1

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО

ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА

BULLETIN OF THE TARAZ STATE PEDAGOGICAL

ІNSTITUTE

№31

2017

2

Қазақстан Республикасы мәдениет, ақпарат және спорт министрлігі

Ақпарат және мұрағат комитеті, Бұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы

Куәлік №5763-Ж (алғашқы тіркелген уақыты 23.02.2005 ж. №5763-Ж. Астана қ.)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ

ҰЛТТЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК КІТАП ПАЛАТАСЫ

ISSN ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ

С Е Р Т И Ф И К А Т

Юнеско, Франция, Париж қ. сериялық басылымдарды тіркейтін ISSN

халықаралық орталығында тіркеліп, халықаралық нөмер берілген (22.01.2013ж.)

ISSN 2306 – 8167

Халықаралық стандарт ИСО 3297 – 98 «Ақпараттау және құжаттау (ISSN)

сериялы басылымның халықаралық стандартты номері», мемлекетаралық стандарт

ГОСТ 7.56-2002 «Сериялы басылымдардың халықаралық стандарттау номері»

Журнал гуманитарлық ғылымдар: тарих, (отан, жалпы), философия, саясаттану,

әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономика, педагогика,

этнопедагогика, психология, дефектология; филология (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет

тілдері; жаратылыстану ғылымдары: математика, физика, информатика, география, биология,

химия, экология ғылымдар бағыты бойынша өзекті тақырыптардағы мақалаларды

жариялайды.

Журнал Қазақстан Республикасында жоғары педагогикалық білім беруді жаңғырту

жағдайында жаңа мамандар дайындау және тәрбиелеуде ескіні өзгертіп, жаңа формаларды

жасауға бағытталған.

Редакция алқасы Қожамжарова Д.П. тарих ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі (бас редактор)

Гр. Джейсон Белл PhD, АҚШ

Энвер Капаган PhD, Түрік Республикасы

Мустафа Кундакчи PhD, Түрік Республикасы

Сийка Чавдарова-Костова PhD, профессор Болгария Республикасы

Дүйсенова Н.Т. аға оқытушы

Джолдасова О.К. экономика ғылымдарының кандидаты, доцент

Қарымбаева К.М. филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Бұзаубақова К.Ж. педагогика ғылымдарының докторы

Мүлдеков И.О. техника ғылымдарының докторы, профессор

Мұратбеков М.Б. физика-математика ғылымдарының докторы, профессор

Төлеубаев Ж.С. ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор

Абдыкадырова Т.Р. педагогика ғылымдарының докторы, профессор

Тұрарова А.Н. филология ғылымдарының кандидаты, доцент

Шуканов А.Г. филология ғылымдарының кандидаты, профессор

Тоқбергенова З.С. тарих ғылымдарының кандидаты, доцент

Исабекова Г.Б. PhD, доцент

Ғылыми басылым

ТарМПИ ХАБАРШЫСЫ

Жылына 4 рет жарыққа шығады

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, ғылыми-педагогикалық журнал, 2017

3

МЕРЕЙЛІ 80 ЖАС

Құрметті Сәбит Тамайұлы!

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты

Сізді мағыналы ғұмырыңыздың биік бір белесі – 80

жас мерей тойыңызбен құттықтаймыз. Сіз осы

кемелдікке тың жігер, жарқын көңілмен келіп

отырсыз. “Қарттары бар ел – қазынасы бар ел” –

деген сөз бар халқымызда. Осынау жылдар ішінде

өмірдің талай белестерінен табысты өтіп, бүгінде

өркен жайған алып бәйтеректей үлкен бір

мамандықтың ақылшы тірегі, арқа сүйері болып

отырсыз. Біз мерекелі мерейтой күні Сізге

денсаулығыңыз күйлі-қуатты, ғұмырыңыз

ұзағынан, көрер қуанышыңыз молынан болсын деп

тілейміз. Мерейіңіз үстем, қадір - қасиетіңіз зор

болсын!

Тараз мемлекеттік педагогикалық

институтының «Физика және ФОӘ» кафедрасының

профессоры Тамаев Сәбит 1937 жылы қазан айының 20 жұлдызында, Оңтүстік Қазақстан

облысы, Түлкібас ауданының Бүйрекбастау ауылында дүниеге келген.

Туған ауылында Жаңаталап 7 жылдық мектепті 1952 жылы бітірген.

1952-1953 оқу жылында Түлкібас ауданындағы Вановка кешеніндегі Абай атындағы

орта мектептің 8-ші класына келіп оқыған. Осы мектепті 1955 жылы бітіріп, Абай

атындағы қазақ мемлекеттік педагогикалық институтының физика-математика

факультетіне оқуға түсіп, студенттік өмірді бастаған. Осы институтты «Физика»

мамандығы бойынша 1960 жылы бітірген.

1960 жылы тамыз айының 1-ші жұлдызынан бастап, Оңтүстік Қазақстан облысы

Түлкібас ауданының Сас-төбе орта мектебінде мұғалім болып қызмет атқарған.

1961 жылы сәуір айының 11-ші жұлдызында Шымкент педагогикалық институтының

Ғылыми Кеңесінің шешімімен физика кафедрасына ассистенттік қызметке қабылданған.

1963 жылы Жамбыл гидро-мелиорация құрылыс институтының физика кафедрасына

конкурспен ассистенттік қызметке өтіп, 1967 жылы 1-ші шілдеден бастап Жамбыл

педагогикалық институтының математика және физика кафедрасына аға оқытушы

қызметіне орналасады.

1968-1969 жылдары Ломоносов атындағы Москва университетінің физика

факультетінде, «Қатты денелер физикасы» кафедрасының проблемалық ғылыми-зерттеу

лабораториясында зерттеуші қызметінде болады.

1970 жылы Москва университетінің «Қатты денелер физикасы» кафедрасына

аспирантураға түсіп, 1974 жылы осы университеттің үлкен ғылыми кеңесінде, дүние

жүзіне физика мамандығына танымал ғалым, профессор Г.С. Ждановтың ғылыми

жетекшілігімен, кандидаттық ғылыми-дәрежені алу үшін диссертация қорғады.

Кандидаттық диссертацияны қорғағаннан кейін, көп уақыт өтпестен физика-математика

ғылымдарының кандидаты дипломын алды.

Жамбыл педагогикалық институтында аға оқытушы қызметін атқара жүріп, Жоғарғы

Аттестациялық комитеттің шешімімен теориялық физика кафедрасы бойынша «доценттік

атағы» дипломын алады. Теориялық физика кафедрасында көбінесе негізінен кванттық

механика, заттардың электрондық теориясы, ядролық физика пәндерінен лекция,

практикалық (семинар) сабақтарын жүргізген.

4

Жамбыл педагогикалық институтында факультет деканы, кафедра меңгерушісі

болып қызмет атқарды. Сонымен қатар, студент жастарды тәрбиелеу жұмыстарын үнемі,

үзбей жүргізіп отырған. Жалпы академиялық топтарда куратор болып 45 жылдан аса

жұмыс жүргізген.

Профессор С.Т.Тамайұлының ғылыми-зерттеу жұмысының негізі бағыты қатты

денелер физикасы (металдармен оның қоспаларының және композициялық

материалдардың ерекше физикалық қасиеттерін зерттеумен айналысады). Ғылыми-

зерттеу жұмыстарының нәтижесі бойынша профессор С.Тамайұлының жазған екі

монографиясы жарық көрді. Жалпы ғылыми-әдістемелік еңбектердің саны 165-ке жуық.

Жоғарғы мектеп білімгерлеріне арналған екі оқулық ана тілінде жарық көріп, Республика

Университеттер мен Педагогикалық институттарының кітапханаларына таратылды.

Профессор С.Тамайұлының үнемі білімігерлермен ғылыми-зерттеу жұмыстарына

жетекшілік етіп келеді. Профессор С.Тамайұлы ғылыми жетекші болған білімгерлердің

бірқатары Россия, Егеменді Қазақстан Республикасының жоғарғы оқу орындарында

өткізілген ғылыми конкурстарда, орындаған ғылыми жобаларының дәрежесіне сәйкес

дипломдармен марапатталған. Республиканың білім беру жүйесінде үздіксіз, сапалы

еңбегі үшін, жастарды оқытып, оларды тәрбиелеу саласындағы жеткен жетістіктері үшін

Қазақстан Республикасының білім және ғылым министрлігінің «Құрмет

граммоталарымен», ұрпақтарды оқыту және тәрбие ісіндегі елеулі табыстары үшін

«Ы. Алтынсарин» атындағы төс белгісімен және ССРО жоғарғы білім беру облысында

сіңірген еңбегі үшін «Жұмыстағы үздік табысы үшін» төс белгісімен марапатталған.

Профессор С. Тамайұлы өзінің ғылыми-педагогикалық еңбектерінің нәтижесінде

М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университетінің профессоры, ал қазіргі кезде

Тараз мемлекеттік педагогикалық институтының профессоры қызметін атқаруда.

ҰЙЫМДАСТЫРУ КОМИТЕТІ

5

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЛОЛОГИЯ

ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ: ҚАЗАҚ, ОРЫС, ШЕТ ТІЛДЕРІ

MİRJAKIP DULAT’IN “BAKITSIZ JAMAL” ROMANI’NIN GİRİŞİNDEKİ ŞİİR

ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME

Kapağan Enver

Yrd. Doç. Dr., Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı

Öğret. Üyesi

Özet Her milletin tarihinde kırılmalar vardır. Fakat daha da önemlisi zor zamanlarda toparlama

görevini yapan aydınların ortaya çıkıp bakış açıları ve eleştirileri ile halkı doğru

yönlendirmeleridir. Kazak Türkleri için de son iki yüzyıl işgal, sömürü ve soykırımlar ile bir çok

acının yaşandığı bir dönem olur. Bu dönemde Mirjakıp Dulat ve arkadaşları hem fiziki hem de

fikri yönlendirmeleri ile yaşadıkları topluma önderlik ederler. Onların bu çabaları bugünkü

bağımsız Kazakistan’ın temellerini atar. Bu bildiride Mirjakıp Dulat’ın 1910 yılında yazdığı

“BakıtsızJamal” adlı romanın girişinde yer alan ve neredeyse dönemin bütün Kazak

coğrafyasının sorunlarının ele alındığı şiir muhteva bakımından değerlendirmeye alınacaktır. Anahtar Kelimeler: Bakıtsız Jamal, Mirjakıp Dulat, Kazak edebiyatı, şiir

Giriş

Hiçbir millet yoktur ki, tarih sahnesine çıkışından bugüne kadar herhangi bir sorun

yaşamadan varlığını devam ettirsin. Eski çağlarda milletler daha çok komşu ülkelerle veya içerde

sorunlar yaşarken, sanayi devrimi ve yaşan teknolojik ilerlemeler ile gelişen ve değişen dünyada

binlerce kilometre uzaktaki devletlerle de problem ve savaşlar meydana gelmeye başlar. Bu

yüzden her topluluk kendini korumak ve hayatiyetini devam ettirmek için öncelikle akraba

milletler olmak üzere kendilerine fiziki veya menfaat yakınlığı olan başka toplumlar ile iletişime

geçmek ve işbirliğinde bulunmak arzusunu taşır. Bu durum Türkler gibi derin ve köklü bir tarihe

sahip halklar için daha da ehemmiyet arz eder. Çünkü böyle milletlerin her zaman düşmanlarının

taciz ve saldırılarına maruz kalma ihtimalleri vardır. Ancak tarihi derinlikleri sebebiyle bu tür

milletler varlıklarına kasteden her türlü badireyi bir şekilde atlatır. Türkler; Çin Seddi’nden Tuna’ya, Sibirya’dan Hint Okyanusuna, Büyük Sahra Çölü’nden

Avrupa’nın ortalarına kadar uzanan geniş bir coğrafyada kültür merkezleri ve etki alanları

oluşturur. Bununla beraber özgün kültürleriyle varlıklarını sürdüren, bulundukları coğrafyalarda

oldukça etkili olan Türklere ve Türk kültürüne karşı diğer kültür ve medeniyet çevreleri

içerisinde her zaman bir yağmalama ve yok etme politikası uygulanır(Kafkasyalı, 2010: 180-

183). Son dönemde düşmanlar işgal ettikleri Türkistan coğrafyasında, Türkistanlıların sadece

topraklarını değil zihinlerini de işgal ederek onları asile etme politikalarını yürürlüğe koyarlar.

Bahse konu yok etme politikalarına karşı Türkler, hiçbir zaman sadece silahlı savaş yöntemine

başvurmaz. Aynı şekilde Türkistan Türkleri de silahlı savaş yöntemleri ile beraber bir taraftan

başta Gaspıralı İsmail Bey’in fikirleri etrafında olmak üzere kendi aralarında birliği devam

ettirmenin gayretini sürdürürlerken diğer taraftan edebi, sosyal ve siyasal alanlarda da yenileşme

hamleleri başlatırlar (Yaman, 2015: 59-70). Türk toplumları kendilerini tarih sahnesinden silmeyi hedefleyen her türlü girişime maddi

ve manevi davranış kalıplarını içeren kültürlerini her alanda yaygınlaştırarak karşılık verirler.

Toplumun hayat sahnesinde var olabilmesinin ve bu varlığı sürdürebilmesinin ancak bu tür

6

kültür birikimlerinin oluşturduğu ortak şuurla gerçekleşebileceğine inanırlar (Bacaklı, 2017:

1138). Kazak coğrafyasında da birçok aydın ve devlet adamı hem bütün Türk coğrafyasını

ilgilendiren konularda hem de özelde Kazak coğrafyasında yapılması gereken uyanma ve

aydınlanma hamlelerini başlatırlar. Özellikle de Mirjakıp Dulatov ile vatansever arkadaşları

yaşanan zulümleri hem silahları ile hem de verdikleri eserler ile ortadan kaldırmaya çalışır

(Şukurulı vd., 2009: 150-152).

Bakıtsız Jamal Romanı

Kazak aydınları, özellikle 1900’lü yılların başından itibaren edebiyat sahasında şiir, tiyatro,

hikâye ve roman türlerinden faydalanarak halkın içine düştüğü durumu tasvir ederek halka

kendilerini anlatmaya ve zor durumlardan çıkış yollarını göstermeye çalışır. Bu dönemde

Mağcan Cumabayev, Ahmet Baytursunoğlu, Alihan Bökeyhan ve Mirjakıp Dulat gibi kişiler ön

plana çıkar. Bu dönemde vücuda getirilen en önemli eserlerden biri Mirjakıp Dulat’ın 1910 yılında

kaleme aldığı “BakıtsızJamal” adlı romandır. Dulat, sözlü halk edebiyatının imkânlarından da

faydalanarak yazdığı eserine bir şiirle başlar. Eserde olayların anlatımını kısa ve öz olarak ele

alır. Bu roman aynı zamanda Kazak Türklerinin edebiyatında roman türünde yayımlanan ilk eser

olması nedeniyle de önemlidir (Arıkan, 2008:39).

Eser, adından da anlaşılacağı üzere “Jamal” adlı bir kızın başından geçen olayları içerir.

Eserde özellikle toplumdaki geleneksel anlayışın, modernleşme ve Cedit hareketi önünde engel

olduğu yer yer görülmektedir. Bununla beraber eserde Kazak gelenekleri, kadercilik, geleneğe

bağlı zihin karmaşası, değişen toplum, geleneğe karşı çıkma gibi konular işlenir. Ayrıca kız

kaçırmanın toplumdaki yeri, kız-erkek ayrımı, toplumdaki çarpık yaşam biçimleri, sosyal hayat,

misafirperverlik, konargöçerlik, eğitim, Cedit hareketi ve geleneksel eğitim anlayışları, din,

kadın, evlendirme gelenekleri, ikinci evlilik gibi dönemin sorunlu konular da ele alınır. Kitap ve genel anlamda edebiyat; milletlerin sosyal, siyasal, dini ve dünyevi görüşlerini

içeren hem eski hem de yeni kültür unsurlarını taşımada ve nesiller arasında aktarmada en ideal

araçlardan biridir (Kundakcı-İsmailova, 2016: 474) Mirjakıp bunu çok iyi bilir. Bu sebeple

Dulat, yazı işinde şuurla hareket eder. Ne yazacağını bilir. Esasında onun amacı sadece bir

roman yazmak değildir. Dulat’a göre edebiyatın her çeşidi ancak fikirlerin yayılması ve halkın

uyanması için birer araç olabilir. Bu vesile ile eseriyle halkının hizmetine sunacağı yeni bir kapı

aralamak ister. Bu anlamda roman kadar şiirinde bir görev olduğuna inanır. Şiirin, insanın

düşüncelerini günlük dille ifade etmede eksik kalınan noktalarda devreye giren bir üst dil

olduğuna ve insanların kalbi kadar düşüncesine de hitap ettiğine inanır.

BakıtsızJamal Şiirinde Muhteva

Daha romana başlarken yazdığı şiirde kendisini eleştirmekle başlayan Dulat, mütevazi

kişiliğinin yanında bir vazife olarak gördüğü roman yazma amacını da çok net olarak ortaya

koyar. Bu durumu da eserinin başında yazdığı şiirin ilk dörtlüğünde, kendi sözünün bir

kıymetinin olup olmamasına bakmamasını ve hiç düşünmeden bir roman yazması gerektiğini şu

mısralarla şöyle ifade eder: Miryakup aşağıların aşağısı,

Sözümün var mı yok mu kıymeti.

Parlayan delikli boncuk yerde kalmaz,

Kazakça bir roman yazıver. **1

Onun hedefinde fertler yoktur. Toplumsal sorunlar ve toplumu etkileyen genel olaylar

vardır. Bu yüzden hitapları da bütün Kazak toplumunadır. Bu yönüyle roman ile ne yapmak

istediğini aynı şiirin başka bir dörtlüğünde şöyle ifade eder:

1 ** Yazının sonundaki BakıtsızJamal şiirine bakınız

7

O zamanda da milletin hepsi bilemez,

Söz olur, iyi kötü hepsi tartışılır.

Romanın maksadı halkı düzeltmek,

Can sıkıldığında yazılan bir masal değil.**

Dönem itibarı ile her türlü zorlukla uğraşan ve işgallerin en ağır yükünü çeken diğer Kazak

Aydınları gibi Dulat da ne istediğini ve ne yaptığını bilen biridir. Bu sebeple aynı şiirin son

dörtlüğünde Kazaklar arasında roman türünün çok yaygın olmamasından yakınır ve üzerine

düşeni yaparak bir roman yazdığını dile getirir:

Kazakça basılan roman çok değil,

Bu günlerde halk içinde çok yayılmış,

Anlaşılacağı kadarıyla ben de yazdım,

Dileğim hayata geçirenlerin çok olmasıdır.**

Eser, Kazak coğrafyasında kaleme alındığı dönemin sorunlarını ele alan bir öz eleştiri ile

başlaması açısından da kayda değerdir(Erdoğan, 2017:62).

