи. Даже некото-рые члены партии умудряются втайне поститься. На вопрос, почему местные женщины, несмотря на жару, ходят в плот-ных колготках, был ответ: «Да потому, что мы – казахи, му-сульмане! Оголять ноги стыдно!».

Алтай – бывший Сарсумбе (Шарасуме), известный казах-станцам по событиям, происходившим здесь в 1930-е – 40-е гг., героическим и трагическим одновременно: восстаниям под предводительством Шарипхана Кугедайулы, Оспана Сламулы и других. Среди встреченных нами казахов Алтая, бесспорно, должны были быть и потомки участников освободительного движения. При общении с ними мы старались постичь мента-


186


литет, разглядеть особенности их характера, указывающие на героическое прошлое местного народа.

Сами алтайцы говорят, что их язык чист от примесей ки-тайского, уйгурского языков. Соответственно, можно сделать вывод, что и сознание алтайских казахов больше сохранило в себе черты традиционного образа мышления. В этом смысле местные казахи, по их собственным представлениям, распада-ются на две категории: казахи Высокогорного Алтая (Өр Ал-тай), в который входят районы Коктогай и Шынгыль, и Низ-когорного Алтая, включающего остальные его районы, такие, как Каба, Буыршын, Бурылтогай и др.

Горные казахи («өралтайлықтар») – заметно более откры-тые и смелые в высказываниях. Ни один из них в ходе бесе-ды ни разу не ушел от ответа, не отказался отвечать, не по-просил нас не указывать его имени, не делать запись, либо удалить запись и т. п. Однако, с перечисленными, несколько удручающими, ситуациями мы нередко сталкивались в дру-гих местностях, и это в авторитарном Китае – пока обычное явление. Когда мы замечали это жителям, например, посел-ка Дуре Коктогайского района, те в ответ только молчаливо усмехались. Ор-алтайцы, похоже, гордятся своей смелостью, граничащей с отчаянием. Они – как мужчины, так и женщины – часто подчеркивают: «мы – другие, у нас менталитет другой, недаром Оспан-батыр и его соратники были из наших мест, об этом знают представители других национальностей, поэто-му к нам отношение с их стороны иное, более уважительное».

Алтайский суровый климат, 40–50-градусные морозы по-влияли на формирование сурового, прямого, но неунываю-щего нрава, некоторую грубоватость у местных казахов. Не зря авторы романа «Черный Иртыш» о восстании 1940-х годов на Алтае – А. Мин и Р. Петров – в уста Шэн Шицая, губер-натора Синьцзяня того периода, вложили слова: «Алтайские казахи – известные буяны». Они любят не зло, но временами очень грубо подшучивать друг над другом, при этом не видно, чтобы кто-то обижался. Видимо, это все – оборотная сторона мужественности, бесстрашия алтайцев, оставшихся в истории.

187

В книжных магазинах Алтая достаточно много книг на казах-ском языке. Среди них немало этнографических книжек об обы-чаях, обрядах, национальной кухне, играх, одежде казахов. Есть многотомные издания, содержащие исторические источники по казахам. Немало произведений местных поэтов и прозаиков, о которых сопровождающая нас девушка из Урумчи Жанар, от-носительно их художественного уровня, отзывалась скептически. Жанар – молодой научный сотрудник Синьцзянской Академии общественных наук, родилась и выросла в селе Жеменей Алтай-ского округа, расположенного почти прямо на границе с Казах-станом. Она занимается этнографическим изучением казахско-го кочевого аула, выиграла государственный грант на солидную сумму для своих исследований. Выделение китайским государ-ством немалых средств на тему изучения казахов, опять же, ука-зывает на то, что правительство чрезвычайно заинтересовано в установлении в крае мирных межэтнических отношений.

В городах Алтайского аймака имеется немалое количество различных магазинчиков по продаже изделий казахского на-родного ремесла, записей фильмов и музыки из Казахстана, казахских столовых, мини-кафе, появившихся в результате проводимых правительством Китая экономических реформ. Кстати, налоги там по сравнению с казахстанскими выплачи-ваются просто смехотворные.

Многие из наших собеседников побывали в Казахстане. Оценки увиденному они дают разные, порой – прямо про-тивоположные. Самым слабым местом казахстанского обще-ства они считают русифицированность. У некоторых в словах чувствуется укор: в Казахстане традиции нивелированы, люди очень сильно европеизированы, на что указывали и встречен-ные нами ханьцы, побывавшие здесь.

Как известно, этническое самосознание в становлении и функционировании этноса играет решающую роль. Прове-денные опросы и наблюдения показывают, что казахи Китая стремятся к сохранению своей идентичности, осознают опас-ность исчезновения их как этнической группы в условиях стре-мительного изменения социокультурной среды.


188


АҚТӨБЕ ОБЛЫСЫ МҰҒАЛЖАР АУДАНЫ ОРАЛМАНДАРЫНЫҢ КӨШУ ЖӘНЕ ҚОНЫСТАНУ

ҮРДІСТЕРІ*

Әлия Исаева,

Дәурен Жайлыбаев

Қоғамның жаңаша даму үрдістеріне сәйкес еліміздің даму жүйесі де барынша өркендеуде. Мемлекетіміздің осын-дай жетістіктері негізінен Елбасымыздың тәуелсіздік алған жылдарынан бастап дүние жүзі қазақтарының құрылтайын өткізіп, күллі қазақты елге оралуға шақырудың әсерінен. Алайда, елге оралып жатқан қандас бауырларымыздың көшіп келуі мен қоныстануы, бейімделу мәселелері қазіргі таңда ғылымда өзекті мәселелердің біріне айналып отыр. Өйткені, елге оралып жатқан бауырларымыздың көшіп келу үрдісінде әрқилылық байқалады. Біздің көпшілігіміздің пікірімізше, оралмандар тәуелсіздік алған уақыттан бастап ағылған іспетті, алайда жекелеген аудандарға арнайы зерттеу жұмыстарын жүргізгенде көптеген біздің пікірлеріміз шындықтан алшақ кететіндігі байқалады.

Біздің зерттеулерімізге сәйкес Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданына оралмандардың келу үрдісі тәуелсіздік алған жыл-дардан кейін бірден қарқынды жүрмеген. Мәселен, 1992 жыл-дан бастап қазіргі Мұғалжар ауданына жалпы 3000-нан астам оралман бауырларымыз көшіп келген. Ал сол 3000-нан астам оралманның 501 адамы тек 2005 жылы келген. Біздің жүргізген зерттеулеріміз бойынша Мұғалжар ауданының 2005 жылы

* Мақала «Отанға оралу: үміт пен шындық (қазақ қоғамындағы орал-мандардың психологиялық интеграция мәселесі)» атты ҚР БжҒМ Ғылым комитеті гранты аясында орындалды. Ғылыми жетекшісі: т.ғ.д., профессор А.Б. Қалыш.