Bizim Kazak üç cüze bölündü,

Şecereden böyle göründü.

Sayısı çok, kalitesi yok, hem de boş,

Bilimle uğraşmaya tembellik etti.

Sahradan uzaklara çıkıp, adım atmaz,

Ne zaman büyüyüp adam olacak?

Dünyadaki hikmetten habersiz,

Koğuştaki esir gibi günü karanlık.**

Dulat, şiirinde saydığı kusurların yanında halkta kendini yetiştirenlerin varlığını da dile

getirerek haklarını teslim eder:

Halkın hepsi okumaya hevesli değil,

Okuyanları romanı nasıl anlar?

Engin milletin hepsi geç kalmış demiyorum,

Manasını anlayanlar da vardır.**

Mirjakıp romanın girişinde yazdığı şiirde derinlikli bir sosyal eleştiri yapar. Okuyucuyu

romanın iddiasından haberdar eder. Kız çocuklarına Kazak halkının kıymet vermediğine üstelik

bunun bir çeşit geleneğe dönüştüğüne işaret eder. Bu yargıyı değiştirmek için okuyucuların

kitabı dikkatle okumasını ve romanı hafife almamasını ister. Kızların toplumda adeta bir meta

gibi alınıp satılmasından, insan ve eş yerine konulmadıklarından, erkelerin kendilerini onların

sahibi hanlar onları da hayvan gibi değerlendirmelerinden şikâyet eder:

Jamal’ın durumunu yazdık bu kitapta,

Talihsiz bir kız idi bu zamanda.

Herhangi birine has bir şey değil olanlar,

Bu gelenek yayılmış her Kazak’a

Anlasın okuyucular anlamını,

Bakmasın sadece basit bir hikâye diye.

Kim görmüş şeriatta şu sözü:

“Kadınlar hakir olsun, halk acımasın”.

Kazaklar kızlarını sattı mal yerine,

Helal karıkoca almadılar eş yerine.

Kadını hayvan gibi hesap edip,

Erkekler kendilerini koydular han yerine.

8

Dikkat et kendi kendine hesap verip,

Talihsiz Jamal kızı okuyup,

Kazakın her yerinde var değil mi?

Hesap et olayı, görüp derleyerek.

Bu sözü eline alan okuyup görecek,

İnşallah gerçektir, yalan değildir.

Engelleyip binde biri zulümden,

Görse dedikoduyu hepsi yapar.**

Yazar kaleme aldığı şiirde Kazakların eksiklerinden bahsederken başka halklarda da

eksiklerin olabileceğini, bunun normal bir durum olduğunu aktarır. Fakat eksiği olan halklardan

çabuk uyanıp eksiğini giderenlerin ilerlediğini ifade ederek Kazakların bu konuda geride

kaldıklarını söyler:

Hiçbir halk eksiksiz değildir,

Belli ki Kazakların hepsi geri kaldı.

Başka milletler bizim gibi tembel değil,

Bilimle karanlığı aydınlık ederler.**

Yazar çözülmesi gereken sorunları ele alırken bu sorunlarla ilgili çözüm yollarını

göstermeyi de ihmal etmez:

Çıkıp Yürür her halkın talep edip çalışanı,

Başarılı olmaz mı talep edip çalışkan kişi?

Kazaklarda iyileşmeyen bir hastalık var –

Söylesen bu kusuru hoşlanmazlar**

Sonuç

Bakıtsız Jamal romanı Kazak edebiyatında yayınlanan ilk roman olmasının yanı sıra o

dönemin sosyal meselelerine yönelik değerlendirmeleri de önemlidir. Roman kendisi dışında

girişinde yer alan şiirle de kitapta işaret edeceği problemler konusunda bir özet yapar.

Şiirde bahsedilen sorunların uzun yıllardır çözülemeyen sorunlar olarak kronikleştiği fakat

buna rağmen aydınların ümidini kesmeden çalışmalarına devam ederek toplumsal sorunların

üstesinden gelmeye çalıştıklarını görmekteyiz. Çünkü Mirjakıp Dulat’ın geri kalmışlığın sebebi

olarak bahsettiği yılgınlık, ilme uzaklık, kendilerini geliştirememe yeni bir sorun değildir. Hatta

Kazakların önemli aydınlarından Abay, Ibıray Altınsarin, Mağcan Cumabayev, Ahmet

Baytursunoğlu ve diğer birçoklarının en çok işaret ettikleri ve şikâyet ettikleri konu olma

özelliğini taşır.

Kaynakça

1. ARIKAN, M. (2008), Kazak Edebiyatında İlk Roman -BakıtsızJamal, TurkishStudies

International Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or

Turkic Volume 3/7.

2. BACAKLI, Y. (2017), Abay Kunanbayev’in Nasihatler Adlı Eserinde Toplumsal

Eleştiri Aracı Olarak İroni, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi- Journal of

the Human and Social Science Researches, 6 (2), 1137-1149. Retrieved

fromhttp://www.itobiad.com/issue/28774/305624 DULATOĞLU, M. (2009), Bakıtsız

Jamal, Jazuşı Baspası, Almatı.

3. ERDOĞAN, Y. (2017), MirJakıpDulatov’unBakıtsızJamal İsimli Eseri Üzerine Bir

İnceleme (Transkripsiyon, Aktarım, Dil ve Muhteva İncelemesi), Karabük Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük.

4. KAFKASYALI, A. (2010), İran Türkleri, Bilgeoğuz Yayınevi, İstanbul.

9

5. KUNDAKCI, M. – İSMAİLOVA, C. (2016), Türk Kültüründe Alkışlar ve Dede Korkut

Hikâyelerinde Alkış ve Dua, III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu

Yayını, C.I, s.471-476, Bakü

6. ŞUKURULI, S.- TİLEŞENOV, E. (2009), “Alaştın” TildikMurası, Kie Yayınevi,

Almatı.

7. YAMAN, E. (2015), Gaspıralı İsmail ve Türkçede Birlik, Akçağ Yayınları, Ankara.

ŞAKERİM KUDAYBERDİULI’NIN ŞİİRLERİNDE DÜŞÜNCE

Mustafa KUNDAKCI,

Yılmaz BACAKLI

Yrd. Doç. Dr.; Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü,

mustafakundakci@karabuk.edu.tr

Okutman; Karabük Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Türk Dili Bölümü,

yilmazbacakli@karabuk.edu.tr

Özet Edebiyat, insan için bir boş zaman uğraşı olmaktan çok ihtiyaçtan doğan önemli bir

faaliyettir. Esasında bütün sanat dalları için durum aynıdır. Edebiyat içerisinde dikkate değer bir

yekûn tutan şiir de insanî ihtiyaçlardan hareketle üretilir. Şiir, şairinin ideal arayışına, düşünme

eylemine aracılık ettiği gibi, şiir okuyucusunu da bu ideal arayışına ve düşünme eylemine belki

şairinden daha çok yakın kılar. Türk dünyası edebiyat birikiminin Kazak coğrafyasında

şiirleriyle dikkati çeken Şakerim Kudayberdiulı da ideal sahibi, düşünen bir şairdir. O şiirlerinde

sadece mensubu olduğu millete değil tüm insanlığa faydalı olabilecek şeyleri bizzat kavramaya,

kavrayabildiklerini de birinci elden okuru ile paylaşmaya çabalar. Onun şiirlerinde düşünme fiili

çoğu zaman oluş halinde verilir. Bu çalışmada şairin şiirlerinin düşünceye aracılık etme amacıyla

var oluşu üzerinde durulacaktır. Şiirlerde düşünce, daha çok bir eylem olarak ele alınmakla

birlikte gerektiğinde kavramın diğer çağrışımlarına da değinilecektir.

Anahtar Kelimeler: Şakerim Kudayberdiulı, Kazak edebiyatı, edebiyat, şiir, düşünce

Giriş İnsanoğlunun en eski, belki de ilk sanat faaliyetlerinden biri şiirdir. Şiir, ham maddesi söz

olduğu ve sözün işlenmesinden başkaca bir şeye ihtiyaç duyulmadığı için diğer sanat dallarına

nazaran insanlar tarafından daha çok ilgi görür. Yine şiir, diğer sanat dallarıyla

karşılaştırıldığında sadece sanatçısı ile sınırlı hususi bir faaliyet olmaktan çok, okurunu da

varlığının bir parçası kılan en az iki kişi tarafından üretilen bir sanat faaliyetidir.

Şiir, insanın dışarıda bulamadığını içerisinde aramasından doğar. Esasında şairin dışarıda

bulamadığı şey içerisinde hazır halde yer almaz. İşte şiir, şairin bildiği ve özlemini çektiği bir

yitiğini hemen her detayıyla düşünceyi kullanarak yeniden inşa etme işidir. Yalın söz, yani şiirsiz

dil, insan varlığının ihtiyaç duyduğu bilgi ve duygu toplamını vermede yetersiz kalmaktadır. Şiir,

yalın sözlü dilin eksik kaldığı bu kısmı tamamlamak üzere bir ‘üst dil’ olarak devreye girer

(Özel, 2002:18). Bu noktada şiirin sadece kalbe değil zihne yani düşünceye yakın bir sanat

olduğunu da kabul etmek gerekir.

Kazak edebiyatında bir şair olarak kendisine hususi bir yer bulan Şakerim

Kudayberdiulı’nın şiiri de sadece duyguların ifadesine değil, düşüncelerin aktarılmasına hatta

düşünme fiilini gerçekleştirilmesine aracılık eder. Bu bakımdan Kudayberdiulı şair olmanın yanı

sıra bir aydın, düşünür olarak da değerlendirilebilir. Yine Kazak düşünce ve sanat dünyasının

önemli isimlerinden Abay Kunanbayev’in yeğeni olan Kudayberdiulı onun elinde yetişir. O,

10

şiirlerinde hayata ve insana sorgulayan bir filozof gibi bakar. Düşünme onda dinamik bir

süreçtir. Bu dinamik düşünme süreci kendi imkânlarıyla gelişmeye bırakılmış değildir. Şair ve

aydın Şakerim Kudayberdiulı düşünme fiilini ve düşünce birikimini geliştirmek için doğudan ve

batıdan ulaşabildiği tüm eserleri okumaya gayret eder (Baktıbaykızı Sahipova, 2005:153).

Hayatında ve şiirlerinde düşünce derinliğinin artmasında İstanbul üzerinden gerçekleştirdiği

hac ziyaretinin önemi büyüktür. Bu gezi esnasında pek çok farklı kitaptan faydalanma imkânı

bulur.

“İlmî, dinî kitapların hepsini Türkçe yazmışlar, (birçoğunu okuyarak) felsefecilerin,

mütefekkir bilginlerin fikirlerini öğrenmiş oldum. Gemiyle bir aylık yolculuktan sonra İstanbul’a

ulaştım, orada çeşitli memleketlerden gelen mollalarla tanıştım. İstanbul’da aradığım kitapları

buldum. (Yeni arkadaşlarımla) fikir teatisinde bulundum. Hedefim yüksekti. Kör olan gözüme

ışık görünmeye, önümdeki ağır sis kalkmaya başladı. Oradan öğrendiklerimi beş yıl boyunca

yazdım, çok yoruldum, çok zayıfladım. İğneyle kuyu kazar gibi çalıştım; düşüncem, sırrım,

durumum bundan ibaretti. Ben niçin yaratılmışım? (Bu hayatta) ne yapmalıyım? Can öldükten

sonra tamamen kayboluyor mu? İşte bu üç meseleyi önemsemeyen kimse gayretsiz, düşüncesiz,

(hiçbir şeyi anlamayan) ayyaştır (İbragim, 2013:179-180).”

Kudayberdiulı şiiri bir görev gibi görür. O, şiir sanatını inandığı maddi ve manevi değerleri

bunlardan yoksun kimselerle paylaşmak ve yaşadığı toplumda bu değerlerin kalıcı hale gelmesini

sağlamak için kullanmaya çalışır. Bu anlayışı sebebiyle onun sanatının topluma hizmet etme

anlayışı üzerine kurulu olduğunu söylemek gerekir.

Şakerim Kudayberdiulı’nın düşünce dünyasının beslendiği kaynaklar dönemiyle birlikte

değerlendirildiğinde oldukça çarpıcı sonuçlar ortaya çıkmaktadır. Onun yaşadığı ve yazdığı

dönemde Sovyet ideolojisi, topraklarını işgal ettiği Türkistan halkının düşünce dünyasını da işgal

etmeye çalışır. Bunu sağlayabilmek için Türk toplumlarının kendisine has kültür unsurunu içeren

her türlü düşünce, araştırma hatta atıflara bile yasak konulur. Fakat Kudayberdiulı bu temel

Sovyet prensibine aykırı bir biçimde kendi inanç, ahlak dünyasını esas alan kültür unsurları

üzerine düşünmekte ısrar eder (İbragim, 2010:279).

Kudayberdiulı’nın şiirlerinde düşünme fiili iki temel anlamda kullanılır. Bunlardan ilki

genel insan örneğinin çoğu zaman en asgari ihtiyaçlarını planlarken kullandığı niteliksiz

düşünme fiilidir. İkincisi ise ideal insan örneğinde bulunan şuurlu, derinlik ve detay gerektiren,

emek isteyen nitelikli düşünme biçimidir.

Kudayberdiulı’nın Şiirlerinde Genel İnsan Fiili Olarak Düşünmek

Kudayberdiulı şiirlerinde düşünmek fiilnii; ‘aklından geçirmek, göz önüne getirmek,

tasarlamak, hatırlamak vb.’ genel anlamıyla hemen her insanın gerçekleştirdiği bir fiil olarak

kullanır. Bu şekliyle ‘düşünmek’ fiili nitelikli bir fiil değildir ve hiçbir özel yanı yoktur. Nitekim

şair ‘Bahtsız Yüreğim’ adlı şiirinde bu fiili sürekli hatırlamak, hiç aklından çıkarmamak

anlamında genel insan örneği için kullanılır.

“Yedi gözcü dönerek seni izliyor,

Hepsi de seni düşünerek mest oluyor ve beyhude dolaşıyor (Işık, 2004:89).”

Yine ‘Yeryüzü Yaratıldığında İlim Yönünde’ başlıklı şiirde aynı fiil, ‘aklından geçirmek,

tasarlamak anlamında kullanılır.

“Zenginin de düşündüğünü ele alayım,

Bilmez açıkgözü bozup kendime bakayım.

Gözü gökte, gönlü gurudadır.

Üzülenin bilmez içinin yağını (Işık, 2004:97).”

Şairin şiirlerinde bir ideal ve çare olarak gösterilen bu tarz düşünme değildir. Bu tarz

düşünme fiilini ‘Açıklık ve Tanık’ başlıklı şiirinde ‘haram ve sığ’ sıfatlarıyla anar.

11

“Haram düşünceyle ar satıp keser koparır,

İşte, fayda kıldım diye övünür.

Birisinin bildiği hileyi diğeri de bilir,

Kendi kurduğu darağacına o da asılır.

Sığ düşünüp gösteriş yapıp taklit eder,

Pek sağlam can çıkıp göze sadece.

Birbirini çekiştirirken kayıp gidip,

İtibarın temizlenir, sakin ol, dostum.

Sığ düşüncenin sonu böyledir,

Biraz aydınlığa gönlü hoş olur.

Arsızlık, haram, acele hilekârlık,

Bunların hepsi şeytanın dostu olmaktır (Işık, 2004:104).”

Kudayberdiulı’nın Şiirlerinde İdeal İnsan Fiili Olarak Düşünmek

Kudayberdiulı şiirlerinde düşünmek fiilini; ‘bir sonuca varmak amacıyla bilgileri

incelemek, karşılaştırmak ve aradaki ilgilerden yararlanarak düşünce üretmek, zihinsel yetiler

oluşturmak, muhakeme etmek vb.’ anlamlarında ideal insanın gerçekleştirdiği nitelikli bir fiil

olarak kullanır.

İdeal insan fiili olan düşünmeyi yine ‘Açıklık ve Tanık’ başlıklı şiirinde şu şekilde açıklar:

“Düşünün akıl, bilim nerededir,

Tende hangi yerde, nerededir?

Bilmek, inanmak, uyandırmak akıl işini,

Ne yapsa ziyan, ne yaptığında fayda olur?

Ten sezer, kulak duyar, gözle görülür,

Burun koku, dil tatla haber verir.

Beşinden de beyindeki düşünce haber alır,

İyi kötü her işi o tetkik eder (Işık, 2004:103).”

Kudayberdiulı, ideal düşünmeyi geliştirebilmek için şiirin imkânlarıyla manzum bilmeceler

yazar. “Bilmeceler ve Bilmecelerin Çözümü” başlıklı şiirlerinde bu şiirleri yazma amacını yine

şiirde şu ifadelerle açıklar:

“Bilmece düşünceyi genişletir, vermez ipucu,

Temiz suyu hatipliktir, deryası sözdür,

…

Bilmece sorup ne gerek uğraştırmaya.

Gereği şu: Düşünüp düşüncenin açılması (Işık, 2004:95-96).”

Kudayberdiulı ideal insanın düşünmesinin her zaman onu mutlu etmediğini, hatta bu tarz

düşünmenin sonunda insanın dünyadan el ayak çekebileceğini “Sinir ve İnsaf” başlıklı şiirinde

bizzat kendisinden hareketle anlatır:

“Gece gündüz düşünüp,

Yazıdan da bıktım.

Gazete, kitap ele alıp,

12

Okumaktan yoruldum.

Halk dilime kulak asmadı,

Ağladım ve üzüldüm.

Ümitsizlik gittikçe büyüdü,

Halsizleştim ve aklımı kaybettim.

…

Taktik bulmadan yolumu şaşırdım,

Kaygı çoğalıp boynumda.

Aklımla çatıştım,

Yaş döküldü koynuma.

Düşündüm de düşündüm,

Zehir yayıldı vücuduma,

Dertleşmeye hazırlandım.

Gayretimle düşüncemle (Işık, 2004:99).”

Şairin düşünmenin zorluğu konusundaki yakınmaları onu düşünmekten alıkoyamaz. O,

daime kendisiyle muhakeme halindedir. Esasen bu muhasebe bile onda düşünme fiilinin bir

derinlik kazandığına ve değişmez bir ahlaka dönüştüğüne işarettir.

“Halk sağır, nâdândır,

Duyulur mu bu bağrış.

İlaç olmayan insandır,

İlaç olur mu sadece of.

Kulağınla gözünü aç,

Ders okut, ilmi yay,

Nasihati öylece saç,

Onu bilemeden devam etsin.

Gazete yaz, kitap yaz,

Bastır, okut Kazaklar’a.

Methedene olup memnun,

Kalıverme dalgaya.

Susuz ekin nasıl çıksın,

Sula, dayan eziyete mihnete,

Tadını alıp halk anlasın,

Gene de ilerler boğaza (Işık, 2004:102).”

Kudayberdiulı şiirlerinde bireysel konulardan çok toplumsal problemlere ağırlık veren bir

şairdir. Toplumsal sorunların kaynağının da düşünmemek olduğuna inanır. Şiirlerinde kendi

halkını ve genel olarak insanlığı düşünmemekle itham eder.

“Kazakta yok akılla fikir tasdik edecek

Nefis beğense olanı, tamamı bitecek.

Tevekkül diye ad koyup ihtimale,

Bağı olmayan şeyden fayda güdecek.

Bulayım diye teşebbüs edip fikrine alır,

Kendi haline göre eleştiride bulunur.

Az düşünse Kazak’ın başı donar,

Zararlı işi faydalı diye koyup kalır.

13

Emek gerektiren ideal düşünme konusunda tembellik gösteren herkesi ‘Arzu ve Akıl’

şiirinde tembelliğe sevk eden ‘arzu’dan uzak durmaya çağırır:

“Arzu denen açgözlülükle çekiştirmek,

Akla getirip istediğini yapsam demek,

İş uygun mu, değil mi,

Düşünüp onu anlamak gerek.

Üretken düşüncedir aklın manası,

Giysisi yürektir, beyin de başı (Işık, 2004:108-109).”

Sonuç

Şakerim Kudayberdiulı, Kazak coğrafyasının en netameli döneminde yaşamış ve bir sanat

adamı olmanın yanı sıra bir aydın olarak da halkına hizmet etmiş biridir. İnanç ve ahlak

bakımından kendisini geliştirmek için hayatının her devresinde özel bir gayret gösterir. O,

geleneğe bağlı olmakla birlikte öğrendiği her şeyi asıl kaynaklardan teyit eden ve öğrendiklerinin

doğruluğu ve faydası üzerine emek sarf ederek düşünen bir ideal adamıdır.

Şiirlerinde okuyucusunun duygu dünyasına seslendiği kadar onun zihnini de inşa etmeye

uğraşır. Hatta daha çok aklı ve düşünceyi harekete geçirecek, tefekküre imkan sağlayacak sarsıcı

şiirler yazar. O, insanın kendi menfaatini teminde kullandığı alelade düşünme biçiminden, tüm

insanlığı ve bu insanlığın evi dünyayı dert edinen kapsamlı ve nitelikli bir düşünme biçimine

geçilmesi gerektiğini savunur.

Kapsamlı ve nitelikli düşünmenin toplum için faydası olsa da kendisi için zararlı olduğunun

farkında olan Kudayberdiulı, yine de bu tarz düşünmekten vazgeçmez. Çünkü esas olanın birey

değil toplum olduğuna inanır.

KAYNAKÇA

1. Baktibaykizi Sahipova, F. (2005), Kazak Aydın Şekerim Kudayberdiulı: Hayatı ve

Eserleri (1858 - 1931). Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2 (1), 149-161, Ankara

2. Işik, S. (2004), Şekerim Kudayberdiyev’in Şiirleri Giriş-Metin-Dizin. Ege Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir

3. Ibragim, D. (2010), Klâsik Kazak Şâiri Şakarim (Şahkerim) Kudayberdiulı’nın Hayatı

ve Aşk Konulu Şiirleri. Turkish Studies, 5 (3), 258-281

4. Ibragim, D. (2013), Kazak Şair Şahkerim (Şakarim) Kudayberdiulı’nın Şiirlerinde

Sevgili. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 11, 177-194, İstanbul

5. Özel, İ. (2002), Şiir Okuma Kılavuzu. Şule Yayınları, İstanbul

ӘОЖ 801 А 14

САНАЛЫ ӨМІРІН ЕЛІНІҢ БОЛАШАҒЫНА АРНАҒАН - ҒАЛЫМ

(Ахмет Байтұрсынов хақында)

Абдықадырова Т.Р.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Кілт сөздер: тарихтағы орны, әлеуметтік істері, қоғамдық, дүниетаным, «Қазақ

газеті», ұлт қамы, патша заманында, дыбыстық жүйе, ұлттық тілі, оқыған мырзалар,

саналы өмірі, халқы үшін, аяулы азаматымыз, бойкүйездіктен арылу, жалқаулықты сынау,

әдебиеттің өркендеуі, мәдениеттанушы, әдебиеттану ғылымы.

14

А.Байтұрсыновтың тарихтағы орнын, оның әлеуметтік қоғамдық істерін,

дүниетанымдағы кейбір қайшылықтарын өз кезінде дұрыс көрсетіп, әділін айтқан

адамның бірі –Сәкен Сейфуллин болды. Ол «Еңбекші қазақ» газетіне /1923жыл, 30 қаңтар/

«Ахмет Байтұрсынұлы 50-ге» деген арнаулы мақала жазып онда былай дейді: «Ахмет

Байтұрсынұлы қарапайым кісі емес, оқыған кісі. Оқығандардың арасынан шыққан, өз

заманында патша арам атарман- шабармандарының қорлығына, мазағына түскен

халықтың намысын жыртып, даусын шығарған кісі. Өзге оқыған мырзалар шен іздеп

жүргенде, қорлыққа шыдап, құлдыққа көніп, ұйқы басқан қалың қазақтың ұлт намысын

жыртып,, ұлттың арын жоқтаған патша заманында жалғыз-ақ Ахмет еді. Қазақтың

дыбысына, сөзіне арнап, Әліппе мен әріп, тіл мен һәм оқу құралдарын шығарып, қазақтың

жалпақ тілін талайға үйреткен Ахмет Байтұрсынов еді. Ұлт қамы дегенді көксеген адам

болмай, қазақ құлшылыққа кез болғанда бостандыққа жол көрсеткен Ахмет еді»,- деп

жазады.

Қазақ халқының ұлттық тілін түрлеп, әдебиетінің өркендеуіне үлкен үлес қосып және

оның ғылыми негізін қалап, халқымыздың қоғамдық санасын қалыптастырып, ұлттық

сезімін оятып, білімін жетілдіріп, бүкіл саналы өмірін елінің ертеңгі болашағына арнаған

аяулы азаматымыздың өмірі жастарымызға әруақытта үлгі болары анық.

Торғайдағы екі сыныптық орыс-қазақ школында оқып жүргенде әкесі Байтұрсын

үкімет алдында «жазықты» кісі болып, Сібірге айдалып кеткен. Мұның себебі Тосын

болысының сайлауында шыққан Торғай уезінің начальнигі, «Кәрі ояз» Яковлевті сабап,

басын жарған, Байтұрсынның айдалған себебі осы. Бұл оқиға Ахмет Байтұрсыновтың

соңғы кездегі «Анама хат» деген өлеңінде бала күндегі жүрегіне қалай әсер еткендігін

көрсетеді:

Оқ тиіп он үшімде ой түсіріп,

Бітпеген жүрегімде бар бір жарам, - дегені сол күнде әкесі көрген бейнеттен қалған

белгісі»,-деп Мұхтар Әуезов Ахмет Байтұрсыновтың өмірбаянына ыждаһаттылықпен

қарайды [2, 53].

Жастайынан әкесінің зұлымдық үшін күресін көріп өскен Ахмет те өмірін әділдік

үшін, адамдық үшін, елі мен жұрты үшін, қазақ халқының жарқын болашағы үшін

күресуге арнайды.

Сан-салалы ғылымды игеріп, болашақ ұрпағына азық боларлық ұшаң- теңіз мұрасын

қалдырған Ахмет Байтұрсынұлының қазақ тіл білімі мен қазақ әдебиетінде алар орны

ерекше. Ірі ғалым, әдебиет саңлағы, қоғам қайраткері М.Әуезов Ахмет Байтұрсыновқа

берген бағасында былай дейді: «Бір басында сан салалы өнер тоғысқан, телегей-теңіз

энциклопедиялық білім иесі, қайшылығы мол тартысты ғұмырында қараңғы қалың елін

болашаққа сүйреуден басқа бақыт бар деп білмеген ірі тұлға, халықтың рухани көсемі».

Ахмет Байтұрсыновтың бар бойындағы қасиеті мен білімін, ерен еңбегін бағалауда

осыдан артық бағаның берілуі де мүмкін емес.

Аятолло Хомейни: «Мен халқым үшін шайтанмен де жұмыс істеуге әзірмін»

дегеніндей, қараңғы халықтың санасын оятпақ болған Ахмет Байтұрсынұлы да қандай

жолмен болса да қалың ұйқыда жатқан халықты білім жолына, ғылым жолына шақырмақ

болғандығы анық. Міне, шырт ұйқыдағы алаштың санасын оятудың сара жолы, ғалымның

өзі айтпақшы «халықтың құлағы, көзі һәм тіліне» айналған -«Қазақ» газеті болады. Ұлт

тарихындағы «Қазақ» газетінің орнын ерекше бағалаған Мұхтар Әуезов: «Қазақ

жастарының ардақты тәрбиешісі Ақаң сөйлегенде менің есіме «Қазақ» газетінің әуендері

түседі,-деп газетке жоғары бағасын берген

Қазақтың еңкейген кәрі, еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, өлім ұйқысынан

оятып, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей ширықтырған, етек-

жеңін жиғызған «Қазақ» газеті болды. Ол газеттің жаны кім еді? Ішіндегі қажымайтын

қайрат, кемімейтін екпін кімнің екпіні еді? Ол екпін, ұйықтаған қазақты айқайлап оятуға

15

заман ерік бермеген соң, маса болып қалай ызыңдап оятамын деп, ұзақ бейнетті мойнына

міндет қылып алған Ақаңның екпіні болатын»,- деп М.Әуезов «Қазақ» газетінің алатын

орнын тағы бір айқындап бергендей.

Талай жылдар бойы өзінің мәдениеті, өнері, діні, ділі бар алаш тәрізді жұрттың

«қырғыз» деп аталуына қарсы шыққан ұлт жанашыры Ахмет Байтұрсынов 1925 жылдың

15-19 сәуір аралығында АКСР-нің жаңа астанасы Қызылорда қаласында өткен Кеңестің

V съезінде өзінің шартарапқа сыймай шарқ ұрған осы ойын барша қауымға жария етті.

Тіпті осы бір жанынан шыққан жан сөзін «Қазақ» газетінің беттерінде жарық көрген

«Түрік баласы» атты мақаласында да жариялады. Бұл мақаласында ғалым былай дейді:

«Қазақ-қазақ, қырғыз өз алдына қырғыз, бұлардың арасында ешбір ілік жоқ. Түрікмен мен

башқұрт қандай басқа болса, қазақ пен қырғыз да сондай басқа-басқа ел». Осылай ардақты

алаш жұртының бірнеше ғасыр бойы қор боп, аяққа тапталып жүрген тарихи атауы

«қазақ» атауын күресіп жүріп халқына қайта айдар қылып таққан да Ахмет Байтұрсынов

болатын.

Заманының жаршысы болған қазақ ұлтының рухани көсемі Ахмет Байтұрсыновтың

баспасөз қызметінде жүргенде жарық көрген көлемді әрі абайтанушы ғалымдарға сара

жол салып берген, Абайдың қазақ әдебиетіндегі орнын анықтап берген мақаласы -

«Қазақтың бас ақыны» мақаласы. «Сөз жазатын адам әрі жазушы, әрі сыншы боларға

керек. Сөздің шырайлы, ажарлы болуына ойдың шеберлігі керек. Ұнамды орынды, дәмді

болуына сыншылдық керек. Мағыналы, маңызды болуына білім керек. Абай да осы үшеуі

де болған» дей келе ғалым бір Абайдың бойында сыншылдықтың да, білімділіктің де, ой

шеберлігінің де болғанын ерекше зеректілікпен байқап, ұлы ақынның әдебиет

арнасындағы тұлғасын асқақтата түседі. Тіпті Абайдың өлең жазу шеберлігіне де

тереңнен үңіліп: «Сөзі аз, мағынасы көп, терең…Не нәрсе жайынан жазса да, Абай

түбірін, тамырын, ішкі сырын, қасиетін қармап жазады»,-деп бағасын берген де Ахмет

Байтұрсынов еді.

Ойына сөзі дәл, тілге жайлы, көркем халықтың керегіне, кемшілігіне ғана арналған

өлеңдер Ахмет Байтұрсыновтікі. Ахмет өлеңдерін ақындық еркі билеп, қиял ермегі айдап

шығармайды. Ойды оятуға, миды сергітуге, мұңлы, мұқтаж, терең мақсат түртіп

шығарады. Біресе ызамен зекіп айтып, біресе зарланып, шермен айтып, біресе ақыл

қылып, сипап айтып, не қылса, халықтың көзін ашпақ»,-болды. Елім, жерім, халқым

деген азаматтардың барлығы да осылайша құдалауға ілініп, жазықсыздан түрмеге

қамалып, айыпталып жатқан уақыт болды. Ахаң ашқан қазақ мектебі, Ахаң түрлеген ана

тілі, Ахаң салған әдебиеттегі елшілдік ұраны –«Қырық мысал», «Маса», «Қазақ» газетінің

1916 жылғы қан жылаған қазақ баласына істеген еңбегі, өнер-білім, саясат жолындағы

қажымаған қайратын біз ұмытсақ та, тарих ұмытпайтын істер болатын, деп

көрегенділікпен көрсете білді М.Әуезов [5,355].

Ахмет Байтұрсыновтың «Қырық мысалы» оның тәрбиелік, ұстаздық мақсатынан

туған шығармаларының жиынтығы іспеттес. Мұндағы «Шымшық пен көгершінде»

досыңа жасаған қиянатың көп ұзамай өз басыңа келеді деген мағынада айтылса; «Ат пен

есекте» қысылтаяң шақта біреуге жәрдем бермеу адамгершіліктің жоқтығын

көрсететіндігін және көптеген ағаттыққа апаратынын айтады. «Өгіз бен бақада» өгізге

теңесемін деп, өз әлін білмей жарылып өлген бақаны әжуалайды. «Егіннің бастары»

мысалында егіні мол бидайдың иіліп тұрғанын, ал егінсіз бидайдың өз өзімен кекірейіп

тұрғандығына тоқтала отырып, басында түйір ақылы жоқтардың менменшіл, өзімшіл

болатындығын сынайды. Бұл тәрбие. Кітаптағы әр мысалдың тағлымдық тәрбиелік

маңызы зор. Ақырғы қырқыншы мысал «Малшы мен маса» деп аталады. Бұл жинағында

масаның ұйықтап жатқан малшыны шағуға келе жатқан жыланды көріп, оны шағып

оятады, мұны түсінбей қалаған малшы оны алақанымен қағып өлтіреді. Сол мезетте ол

өзін шағуға ұмтылған жыланды көріп, түсінбей масаны өлтіргеніне өкінеді. Мұның

16

мағынасын ақын «өзімді де жұрт түсінбей сары масадай етеді ме» деп қорқамын деген

оймен аяқтайды да екінші шығарамсын «Маса» өлеңдер жинағын бастайды. Бұл

жинағында бас аяғы жиырма шақты ғана шығармасы бар. Бұл шығарамларын оқи отырып,

ақынның өз болмыс бітімін, ішкі жан дүниесін, нені мақсат етіп неден түңілгендігін, неге

күйініп, неге сүйінгендігін анық байқаймыз. Осы «сарымаса» арқылы ұйқыдағы халқын

оятуға, аз да болса олардың көңілін бөлуге талпынады. Одан соң ақын қазағының белі

қайқайып үзілуге шақ тұрғандығын, малының талауда, жанының қамауда жатқандығын,

енді ұйықтайтын еш сиқының жоқтығын айтып, халқының бойындағы харекетсіздікті,

жалқаулықты, бойкүйездікті сынайды. Бұның бір ұшы білімсіздікте, парықсыздықта,

кімнің дос, кімнің қас екенін білмейтін аңқаулықта екендігін сөз етеді. Бұл ой пікірлерінен

ақынның халқын сүйгендігін, оның жанашыры болғандығын, өзгелермен тең дәрежеде

болу үшін өрескелдіктерден арылу қажеттілігін сөз етеді.

Ахмет Байтұрсынов діни сауатты болған адам. Ғалымның діни сауаттылғы оның 1926

жылы жарық көрген «Оқу құралында» айқын көрінеді.

Бірнеше жылдар бойы талмай еңбек еткен ғалымның ана тіліне сіңірген еңбегі

өлшеусіз. 28 араб харіпінің қазақ тілінің фонетикасына сай жүйелі графика болып 1924

жылы ресми қабылдануына бар күш-жігерін жұмсады. Алайда солақай саясат араб

графикасын ысырып, орнына латын графикасының енгізбек болғанда шыбын жаны

шырылдап 1927 жылы Қызылорда қаласында өткен конференцияда: «Түрік жұртының

90% баяғыдан бері араб әріпін пайдаланып келеді. Әрқайсының араб әріпімен жазылған

хат мәдениеті бар( хат мәдениеті – сауаттылық, оның жүзіндегі өнер-білім, ілім, емле,

үйрету әдісі, баспа істері, баспа мамандары, жазба мамандары, жазылған, басылған барша

сөздер т.т). Хат мәдениеті бар халыққа бір әріпін тастап, екінші әріпті ала қою оңай

емес»,- деп өз пікірін айқын білдірді. Жанашыр ғалымның бар ойы хат мәдениетін

тастаған халық біршама уақыттан соң өзінің әдебиетінен де, мәдениетінен де қол үзіп,

мәңгүрттенуге айналады, осындай кеселден сақ болып ұлтын рухани дағдарыстан аман

алып қалу болатын. Бірақ саясаттың басым келуі, араб әріпін ысырып тастап, латын әріпі

қабылдауға мәжбүр етті. Алайда латын әріпінің болашағына күмәндана қараған ғалымға

«ұлтшыл», «пантюркист» деген айып тағылды. Есесіне қазақ дегенде ішкен асын жерге

қоятын ұлт жанашырының сақтану керек деген кеселі көп күттірмей алаш жұртын

алқымынан алды.

Ғалымның әдебиет саласындағы ең бағалы еңбегі – «Әдебиет танытқыш»: «Ахаң

жоқта біздегі әдебиет теориясы басы жоқ кеуде секілді еді. Ал, басы жоқ дене бола ма?»