189

келген оралмандарының сандық және сапалық құрамы төмендегідей [1] (АЕАЖМ):

Келген жылдары

Саны Жас мөлшері

Келген жерлері

Орналасқан жері

Қар

ақал

пақс

тан

Өзб

екст

ан

Түрі

кмен

стан

Ресе

й

Қаз

ақст

ан

Қал

а

Ауы

л

2005 501 1-83 439 17 29 10 6 356 1452006 392 1-68 336 7 23 4 22 232 160

2007 343 1-62 219 73 36 4 11 293 50

2008 132 1-76 - 118 8 6 - 108 24

2009 93 1-65 60 29 4 - - 67 26

2010 116 1-78 18 98 - - - 86 30

2011 83 2-66 82 1 - - - 58 25

2012 19 2-69 19 - - - - 13 6

Кестеден Мұғалжар ауданында 2005 пен 2012 жыл аралығында оралмандардың көшіп келу үрдісінде көрсет-кіштердің өзгергенін байқаймыз. Алайда зеттеулерге қара-ғанда Мұғалжар ауданына келген оралмандардың 2005 жыл-ға дейінгі мәліметтері сақталмаған. Ал Мұғалжар ауданы оралмандарының ақсақалдар кеңесінің төрағасы Әбдиев Тілепбайдың берген мәліметтері бойынша ауданда 3250 орал-ман тұрады. Мұғалжар ауданы облыс бойынша есептегенде, оралмандарының көптігі жағынан Ақтөбе қаласынан кейінгі екінші орында [1]. Сондай-ақ, Мұғалжар аудандық архив ди-ректоры Байсұлтанов Құралдың мәліметі бойынша ресми оралмандардың нақты есебін алу қиын екенін жеткізе оты-рып, қазіргі уақытта ауданда 1000-ға жуық оралман отбасы бар

Ә. Исаева, Д. Жайлыбаев. Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы...

190


екендігін айтты [1]. Біз келтіріп отырған кесте бойынша 2005 жыл мен 2012 жыл аралығында көшіп келген оралмандардың жалпы саны 1679 адам. Яғни аудандағы оралмандардың тең жартысынан көбі 2005 жылдан кейін көшіп келген, ал қалған 1571 адамның көпшілігі 2000 жылдан кейін көшіп келгенге ұқсайды, өйткені біздің зерттеуіміз барысында сауалнамамызға тартылған респонденттердің барлығы 2000 жылдан кейін келгендігі анықталды [1].

Мұғалжар ауданына көшіп келген оралмандардың көп-шілігі Қарақалпақстан мен Өзбекстаннан келгендер, алайда кей жылдары Түрікменстаннан да біраз келген екен. Сондай-ақ, тек Өзбекстан немесе Қарақалпақстаннан ғана оралмандар келмеген, сонымен қатар көрші Ресейдің Орынбор қаласы мен облысынан, Волгаград облысынан оралған қандас ба-уырларымыз да бар. Айта кететіні Мұғалжар ауданынына келген оралмандардың барлығы тікелей сырттан көшіп кел-меген, олардың қатарында Қазақстанның әр жерінен келген оралман бауырларымыз бар екендігі қызықтырады. Мәселен, ауданға басқа облыстардан көшіп келген оралмандар біздің зерттеуімізді күрделендіре түсуде. Мәселен, Мұғалжар ау-данына Ақтөбе қаласынан, Маңғыстау облысынан қоныс аударған оралмандар бар. Соның ішінде біздегі мәліметтерге сәйкес Мұғалжар ауданына Көкшетаудан да оралмандар көшіп барған. Бұл мәліметіміздің дәлдігі Ақмола облысы Бура-бай, Бұланды, Еңбекшілдер аудандарында оралмалдар көптеп кездесетіндігі бізге мәлім, соның ішінде Бұланды ауданында Қарақалпақстан мен Өзбекстаннан келген оралмандардың 60-тан астам отбасы тұратындығы бізге белгілі. Ал Қара-қалпақстан қазақтарының көпшілігінің тарихи шығу тегі Кіші жүз (Байұлы, Жетіру, Әлімұлы) тармағына жатады [2, 204 б.]. Сондықтан Қарақалпақстаннан келген қазақтар квота бойын-ша келген кезде тарихи шыққан аймағына келмегенімен, кейін біраз уақыт өткен соң өз атамекендеріне және тума-туыста-рын тауып, еліміздің батыс аймақтарына көшіп кетіп жата-ды. Міне осындай негізде еліміздің ішінде де оралмандардың көшіп-қонуы тіркелуде.

191

Мұғалжар ауданына көшіп келіп жатқан оралмандардың көпшілігі аудан орталығында, яғни Қандыағаш қаласына орналасқан. Біздің қарастырып отырған 1679 адамның 1213 адамы қалада, ал 466 адамы ауылдық жерлерде тұрады. Дәл осы құбылыстар Мұғалжар ауданына келіп жатқан оралмандардың қоғамдық ортаға тез бейімделуін қамтамасыз етіп отыр. Сондай-ақ, 2005–2012 жылдар аралығында кел-ген оралмандардың көпшілігі жасөспірімдер мен жас-тарды құрайды. Яғни жастардың елге көптеп оралуы олардың қоғамдық ортаға тез бейімделуінде, өйткені мектеп жасындағылардың ортаға бейімделу үрдісі жылдам жүреді. Ортаға тез бейімделуінің тағы бір факторы оралмандардың ата қонысына орналасуы десек болады. Өйткені Мұғалжар ауданына оралып жатқан оралмандардың ата-бабалары өз кезегінде осы мекендерден әр түрлі саяси және экологиялық себептерден, сонымен қатар ең бастысы аштық жылдары Ойға (яғни қазіргі Қарақалпақстан жері. Ол кездері қазақтар Ақтөбенің төңірегін қыр, Қарақалпақстан жерін ой деп атап, қуаңшылық, қыс қатты суық болған кездері ойға барып қыстап келетін) көшкен. Міне соның негізінде келіп жатқан оралмандар мен жергілікті қазақтардың арасында ұрпақтар сабақтастығы үзілмеген және бір-біріне туыс ағайын болып шыққаннан соң Мұғалжар ауданы оралмандарына бейімделу қиын емес және бұл үрдіс қарқынды жүруде.

Жалпы Мұғалжар ауданына қоныстанып жатқан орал-мандардың салт-дәстүрі мен жергілікті халықтың салт-дәстүрінде айтарлықтай айырмашылық жоқ. Ең бастысы оралмандар мен жергілікті халық арасында келіспеушілік пен араздық байқалмайды, өйткені зерттеу барысында біздің сауалнамамызға қатысқан респонденттердің 100% жергілікті халық тарапынан дискриминацияға ұшырамағандығын көрсеткен. Керісінше жерігілікті халықтың азаматтары оралмандарға барынша қолдарынан келген көмекті жасап отырғандығы анық байқалып отыр. Өйткені көшіп келген оралмандардың барлығының жеке пәтері мен жеке үйлері бар. Қалада тұрып жатқан оралмандардың ең кемі екі немесе


192


үш бөлмелі пәтерлері бар. Ал ауылдық жерлерде тұратын оралман бауырларымыздың көпшілігінде зәулім үйлері бар және бау-бақшасы мен мал ұстап отыр. Орта Азия-дан көшіп келген репатрианттарға жергілікті кәсіпкерлер қолдан келген көмектерін аянбайды. Мысалы, елге танымал кәсіпкер, «Тайбұрыл» ЖШС президенті Әнешев Сағынтай Мұсаұлы, кезінде солардың біразын жұмыспен қамтамасыз етіп, өз қаржысына жеке үйлер, пәтерлер сатып алып берген. Мұның барлығы елімізде оралмандарға деген көзқарастың дұрыстығы мен жергілікті атқарушы биліктің және жеке кәсіпкерлердің бұл мәселеде тыңдырымды еңбектерінің нәтижесі десек болады.