дегендей қазақ әдебиетінің теориялық бастауын Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет

танытқышынсыз» елестетеу мүмкін емес. Зерттеуші Зейнолла Қабдолов: «Қазіргі қазақ

тілі біліміндегі секілді, қазақ әдебиеттануындағы әдеби терминдерінің басым көпшілігінің

баламаларын ойлап тапқан да Ахмет Байтұрсынов: көріктеу, меңзеу, ауыстыру,

алмастыру, кейіптеу, пернелеу, әсірелеу, шендестіру, дамыту, түйдектеу...- осылардың

бәрінің түп-тамыры Ахаңда жатыр.

Ғалым бұл еңбегінде дарынды сөз бен қара сөздің айырмашылығын да аша көрсетті,

көркем сөздің іші және сыртқы сынына да баға берді. Тіпті әдебиетке ең кеш келген жанр,

роман жанрының ерекшелігіне де үнілді. Жалпы қазақ әдебиетінде роман жанрының

дүниеге келуінің өзі XX ғасырдың бас кезімен байланыстырлады. Бұған дейін қазақ

прозасында көлемді жазылған шығармалар кездеспеді, тек Абайдың қара сөзімен, Ыбырай

Алтынсаринннің мысалдарымен ғана шектелген болатын. XX ғасырдың бас кезіндегі

М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамалы», С.Торыайғыровтың «Қамар сұлуы», С.Көбеевің

«Қалың малы» қазақ прозасынының ең алғашқы бүршігі іспеттес. Ал осындай қазақ

прозасында кешеуілдетіп жеткен жанр жайлы алғаш пікір айтқан Ахмет Байтұрсынов

болатын. Ғалымның әңгімені ұлы әңгіме, ұзақ әңгіме, ұсақ әңгіме деп жіктей келе романға

мынадай анықтама береді: «Ұлы әңгімеге жан беретін адамның ісі болғандықтан, мінезіне

17

кейіп беретін тәрбие болғандықтан, тұрмысқа сарын беретін ұлы, кіші адамдардың ірілі-

уақты істері болғандықтан, ол істер бір-біріне ұласып, бір-біріне оралып, байланысып,

шиеленісіп жатқандықтан, осының бәрін суреттеп шығару оңай емес. Мұны келістіріп,

дұрыс пікірлеп, дұрыс суреттеп, уақиғаларды жақсы қиыстырып, сыйыстырып шығару

көп жазушылардың қолынан келе бермейді». Орыс ғалымы Бахтиннің роман жайлы пікірі

70-ші жылдары ерекше бағаланған болатын, алайда Бахтиннан 30 жыл бұрын роман

жанрының қыры мен сырын ашып берген ғалымның пікіріне аздап кеш үңілген

сияқтымыз.

Ахмет Байтұрсынов-мәдениеттанушы ғалым. Батыс мәдениеті мен Шығыс мәдениетін

жақсы меңгерген ғалымының екі мәдениетті тоғыстырып жазған, бірең-сараң

ғалымдардың аузында айтылып қалып жүрген «Мәдениет тарихы» еңбегі әлі де зерттеуді,

ізденуді қажет етеді. Бұл біздің алдымызда тұрған үлкен міндет.

Ол барлық күш-жігерін жастарды тәрбиелеуге, соларға білім беруге жұмсаған. 1928

жылы Қазақ университеті ашылғанда сөйлеген сөзінде: «Артта қалған халық қашан да

озат ұлттарға тәуелді болады, сондықтан қазақ жастары елін теңдікке жеткізу үшін

арымай-талмай білім алулары керек», деп жазды. Сөйтіп халқына қымбатты алаш

ардақтысы қиянатшыл адамдардың жаласымен, осы айтылғаны үшін де оның үстіне

Алашордада болғаны бар, 1929 жылы Архангел облысына айдалып кетеді.

Заң ғылымдарының докторы М.Құл-Мұхаммедтің «Алаш ардагері Жақып Ақбаев»

атты еңбегінде былай дейді: Алашорда қайраткерлері халықтардың өзін өзі билеуін

жариялап қана қоймай, сонымен бірге Түркістан автономиялы республикасын құрып,

РҚФСР ұлт істері жөніндегі халық комиссариаты жанынан қазақ бөлімін ашқан Кеңес

өкіметі жағына көз тікті. Ол кеңес үкіметі жағына шығып, Алашорда қайраткерлерін кеңес

құрылысына тарту жөнінде белсенді қызмет жүргізді. Алашорда бағдарламасын іске

асырудың басқа жолы болмағандықтан, ол оны кеңестік автономия арқылы жүзеге

асыруға болады деп санады,- деп жазады. Ахмет Байтұрсынов алғашқыда кеңес үкіметін

қуана қарсы алғандардың бірі болды, кеңес үкіметі тарапынан төніп тұрған ауыр қатерден

құтылудың жолы осы деп түсінді. Бірақ сөзі мен ісі сәйкес келмеген саясаттың қазақ

халқына берерінің шамалы екендігін тез түйсінді. Ол бұл жайында: «Россияның орталық

аудандарында большевиктік қозғалыстардың қалай өткендігі қазақтарға белгісіз, шет

аймақтарда ол барлық жерде зорлау, қиянат жасау, және ерекше диктаторлық өкімет

билігімен қатар жүргізілді... егер бұрын патша чиновниктері аталған адамдар тобы

қазақтарда ешбір шектеусіз езіп жаншыған болса, енді мұндай әрекеттерді бльшевиктер

коммунистер тобы жүргізіп отыр»,-деп жазды. Оның бұл іс әрекеттерінен Ахмет

Байтұрсыновтың ақылды да айлалы, көреген саясаткер де бола білгендігін аңғару қиын

емес.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. А.Байтұрсынов. 5 томдық шығармалар жинағы. Алматы. «Алаш» баспасы 2003.

2. Мұхтар Әуезов. Ақаңның елу жылдық тойы. // Ахмет Байтұрсынов. Ақ жол., Жалын.

1991.

3.Маса: өлеңдер мен көсемдер. Алматы, Раритет. 2005.140-143-б

4. Қазақ. Алматы, 1998,544б

5. М.Әуезов. Абайдан соңғы ақындар. // Шығармаларының 50 томдық толық жинағы. 1-т.

А., Ғылым, 1997.

5. Т.Әбдіқадырова. Алаш және ұлт қайраткерлері. Тараз.-304б

18

Аннотация

Бұл мақалада қазақ халқының ұлттық тілін түрлеп, әдебиетінің өркендеуіне үлкен

үлес қосып және оның ғылыми негізін қалаған ғалым Ахмет Байтұрсыновтың өмірі,

шығармашылығы және ол туралы зерттеген ғалымдардың еңбегі ғылыми негізде

талданады. Халқымыздың қоғамдық санасын қалыптастырып, ұлттық сезімін оятып,

білімін жетілдіріп, бүкіл саналы өмірін елінің ертеңгі болашағына арнаған аяулы

азаматымыздың тарихтағы орны қазіргі заман талабына сай қарастырылады.

Аннотация

В данной статье анализируется жизнь, работа и исследования ученого

А.Байтурсынова который внес большой вклад в развитие казахского языка,

проанализированы работы ученых, исследовавших труды А.Байтурсынова, определено

место писателя в истории нашего отечества. Наследие Алаш орды формирует

общественное сознание людей, развивает национальные чувства.

Annotation

This article devotes to the the life, work and research of the scientist A. Baytursynov who

made a great contribution to the development of the Kazakh language, analyzed the works of

scientists who studied the works of A. Baitursynov, determined the writer's place in the history

of our Fatherland. The legacy of the Alash horde forms the public consciousness of people,

develops national feelings.

ӘОЖ 82(091)574

Б31

ӨЗІБЕК АҚЖОЛҰЛЫНЫҢ АҚЫНДЫҚ МҰРАСЫ

Баялиева А.Ж.

Абай атындағы Жамбыл гуманитарлық колледжі, Тараз қ.

Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданындағы Ақыртөбе өңірі – ежелден құрыш білекті,

арыстан жүректі батырлар мен кейбір отауызды , орақ тілід, бұлбұл үнді ақын – жыршы,

әншілерді өмірге келтірген өңір. Осы өңірдің бір бөлшегі болып табылатын, Қырғыз

Алатауының баурайында орналысқан Тереңөзек (бұрынғы Жамбыл атындағы ұжымшар)

деп аталатын қарапайым ғана қазақы ауылдың топырығында дүниеге келіп, ақындығымен

елге танымал болған Өзібек Ақжолұлы, Сыдық Аткелтіров, Балқыбек Тәжұлы, Өсер

Қасаболатұлы, Әбдәкім Жәлімбетұлы, Қазыбай Бижанұлы секілді суырып салма айтыскер

ақындар, шайырлар өмір сүрген.

Аты аталған осы ақындардың үлкені, ақылшысы, ұстазы болған Өзібек Ақжолұлы –

XIX ғасыр аяғы мен XX ғасыр басындағы қазақ әдебиетінің дамуына өзіндік үлес қосқан

төкпе ақын, суырып салма айтыскер, термеші, жыршы.

Ақынына баға беретін – халқы. Сол халық, міне, екі ғасыр бойы Өзібек

Ақжолұлының өлеңдерін, дастандарын, айтыстарын, дауласқанды бітістіріп,

татуластырған қазылық сөздерін күні бүгінге дейін ұмытпай айтып жүр.

Дана Абай айтпақшы, «Өлді деуге сия ма, ойлаңдаршы, Өлмейтұғын артына сөз

қалдырған» [1.225 б]. Өзібек шайырдың көптеген қолжазбалары аласапыран кезеңнің

әсерінен сақталынбаған. Алайда, ақынның еңбектері Т.Рысқұлов, Шу, Мойынқұм, сондай-

ақ Байзақ аудандарында атадан – балаға мұра болып қастерленіп сақталынып келе жатыр.

19

Өзібек Ақжолұлы 1868 жылы Ақыртөбе мен Мақпал тауының арасын,

Мойынқұмның Жиек құмының шұраттарын кезекпен жайлаған шаруа отбасында дүниеге

келген.

Өзібек ақын дүние салар алдында қолсандыққа қолжазбаларын, қағаздарын салып,

оны киізге орап, арқанмен шандап, Селібай інісіне көмдірген. Арада бірнеше жылдар

өткенннен кейін, сол қымбат қазынаны, құнды қолжазбаларды шайырдың асыл мұрасы

мұрасын іәздеушілер таба алмаған [2]. (Қазіргі Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданындағы

Тереңөзек ауылы ) Ол Дулаттың Шымырынан тарайтын Сәмбет бабаның жеті ұлының

үлкені Бектемістің Қоянбай атасынан тарайды. Шежірені тарқатар болсақ, Қоянбайдан –

Қуандық батыр – Ақжол – Өзібек [3.140 б].

Бізге жеткен аңызға сүйенсек, шілдеханасына жиналған жұрт Бектемістің

нағыщылары қырғыз елінің бегі (ханы) болғанын еске алып, сондай болсын деген ниетпен

нәрестенің атын Өзібек қойған екен.

«Ауылыңда қария болса – жазылмаған хатпен тең» демекші, осы орайда тағы да

қариялардың айтуына сүйенсек, Өзібек аталары Қаблан және Қуандық батырлардай

тұлғалы, ұзын сақалы беліне түскен, көзінің аласы көп әрі үлкен ала шапан киіп, түсі ала

ат мініп өзгелерден ерекшеленіп жүретін жан болған көрінеді. Алыс – жақындағы ел –

жұртқа көбіне өзін «молла Өзібек» деп таныстырады екен.

Ауыл молдасынан қара татыған соң, сол кездегі дәстүрге тән хат танып, оң – солын

бағдарлай бастаған ол, ел көріп, жер аралауды мақсат тұтып, дін орталығы Самарқанд,

Бұхараға барып жоғары діни білім алып қайтқан ғұлама көбіне өнеге – насихат өлеңдер

жазуға ден қойған, оларын қолжазба түрінде елге таратқан.

Жастайынан өлең – жырға құмартып өсіп, өз бетінше көп ізденіп, арабша сауат

ашқан, өлеңді көбіне жазып шығаратын, қажет кезінде суырып салып та айта алатын

төкпе ақын болған. «Молдалығы да ешкімге ұқсамайтын ерекше тазы болған еді» деп

көзкөргендер еске алады. «Зәредей жазым болып жолдан тайса, тозаққа қожа, молда кетер

еді...» деген өлең жолдары осыны айғақтайды [2].

Оның ақындық шығармашылығының негізгі бағыты – діни – ағартушылық . Бұл

әсіресе ақындығының алғашқы кезеңіне тән.

Ғалым – әдебиетші Мырзатай Жолдасбеков «Асыл арналар» атты кітабында

Жамбылдың жиын – тойда бас қосқан, үзеңгелістері қатарында көрсете келіп: «Оңтүстік

өлкесі ән мен жырдың аршылмаған бастауындай, әлі де тың жатыр. Біздің соңғы жылдары

жинаған деректеріміз осыны түгел растай түседі.

Әйтпесе, бұл өңірде есімдері жиі қайталана беретін Сүйімбай, Майкөт, Бақтыбай,

Құлмамбет, Бөлтірік қана емес, сол сияқты Дәурен сал, тілеміс, Қылышбай, Бармақ,

Қарқабат, Өзібек, Нұралы, ағайынды Сауытбек пен Сыбанбек, Қожатай, Орақбай,

Қалыбек т.б» [4.143б] деп, қылыш тілді Қылышбаймен қатар атаған.

Шу бойының атақты ақындарының бірі – «Мың бір түн» хикаясының 42 түнін

қазақша дастан етіп айтатын Кенжеқожа Құлмырзаев (1890-1945 жж) «Ақындар» атты

толғауында:

Жоғары жатқан Дулатта,

Өзібек, Бапа қарт бабаң,

Әкімгерей, Нұралы,

Жиенбай жырау мақтаған,

Қазанғап ақын Жаныстан,

Ағызғын суды қақпаған,

Тасқа салса таймайтын,

Осылар жүйрік ақтабан!... - [5.79-80 б]

деп, Алатау – Қаратау өңірі ақындарының алдыңғы сапында көрсетіп, көп ақылынан

шоқтығы биік екендігін атап өтеді. Өз өңіріндегі ақындарының ірісі болғандығын, кейінгі

20

көп ақындардың ұстазы болғандығын баса айтады. Ал енді, Жамбыл облысының

энциклопедиясында ақын туралы мынадай мәліметтер берілген:

«Өзібек Ақжолұлы (1871, - қазіргі Т.Рысқұлов ауданы, Ақыртөбе өңірі – 1934, сонда)

– жыршы, ақын. Ауыл молдасынан оқып, сауатын ашқан. Жасынан жыр – термелер

айтып, бірсыпыра ақындармен (Үсібәлі, Балқыбек) айтысқан. Шығыс әдебиетінің әйгілі

шығармаларын жатқа айтып, «Мың бір түннің» оқиғалары негізінде бірнеше дастандар

жазған. Ол шығармаларында үстем тап өкілдерін, дін иелерін сынайды. (Зәредей жазым

болып жолдан тайса, тозаққа қожа, молда, ишан кетер» т.б) Өзібектің ел аузынан жазып

алған дастан, жырларында ар, парыз, қайырымдылық, кедейлерге қамқорлық мәселелері

сөз болады» [6.433 б]. Кеңестік кезеңдегі таптық идеяның таптаурын жолынан жаңылмай

жүрген жан жазғанымен, осы жолдарда ақын өміріне қатысты. Оның шығармашылығына

байланысты біріз мәліметтер берілген.

Бір ескерер жайт, ақынның туған жылы әр жерде әр түрлі жазылады. Жамбыл

облысы энциклопедиясында 1871 ж., жергілікті ақын, жазушы журналист Кәріпжан

Нүсіптің «Өнер деген өлке бар» атты кітабында 1868 ж., шайырдың туған жиені, Жамбыл

облыстық «Ақ жол» газетінің жауапты хатшысы Тұрсынхан Толқынбайұлы да өзінің

еңбектерінде («Қосы батыр Сәмбетұлы және замандастары мен ұрпақтары», «Сәмбет

ұрпақтары» т.б) Өзібек Ақжолұлының туған жылын 1868 жылы деп көрсетеді.

Негізінен көпшілік пікір бойынша және ел аузында 1868 ж. деп айтылады. Әрине,

«Энциклопедия» мен ел аузындағы деректің сай келмеуі, мейлі ол 1868 жылы немесе 1874

жылы туылған деген екі жыл айырмашылығы айтарлықтай үлкен мәнге ие бола алмайды,

үш жылда тұрған ештеңе жоқ. Ақындыққа тигізер еш кедергісі жоқ деуге де болады. Ең

бастысы, қай жылды алсақ та, Өзібек Ақжолұлы – XXI ғасырдың аяғында туылып, XX

ғасырдың басында дүниеден өткен әдебиет өкілдерінің бірі.

Өзіндік үлкен ақындық мектебі болған Өзібек Ақжолұлының сегіз шәкірті жақсы

белгілі: Бармақ Мықанбайұлы, Үсіпәлі Қалыұлы, Қазыбай Бижанов, Әбдіәкім

Жәлімбетов, Сыдық Аткелтіров, Мұсылманқұл мен Өсер, Балқыбек (Бапаң). Бұлармен

қатар, Шайхыс Шайхысламов, Әміреқұл Мырзақұлов да өз ұстаздарының мұрасын

насихаттап, өздері де өлең жазады.

Өзібек ақынның «Ұлы жүз ек Дулат деген жай бір жатқан» деп аталатын өлең –

шежіресінде «Сәт, Сәмбетте Дәулетқалы, ақын Бармақ, Жақсыбай Жантөбет деген өтті»

жолдары кездеседі. Жақсыбай Жантөбетов – Өзібек Ақжолұлымен замандас болғанымен,

бертінге дейін өмір сүрген шулық арқалы ақындардың бірі. Ол өзінің «Атадан ардақты ұл

туса жақсы» деген өлеңінде:

..Қапталы Қаратудың Мақрал елі,

Көп еді сөз асылын тапқан ері.

Өзібек, Бапан, Үсіпәлі,

Халқына мінез – құлқы жаққан еді.

Шайырлардан Өзібек, Бапан еді,

Бәрінің дәрежесі қатар еді... –

дейді де, бүкіл Бектеміс атасынан тарайтын ақындарды тізіп шығады.

Аталған өлеңмен қатар (тіпті осыған ұқсас деуне да болады) «Халық ақыны» деген

Жақсыбай. Жантөбетовтың өлеңіне әнші, сазгер, Өзібек ақынның жерлесі Нұрлан

Байгөзов ән жазған. Ол әннің сөзінде де жоғарыдағы шумақ кездеседі. Сонымен қатар, сол

ауылдың азаматы Әміре Исаұлының архивінен де біраз материалдар алынды.

Өмірден өтіп кеткен Айтбек Нәметқұлов та – ақын мұрасын жинаушы осындай

азаматтардың бірі. Бұл кісі тіпті шайырдың біріз өлең – жырларын жатқа да айтататын

жыршы болған.

Сонымен қатар, Өзібек Ақжолұлы туралы тың деректерді Жамбыл облысына белгілі

азамат Тұрсынхан Толқынбайұлы да береді. Ол әр деректі табылған сайын Жамбыл

21

облыстық «Ақ жол» газетіне жариялап отырады және өзінің «Сәмбет ұрпақтары» (А;

«Санат», 1998), «Қосы батыр Сәмбетұлы және оның замандастары мен ұрпақтары» (А;

«Мерей» 1995) атты кітаптарында өмірбаянынан мәлімет беріп өткен.

Осындай азаматтарың бірі, журналист, жазушы, ақын, Кәріпжан Нүсіп те «Өнер

деген өлке бар» (А; 2005) жинағына Өзібек Ақжолұлының қысқаша өмірбаянымен қатар,

ақынның «Арнау» өлеңін, Қылышбаймен сөз қағысуын енгізген.

Жамбыл облысы, Т.Рысқұлов ауданы, Өрнек аулында тұрған, бертінде ел ішіндегі

тірі шежіре болған Наурызбекұлы Қойшыман деген кіс шайырдың мол еңбегін өмірінің

соңына дейін сақтап келген және «...кейбір аудармалары белгілі бір азаматтардың

қолымен Түркияға өткізіліп жіберілді» деп өкініш білдіреді. Бұл кісіден тіпті, Өзібек

Ақжолының өз қолымен жазылған жазбасы да табылды. Ол қолжазбаның сақталып

қалуының өзі үлкен бір тарих:

Өзібек Ақжолұлының өзі сақтаған еңбектерінің бәрін жинап, сол кездегі үлкен қоғам

қайраткері, атақты ақын Сәкен Сейфуллинге әкеліп, тапсырмақшы болады. Сол уақытта

барлық қазақ зиялыларының артында аңду, қамап қлю қаупі өршіп тұрған сұм заман емес

пе? (1930-1938 жж. ұлттық қуғын –сүргін жылдары ) Сондықтан, бар жағдайды

түсіндерген Сәкен: «Ақсақал, сіздің еңбектеріңіз әдебиет үшін өте құнды екенін білемін.

Бірақ, мен мұны әзірше сақтап қала алмаймын, қолдан келсе сіз де бұл байлықты жасырып

ұстаңыз. Әйтпесе, сіздің де артыңыздан ізшілдер түсуі мүмкін», - деп шығарып салады.

Апарған дүниесін қайта алып келген Өзібекті поездан елдегі іні – замандастары күтіп

алады. Сейфулиннің әңгімесінен кейін ақын бар еңбегін жерге көміп тастайды. Мұның

себебі оңтүстік өңір, соның ішінде Әулиеата жерінде ескі мұсылмандық терең тамыр

жіберген. Кеңес үкіметі ескілікті дүние мен дін – исламға қатты келгені белгілі. Орысша

оқуы жоқ, орыс десе бүкіл ауыл үдере көшкен заманда өзіндегі дүниенің көбі сол кезең

саясатына сай келмейтіндігін сезген ақын, уақыты жеткенше құнды жазбаларын көзден

таса қыла тұруды ойлаған.

Бізге осы естелікті айтып берген Қойшыманның әкесі Наурызбек те сол күтіп

алушылардың ішінде болып, ақынның жалғыз қолжазбасын алып қалады. Сол еңбек

әкеден балаға мұра болып сақталып келген.

Ақын туған ауылдағы мектептің қазақ тілі мен әдебиеті пәнәнен зйнеткерлікке

шыққан Өмірбекова Назым шайыр бабасының асыл мұрасын өз бетінше зеттеп, оны

оқышуларға танытып, үйрету жолында біріз еңбектенген.

Сауытбектанушы С.М. Исматова өзінің «Сауытбек ақын» атты монографиясында

(Тараз, 2003) Өзібек ақынды Сауытбектің замандасы әрі ақындық орталары ортақ ақын

ретінде көрсетіп, оның дәлелін де ұсынады: «Сауытбек, Әтібектер (бұл да солармен

замандас шулық ақын) шымкенттің абақтысында жаламен отырып қайтқанда, науқас

болып, амандасуға бара алмай жолдаған Өзібектің өлең – сөздері:

Апырай, болды заман мына қандай?

Жол болып Шымкент барып қайтты дейді,

Осындай іс болды деп естіген соң,

Жазғаным жаным ашып шыдай алмай.

Сауытбек, ер Әтібек досым еді,

Өзіммен ниет қалыс адамдай...

Өзібектің өлеңіндегі «Сауытбек пен Әтібек досым еді» дегені – сол ақындық

мектептің ортақтығын айтқаны» [7.16-17б] деп біледі. Ойға қонымды пікір. Замандас,

қатар өлең өрген ақындар мектебі ортақтығы талас туғызбаса керек.

Осы хаттың жазылу тарихы жайлы Шу ауданындағы Еңбек ауылының тұрғыны

Мұрат Әбдрашитұлы былай деп еске алады:

Өткен ғасырдың жиырмасыншы жылдары Мақпал болысындағы Өзібек, Үсіпәлі,

Өсер, Балқыбек деген ақын – жыршылардың даңқтары шығып тұрған екен. Аралас –

22

құралас жүргендіктен оларға Шу бойы ақындарының есімдері де белгілі болған екен.

1927 ж. Шымкент түрмесінде 6 ай бойы жазықсыздан – жазықсыз жапа шегіп, босанып

шыққан Аша болысындағы Сауытбек Ұсаұлына ол кезде Өзібек молла аталып жүрген

Өзібек Ақжолұлы ақынның өлеңмен хат жазу себебі де сондықтан болуы керек. Мен өлең

хатты Мақұлбек Аманжоловтан естігенмін. Ол – Сауытбектің жақын туысы еді.

Күнтудің жақсылақан жұртым еді.

Қалмады қасиеті, парқы адамның

Алды – артын болжау міне, байқалар күн,

Замандас, ниет қалыс құрбым еді,

Көп сәлем Сауытбекке айта барғың... –

деп басталатын өлең – хатты Өзібек молла Аша болысынан жолаушылап келген

Сарыүйсін Бекім молладан беріп жіберіпті. [8]

Осы сынды естеліктерді бізге жеткізуші, зейнеткер, облысқа танымал азаматтардың

білі Елдес Омаров ақын есімін жаңғыртуда, оның шығармаларын жинастыруда көп еңбек

еткенін айтып өткен жөн.

Жоғарыды аты аталып өткен ақын шәкірттерінің кейбір ұрпақтары мен Аман

Тышқанов, С. Қаржаубаев, шулық М. Күренбаев т. б сынды азаматтардың ұрпақтық

парызы ретінде жинаған Өзібек ақын мен оның замандастары жөніндегі еңбектері – ақын

өмірін тануға септігін тигізерлік құнды жәдігерлер.

Ақыртөбе өңірінде ақынға қатысты небір аңыз тараған. Солардың бірі: 1934 жыл.

Қазақстан Жазушыларының бірінші съезіне дайындық жүріп жатқан кез. Онда қазақ

поэзиясының қазіргі жағдайы және міндеттері туралы баяндама жасау тапсырылған

Сәбит Мұқанов ел аузында жүрген өрен жүйрік ақындардың шығармаларымен де

танысуға ниет еткен. Оған Өзібек Ақжолұлының Ташкентте араб әрпімен шығып тұрған

«Ақ Жол» газетіне жіберген өлеңдері ұнап, көзбе – көз сөйлесіп, таныспақ оймен өзіне

шақырады. Бұл міндет сол жылдары Әулиеата өңірінде атағы жер жарып тұрған

Жамбылдың өзі «От – жалын ақындардың төресі бұл» деген баға берген Шу ауданының

тумасы Бармақ Мықанбайұлына (1872-1942) тапсырылады.

Өзі ұстаз санайтын ақынға Сәбит Мұқановтың сәлемін жеткізгелі Ақыртөбеге жеткен

Бармақ онымен жолыға алмады. Өйткені, ел Голощекин жендеттерінің қармағына ілініп

кетер деген қауіп ойлап, Өзібек ақынды жасырып қалады. Бұл кез «қызыл» белсенділер

оған «молда» деген айдар тағып қуғындап жатқан болатын. Көлеңкесінен қорыққан

заманда, бұлай болу шындыққа жанасады. «Бай мен молданы бір шыбықпен айдаймыз»

ұранының екпіні үй жапырардай заманда, қорықпасқа шара жоқ. Сол 1934 ж. өткен халық

таланттарының жиынында да, жазушылырдың алғашқы съезінде де осындай себеппен

Өзібек Ақжолұлының есімі аталмай қалады. [2]

Шығыс ідебиетінің әйгілі туындысы Фердаусидың «Шахнамасын» түгел жатқа біліп

қана қоймай, оның «Шәкір Шәкірат», «Құсрау патша» сынды кейбір тарауларын еркін

аударып, қазақша сөйлетумен қатар, өз замандастары, қоршаған ортасы туралы жазған

терме – терме толғаулары, өлең – хаттары, ғибрати, өсиетнамалары, өзі тұстас

ақындармен айтыстары ел ішіне кең таралған. Тіпті кейбіреулерін толғау деп қана емес, әр

жолдағы сөзер мақал – мәтел, нақыл сөздерге айналып кетер қанатты сөздер деп

танусызға болады. Мұндай ғибраты мол жолдар бірінен соң бірі туып тоырады:

Әр нәрсеге сабыр қылсаң,

Сабырлы ақыл ірі болар.

Еңбет еткен ер жігіттің,

Қайда жүрсе жолы болар.

Алтын азса жез болады,

Қамқа азса бөз болады.

23

Адам мінезі, өмір мен өлім, тағдыр, дін, қоғамдық – саяси жағдайлар, жастарға өсиет,

ата – баба тарихы, білім, пенделік – заманауи мәселелер – ақынның көп қалам сілтеген

тақырыптары.

Өзібек Ақжолұлының қазір ел аузында жүрген «Иман – діннің қуаты», «Тағдырсыз

пенде өтпейді», «Алпысқа жасың жеткенде», «Кемеңгерлер кем болмайды», «Адамның

көргенінен көп көрмегені», «Дүниеге қуанышты адам келерінде», «Ұлы жүз ек Дулат

деген жай бір жатқан», «Сақы бол, жігіт болсаң ел көргендей», «Арнау», «Асыра сілтеу

заманы», «Дүниенің қызығы – достарменен сыйласқан», «Қаза қылдың жандатты»,

«Түрлі, түрлі адам бар», «О машайық жалғанда», «Шайпау қатын», «Ақылға салып қара

ағаларым» т.б. толғаулары мен жыр – дастандары бар.

Өзібек асыра сілтеушілердің ісінен түңіліп, ызалы өлеңдерін соларға арнап, кеңестік

белсенділерді құптамай, дінді насихаттаған. Ақын сол үшін «Қызыл қырғында» қуғынығ

түсіп, ашаршылықтың зардабын көріп, асыра сілтеудің зұлматты салдарынан 1934 жылы

66 жасында өмірден өтті.

Ақынның артында бізге белгілі 804 жол өлең, 175 беттік діни уағыз кітабы қалған.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

1. Абай (Ибраһим) Құнанбайұлы. Екі томдық шығармалар жинағы. I том. //Ғылым,

1977.

2. Толқынбайұлы Т. Елін имандылыққа үндеген. // Ақ жол, 2005. 17 ақпан.

3. Толқынбайұлы Т. Сәмбет ұрпақтары. // Санат, 1998.

4. Толқынбайұлы Т. Қосы батыр Сәмбетұлы және оның заманедастары мен

ұрпақтары. // Мерей, 1995.

5. Жолдасбеков М. Асыл араналар // Жазушы, 1990.

6. Тараз. Жамбыл облысы энцикдопедиясы. // Қазақ энцикдопедиясы, 2003.

7. Исматова С. Сауытбек ақын. // Тараз университеті, 2003.

8. Омаров Елдес жеке архиві

Аннотация

Бұл мақалада ақын Өзібек Ақжолұлының қысқаша өмірбаяны мен ақындық мұрасы

жайында сөз болады.

Аннотация В этой статье приведены немалые сведения о поэте Озбеке Акжолулы. Речь идет о

жизненном пути поэта и о богатом наследий – собрание и хранение в памяти народа его

произведений.

Summary

In this work we have many information about Ozbek Akhzholuly. And about poet's life

way and how he wrote and kept his poems to this day.

Ключевые слова: Озбек Акжолулы, стихотворение, поэт, эпоха, перевод,

образование, религия, народ, генеалогия.

Key words: Ozbek Akhzholuly, poem, poet, еpoch, transfer, education, religion, people,

genealogy.

24

ӘОЖ 378.147:943.42

ЕЛБАСЫ ЖОЛДАУЫНДАҒЫ БАСТЫ БАҒЫТ: БІЛІМНІҢ САЛТАНАТ

ҚҰРУЫ

Исматова С.М., Абаханова Н.Н.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Үздіксіз білім беру жүйесінде жоғары оқу орындарында білім беру мәселесінде

оның басқа сатыларындағы сияқты өзгерістер мен жаңартулар, байытулар мен

толықтырулар үнемі жүріп отырады. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев өз жолдауында

айтқандай: «Білімді, көзі ашық, көкірегі ояу болуға ұмтылу – біздің қанымызда бар қасиет.

Тәуелсіздік жылдарында қыруар жұмыс жасалды. Біз он мыңдаған жасты әлемнің

маңдайалды университеттерінде оқытып, дайындадық. Бұл жұмыс өткен ғасырдың

тоқсаныншы жылдарының басында қолға алынған «Болашақ» бағдарламасынан басталды.

Елімізде өте жоғары деңгейдегі бірқатар университеттер ашылды, зияткерлік мектептер

жүйесі қалыптасты. Басқа да көптеген істер тындырылды. Дегенмен, білімнің салтанаты

жалпыға ортақ болуға тиіс. Оның айқын да, бұлтартпас себептері бар. Технологиялық

революцияның беталысына қарасақ, таяу онжылдық уақытта қазіргі кәсіптердің жартысы

жойылып кетеді. Біз бүгінгі жаңа атаулы ертең-ақ ескіге айналатын, жүрісі жылдам

дәуірге аяқ бастық. Бұл жағдайда кәсібін неғұрлым қиналмай, жеңіл өзгертуге қабілетті,

аса білімдар адамдар ғана табысқа жетеді.

Табысты болудың ең іргелі, басты факторы білім екенін әркім терең түсінуі керек.

Жастарымыз басымдық беретін межелердің қатарында білім әрдайым бірінші орында

тұруы шарт. Себебі, құндылықтар жүйесінде білімді бәрінен биік қоятын ұлт қана табысқа

жетеді»[1,3б.]. Расында да, қазіргі жаңа педагогикалық парадигма білім беруді жеке

тұлғаның таңдауына бұруды және оның жеке интеллектуалды талаптарын

қанағаттандырып отыруды талап етеді. Ал болашақ мұғалімдерді дайындауда бұл мәселе

аса өзекті болып табылады.

Біз – үлкен болайық, кіші болайық, бәріміз де талай-талай тәлімнің төліміз, әр түрлі

арнамен кеп тоғысқан тәрбиенің жемісіміз. Осы жолда ата-ананың берген тәрбиесімен

қатар ұстаз тәрбиесінің алар орны ерекше. «Ұстазы жақсының ұстамы жақсы», – деп

халық тектен текке айтпаса керек. Олай болса білікті тұлға ретінде қалыптасқан ұстаз

әрбір баланың жан дүниесінің инженеріне айналары сөзсіз.

Тіршілікте адам баласы тегінде екі тұлға алдында қарыздар. Бірінші – ата-ана

болса, екіншісі – ұстазы. Жақсы ұстаз берген тағылым ұмытылмайды, ізсіз қалмайды.

Небір қиын сәтте, не қуанышты кезде адамның ең алдымен жақсы көретін ұстазы есіне

түседі.

Ы. Алтынсарин: «Қазір жақсы мұғалімді дүниедегі пенденің бәрінен де қымбат

көремін» – дей келіп, – мұғалімнің жұмысы – балалар [2,63б.]. Педагогтық жұмыста бар іс

мұғалімнің оқытудың ең жақсы тәсілдерін табуында, баламен дұрыс сөйлей білуінде.

Үлгілі жолға қойылған, дұрыс тәртібі бар жаңа тұрпаттағы мектеп пен жақсы ұстаз

оқушыны қызықтырып, оларды мәдениетке, еңбекке және ой жұмысына үйретуге тиіс

деген. Бір кезде Ыбырай арман еткен осындай жақсы мектеп пен үлгілі ұстаз қарыштап

дамыған ХХІ білім ғасырының табалдырығын аттап отыр. «Егер де бір бала жыласа, оған

күллі әлем кінәлі», – деп Ф.Достоевский айтқандай, ғылым мен білімнің қарыштап

дамуына қызмет ету, жеткіншек жас ұрпаққа терең де тиянақты білім беруден басталады

[3,76б.]. Сонымен қатар тәуелсіз Қазақстанның әр жас жеткіншегінің санасында,

жүрегінде Отанына, туған жеріне, Көк байрағына, Елтаңбасына, Әнұранына деген ыстық

сезім, шынайы сүйіспеншілік ұялата білу – тағы да ұстаздар қауымының мойнындағы

25

үлкен парыздың бірі. Өз ұлтының ерекшелігін тани отырып, халқының салт-дәстүрін

меңгеріп, ибалы, ұлтжанды, мейірімді, иманды болуға тәрбиелеу де әрбір ұстаздың

міндетіне жатады. Тізе берсек, қолында билігі, астында жұмсақ орындығы, айналасында

майлы қолы жоқ ұстазға қойылатын талап пен міндет өте жоғары. Себебі әрбір ата-ана

мен қоғам өздерінің болашақтарын сеніп, ұстаздың қолына тапсырады. Адам жанының

бағбаны ұстаздан бұл еңбек үлкен жауапкершілікті, ыждағаттылықты талап етсе де, өзін

бақытты сездіретін кездері де аз емес. Академик З.Қабдоловтың сөзімен айтсақ:

«Ұстаздық ету – өзінің бақытын аямау, өзгенің бақытын аялау» [4,124б.].

Ғылымның қай саласынан болмасын білім беруде жаңа тұрпаттағы ұстаздың

мамандық шеберлігіне психологиялық, педагогикалық, әдістемелік жоғары әзірлігі мен

білімдарлығына тығыз байланысты.