Сондай-ақ Мұғалжар ауданы оралмандарының өзара ауызбіршіліктерінің мықты болуы олардың Қазақстан қоғамына жеңіл үйренісіп, бейімделуін қамтамасыз етіп отыр. Бұл аудан оралмандарының жеке ақсақалдар кеңесі құрылған, ақсақалдар кеңесі қоғамда болып жатқан күнделікті өмірде өз жерлестеріне ақыл-кеңестерін беріп, жөн сілтеп отырады. Ақсақалдар өзара ақылдаса келе оралмандардың жекелеген мәселелерін шешуге де ат салысып жүр. Мәселен ақсақалдар кеңесінің төрағасы Әбдиев Тілепбай оралмандардың өзекті мәселелерінің бірі зейнетақы тағайындау жағдайында біраз пікірін білдірді. Жалпы барлық оралмандарға тән құбылыс Қазақстанға келгенде зейнетақыға шыққан жағдайда көшіп келген жеріндегі қызметі есептелмей қалып ең төменгі зей-нетақы тағайындалып жатқан екен. Міне осындай мәселелерді Мұғалжар ауданы ақсақалдар кеңесі жиі-жиі көтеріп жүр [3].

Елге қайтқан оралмандардың бейімделу үрдісін олардың қатарында жұмыссыздықтың жоқтығынан көруге бола-ды. Өйткені біздің зерттеу барысымызда бізге жұмысы жоқ оралман кездескен жоқ. Сонымен қатар оралмандардың ауқан өміріне тек бейімделіп қана қоймай белсенділік та-нытып жүргенін байқаймыз. Сауалнамамыздың негізіне сүйенетін болсақ оралмандардың жұмыс орындары әр та-рапты екенін байқаймыз. Мәселен, оралмандар арасында мектеп мұғалімдері, дәрігерлер, темір жол қызметкерлері,

193

мұнайшылар, инженерлер және жеке кәсіпкерлер өте көп. Сондай-ақ, оралмандардың қатарынан қазірде ауданның белді азаматтары әкімшілікте бас инспектор, аудандық архив ди-ректоры, аудандық ауруханада бөлім меңгерушілері өте көп шығуда. Сонымен қатар, ірі кәсіпкерлерде шығып жатқандығы байқалады. Қандыағаш қаласындағы «Темірқазық» қонақ үйі және мейрамхананың қожайыны Қарақалпақстаннан келген оралман Агаев Дабылбай деген азаматтың жеке меншігі.

Яғни бұдан байқалатын қорытынды елге оралып жатқан оралмандардың көпшілігі Қазақстандағы нарықтық қатынасты жете түсініп, Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың экономиканы да-мытудағы жеке сектордың маңыздылығын қаншалықты дәріптеген болса, оралмандар соншалықты дәрежеде Елбасы Жолдаулары мен нұсқауларын өз өмірінде пайдаланып отыр. Жеке кәсіпкер Агаев Дабылбайдын «Темірқазық» қонақ үй-мейрамханасында жиырмаға жуық қызметші жұмыс жасай-ды. Агаев Дабылбайдың бізге берген сұхбатында:

«Бұл қонақ үй және мейрамхана менікі емес, халықтікі, бұл жерден халық тамақ ішеді, халық конады. Сондықтан бұл халықтың меншігі», – деп өзінің елге деген сүйіспеншілігін білдірді. Яғни оралмандар еліміздің тек демографиясын көтеріп қана қоймай экономикасын көтеруге де зор үлестерін қосып келеді [1].

Жалпы Мұғалжар ауданындағы оралмандардың бейімделу үрдісі тез қарқынмен жүріп келеді деп толықтай айта ала-мыз. Оған дәлел оралмандардың өзара бірлігі мен жергілікті халықпен етене араласуы десек қателеспейміз. Оралман-дар жергілікті халықпен қазіргі уақытта қыз алып, қыз беріп тығыз қарым-қатынас орнатқан. Күнделікті өмірде оралман-дар жергілікті халықпен тойларды, жаназа, садақаларды бірге өткізеді.

Біздің зерттеулерімізге сәйкес, Мұғалжар ауданынан оралмандардың қайтадан елдеріне көшіп кету фактісі 2012 жылға дейін тіркелмеген. Тек осы зерттеліп отырған сегіз жылдың ішінде бір ғана отбасы қайта көшкен. Алайда, бұл жағдай Қазақстан Республикасы үкіметінің 2012 жылы квота-


194


ны тоқтатуына байланысты болса керек. Өйткені салыстыра келетін болсақ, 2012 жылғы оралмандардың көшіп келу үрдісі күрт азайған, яғни 2012 жылы елге оралғандардың барлығы дерлік өз күштеріне сеніп келген. Жалпы Мұғалжар ауданы-на 2012 жылдың шілде айына дейін 19 адам көшіп келген, сол 19 адамның 7 – Қарақалпақстанға қайта көшкен екен. Әйтсе де бұл тек 8 жылда тіркелген бір ғана құбылыс болып тұр. Қазақстанға келіп орналасқан оралмандардың барлығының да елге келердегі үміт-тілектері орындалып жатқандығын ай-тады. Және де жастарының көпшілігі жоғарғы оқу орында-рында оқып жатқандығы байқалады. Бұл дегеніміз еліміздің болашағы үшін оралман жастардың да орасан зор үлес қосуға ықпалы бар екендігін көрсетеді.


1. Авторлардың ел арасынан жинаған материалдары, Ақтөбе облысы, Мұғалжар ауданы, 2012 ж.

2. Қалыш А.Б. Қарақалпақстан оралмандарының мәселесі // «Бек-маханов оқулары» аясындағы «Әлеуметтік-экономикалық және сая-си келеңсіздіктер тарихы: теориялық-методологиялық қайта ойлау» атты Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материал-дары. – Алматы, 2012. – 204–207 бб.

3. Әбдиев Т. Оралмандар жазықты емес қой! //Айқын. – 2011. – 14 маусым.

195

ӨЗБЕКСТАН ҚАЗАҚТАРЫНЫҢ ӘДЕБИЕТІН ЗЕРТТЕУДІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ

Дәурен Мұхамадиев

Қазақ әдебиеті атты алып бәйтеректің бір бұтағы болып саналатын шетелдердегі қазақ әдебиеті ұлттық руханияты-мыздың бір бөлшегі. Әртүрлі тарихи себептерге байланысты, Қазақстаннан тыс өмір сүріп жатқан қандастарымыздың төл әдебиетіміз бен жалпы ұлттық мәдениетімізге қосып келе жатқан үлестері зор. Алайда, тарихи отанынан жарақта өмір сүріп жатқан қандастарымыздың қазақ әдебиетіне қосып жатқан құнды еңбектері бүгінгі күнде толық өз бағасын ала алмай жатқаны шындық.

Еліміз Тәуелсіздігін алған соң мемлекет тарапынан ше-телдерде тұрып жатқан қазақ қандастарымыздың руха-ни, әлеуметтік, мәдени, әдеби мәселелерін көтеретін сали-қалы бағдарламалар жасалынып, маңызды іс-шаралар атқарылуда. Көші-қон бағдарламасын айтпағанның өзінде, әрбір елдердегі қазақ диаспораларының рухани, мәдени, әдеби құндылықтарын зерттеу мақсатында түрлі экспедиция-лар ұйымдастырылып, жұмыс жасауда. Осылардың барлығы қазақ руханияты көкжиегінің кеңеюі үшін атқарылып жатқан шаралар деп білеміз.

Әр елдің, әрбір халықтың руханияты сол елмен бірге жасасып, оған дем беріп, рухтандырып отыратын басты құндылықтарының бірі. Өмір сүру бағытындағы басты бағыт-бағдары, жүрер жолы руханият құбыласын басшылыққа ала-ры сөзсіз.

Қазақ әдебиетінің мұралары сақталған елдің бірі Өз-бекстандағы қазақ әдебиетін зерттеп, зерделеу бүгінгі күннің басты талаптарының бірі.

Д. Мұхамадиев. Өзбекстан қазақтарының әдебиетін...