Қисыны табылып айтылған әр сөз – құдірет демекші, ұстаздарымызды құрметтей

отырып, сараланған қоғамдық үрдісте жалпы білім мен ғылымның алдына қойылған

міндеті жоғары екенін ескереміз. Жалпы білімнің жүйесі – қоғамдық дамумен бірге

дамып, онымен бірге үнемі өзгеріп отырады. Ол әр елдің өзіне тән экономикалық, тарихи,

әлеуметтік ерекшеліктеріне қарай қалыптасып, жетіледі, уақыт өткен сайын күрделене

береді. Осыған орай жалпы білімнің атқаратын міндеті – жас ұрпақтың дүниетанымын,

жалпы дамуын қамтамасыз ету және білім алушыға бір мамандықты меңгеруіне іргелі

негіз болатын жалпы білім беру.

Нәтижесінде жаңа Қазақстанның өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға

әлемдік қоғамдастықта зор құрмет пен беделге қол жеткізуі үшін, еліміздің әлемдегі

бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылуы үшін білімді ұрпақ пен дәстүрлік

қағидаларды берік ұстанатын азаматтарды тәрбиелеу қажеттігі тұрғандығы айқындалды.

Ұстаздар қауымының алдындағы кезек күттірмейтін мәселеге айналып отыр.

Ал бұл міндеттерді жүзеге асыру үшін біз армандаған типтік мектептер мен оқу

базасы толық жетілдірілген жоғары оқу орындары, оқытудың жаңа технологиясын

ақпараттық жүйе арқылы оқытуды жүзеге асыру керек. Тізе берсек, ойда көп нәрсе бар.

Жоғары оқу орындарындағы инновациялық білім беру үдерістерін басқаруды

кәсіби қалыптастырудың тиімділігі теориялық тұрғыда негізделіп, оны пайдаланудың

ғылыми-әдістемелік жүйесі жасалып, олардың кәсіби қалыптастыру деңгейі жоғарылауда.

Жоғары оқу орындарынының мамандарының білім беруге деген қызығушылығы артып,

бағдарлылық, жүйелілік, инновациялық және іс-әрекеттік аспектілерін жүзеге асырады.

Инновациялық білім беру – іскерліктің жаңа түрі. Инновациялық қызмет оқу ісін

дамытуға, пәндердің мәнін тереңдетуге, оқытушының кәсіптік шеберлігін арттыруға басқа

жаңа технологияларды енгізуге, пайдалануға және шығармашылық жұмыстар жүргізуге

бағытталған.

Жоғары оқу орындарында білім мазмұнын жергілікті материалдармен толықтыру

қазіргі білім беруді гуманизациялау жағдайында маңызды деталь болып табылады. Себебі

жергілікті ақындардың шығармаларында халықтың тұрмыс-салты, менталитеттік

ерекшеліктері, тілі басымды орында тұратын ерекшелік болып табылады. Ал олар

білімгердің яғни болашақ мұғалімнің жеке тұлғасын тәрбиелейтін маңызды фактордың

бірі. Қазақ мектебіне баратын болашақ мұғалімнің жергілікті әдебиет материалдары

арқылы қазақы менталитеті толыға түседі.

Жергілікті ақындар шығармашылығын оқытуды түрлі бағытта енгізуге болады:

- білімгердің таңдауы бойынша ұйымдастырылған арнайы курстар жүйесінде

оқытуды тәжірибелеуге болады.

- бағдарламаның материалды оқыту барысында белгілі бір дәуірдің кезеңдеріне

сай қазақ әдебиетінің дамуының сипатын көрсете алатын жергілікті материалдарды қосып

оқытуға болады. Олар: Тарихи- хронологиялық негізге немесе жанрлық негізге немесе

жанрлық негізде ендірілуі мүмкін.

26

Білім мазмұнын жергілікті материалдармен байыту түптеп келгенде білім беруді

гуманизациялау тенденциясының құраушылық қызметін атқара алады. Осы орайда Тараз

мемлекеттік педагогикалық институтында қазақ тілі мен әдебиеті мамандарын

дайындауда жергілікті ақын-жазушылардың шығармаларын негізгі оқу материалдарымен

сәйкестендіре оқыту қалыптасқан. Осындай бағытты енгізуді ұсыныс жасап, тәжірибеден

өткізген белгілі ғалым, Абайтанушы Мекемтас Мырзахметов болды. Кафедра ұжымы

Жамбыл облысынан шыққан барлық ақын-жазушылардың шығармашылықтарын

жинақтады. Осының негізінде үлкен бір лаборотория пайда болды.

Білімгерлерді оқыту барысында зерттеліп жүйеге келтірілген қосымша

материалдарға көбірек қөңіл бөлінеді. Соның бірі ежелден бері ақындық дәстүрі

қалыптасып, елге танымал болған «Ашаның алты салы» атаған Шу өңірінің ақындарының

шығармалары.

Солардың ірі өкілдерінің бірі – Сауытбек Ұсаұлы, Қылышбай Ержанұлы, Орақбай

Қабақұлы, Бармақ Мықамбайұлы. Бұл ақындар туралы көптеген ғалымдардың, әдебиет

зерттеушілерінің зерттеулері бар: М.Жолдасбеков, М.Мырзахметов, А. Затаевич,

У. Асатов т.б [5,96б.].

Жергілікті ақындар туралы әр жылдары, әр кезеңдерде шыққан зерттеулер, ғылыми

пікірлер, өздерінің шығармалары негізге алына отырып, олардың көтерген тақырыптары

мен мәселелеріне, жанрлық ерекшеліктеріне және әдеби дәстүрлеріне назар аударылады.

Мысалы, Сауытбек Ұсаұлының шығармалары негізінде бүкіл Шудағы ақындық

мектептің үлгілерін тануға болады.

Сауытбектің шығармалары бірнеше жанрды қамтиды. Негізінен ауыз әдебиетіндегі

халықтық дәстүрді қолданған және оған жаңаша сипат қосқан. Ақынның мұрасын

төмендегідей жанрлық түрлерге бөліп оқытуға болады: дастан, айтыс, жоқтау, сәлемхат,

сықақ, саяси-әлеуметтік лирика, көңіл-күй лирикасы, арнау. Оларда мол халықтық салт-

дәстүр, көркем тіл бар.

Ақындар айтысының ішкі мазмұнында қайбір ақындар жеке дастандық сюжетке

жақын бөліктер қосып отырады. Бұл тәсілді айтыс мектебінде Жамбыл ұтымды

пайдаланған. Мысалы, Құлманбетпен айтысында Сұраншы, Сыпатай сияқты батырлар

ерлігі дастан деңгейінде берілген. Міне осындай дәстүр Сауытбектің «Ақбөпе»

дастанында орын алған. Автор өзінің идеясын, сюжеттік дамытуларын қыз бен жігіт

арасындағы айтысты өрбіте отырып құрған [6,82б.]. Жергілікті ақындардың

шығармашылығының жалпы қазақ әдебиетінің дәстүрімен үндестігіне көңіл бөліп,

білімгерлерге ұғындырып отыру, біріншіден, әдебиеттің дәстүр байлығын білуін байыта

түссе, екіншіден әдебиеттің рухани адамгершілік құндылықтарын меңгеруді арттыра

түседі және оқытуды гуманизациялауды тереңдете түседі. Сондай-ақ болашақ

ұстаздардың қазақ халқының менталитетін жан-жақты тануына, оның тілін біле түсуіне,

ұлттық тарихи санасының дамуына ықпал етеді. Оның өзі үздіксіз білім үрдісінде

мектеппен сабақтастықты жалғастыра түседі. Сондықтан мектептен кейінгі білім беру

сатыларында да оны зерделеу жоғары оқу орындарында өзінің өзектілігін жоғалтпайды.

Қорыта айтқанда жоғары оқу орындарындағы басты проблемалардың бірі -

республика мектептерін білікті әрі ұлттық тұлға деңгейіндегі ұстаздармен қамтамасыз ету

болса, бұл орайда болашақ ұстаздың ұлттық тұлғасын қалыптастыруда жергілікті ақын-

жазушылардың шығармашылығымен, өз өлкесінің байлығымен, табиғи ерекшелігімен

таныта оқыту оң тәжірибе болып табылады.

Көрсетілген жаңалық элементтері білімнің жоғары сапасын қамтамасыз етуге

бағытталған жоғары оқу орындарындағы инновациялық білім беру үдерістерін басқаруда

кәсіби қалыптастырудың үлгісін құрайды.

27

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1 Елбасы Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласы.

«Егемен Қазақстан». 2017. 12 сәуір.

2 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. А.: Жазушы, 1988. 142 б.

3 Әлімқұлов Т. Жемісті жолда: Әдеби-сын мақалалар. А.: ҚМКӘБ, 2003. 220 б.

4 Жолдасбеков М. Ел тағдыры-ер тағдыры. А.: Санат, 1997. 214 б.

5 Төреқұл Н. Алатау асқарынан жыр асырған. А.: Ғылым, 2000. 210 б.

6 Оспанұлы Ә. Қаратау шайырлары. А.: Қазақ университеті, 1991. 193 б.

Аннотация

Білім – жыл мен ғасырдың, дәуір мен кезеңнің жұтамас байлығы, таусылмас кені.

Заманның кез-келген тосын сыйына тек қана білімділікпен ғана тойтарыс бере

алатынымыз даусыз. Қарастырылып отырған жұмыста Елбасы мақаласының басты

бағыттарының біріне айналған білімнің маңыздылығы және ұстаздарымыз үшін қазіргі

жаңа педагогикалық парадигма, инновациялық технологиялар мен қолдануға тиімді әдіс-

тәсілдер кеңінен талданып, сараланып, қорытындыланды.

Аннотация

Знание – это неиссякаемое и нескончаемое богатство, которое было во всех

временах и эпохах. В любое время, на любые неожиданные ситуации, бесспорно, мы

можем дать отпор лишь знаниями. На рассматриваемой работе, одна из главный

направлений статьи Президента является важность образования и новые педагогические

парадигмыучителей, инновационные технологии и эффективный метод, применение

которого было широко проанализировано, дифференц ировано и обобщено.

Annotation

Knowledge is an inexhaustible and never-ending wealth that was in all times and epochs.

At any time, for any unexpected situation, no doubt, we can rebuff only knowledge. In the work

under consideration, one of the main directions of the president`s article is the importance of

education and the new pedagogical paradigm of teachers, innovative technologies and an

effective method, the application of which has been widely analyzed, differentiated and

generalized.

28

ТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ,

САЯСАТТАНУ, ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ,

ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҰҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА

ӘОЖ 336.2

А 12

САЛЫҚ САЛУДЫ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ

Абилова А.Ж., Ибрагимов Т.А.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Соңғы 20 жыл ішінде мемлекет салық жүйесінің перманентті реформалау

жағдайында болып отыр. Салық жүйесін жетілдіру жолдары шексіз, өйткені қоғам

дамуындағы әрбір жаңа кезеңнің экономика дамуында өз артықшылығы бар, бұл өз

кезегінде мемлекет пен шаруашылық субъектілері арасындағы мәселелерді адекватты

түрде шешуді талап етеді.

Салықтардың экономикалық мәні олардың өзінің функциялары мен міндеттерін

жүзеге асыру үшін мемлекет жұмылдыратын ұлттық табыстың бір бөлігі болып

табылатындығында. Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алған күннен бастап қысқа

мерзімде қоғамның қажеттіліктерін қамтамасыз ететін өзінің салық жүйесін құруды

көздеді. Яғни 1991 жылы салық мәселелеріне байланысты заң актілерін қабылдау

мемлекеттің басты мақсаты болды. Бұл актілердің құрамына 14 заң актілері, солардың

ішіндегі ең негізгісі «Қазақстан Республикасындағы салық жүйесі туралы» заңы кірді.

Атап айтқанда, осы заң салық жүйесін құрудың жалпы принциптерін, салықтар мен

төлемдер өндіріп алуды реттеу, сонымен қатар салық төлеушілердің құқықтары мен

міндеттерін және төлемдердің бюджетке толығымен, әрі уақытында есептелуін

анықтайды.

Салықсыз мемлекеттің және онымен байланысты барлығының да өмір сүруі мүмкін

емес. Қазіргі кездегі салықтардың маңызы мен рөлі мемлекеттік органдарды қаржы

ресурстарымен қамтамасыз етумен шектелмейді. Салықтар ұлттық табысты

мемлекеттендірудің басты құралы. Олардың макроэкономикалық рөлі артып келеді, мұны

ЖҰӨ-нің көлеміндегі салық үлесінің ұлғаюынан көруге болады. Салықтар экономикалық

белсенділікті арттырудың, ұдайы өндіріс процесіне әрекет етудің басты бір тұтқасы

ретінде – жаңа сипатқа ие болуда. Мұндай ықпал көп бағытта жүргізуде.

Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа

елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық

тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу

қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген

жеңілдіктердің көптігі және тағы да басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін

реформалаудың қажеттігі туындады.

Салықтар мемлекеттің егемендігінің бір көрінісі. Осынысымен салықтар мемлекет

меншігі мен заңдарынан түсетін табыстан ерекшеленеді. Салықтарды жинау әрқашанда

ақша шығару немесе Заң әділеттілігі сияқты мемлекеттің егемен құқы болып табылады.

Экономистердің анықтауы бойынша салық саясаты қаржы саясатының бір бөлігі

болып табылады. Салық саясатының мазмұны мен мәні қоғамның әлеуметтік-

экономикалық құрылысы билік басында тұрған тұлғамен шарттастырылады.

Салық саясаты мемлекеттің мемлекеттік шығындарды, салық салу және мемлекет

бюджетінің ахуалын өзгертуі бойынша толық жұмысбастылықты,төлем балансының тепе-

теңдігін қамтамасыз етуге және экономикалық өсуге бағытталған іс-шарасы деп

түсіндіріледі.

29

Жалпы экономикалық негізделген салық саясаты қаражаттарды орталықтандыруды,

оптимизациялауды салық жүйесі арқылы жүзеге асыруды мақсат тұтады, яғни салық

саясатының негізгі мақсаты осы іс-шаралар арқылы мемлекет бюджетін толықтыру және

бұл қаржыларды ең басты - әлеуметтік салаға бөлу, бұл үздіксіз жүретін процестер[1].

Батыс экономистері салық саясатын өз алдына бөлмейді және мемлекет

шығындарының барысын қарастырып алмай салықтардың қызметін қарастырмайды. Олар

оны: салықтар – ең алдымен мемлекеттің өзінің қызметі мен міндетін орындауын

қамтамасыз етеді деп түсіндіреді.

Бұл саясатты олар мемлекеттік бюджетке қатысты, шығындар, салықтар мен сальдо

көлемінің үкіметтің жұмысбастылықтың, өндіріс көлемінің және инфляция деңгейін

өзгерту мақсатындағы арнайы шешімдерінің нәтижесінде анықталатын дискрициондық

фискалды, яғни салық саясаты деп атап көрсетеді.

Сондай – ақ дискрициондық емес салық саясаты ұғымы бар, ал аталған

өлшемдердің, жиынтық табыстың циклдық ауытқулары кезінде өзгеруі, бұл саясат таза

салықтық түсімдердің бюджетке түсуін, ЖҰӨ-ң өсуі немесе төмендеуі кезендерінде не

өсіреді не азайтады, бұл өз кезегінде экономикаға тұрақтандыру әсерін тигізеді. Бұл жерде

аталған таза салықтық түсімдер – бюджетке түсетін салықтық түсімдер мен

Үкімет төлеген трансферттер сомасының айырмасы. Осыған орай салық саясатын ұдайы

өндіріс қажеттіліктерін және қоғамдық байлықтың өсуін қамтамасыз етуге қабілетті

мемлекет және басқару органдарының ғылыми негізделген және экономикалық мақсатты

тактикалық және стратегиялық құқықтық әрекеті деп те қабылдауға болады.

Салық саясатын жүргізудің негізгі бастамасы – салық төлеушілерден салық

төлемдерін алу немесе құқықтық Ережені қамтамасыз ету ғана емес, сондай – ақ салық

салу әсерінен қалыптасатын шаруашылық - экономикалық қатынастарды жан жақты

бағалау. Мысалы, құлдыру кезеңінде жиынтық сұранысты көтеру мақсатында, әдейілеп

бюджет тапшылығы қолдан жасалады, яғни бұл мемлекеттік шығындарды өсіру немесе

салықтарды төмендету арқылы жүзеге асырылады. Ол жаңа жұмыс орындарын ашуды,

қаржыландыруды көздеуі мүмкін, ал өндірістің дамуы кезеңінде бюджеттік артықшылық

тудырылуы мүмкін.

Салық саясаты ағымдық қана емес, болашақ кезеңге де бағытталады, яғни бұл

ағымдық кезеңге арналған тактика емес, салықтық стратегия. Егер де мемлекет қоғамдық

корпоративті және жеке экономикалық мүдделерді ұштастыруды мақсат ететін болса,

онда тактика мен стратегия бірігіп, бір болады. Ағымдық кезеңде салық салуды

үйлестірулердің сәтсіз болуы – салық саясатын жүргізуді тежеп қана қоймайды, мемлекет

экономикасын залалдандырады.

Ресей экономисі, салық төңірегіндегі еңбектердің авторы Черник Д.Г. – салық

саясаты мемлекеттік реттеудің негізгі құралы және жеке кәсіпкерлікке қаржылық әсер

етеді деп санайды [2].

Салық саясаты қаржы құралдарын жинаудың формалары мен әдістерінің жиынтығы

ретінде күрделі құбылыс, ол өз кезегінде салық механизмдері, яғни тетіктері арқылы

жүзеге асады,олар: салық салу элементтері: субъект, объект, салық көзі, салық ставкасы,

салық өлшем бірлігі, салық оклады, салық жеңілдіктері, салық төлеу мерзімі мен тәртібі,

салық төлеушінің және салық қызметі органдарының құқы мен міндеттері, салықтың

төлеуін бақылау, салықтық жазалау шаралары.

Мұнда осы тетіктер арқылы бір жағынан экономика субъектілерінен біршама

көлемді қаржы ресурстарын алу көрсетіледі, ал келесі жағынан олардың іскерлік

қабілеттілігінің деңгейін түсірмеу де жолға қойылады.

Бұл порадокстың шешімі сапалы компромис негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

30

Жоғары дамыған салықтық қатынастар жағдайында салық саясаты ұлттық табысты

өндіріс құрылымын территориялық аумақтық экономикалық дамыту, тұрғындардың табыс

деңгейін өзгерту мақсатында қайта бөлу үшін қолданылады.

Жалпы салық саясатының жүргізілу барысындағы негізгі мақсаты:

Мемлекеттің жалпы шаруашылығын реттеу үшін жағдай туғызу

Нарықтық қатынастар процесінде халық табысы деңгейіне қатысты теңсіздіктерді

жою.

Осы мақсаттарды көздеген салық саясатында мемлекеттің салыстырмалы дербестігі

пайда болады.

Салық саясатын өзгерте отырып, салық механизмімен манипуляция жасай отырып,

мемлекет экономикалық дамуды ынталандыруға немесе оны тежеуге мүмкіндігі болады.

Салық саясаты арқылы іске асатын салықтық реттеу мемлекеттің

шаруашылық өмірін қамтиды, өйткені салықтық шаралар базистік қатынастарға әсер

етудің әмбебап құралдары болып табылады. Мұндай реттеудің мақсаты – компанияның

ішкі және сыртқы қызметтеріне, инвестициялық қызметтеріне жалпы салықтық климат

тудыру және капиталдың салалық және регионалдық қозғалыс бағытын ынталандыру.

Мемлекеттік салық саясатының жүзеге асырылуына қажет салық механизмдеріне

салық заңдылықтары арқылы заңды форма береді және оны реттейді, дәл осы салықтарды

өндіріс қатынастарынан оқшау етіп көрсетеді.

Шынайы тәжірибенің призмасы арқылы қарастырылатын салық механизмі нақты

уақыт пен кеңістікте әртүрлі. Бұл билік пен басқарудың әр деңгейіндегі әр мағыналы

салықтық әрекеттер, сондай-ақ уақыт қатынасындағы маңызды айырмашылықтар [3].

Объективті негізге негізделмеген кез-келген салықтық шара ұдайы өндіріс процесін

субъективистік араласу болып көрініс табады. Ол болса өз кезегінде деформацияға

ұшыратады. Салық механизмі салық салудың негізгі салық заңдылықтарына сүйене

отырып, салық қатынастарын реттеуге мүмкіндік береді.

Салық механизмі, бұл ұғымды ұйымдастыру экономикалық категория ретінде

сәйкесінше қоғамда жасалған ұлттық байлықты жинақтау барысында қалыптасатын қайта

бөлу қатынастарын басқарудың қажетті процесі ретінде түсіндіретін салық теориясының

бір бөлігі болып табылады. Бұл процесте қалыптасатын қатынастардың барлық сферасын

3 ішкі жүйеге бөлуге болады:

салықтық жоспарлау;

салықтық реттеу;

салықтық бақылау.

Салық механизмі шаруашылық механизмі сияқты екі бастаманы біріктіреді:

Жоспарлау, яғни халық шаруашылығының барлық аймақтары мен салаларының

дамуын теңестіруді объективті күшіндегі экономикалық заңдар арқылы, экономикалық

процестерді қоғамдық өндірістің дамуының мақсатты бағытымен сәйкестендіру арқылы

экономиканы ерікті реттеу;

Стихиялық нарықтық бәсеке. Мұнда өндірушілер мен тұтынушылар тіке және кері

байланыстар арқылы өзара әрекет етеді [4].

Өндірушілердің бір шеттілігінің, олардың қайшылықты мүдделерінің салдарынан

қиын құбылыстар туады. Сөйтіп, нарық қатынастары бір жағынан қатаң бәсеке

жағдайында кейбір жекелеген субъектілердің дамуына әкелсе, екінші жағынан сай келмеуі

нәтижесінде жекелеген кәсіпорындардың арасында шаруашылық қатынастарының

үзілуіне әкеледі. Осыдан барып өндірістегі үзілістердің және нарықтық дағдарыс

тенденцияларының алдын алу үшін мемлекеттің нарықтық қатынастарды реттеу

қажеттілігі туындайды. Мұндай реттегіш болып қазір көптеген елдерде мойындалған

салық механизмі табылады. Салық механизмін қолданудың тиімділігі мемлекеттің

31

салықтардың ішкі мәні мен қайшылықтарын қаншалықты деңгейде ескеретініне

байланысты.

Салық механизмі мен салық саясаты салықтардың қоғамдағы рөлін анықтайды. Бұл

рөл мемлекет қызметінің өзгеруіне байланысты әр уақытта өзгеріп отырады. Функцияға

қарағанда салықтардың рөлі анағұрлым көпқырлы және икемді. Ол белгілі деңгейде

әлеуметтік топтар мен партиялардың мүдделерін көрсетеді. Салық механизмі мен салық

саясатының негізінде үстемдік концепциясы жатыр. Концепцияның дұрыстығы

практикада тексеріледі. Егер салық теориясы танымдылыққа ие болмаса және теріс

нәтижелер берсе, онда жаңа теориямен алмастырады.

Экономикамызда салық жүйесін бағалау критерилері өте маңызды рөл атқарады.

Салық саясаты – мемлекеттің жалпы саясаттық жағдайының құрамды бөлігі болып

табылады. Салық саясаты үш негізгі критерийлер арқылы бағаланады. Олардың

негізгілері – теңдік, тиімділік және қарапайымдылық болып табылады.

Осы аталған критерилерге мыналарды қосуға болады: түсімдерді жұмылдыру,

халықаралық бәсекелестік және ұлттық басымдылықты дамыту [5].

Салық саясатын талдауда қолданатын келесі критерий –салық жүйесінің тиімділігі

деп аталады. Салық жүйесінің тиімділік критерийі – экономикалық өндіріске салық

жүйесі құрылымының әсер етуін сипаттайды. Егер де салық жүйесі нарықтардың баға

белгілеу жүйесіне аз мөлшерде тартылса, онда жоғарғы тиімділік байқалады.

Қарапайымдылық – салық саясатын бағалауда ең қажетті критериі болып табылады.

Салық жүесінің қарапайымдылығы сонымен қатар салықтарды жинауда басқару рөлін

атқарады. Бұл жүйе деңгейлес әділдікпен байланыса жүзеге асады.

Сонымен, салық жүйесінің негізгі мақсаттарының бір – түсімдерді жұмылдыру

болып табылады. Бұл салықтық түсімдер мемлекеттік бағдарламаларды және үкіметтің

макроэкономикалық міндеттерін орындауға мүмкіндік береді.

Ерекше шаралар негізінде алдағы түсімдерді болжамдау – оларды бағалаудың

қажетті аспектісі болып табылады.

Салық әкімшілігі – салықтардан кетуден гөрі салықтарды төлеу тиімдірек деген

деңгейге әлі жеткен жоқ.

Салық жүйесінде әлі күнге дейін нашар жиналатын салықтар көлемі өте үлкен

көлемде, ол кәсіпорындағы шаруашылық қызметін нашарлатады, бұл өз кезегінде

бизнестің дамуына кері әсерін тигізеді.

Мемлекеттік мүлікті түгендеу процесі өте баяу жүруде, дегенмен бюджеттік

ұйымдардан жасырынатын, яғни салық төлеуден жалтарынатын қарапайым

коммерциялық ұйымдар жиі кездеседі.

Қазақстан Республикасындағы салық саясатын жетілдіру мақсаттары қандай? Бұл

өте маңызды сұрақтардың бірі болып табылады. Орта мерзімді дамуда – бұл

экономикадағы салық жүктемесін төмендету, мемлекеттік міндеттемелерді реттеу,

басымдылық міндеттерді шешуде қаржы ресурстарын шоғырландыру, бюджеттік

кірістердің әлемдік бағалар коньюнктурасынан тәуелділігін төмендету, мемлекеттік

қаржыларды басқаруды құру және бюджетаралық қатынастардың тиімді жүйесін

қалыптастыру болып табылады.

Салық реформасы салық төлеушілерге салық ауыртпашылығын төмендетуге, салық

жүйесін жеңілдетуге, салық салу шарттарын реттеуге және салық әкімшілігінің сапасын

жоғарлатуға бағытталған. Салық төлеушілер тиімді сот механизмдерінің көмегімен салық

және кеден инспекторларының озбырлығынан қорғануы тиіс. Сонымен қатар салық

төлеушілер салықтарды уақытында төлемегенде, жауапкершілігі қатаң түрде болуы керек.

Жалпы алғанда еліміздің салық жүйесін жетілдірудің негізгі бағыттары болып

мыналар табылады:

салық жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету;

32

салық жүйесін максималды түрде ықшамдау;

салық ставкаларын төмендету мақсатында, салық прессингін әзірлеу;

салық прессингін әлсіздендіру;

салықтарды алудың парасатты деңгейін қамтамасыз ету;

тікелей және жанама салықтарды оңтайлы түрде байланыстыру;

Соңғы жылдары нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттерде тікелей салықтарға

өте үлкен көңіл бөлінеді, ал жанама салықтарға бағдарлану мынаны куәландырады: яғни

әкімшілігінің тікелей салықтарды жинаудағы тиімді салықтық бақылауды

ұйымдастырудың қабілетсіздігі.

тұрақты салық салынатын базасы бар мүлік салықтарының рөлін күшейту;

салықтарды төлеумен есептеудің тәртібін жүзеге асыратын салық

заңдарымен басқа да заңдарды сәйкестендіру;

шаруашылық субъектілерінің нақты шығындарымен олардың өндірістік

қызметімен байланысты салық салудың максималды есебі;

жеке тұлғаларға салынатын табыс салығын жетілдіру;

инфляциялық процесс есебі мен салық салудың икемді шәкілін талдау;

салықтарды төлеу кезінде еркінділік принципін дамыту;

Яғни бұның негізгі ажыратылмайтын бөлігі салық төлеушілерге уақытында салық

заңдарының өзгеруі жөнінде хабарлауы, салықтарды төлеу және есептеу туралы

консультациялық қызметтер көрсету болып табылады.

Сонымен бірге айта кету керек, көп мөлшердегі негізгі сомалар салық салудан және

салық төлеушілердің әр түрлі банктерде көптеген шоттарды ашу кезіндегі салық

органдарының бақылауынан шығады.

Қазақстанда мемлекеттіміздің экономикасын өркендетіп, шаруашылықты

дамытатын салық жүйесі керек.

Солардың бірі – салық жүйесінің тұрақтылығы. Салық жүйесінің тұрақтылығы –

экономиканың дамуының негізгі кілті болып табылады. Салықтарда тұрақтылық және

қозғалмалылық түсініктері бір мезгілде қатар жүреді. Неғұрлым салық салу жүйесі

тұрақты болса, соғұрлым кәсіпкер өзін сенімді болып сезінеді. Яғни кәсіпкер қаржылық

операциялардың, өткізілген келісімдердің және басқа да шаруашылық шешімдердің

жүзеге асыру нәтижесі қандай болатынын алдын-ала және толық нақты түрде есептей

алады.

Белгісіздік - кәсіпкерліктің жауы болып табылады. Кәсіпкерлік қызмет әрқашанда

тәуекелдікпен тығыз байланыста болады. Егер тұрақсыз нарықтық конюнктураға салық

жүйесінің тұрақсыздығы ставкалардың салық алу шарттарының шексіз түрде өзгеруі

қосылса, онда тәуекелдік деңгейі екі есе үлкейеді.

Сонымен қатар алдағы кезеңде салық салудағы ставкалармен шарттардың қандай

болатынын нақты білмей, бюджетке түсетін табыстар бөлігі мен кәсіпкерге түсетін пайда

мөлшерін анықтау мүмкін емес.

Салық жүйесінің тұрақтылығы салықтар құрамын, ставкаларын,

жеңілдіктерін, санкцияларын өмір бойы тұрақтандыруды білдірмейді. Яғни салық

жүйесінің бір қалыпта болуы мүмкін емес.

Салық салудың кез келген жүйесі қоғамдық құрылыстың сипатын, мемлекеттік

экономикалық жағдайларын, әлеуметтік-саяси жағдайлардың тұрақтылығын,

халықтардың өкіметке деген сенімділік деңгейін бейнелеп көрсетеді.

Салық жүйесінің құрамы, яғни салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті

төлемдер және тағы басқалары бірнеше жыл ішінде тұрақты болып тұруы керек. Салық

салу жүйесін тұрақты деп санауға болады, егер де санкциялар мен жеңілдіктер, салық

жүйесінің құрамы, салық салудың принциптері өзгермей кәсіпкерлік қызмет үшін өте

33

қолайлы болса. Осы аталғандардың барлығы салық жүйесін дамытуда өте үлкен рөл

атқарады [6].

Сонымен қорыта айтқанда, салықтар – мемлекет қазынасын толтырудың,

экономиканы дамытудың негізгі көзі болып табылады. Салықтар – шаруашылық

жүргізуші субъектілердің, жеке тұлғалардың мемлекетпен екі арадағы мемлекеттік

орталықтандырылған қаржы көздерін құруға байланысты туындайтын қаржылық

қатынастарды сипаттайтын экономикалық категория. Сондай-ақ ұсынып отырған осы

бағыттарды қаржы және салық саясатын жетілдіруде мақсатты түрде жүзеге асыру үшін,

қаржы ағынында мемлекеттің реттеуші және бақылаушы рөлін дамыту керек деп

ойлаймын. Бұл өз кезегінде мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін нығайтуды

қамтамасыз етеді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. «Қазақстанның нарықтық экономикасының қаржы-несиелік проблемалары»,- Әл-

Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті, Алматы: 2002, 248-303 бб.

2. «Қаржы қаражат» экономикалық журналы. 12/99 «Салық жүйесін жандандыру

жолдары», 3-8 бб.

3.Сейдахметов Ф.С. «Налоги в Казахстане»,- Алматы: 2002, 115-119 бб.

4. Масаимова С.Ж. «Мировой опыт налогового стимулирования развития производства»

–Вестник КазЭУ 8/2003, 16-20 бб.

5.Туралыкова Е. «Совершенствование налоговой системы РК»,- // Бухгалтер и налоги №6-

2004, 31-33 бб.

6. Сахариев С.С., Сахариева А.С. «Жаңа кезең – экономикалық теориясы»,- Алматы:

«Данекер» 2004, 7-13 бб.

Аннотация

Қазақстан Республикасының салық саясатының даму жағдайы және оны жетілдірудің

негізгі бағыттары. Мақала салық жинаудағы тиімді салықтық бақылауды

ұйымдастырудың қабілетсіздігін қарасттырады.

Аннотация

Состояние развития налоговой политики Республики Казахстан и основные

направления ее совершенствования. Статья рассматривает неспособность организовать

эффективный налоговый контроль при налогообложении.

Annotation

The state of development of the tax policy of the Republic of Kazakhstan and main

directions of its improvement. Considers the inability to arrange effective tax control in taxation.

ӘОЖ 92:95/959

ГЕНДЕРЛІК САЯСАТ – ӘЛЕУМЕТТІК ҚАТЫНАС

Идрисова Г.Б.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазіргі кезде қоғамдағы әйелдің орны мен рөлі туралы таным, түсініктер, сонымен

тығыз байланыстағы әйел бейнесі жөніндегі қалыптасқан таптаурындар мен әлеуметтік

үрдістер ерекше өзекті мәселеге айналып отыр. Бүгінгі күні бүкiл дүние жүзiнде тарихи

қалыптасқан ерлердiң әйелдерден басым болу жағдайы өзгерiстерге ұшырауда,

эмансипация мен феминизм идеологиясының кең етек алуы себепті батысеуропалық

34

философиядағы патриархаттық дәстүрдің екпіні басылғандай болды, патриархаттық

құрылымы басым келетін философиялық ойлаудың дәстүрлі бинарлық (еркек/әйел)

практикасынан бас тартып, қазіргі мультикультурализм жағдайында жыныстың

әлеуметтік теориясы – гендерлік ілім дүниеге келді. Өткен ғасырдың ортасынан бастап

өнеркәсiбi дамыған және әлеуметтiк бағдар алған шет елдерде әйелдер өз құқықтары мен

мүмкiндiктерiнiң ерлермен тең болуына iс жүзiнде қол жеткiздi.

Тәуелсiздiк жылдары iшiнде Қазақстан өзiнiң сыртқы саясатында дүниежүзiлiк

қауымдастыққа терезесі тең дербес ел қатарлы кiрiгудi басымдылық ретінде мақсат тұтып,

ерлер мен әйелдердiң құқықтары мен заңды мүдделерiн қорғау саласында да бірқатар

халықаралық құжаттарға қол қойды. 1998 жылы Қазақстан БҰҰ-ның әйелдерге қатысты

кемсiтудiң барлық нысандарын жою туралы конвенциясына қосылды. БҰҰ-ның

«Әйелдердiң саяси құқықтары туралы» және «Тұрмыс құрған әйелдiң азаматтығы туралы»

конвенциялары да бекiтiлдi. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пакт

пен экономикалық, әлеуметтiк және мәдени құқықтар туралы пактiге және басқаларына

қол қойылды. Қазақстан адам құқықтары туралы барлығы 60-тан астам халықаралық

шартқа қосылды.

Әлем елдерiнiң көпшiлiгi қол қойған Бiрiккен Ұлттар Ұйымының мыңжылдық

декларациясында (2000 ж.) ерлер мен әйелдердiң теңдiгiн көтермелеу, әйелдердiң

құқықтары мен мүмкiндiктерiн кеңейту үшiншi мыңжылдықтағы адамзат дамуының

негiзгi мақсаттары ретiнде айқындалған. Біздің өкiметтiң 2009 жылдың желтоқсанында

Қазақстан Республикасындағы гендерлiк теңдік туралы заңы мақұлданды. Ол елiмiздегi

гендерлiк саясаттың негiзгi бағыттарын - ерлер мен әйелдердiң билiк құрылымдарына

теңгерiмдi қатысуына қол жеткiзудi, әйелдердiң экономикалық тәуелсiздiгi, өз бизнесiн

дамытуы мен мансап жолында iлгерiлеуi үшiн тең мүмкiндiктердi қамтамасыз етудi,

отбасындағы құқықтар мен мiндеттердiң тең жүзеге асырылуы үшiн жағдайлар жасауды,

жыныс нышаны бойынша зорлық-зомбылықтан азат болуды айқындады. 2009 жылы 8-ші

желтоқсанда ел Президенті «Ерлер мен әйелдердің тең құқықтарының және тең

мүмкіндіктерінің мемлекеттік кепілдіктері туралы» Заңға қол қойды. Заң мемлекеттік

органдар басшыларына ерлер мен әйелдердің тәжірибелеріне, қабілеттеріне және кәсіптік

даярлықтарына сәйкес мемлекеттік қызметке тең қолжетімділігінің қамтамасыз етілуін,

олардың жергілікті басқару органдарында, сондай ақ мемлекеттік биліктің заңнамалық,

атқарушылық және сот тармақтарында тең серіктестік қатынастарының сақталуын

міндеттейді [3]. Бұл заңның жетістіктерінің бірі – ерлермен әйелдердің жынысына қарамай өмірдің

саяси, экономикалық, әлеуметтік, қоғамдық және мәдени салаларына тең құқық пен тең

мүмкіндік бере отырып, шынайы қолжетімділікті қамтамасыз ететін құқықтық мәртебе

ретінде «гендерлік теңдік» ұғымын заңнамалық тұрғыда бектітуі.