196


Осындай игі іс-шараны жүзеге асыру мақсатында М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, ҚР еңбек сіңірген қайраткері Уалихан Қалижанұлының қолдауымен өткен жылдың мамыр айының 17-і мен маусым айының 6-ы жұлдызы аралығында аталмыш институттың бір топ ғалымдары (экспедиция жетекшісі өнертану ғылымының кандидаты, доцент Г.Т. Жұмасейітова, ө.ғ.к А. Мұқан (теа-тртану саласы бойынша), ө.ғ.к Г.Ж. Мұсағұлова (музыката-ну), Философия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері А.Д. Мейірманов, филол.ғ.к. А. Ақан (фольклортану), филол.ғ.к. Д. Мұхамадиев (қазақ әдебиеті), Н. Ашер инженер-оператор «Шет елдердегі қазақ мәдениеті, өнері, әдебиеті, фольклоры» атты мақсатты жобасы бойынша Өзбекстан Республикасында іс-сапарда болып қайтқан едік.

Таңертең Алматыдан көк жүзіне қанат қаққан ұшақ бір сағат шамасында Өзбекстан Республикасының астанасы Таш-кент қаласындағы халықаралық әуежайға келіп қонды. Игі мақсатты арқалаған экспедиция мүшелері Өзбекстандағы Қазақстан Республикасының елшілігіне барып ондағы қыз-меткерлермен кездесті. Кездесу барысында елшіліктегі қызметкерлер іс-сапарымызға қолдау көрсететінін айтып, Өзбекстанның ішкі жағдайы, тәртібі жөнінде түсінік беріп өтті.

Экспедиция мүшелері Ташкенттегі ең беделді қонақүй-дің бірі «Өзбекстан» қонақүйіне орналасып, тыныққан соң іс-сапардың жүрер бағытын, жоспарын белгілеп алды. Ертесіне яғни 18 мамыр күні фольклортанушы ғалым А. Ақан және А. Мейірманов үшеуіміз ауыз әдебиеті және қазақ әдебиеті бағыты бойынша Низами атындағы Ташкент мемлекеттік педагогикалық университеті, өзбек филологиясы факультетінің жанынан ашылған қазақ филологиясы бөлімінің меңгерушісі, филол.ғ.к., доцент Абдуалитов Ергеш Боранұлы және аталмыш бөлімнің оқытушыларымен танысып, сұхбаттастық. Сұхбат ба-рысында Өзбекстанда тұрып жатқан қазақ қандастарымыздың жай-күйі, тұрмыс-тіршілігі, рухани құндылықтары мәселелері төңірегінде әңгімелер қозғалды. Бөлім меңгерушісі, филол.ғ.к.,

197

доцент Е.Б. Абдуалитов қазақтар көбірек қоныс тепкен об-лыстар, аудандар мен елді-мекендер жайында, сол мем-лекетте өмір сүріп жатқан қазақ ақындары, жазушылары, ғалымдары туралы мәліметтер және ол адамдардың мекен-жайларын, байланыс телефондарын берді. Осы бөлімде оқып жатқан 150 студенттердің (I–IV курс бойынша) хал-жайы, оқу үлгерімдері жайында әңгіме қозғалды. Бөлім меңгерушісі және оқытушылармен болған кездесу барысында біз мақсатты іс-сапарымыздың нәтижелі бағытта жүруі үшін жақсы кеңестер мен бағыт-бағдарлар алдық. Өзбек филологиясы факультетінің жанынан ашылған қазақ филологиясы бөлімінің I–IV курс студенттерімен кездесу сұрақ-жауап түрінде өтті. Атал-мыш курстың студенттері жазғы демалыс кезінде қазақтың ауыз әдебиеті үлгілерін жинау мақсатында фольклорлық экспедицияға қатысып тұратындықтарын айтты. Біраз сту-денттерден фольклорлық мұраларды алдық. Қазақ филологи-ясы бөлімі орналасқан қабатта М.О. Әуезов атындағы дәрісхана ашылған екен. Онда көптеген ақын-жазушылардың кітаптары жинақталып тұрғандығына куә болдық. Сондай-ақ өлең, проза жазатын студенттердің қолжазба материалдарын алдық. Кез-десу әсерлі өтті.

М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтымен аталмыш оқу орнындағы қазақ филология факультетімен ғылыми байланыстың орнағанын ерекше атап өтуге болады.

19.05.2012ж. Ташкент қаласындағы «Байнал Минал» атын-дағы республикалық мәдениет сарайында Өзбекстан Респу-бликасы Қазақ Мәдени Орталығының 20 жылдық мерей-тойына арналған Халықаралық құрылтай өтті. Құрылтайға Өзбекстанның барлық облыстарындағы «Қазақ мәдени орталықтарының» төрағалары, төрайымдары және мәдени орталықтардың мүшелері, ғалымдар, ақын-жазушылар, оқытушылар, мұғалімдер, шежіреші қарттар, өнерлі жастар қатысты. Сонымен қатар Қазақстаннан әр жерінен келген көптеген делегаттар да болды. Құрылтайды Қазақ мәдени орталығының төрағасы Марат Үкібаев жүргізді. Құрылтай Өзбекстандағы Қазақстан Республикасының төтенше


198


және өкілетті елшісі Бөрібай Жексенбин мырза құттықтау сөзімен ашылды. Жиналыс барысында Өзбекстандағы қазақ қандастарымыздың рухани, әлеуметтік жағдайлары, өнері, мәдениеті, әдебиеті, тарихы, тілі сынды келелі мәселелер қозғалды.

Құрылтай барысында Өзбекстанға еңбегі сіңген мәдениет қайраткері, Қазақстан Республикасы гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі, профессор, әдебиеттанушы-ғалым, ақын, жазушы, аудармашы, журналист Қалдыбек Сейданов (Ташкент қаласында тұрады, 600-ге жуық ғылыми-танымдық мақалалар мен 30-ға жуық кітаптың авторы, «Қазақстан Рес-публикасы Тәуелсіздігіне 20 жыл» медалінің иегері (02.12.2011 ж.), ақын, жазушы, журналист республикалық «Нұрлы жол» газетінің тілшісі Боран Қадыров (Ташкент обл. Жоғарғы Шыршық ауданында тұрады), айтыскер ақын, Халықаралық, республикалық деңгейде өткен айтыстардың бас жүлдегері Құлмаханбет Дүйсенов (Ташкент обл. Қыбырай ауданын-да тұрады), Өзбекстан Республикасы Қазақ ұлттық мәдени орталығының қызметкері Дильфуза Қалиева сынды азаматтар және азаматшамен танысып, сұхбаттастық. Құрылтай өзбек-қазақ эстрада жұлдыздарының қатысуымен өткен концертпен аяқталды.

Экспедиция мүшелері 20.05.2012ж. тарихшы-ғалым, бұл күндегі зейнеткер Шырынбек Оразымбетов ақсақалмен кезде-суде болды. Кездесу барысында Өзбекстандағы қазақтардың та-рихы жайында сөз қозғады. Сонымен қатар Алашордашылар тарихы, ХХ ғасырдың басындағы қазақ қоғам қайраткерлерінің қызметтері, атқарған еңбектері жайында мағлұматтар, тари-хи деректер айтты. Және сол кезеңдегі қазақ әдебиеті, фоль-клоры жайында да көптеген құнды мәліметтерді тілге тиек етті. Сонымен қатар ақын, жазушы, Қазақстанда шығатын «Алтын бесік» Халықаралық журналының Өзбекстандағы тілшісі Марат Төлепбергенұлы Арнымен кездесу өткіздік. Сұхбат барысында жазушы Өзбекстанда өмір сүріп жатқан қазақ қандастарымыздың әдебиеті, мәдениеті, күні бүгінге дейін сақтап келе жатқан салт-дәстүрлері жайында көптеген

199

мәліметтер беріп өтті. Сонымен қатар өзінің шығармашылық жолы, еңбектері жайында да мағлұматтар берді.

Ташкент топырағында дүниеге келіп, қазақ және өзбек әдебиетінен қатар сусындаған, екі тілде бірдей өлең жазатын ақын, жазушы, Өзбекстан Жазушылар одағының мүшесі, әдіскер-ұстаз Мекембай Омарұлымен (Ташкент обл. Қыбырай ауданында тұрады) өткізген кездесу өте әсерлі болды. «Қазақ әдебиеті» газеті мен Алматыдағы Халықаралық айтыстардың жүлдегері, өлеңдері өзбек балалар поэзиясының антология-сына енген Мекембай Омарұлының шығармашылығы бүгінгі күнде барынша кемелденіп, биік азаматтық сипатқа ие бола түскен. Ақынның әр жылдары жазылған, шоқтығы биік, көркемдігі жоғары өлендері топтасырылған қазақ әдебиетіне қосылған сүбелі үлес деп білеміз. Сонымен қатар қазақ-өзбек әдеби байланысының дәнекері болып жүрген М.Омарұлы оннан астам жыр жинақтары мен танымдық кітаптардың, Өзбекстандағы қазақ мектептерінің I–IV сынып оқушыларына арналған онға жуық оқулықтардың авторы. Кездесу барысын-да М. Омарұлының өмірі мен шығармашылығы туралы құнды деректер мен мағлұматтар алдық.

21.05.2012 ж. Ташкент обл. Зәңгі ата ауданы Рамадан ау-ылында тұратын қазақ бауырлармен кездесуде болдық. Кез-десу Өзбекстан Республикасы Қазақ мәдени орталығы жа-стар қанатының төрағасы Шынаров Марат деген азаматтың үйінде өтті. Кездесуде сол ауылдың белсенді тұрғындары және «Ақ әжелер» (Ұйымдастырушысы: Жамалиддин Жақыпов, ансамбльдің төрайымы: Кәрамат Асабаева) фольклорлық-этнографиялық ансамблі қатысты. Бұл кездесуде де сол мем-лекетте тұрып жатқан қазақ бауырларымыздың тарихы, мәдениеті, әдебиеті, дәстүрі жайында мол мәліметтер алдық. Соңғы санақ бойынша Ташкент облысында 350 мыңға жуық қазақ ұлты тұрады екен.

27.05.2012 ж. Науаи облысы Кенимех елді-мекеніндегі қазақ туысқандармен кездесуде болдық. Онда республикалық «Нұрлы жол» газетінің бас редакторы Рысбай Анарбеков, ақын, журналист, республикалық «Нұрлы жол» газетінің


200


тілшісі Айтуар Сабыров, ақын, Кенимех аудандық халыққа білім беру бөлімінің бөлім меңгерушісі Ақшагүл Төлегенова сынды зиялы азаматтармен танысып, сұхбаттастық. Атал-мыш адамдардың өмірі мен шығармашылық жолдары жай-ында мәліметтерге қанықтық. Келесі күні Хорезм облысының орталығы Үргеніш қаласында Хорезм облыстық қазақ мәдени орталығының төрағасы Изюмов Полат Алламұлы және орын-басары Мырза Сәрсенбайұлы Құдайбергеновпен кездесіп аталмыш облыста тұрып жатқан қазақ қандастарымыздың жай-күйі жөнінде мәліметтер алдық. Аталмыш облысқа қарасты Шалыс ауылындағы бауырластармен кездесу ұйымдастырылды. Кездесу № 46 Шалыс орта мектебінде өтті. Ауыл тұрғандары ұлттық салт-дәстүрлерді көрсетіп, ән айтып, би биледі. Сонымен қатар ауыл қарттарының жадын-да жүрген ауыз әдебиеті үлгілерін де дыбыс жазу құралына жазып алдық. Ертеңгі күні Хорезм облысы Гүрлен елді-мекендінде өмір сүріп жатқан Акишев Сұлтанәлі Дінәліұлы ақсақалмен сұхбаттастық. Сол жерде жерленген Сырым Датұлы кесенесінің қорықшы-шырақшысы болып қызмет істеп жүрген ақсақал құнды әдеби, тарихи мәліметтермен бөлісті. Ақсақалмен болған сұхбаттан кейін экспедиция мүшелері Қарақалпақстан Республикасының астанасы Нүкіс қаласына жол тартты. Ертеңгі күні Әжнияз атындағы Нөкіс мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми істер жөніндегі проректоры Абдуллаев Мақсуд Алимбайұлының қабылдауында болдық. Сонымен қатар аталмыш институттың қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің меңгерушісі филол.ғ.к., доцент Құдиярова Шолпан Таубайқызы және оқытушы, филол.ғ.к. Төрткүлбаева Тұрсынай Әбдіғазиқызымен сұхбат-тастық. Кездесу барысында Қарақалпақстандағы қазақ әде-биетші ғалымдарының өмірі мен ғылыми зерттеу еңбектері жөнінде мол мағлұматтар алдық. Әжнияз атындағы Нөкіс мемлекеттік педагогикалық институтының ғылыми істер жөніндегі проректоры Абдуллаев Мақсуд Алимбайұлының өтініші бойынша осы институттың қазақ тілі мен әдебиеті бөлімінің IV курс студенттерімен кездесу өткіздік. Сонымен

201

қатар Бердақ атындағы Қарақалпақ университеті түркі фило-логиясы кафедрасының доценті, филол.ғ.к. әдебиеттанушы-ғалым Қайыржан Аралбаевпен кездесуде болдық. Кез-десу барысында ғалымның ғылыми еңбектері, зерттеу нысандары жайында сұхбаттасып, Қарақалпақстандағы қазақ әдебиеті жайлы мәліметтер берілді. Қарақалпақстандағы іс-сапарымыз Қоңырат елді-мекенінде қоныстанған қазақ бауырлармен кездесуге ұласты. Аталмыш елді-мекенде тұрып жатқан жыршылық дәстүрдің жалғастырушысы, жыршы-жырау Тәжібаев Ренат Бекжүрсінұлымен және оның Мамбетназаров Жәңгір, Қалжанова Алмагүл сынды шәкірттері жүздесіп, сұхбаттастық. Жыршы Р. Тәжібаевтың орындауындағы жыр-термелер, сағаттап жырлаған «Едіге» дастаны тыңдаушылардың құлақ құрышын қандырды. Экс-педиция мүшелері Өзбекстан мемлекетіне жасаған іс-сапар барысында көптеген әдеби мәдени құндылықтармен танысып, алдағы жазар ғылыми зерттеулерге жүк боларлық мәліметтер жинақтады. Республикада қоныстанып жатқан қазақ қандас-тарымыздың рухани, мәдени, әдеби өмірлері мен өнері, рухани құндылықтары жайында жинаған мол мұраларды жинақтап зерттеудің өзектілігіне көз жеткізді.


202


«Қазақ диаспорасының заманауи эстетикалық және этикалық құндылықтары» атты дөңгелек үстелінің

(Алматы қ., 21 маусым 2013ж.)

РЕЗОЛЮЦИЯСЫ

Қазақстан Республикасы тәуелсіздікке қол жеткізген кез-ден бастап қазақ халқының рухани жаңғыруының, тұтастануы мен бірлесуінің орталығына айналды. Біздің еліміз өздерінің тарихи отандарының шекарасынан тыс қалған отандастары-мызбен тұрмыс-тіршіліктің барлық салалары бойынша жан-жақты байланыс орнатуға ұмтылуда. Осыған байланысты қазақ диаспорасының мәселелерін зерттеудің өзектілігі мен маңыздылығы артып отыр.

Диаспоралық болмыстың этномәдени дамуының аксио-логиялық мағынада талдануы айырықша қызығушылық туғы-зады. Құндылықтар мәселелелері қазіргі таңда терең теориялық-методологиялық және ғылыми-практикалық маңыздылығымен негізделген. Сондықтан, жаһанданушы әлем жағдайындағы этикалық және эстетикалық сананың дамуының әлеуметтік мәдени заңдылықтарын және негізгі үрдістерін айқындау қажет. Бұқаралық мәдениеттің жәдігерлерінің толассыз ағымы, ұлттық мәдениеттің тұрмыстық негіздерінің марги-налдануы постдәстүрлі қоғамдағы қазақ халқының көркем-эстетикалық мәдениетінің шын мәніндегі құндылықтарының дамуы мен сақталуы мәселесін өзектендіре түседі.

Әрбір этникалық қауымдастық өзінің тарихын әлемдік тарихи үдеріс ауқымында қалыптастыратынын атап айту ке-рек. Басқаша айтсақ, ұлттық мәдениет оның этикалық және эстетикалық өлшемінде алсақ, бұл – этнос игеріп қабылдаған және тіршілік ортасына айналған ғаламның, ғарыштың бейнелі үлгісі деп қабылдауға болады.

203

Біздің алдымыздан жаңа көкжиектерді ашқан тәуелсіздік Қазақстанның мемлекеттік тұрмысы мен экономикалық әл-ауқатының артуында, оның барлық рухани-мәдени бейнесінде, әлемдік тарихтағы орнында ғана емес, сонымен қатар қазақ диаспорасының тарихы тағдырында шешуші рөл атқарды. Әлемдік аренада тәуелсіз Қазақстанның пайда болуы шетел қазақтарының мәртебесін өзгертті, ұлттық өзіндік снссының өсуі мен өз халқының тарихы мен мәдениетін терең білуге құлшынысын арттырды.

Дөңгелек үстелдің қатысушылары ұсынылған концеп-туальдық қолданбалы көзқарастарды талқылай келе, келесі ғылыми-практикалық ұсыныстар мен қорытындыларға келді.

1. Тәуелсіз Қазақстанда біртұтас ұлтты қалыптастыру және интеграциялау жолында және этномәдени байла-ныстарды жеделдете дамыту үшін алыс және жақын шетел қазақтарымен тығыз қарым-қатынас орнату қажет. Барлық бағыттардағы бұл ынтымақтастық алдағы болашаққа сенімді әріптестік қатынастар қалыптастырып, құруға және мәдениет пен құндылықтық бағыттардың жаңа жолдарын ашуға мүм-кіндік береді.

2. Бүкіл қазақстандық және қазақ диаспоралары өкіл-дерін тұтастыру, ұлттық төлсаналылықты қалыптастыру мақсатында, заманауи әлеуметтік-мәдени шындықты ескере отырып және жаңа тарихи, ғылыми-философиялық пара-дигмалар аясында қазақ халқының этикалық-эстетикалық дүниені қабылдауы мен мәдениетін қайта пайымдаудың қажеттілігі бар.

3. Этникалық дүние түсінігінің феноменогиялық және аксиологиялық қырларын қазақ этикалық және эстетикалық ой дүниесінің дамуы аясында одан ары қарайғы ғылыми тал-дау, сондай-ақ, қазақ халқының қазіргі әлеуметтік болмыстағы этикалық және эстетикалық танымының құндылықтарының өзектендірілуі, төлтума мәдениеттің сақталуына мүмкіндік береді және ғылыми, шығармашылық мүмкіндіктердің ашы-луына, тәуелсіз Қазақстанның халықаралық аренадағы беделі мен рөлінің артуына ықпал етеді.

204


4. Қазақстан басқа елдердің БАҚ-ында қазақ диаспора-сының ирреденталары мен ретоприанттарының көкейкесті мәселелерін тиімді шешуге ықпал ететін қазіргі әлемдегі ұлттық саясаттың конструктивтік рөлі жайлы материалдар жариялау қажет. Сонымен қатар, этникалық қазақтардың өмірі, құндылықтық әлемі жайлы жарияланымдар негізінен заманауи қоғамның рухани-адамгершілік жаңғыруына, ота-нынан тыс жердегі қазақ этникалық қауымдастықтарының өкілдерімен мәдени байланыстардың нығаюына жағымды әсер етеді.

5. Осы дөңгелек үстелдің нәтижесі бойынша іс-шараға қатысушылардың мақалаларының жинағы форматында мате-риалдар жинағын жариялау ұсынылады.

Ұйымдастыру комитеті

205

РЕЗОЛЮЦИЯ

круглого стола «Современные эстетические и этические ценности казахской диаспоры»

(г. Алматы, 21 июня 2013 г.)

Республика Казахстан с обретением независимости стала центром духовного возрождения, консолидации и единения казахского народа. Наша страна стремится наладить связи с нашими соотечественниками, оказавшимися за пределами своей исторической Родины, во всех сферах жизнедеятельно-сти. В этой связи возрастают актуальность и значимость изуче-ния проблем казахской диаспоры.

Особый интерес представляет обращение к аксиологи-ческому анализу этнокультурного развития диаспорального бытия. Проблемы ценностей обусловлены их глубоким теоре-тико-методологическим и научно-практическим значением. Поэтому необходимо выделить основные тенденции и социо-культурные закономерности развития этического и эстетиче-ского сознания в условиях глобализирующегося мира. Поток артефактов массовой культуры, маргинализация бытийных основ национальной культуры ставят проблему сохранения и развития истинных ценностей художественно-эстетической культуры казахского народа в посттрадиционном обществе.

Следует отметить, что каждое этническое сообщество формирует свою историю в контексте мирового историческо-го процесса. Иначе говоря, национальная культура в ее этиче-ском и эстетическом измерении – это образная модель миро-здания, космос, принятый и освоенный этносом, и его среда обитания.

Независимость, раскрывшая перед нами новые горизонты, сыграла решающую роль не только в государственном бытии

206


и экономическом благосостоянии Казахстана, не только во всем его духовно-культурном облике, призвании и значении в мировой истории, но и в исторических судьбах казахской диаспоры. Появление на мировой арене суверенного Казах-стана изменило статус зарубежных казахов, вызвало рост на-ционального самосознания, желание глубже знать историю и культуру своего народа.

Участники круглого стола, обсудив предложенные кон-цептуальные и прикладные подходы, пришли к следующим научно-практическим рекомендациям и выводам.

1. На пути формирования и интеграции единой нации в независимом Казахстане и для динамичного развития этно-культурных связей необходимы тесные контакты с соотече-ственниками в ближнем и дальнем зарубежьи. Это сотруд-ничество во всех направлениях позволит сформировать и выстроить надежные партнерские отношения на долгосроч-ную перспективу и выявить новые каналы взаимодействия культур и ценностных ориентиров.

2. В целях консолидации всего казахстанского народа и представителей казахской диаспоры, формирования нацио-нального самосознания есть необходимость переосмысления ценностно-смысловых аспектов этического и эстетического мировосприятия и культуры казахского народа с учетом со-временных социокультурных реалий и в контексте новых исторических и научно-философских парадигм.

3. Дальнейший научный анализ феноменологических и аксиологических аспектов этнического миропонимания в контексте развития казахской этической и эстетической мыс-ли, а также актуализация ценностей этического и эстетиче-ского познания казахского народа в современном социальном бытии позволит сохранить самобытную культуру и будет спо-собствовать раскрытию научного и творческого потенциала для повышения роли и значимости независимого Казахстана на международной арене.

4. Необходимо опубликовать в СМИ Казахстана и других стран материалы о роли конструктивной национальной по-

207

литики в современном мире, которая способствует оптималь-ному решению многих острых вопросов казахской диаспоры, ирредентов и репатриантов. Кроме того, все публикации о жизни этнических казахов, об их ценностном мире в целом позитивно влияют на духовно-нравственное обновление со-временного общества, на укрепление межкультурных связей с представителями казахской этнической общности за преде-лами родины.

5. По итогам данного круглого стола рекомендуется изда-ние материалов в формате сборника статей участников дан-ного мероприятия.

Организаторы круглого стола

208


АВТОРЛАР ТУРАЛЫ МӘЛІМЕТ

Әлжан Қуаныш Ұзақбайұлы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясат-тану және дінтану институтының Қазақ философиясы секторының меңгерушісі, философия ғылымдарының кандидаты, доцент

Барлыбаева Гауһар Ғинаятқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, са-ясаттану және дінтану институтының жетекші ғылыми қызметкері, философия ғылымдарының докторы

Бижанова Меруерт Алтынбекқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері, фи-лософия ғылымдарының кандидаты

Ерғалиева Райхан Әбдешқызы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Бейнелеу өнері бөлі-мінің меңгерушісі, өнертану ғылымдарының докторы, профессор

Жайлыбаев Дәурен Жақсымұратұлы – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ магистры

Жолмухамедова Найля Хұсайынқызы – ҚР БҒМ ҒК Филосо-фия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері, философия ғылымдарының кандидаты

Жұмасейітова Гүлнар Тазабекқызы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бас ғылыми қызметкері, өнертану ғылымдарының кандидаты, доцент

Исаева Әлия Исақызы – ҚазМемҚызПУ Дүниежүзі тарихы кафедрасының доценті, тарих ғылымдарының кандидаты

Қалыш Аманжол Боранбайұлы – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Археология, этнология және музеология кафедрасының меңгеру-шісі, тарих ғылымдарының докторы, профессор

Қазтуғанова Айнұр Жасағанбергенқызы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, өнертану ғылымдарының кандидаты

Қоңырбаева Күлсия Мағражқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері, фи-лософия ғылымдарының кандидаты

Мамашев Талғат Асылұлы – Дүниежүзі қазақтары қауым-дастығы төрағасының бірінші орынбасары

Мейірманов Аманжол Досжанұлы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері

209

Мұқаметханұлы Нәбижан – әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Халықаралық қатынастар және әлемдік экономика кафедрасының профессоры, тарих ғылымының докторы

Мұқан Аманкелді Оразбайұлы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Театр және кино бөлімінің меңгерушісі, өнертану ғылымдарының кандидаты, доцент

Мұсағұлова Гүлмира Жақсыбекқызы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының Музыкатану бөлімінің меңгерушісі, өнертану ғылымдарының кандидаты, доцент

Мұхамадиев Дәурен Бақдаулетұлы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының кандидаты

Нұрмұратов Серік Есентайұлы – ҚР БҒМ ҒК Философия, сая-саттану және дінтану институты директорының ғылыми жұмыс бой-ынша орынбасары, философия ғылымдарының докторы, профессор

Нысанбаев Әбдімәлік Нысанбайұлы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институты директорының кеңесшісі, ҚР ҰҒА академигі, философия ғылымдарының докторы, профессор

Орынбаева Гүлмира Үсенбайқызы – ҚР БҒМ ҒК Ш.Ш. Уали-ханов атындағы Тарих және этнология институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты

Ошақбаева Жазира Бейбітқызы – ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану және дінтану институтының аға ғылыми қызметкері, фи-лософия ғылымдарының кандидаты

Раев Дәулетбек Сәдуақасұлы – Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің халықаралық қатынастар факультетінің деканы, философия ғылым-дарының докторы, профессор

Сатершинов Бақытжан Меңлібекұлы – ҚР БҒМ ҒК Фило-софия, саясаттану және дінтану институтының Дінтану бөлімінің меңгерушісі, философия ғылымдарының докторы, доцент

Тұрмағамбетова Бақыт Жолдыбайқызы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының аға ғылыми қызметкері, өнертану ғылымдарының кандидаты

Шаймарданова Зарема Жуандыққызы – Абылай хан атындағы Қазақ халықаралық қатынастар және әлем тілдері университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы

Шәріпова Диляра Сафарғалиқызы – ҚР БҒМ ҒК М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының жетекші ғылыми қызметкері, өнертану ғылымдарының кандидаты.

210


Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Философия, саясаттану және дінтану

институты туралы мәлімет

Институт 1999 жылдың ақпан айында 1958 жылы ашылған Фи-лософия және құқық институтының және 1991 жылғы Философия институтының негізінде құрылды. Ол 2012 жылдың мамыр айын-да ҚР Үкіметінің қаулысымен Философия, саясаттану және дінтану институты болып қайта аталды.

Институттың мемлекеттік ғылыми-зерттеу мекеме ретіндегі негізгі міндеттері қазіргі қазақстандық қоғамның зияткерлік және рухани-адамгершілік әлеуетін дамытуға бағытталған философия-лық-дүниетанымдық, философиялық-әдіснамалық, саясаттанулық, дінтанулық және әлеуметтанулық зерттеулер жүргізу болып табы-лады.

Бүгінде Философия, саясаттану және дінтану институты жоғары кәсіби ғылыми-зерттеу орталығы болып табылады. Институт оның құрылымын айқындайтын үш басты бағыт бойынша жұмыс істейді: философия, саясаттану және дінтану. Онда ҚР ҰҒА 1 академигі, 2 корреспондент мүшесі, 20 ғылым докторы, 11 ғылым кандидаты, 10 докторант (PhD) ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Институт 2012–2014 жылдарға арналған гранттық қаржыландыру шеңберінде «Елдің зияткерлік әлеуеті» басым бағыты бойынша 24 ғылыми-зерттеу жобасын орындап, «Ғылыми қазына» салааралық ғылыми бағдарламасы аясында зерттеулер жүргізіп келеді.

Институт қызметкерлері саясат, ғылым, білім беру, мәдениет, дін, қазақ және әлемдік философия мәселелері бойынша мо-нографиялар мен ғылыми мақалалар жариялайды. Институт қызметкерлерінің ғылыми жарияланымдары таяу және алыс шетелдердің ғылыми рейтингтік басылымдарында сұранысқа ие.

Институт «Мәдени мұра» бағдарламасының шеңберінде «Шығыс Аристотелі» – әл-Фарабидің шығармалар жинағын (10 том), «Әлемдік философиялық мұраны» (20 том), «Қазақ халқының философиялық мұрасын» (20 том) шығарды.

211

Институт екі журнал шығарады: «Адам әлемі» (1999 жыл-дан бері) және «Әл-Фараби» (2003 жылдан бері). Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі Институттың өз сайты бар.

Институт үнемі халықаралық ғылыми конференциялар, дөңгелек үстелдер, семинарлар, пікірталас алаңдарын өткізіп тұрады. Бұл іс-шараларға қазақстандық және шетелдік ғалымдар қатысады. Институт Ресейдің, Беларустің, Әзербайжанның, Қырғызстанның, Қытайдың, Германияның, АҚШ-ң, Түркияның, Иранның, Өзбекстанның, Тәжікстанның және басқа да елдердің ғылыми-зерттеу орталықтарымен тығыз ынтымақтастық орнатқан.

Философия, саясаттану және дінтану институтының база-сында әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Абай атындағы ҚазҰПУ, Абы-лай хан атындағы ҚазХҚжӘТУ, ҚазКжҚҚА және т. б. тәрізді басты қазақстандық жоғары оқу орындарының студенттері, магистрантта-ры және докторанттар (PhD) тағылымдама мен диплом алдындағы практикасын өткізеді.

Институтта қызметкерлердің кәсіби және ғылыми тұрғыда өсуі үшін барлық қажетті жағдайлар жасалған.

Философия, саясаттану және дінтану институты туралы анағұрлым кең ақпаратты мына мекен-жайдан алуға болады:

Қазақстан Республикасы, 050010, Алматы,Құрманғазы көшесі, 29 (3 қабат)Тел.: +7(727) 272-59-10Факс.: +7(727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz

212


Информация об Институте философии,политологии и религиоведения Комитета науки

Министерства образования и науки Республики Казахстан

Институт был образован в феврале 1999 г. на базе созданного в 1958 г. Института философии и права, преобразованного в 1991 г. в Институт философии. В мае 2012 г. постановлением Правительства он был переименован в Институт философии, политологии и рели-гиоведения.

Основной задачей Института как государственного научно-исследовательского учреждения является проведение философ-ско-мировоззренческих, философско-методологических, полито-логических, религиоведческих и социологических исследований, направленных на развитие интеллектуального и духовно-нравствен-ного потенциала современного казахстанского общества.

Сегодня Институт философии, политологии и религиоведения является высокопрофессиональным научно-исследовательским цен-тром. Институт работает по трем ключевым направлениям, опреде-ляющим его структуру: философия, политология и религиоведение. Здесь проводят научные исследования 1 академик, 2 члена-корре-спондента НАН РК, 20 докторов и 11 кандидатов наук, 10 доктор-антов PhD. В Институте выполняется 24 научно-исследовательских проекта в рамках грантового финансирования на 2012–2014 годы по приоритету «Интеллектуальный потенциал страны», ведется рабо-та в рамках междисциплинарной научной программы «Ғылыми қазына».

Сотрудниками издаются монографии и научные статьи по про-блемам политики, науки, образования, культуры, религии, казах-ской и мировой философии. Научные публикации сотрудников Ин-ститута востребованы в научных рейтинговых изданиях ближнего и дальнего зарубежья.

В рамках программы «Культурное наследие» Институтом изда-ны собрание сочинений «Аристотеля Востока» – аль-Фараби (10 то-

213

мов), «Мировое философское наследие» (20 томов), а также «Фило-софское наследие казахского народа» (20 томов).

Издаются два журнала: «Адам әлемі» (с 1999 г.) и «Аль-Фараби» (с 2003 г.). Институт располагает собственным сайтом на трех языках: ка-захском, русском и английском.

Институт регулярно проводит международные научные кон-ференции, «круглые столы», семинары, дискуссионные «площад-ки», в которых принимают участие казахстанские и зарубежные ученые. Институт тесно сотрудничает с крупнейшими научно-ис-следовательскими центрами России, Белоруссии, Азербайджана, Кыргызстана, Китая, Германии, США, Турции, Ирана, Узбекиста-на, Таджикистана и других стран. На базе Института философии, политологии и религиоведения проходят стажировку и предди-пломную практику студенты, магистранты и докторанты (PhD) ве-дущих казахстанских высших учебных заведений, таких, как КазНУ им. аль-Фараби, КазНПУ им. Абая, КазУМОиМЯ им. Абылай хана, КазАТиСО и др.

В Институте созданы все необходимые условия для профессио-нальной работы и научного роста сотрудников.

Более подробную информацию об Институте философии, по-литологии и религиоведения можно получить по адресу:

Республика Казахстан, 050010Алматы, ул. Курмангазы, 29 (3 этаж)Тел.: +7(727) 272-59-10Факс.: +7(727) 272-59-10E-mail: [email protected]://www.iph.kz290

214


Information about the Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies of Committee Science of the Ministry

of Education and Science оf the Republic of Kazakhstan

The Institute was established in February 1999 on the base of estab-lished in 1958 the Institute for Philosophy and Law, and the Institute for Philosophy in 1991. By the Decree of Kazakhstan Government in 31 May, 2012, Institute was renamed to Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies.

The main objectives of the Institute as a public research institution are conducting of philosophicalworld outlook, philosophical-method-ological, political studies, religion studies and sociological studies aimed at social-cultural and socialpolitical development and strengthening the independence of Republic of Kazakhstan, development its intellectual and spiritual-moral potential.

Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies is a highly skilled scientific research center. Institute has a three key direc-tions that define its structure: philosophy, political science and religion studies. Currently, 1 academician, 2 correspondent member of National Academy of Science of RK, 20 doctors of Science, 11 candidates in science, 10 PhD doctorate candidates are conducting research works. 24 scientific-research projects within the framework of grant financing for 2012–2014 years on priority of «Intellectual potential of the country» are being con-ducted, also the works within the framework of interdisciplinary scien-tific program «Gilimy kazyna» are being carried out.

Institute employees publish the monographies and articles on im-portant issues of politics, science, education, religion, culture, Kazakh and world philosophy, etc. The quality of scientific publications of the In-stitute is determined by the demand for scientific articles in rating’ jour-nals of near and far abroad.

Under the «Cultural Heritage» State Program ten-volume collec-tion of works called «Aristotle of the East» – al-Farabi, twenty volumes «World philosophical heritage», twenty volumes «The Philosophical

215

Heritage of the Kazakh nation», and other books were published by the Institute.

Institute publishes two magazines: «Adam alemi» and «Al-Farabi» (in Russian and Kazakh). The Institute has its own website in three lan-guages: Kazakh, Russian and English.

Institute of Philosophy, Political Science and Religion Studies sci-ence regularly organizes international scientific conferences, seminars, «round tables», where not only leading Kazakhstani political scientists and philosophers, but also many scientists from foreign countries are participants. Institute has cooperation with scientific-research centers of Russia, China, Germany, the USA, Turkey, France, the Great Britain, Iran, Azerbaijan, Uzbekistan, Tajikistan, Kyrgyzstan, Belarus and others.

Undergraduate students, Master’s degree and Doctorate students from leading Kazakh universities, such Al-Farabi KazNU, Abai KazNPU, Abylaikhan KazUIR& WL, KazATiSO are conducting their research work and are trained at the Institute for Philosophy, Political Science and Reli-gion Studies.

The Institute has created all necessary conditions for professional and scientific development of employees.

More detailed information about the Institute for Philosophy, Politi-cal Science and Religion Studies can be found at:

Kurmangazy Street, 29 (3rd floor) Almaty, 050010, Republic of Kazakhstan Phone: +7 (727) 272-59-10Fax: +7 (727) 272-59-10E-mail: [email protected]

216


Ғылыми басылым

ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ЗАМАНАУИЭСТЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ЭТИКАЛЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРЫ

Дөңгелек үстел материалдары, (Алматы қ., 21 маусым 2013 ж.)

Редакторлар: Е.Н. Дремкова, Ж.Б. Ошақбаева

Мұқабаның дизайнын жасаған және беттеген: Ж.А. Рахметова

Басуға қол қойылды 10.11.2013. Пішімі 60/841/16 Шартты баспа табағы 13,5. Офсеттік басылым.

Таралымы 1000 дана.

«ИП Волкова Н.А.» баспасында басылды.Алматы қ., Райымбек даңғ., 212/1.

Documents

ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ЗАМАНАУИ ЭСТЕТИКАЛЫҚ …iph.kz/doc/ru/553.pdf · Қазақ шешендік сөз өнерінің ұлттық философия