Гендерлік тең құқықтық саласындағы мемлекеттік саясат, әйелдердің

экономикалық және саяси өмірге қатысуларының кеңеюі, әлемдік қоғамдастықта жоғарғы

бағаға ие болды. Қазір Қазақстан гендерлік тен құқықтық бойынша жаһандану

рейтингінде 135 елдің арасында 31 орында көрініп отыр. Қазіргі таңда 4 мемлекет -

Швеция, Дания, Финляндия, Норвегия гендерлік теңдікке қол жеткізді. Олардың

еншісіндегі 30% әйел үкіметте және 50% ақылы еңбек сферасында жұмыс істеуде.

Сондай-ақ үкіметтегі әйелдің 30% Исландия, Нидерланды, Германия, ЮАР, Англия,

Австрия, Литва, Латвия, Эстония мемлекеттерінде.

Қазір гендерлік теңдікке қол жеткізу үшін сыни сәт туды. Таптық, этникалық

сатыны өткен әйелдер өздерінің лидерлік қасиеттерін көрсетуге және де күшті

стратегиялық кеңес құруға шақырады. Бүгінгі күнге дейін 181 мемлекет әйелдің

дискриминацияның жою конвенциясына қол қойды. 120 мемлекет гендерлік теңдікке қол

жеткізу үшін ұлттық жоспарды қабылдады. Жауапкершілікті әйелдер көп, оған мысалға

35

Либерия мемлекетінде Эллен Джонсон, ал Чилиде Мишель Башелет президент болғаны

жата алады. Кезінде адамды рухани-адамгершілік тәрбиелеуде үлкен рөлді атқарған.

Бұл заңның жетістіктерінің бірі – ерлермен әйелдердің жынысына қарамай өмірдің

саяси, экономикалық, әлеуметтік, қоғамдық және мәдени салаларына тең құқық пен тең

мүмкіндік бере отырып, шынайы қолжетімділікті қамтамасыз ететін құқықтық мәртебе

ретінде «гендерлік теңдік» ұғымын заңнамалық тұрғыда бектітуі. Гендерлік тең құқықтық

саласындағы мемлекеттік саясат, әйелдердің экономикалық және саяси өмірге

қатысуларының кеңеюі, әлемдік қоғамдастықта жоғарғы бағаға ие болды. Қазір Қазақстан

гендерлік тен құқықтық бойынша жаһандану рейтингінде 135 елдің арасында 31 орында

көрініп отыр.

Стратегия – мемлекеттің гендерлік саясатын іске асыруға бағытталған негізгі құжат,

оны іске асырудың және мемлекетпен азаматтық қоғам тарапынан оның мониторингін

жүзеге асырудың құралы, демократияның қалыптасуының маңызды факторы болып

табылады. Осыған орай стратегияның әр бөлімінде БҰҰ Әйелдер қорының өңірлік

офисімен бірлесіп әзірленген, саясатта, экономикада, білім беруде, отбасында, денсаулық

сақтау және әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықты болдырмау

мәселелерінде гендерлік теңдікке қол жеткізу жөнінде көрсеткіштер енгізілген. Гендерлік

теңдік стратегиясы 2006-2016 жылдар аралығындағы кезеңде ерлер мен әйелдердің

құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігіне қол жеткізу жөніндегі міндеттердің шешілуін

көздейтін 9 бөлімнен тұрады [2]. Гендер ұғымын тек қана әйел теңдігін қорғайтын бағыт немесе оның құқықтарын

асыра пайдалануды көздеуге бетбұрыс деп қана түсінуге болмайды. Гендер-тек әйелдің

ғана емес, ер адамның да тұлғалық ерекшеліктерін қорғайтын, ал кемсітушілік болған

жағдайда оның да мүддесін сақтауға атсалысатын қоғамдық үдеріс. Егер адамның

биологиялық, әлеуметтік саяси, психологиялық сияқты жан-жақты қырлары бар екенін

ескерсек, шындығында ер мен әйел абсолютті тең бола алмайды. Осы тұста тең деген

түсінікті кейбір батыстық көзқарастар «бірдей» деген ұғыммен алмастырып алады.

Сондықтан олар екі жыныстың биологиялық болмысын да теңестіріп жібереді.

Гендер саласындағы сан қырлы күрделі мәселелерді түсіндіру үшін, оны бір жақты

таяз ұғынушылықты жою үшін, ер де, әйел де өзінің құқықтарының тең екендіктерін

сезіну үшін жастарға арнайы және жүйелі ұйымдастырылған гендерлік білім беру

қажеттілігі туындап отыр. Ол әлемнің көптеген елдерінде зерттеліп, нақты іс-шаралар

арқылы өз деңгейінде қолға алынуда. Ал біздің еліміздегі гендерлік білім беру тек қана

біржақты, шығыстық, діни сияқты парадигмаларға көзсіз еліктемей, тек классикалық

негізге сүйене отырып, ұлттық таныс-түсінікті басымдыққа шығаратындай болуы тиіс,

яғни, оның өзіндік Қазақстандық нұсқасы болуы керек және ол солай жүргізілуде.

«Әйелдер – отбасы тірегі, яғни – мемлекет тірегі. Біздің еліміздің болашағы біздің

бүгінгі баланы тәрбиелеуімізге тікелей байланысты» деп Елбасымыз айтқандай, бір

қолымен бесікті, екінші қолымен әлемді тербеткен аналармыз қоғамды елестету мүмкін

емес. Бүгінде әйелдер саясатта, бизнесте, экономиканың барлық салаларында ер

азаматтармен қатар еңбектеніп, қабілет дарынымен, іскерлігімен көзге түсіп қана қоймай,

мемлекетіміздің өсіп-өркендеуіне өз үлестерін қосуда [1].

Гендерлік және отбасылық-демографиялық саясатты жүргізу мақсатында Қазақстан

Республикасы Президентінің жанындағы әйелдер істері және отбасылық-демографиялық

саясат жөніндегі ұлттық комиссия құрылып, Елбасы жарлығымен гендерлік саясат

қабылданды. Мемлекет басшысының қатысуымен өткен Қазақстан әйелдерінің съезі нәзік

жандылардың ел дамуындағы маңызды рөлін тағы да дәлелдеп, гендерлік және

отбасылық-демографиялық саясаттың одан әрі даму бағытын айқындай түсті.

36

Елбасы 2013 жылдың 1 наурызында «Отбасы күнiн» тағайындау және оны қыркүйек

айының екiншi жексенбiсiнде атап өту жөнiнде Жарлыққа қол қойған болатын. Осы

Жарлық бойынша елімізде отбасы күнi екінші жылы аталып өтілуде.

Отбасы барлық кезде адами құндылықтар, ұрпақтардың мәдени және тарихи

мұрасы сақталатын асыл ұя, қоғамның іргетасы саналып келеді. Елбасымыздың «Отанға

деген ыстық сезім жақындарына, туған-туысқандарына деген сүйіспеншіліктен

басталады» деген сөзінің астарына үңілсек, тәрбиенің бастапқы әліппесін бала отбасында

алып, онда адамгершілік пен ізгіліктің негізі қаланатындығын сезінуге болады.

Жанұядан адамның өмірі басталады, осында ол азамат ретінде қалыптасады.

Ендеше отбасы – бүкіл қоғамның арқауы ретінде келісім мен тұрақтылықтың нығаюына

ықпал ететіндігін уақыттың өзі көрсетіп отыр. Отбасы күніне орай аудан көлемінде

көптеген іс-шаралар ұйымдастырылып өткерілуде. «Отбасы күнi» мерекесiнде жастарға

үлгi болар отбасыларын дәрiптеп, жас отбасылар мен жарасымды ғұмыр кешiп, балалы-

шағалы, немерелi-шөберелi болып отырған бақытты отбасылармен кездесу, дөңгелек

үстел, байқаулар өткерілуде. Аудандық іскер әйелдер қауымдастығының мұрындық

болуымен жыл сайын жас және көп балалы аналарға, ғасыр жасаған ақ жаулықты

әжелерге құрмет көрсету үрдіске енген. Осылайша отбасының құндылықтары

дәріптелуде.

Сондықтан да қай уақытта болмасын отбасының құрылымына зор мән беріліп,

оның іргетасының берік болуына атсалысу – әр отбасы мүшесінің міндеті. Әсіресе ата-ана

мен балалардың арасындағы қарым-қатынас ғана емес отбасындағы бақ-берекеге

байланысты қарым-қатынастар белгілейді. Ең бастысы жанұяда әкенің биік орны, ананың

кемеңгерлігі айрықша рөл атқарады. Бұл жерде отбасының тірегі-ер-азаматтың, әкенің

рөлі ерекше маңызды. Ал отбасының ажары -әйел ең алдымен аналық жүрек жылуымен

жаратылысқа жан береді, ошағының ұйытқысы-шаңырағының панасы болып табылады.

Жалпы әйел заты қазақ қоғамы үшін қазақ мемлекеті үшін қашанда ардақты

саналған. Еліміздің де тең жартысы әйел қауымынан тұрады. Бүгінгі таңда әйелдер ошақ

басындағы қазанның құлағында емес, денсаулық сақтау, ағартушылық жүйенің,

мемлекеттік қызметтің, сондай-ақ, бизнестің де құлағын ұстағанына қарамастан

отбасының жарасымдылығына көп үлес қосып отырғаны жасырын емес [4].

Отбасы - рухани және мәдени дәстүрлердің сақтаушысы, түрлі буындар арасын

жалғастырушы мереке ретінде тарих бетінен орын алатындығына сенімдіміз.

Гендер саласындағы сан қырлы күрделі мәселелерді түсіндіру үшін, оны бір жақты таяз

ұғынушылықты жою үшін, ер де, әйел де өзінің құқықтарының тең екендіктерін сезіну

үшін жастарға арнайы және жүйелі ұйымдастырылған гендерлік білім беру қажеттілігі

туындап отыр. Ол әлемнің көптеген елдерінде зертеліп, нақты іс-шаралар арқылы өз

деңгейінде қолға алынуда. Ал біздің еліміздегі гендерлік білім беру тек қана біржақты,

шығыстық, діни сияқты парадигмаларға көзсіз еліктемей, тек классикалық негізге сүйене

отырып, ұлттық таныс-түсінікті басымдыққа шығаратындай болуы тиіс, яғни, оның

өзіндік Қазақстандық нұсқасы болуы керек және ол солай жүргізілуде. Қазақстан

Республикасында Гендерлік теңдік стратегиясын іске асыру әйелдер мен ерлердің

өздерінің өмір сүру құқықтарын жынысқа байланысты кемсітусіз іске асыруы үшін

жағдай жасауға ықпал ететін болады. Бұл стратегияның берер жемісі алі алда.

Әдебиеттер 1. Назарбаев Н. А. В потоке истории. - Алматы: Атамұра, 1999.

2. Усачева Н.А.. Женщина: ее статус, судьба и образ в мировой литературе. – Алматы:

Ғылым, 1994. – 220 с

3. Мекебаева М.А. Изменение социально-ролевых функций женщин в РК и их

влияние на политическое поведение// Саясат.- №10 - 11/2000 г. С.

37

4. Адаева Г. Қазақ халқының дәстүрлі дүниетанымындағы гендер мәселесі: филос. ғыл.

канд... дисс.: 09.00.11. – Алматы, 2007. – 129 б. Хасанова Г. Женское политическое

участие в РК // Саясат. №5/2002 г.- С.

Аннотация

Қазіргі кезде қоғамдағы әйелдің орны мен рөлі туралы таным, түсініктер, сонымен

тығыз байланыстағы әйел бейнесі жөніндегі қалыптасқан пікірлер мен әлеуметтік үрдістер

туралы мәселеге қарастырылып отыр. Аннотация

В данной работе работе рассматриваются концепции роли и места женщины в

современном обществе, а также тесная связь взглядов и социальные тенденции в образе

женщины.

Summary

The article is deal with is deal with the concepts of the role and place of women in modern

society, as well as the close connection of views and social trends in the image of a woman.

УДК: 338.83 (485)

ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ ПРЕДПРИЯТИЙ - КАК ФАКТОР

ПОВЫШЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ

Наурызбаева А.А.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Главной задачей ближайших лет является повышение конкурентоспособности

страны в мировом сообществе. Переход к экономическому развитию инновационного

типа требует согласованного решения целого комплекса задач реализации конкурентных

преимуществ, поддержки тех областей национальной экономики, которые могут быть

носителями экономического роста.

«Новой системой управления экономическим развитием» назвал президент страны

Назарбаев Н.А. национальную инновационную систему «Казахстан на пути ускоренной

экономической, социальной и политической модернизации», указывая на важность

создания инновационной экономики и развития несырьевого сектора по итогам

реализации индустриально-инновационной стратегии страны.

В современной теории национальная инновационная система определяется как

совокупность различных институтов, которые совместно и каждый в отдельности внося

свой вклад в создание и распространение новых технологий, образуя основу для

формирования и реализации политики, влияющей на инновационный процесс [1].

Таким образом, эффективность инновационного развития экономики зависит не

только от того, насколько эффективна деятельность самостоятельных экономических

агентов (фирм, компаний, предприятий) в отдельности, но и от того, как они

взаимодействуют друг с другом.

Инновационный подход вынуждает предприятия внедрять передовые

информационные системы и создавать целые структурные подразделения для разработки

инновационных продуктов и их реализации. Организации прибегают к самым

разнообразным методам - от привлечения временных работников до консультаций со

специалистами из бизнес - инкубаторов и ученых. Все это делается для того, чтобы

нарастить конкурентные преимущества: получить новую необходимую информацию,

38

свежие идеи, а самое главное, чтобы «угнаться» за прогрессом и нарастающими

общественными потребностями.

Сложностью исследования данной темы является отсутствие трактовки понятия

«инновационные технологии». По нашему мнению, под этим термином целесообразно

понимать - радикально новые или усовершенствованные технологии, которые

существенно улучшают условия формирования продукта или услуги или сами выступают

товаром. В отличие от инновации, инновационные технологии являются более узким

понятием, потому что еще И. Шумпетер определял пять направлений формирования

новизны: изготовление нового продукта, реорганизация, внедрение нового метода

производства, освоение нового рынка, освоение нового источника сырья или

полуфабрикатов [2]. Далее, вкладом в эволюционную теорию и в исследование

национальных систем было введение понятия «технологической парадигмы» Дж. Доси,

представляющей собой схему, в рамках которой отдельные лица и институты

осуществляют прорывы в технологиях. Факторами успешного технологического развития

являются минимизация рисков и сокращение расходов. Это позволило сформулировать

определение технологий как наикратчайшего пути в достижении успеха [3].

Несмотря на объявленный курс на инновационное развитие, большая часть

казахстанских предприятий не имеет не только финансовых ресурсов для проведения

собственных исследований и разработок и их внедрения, но и четкой инновационной

стратегии. Отечественные предприятия по-прежнему остро нуждаются в инвестициях со

стороны казахстанскихих и западных инвесторов, при этом самим инвесторам необходима

методика оценки инновационной деятельности в целях выявления инновационных

предприятий и проведения сравнительного анализа их инновационно-инвестиционной

привлекательности.

Для решения указанной проблемы необходима разработка методики комплексного

анализа инновационной деятельности. Цель такого анализа заключается в оценке

эффективности инновационной деятельности и ее влияния на финансово-хозяйственную

деятельность экономического субъекта, а также выборе и обосновании наиболее

эффективных направлений инновационной деятельности.

Известно, что любая оценка, в том числе и оценка инновационной деятельности,

требует разработки системы показателей, с помощью которых можно исследовать ее

различные аспекты. В то же время, следует отметить невозможность формирования

универсальной системы показателей, позволяющей решить весь комплекс проблем

анализа инновационной деятельности предприятия. Набор показателей, применяемых для

такой оценки, зависит от конкретных условий деятельности экономического субъекта,

целей и субъектов анализа. Для учета отраслевых характеристик типа производства,

особенностей протекания инновационных процессов и т.д. необходима соответствующая

классификация предприятий по характеру и активности проводимых инноваций, одним из

вариантов которой может быть выделение таких как:

- стратегические инноваторы;

-«неустойчивые» инноваторы;

- модификаторы технологий;

- «приемные родители» технологий;

- нетехнологические инноваторы [4].

Очевидно, что для комплексной оценки эффективности инновационной

деятельности целесообразно использовать систему показателей, ориентированную на учет

особенностей выделенных групп экономических субъектов. В качестве оценочных

показателей следует использовать показатели деловой активности, а для некоторых типов

компаний – показатели социальной и экологической эффективности.

39

Стратегические инноваторы – компании, для которых инновации являются

основным компонентом их конкурентоспособной стратегии. Компании данного типа

осуществляют исследования и разработки на непрерывной основе, на их осуществление

приходятся значительные объемы капиталовложений. Именно поэтому в качестве одного

из важнейших показателей эффективности инновационной деятельности в данном случае

выступает капиталоотдача.

«Неустойчивые» инноваторы осуществляют исследования и разработки, но, в

отличие от стратегических инноваторов, исследовательская деятельность не является

основной стратегией компании.

Модификаторы технологий – компании, которые изменяют продукты и

технологии, но на основе проведения исследований и разработок. Большинство таких

компаний реализуют процессные инновации, обеспечивающие развитие

производственных процессов. Для оценки эффективности инновационной деятельности

могут быть использованы показатели рентабельности основных средств,

производительности труда, фондоотдачи и т.д.

«Приемные родители» технологий используют инновации, разработанные или

произведенные другими компаниями. Как таковая инновационная деятельность компаний

данного типа заключается в использовании и внедрении только готовых инноваций. При

проведении оценки следует использовать показатели рентабельности, при этом

необходимо учитывать, является ли тот или иной продукт, технология и т.д.

инновационными только для этой компании, для отрасли, региона или страны в целом.

Нетехнологические инноваторы – компании, не относящиеся к

высокотехнологическому сектору экономики, но активно использующие новые приемы

маркетинга, совершенствующие организационные приемы управления и т.д.

Нетехнологических инноваций, которые, как правило, не требуют большого объема

капиталовложений и не связаны с длительными сроками окупаемости. В качестве

оценочных следует использовать показатели рентабельности продаж, персонала,

собственного капитала, производительности труда.

Для отнесения компании к той или иной классификационной группе необходимо

учитывать соотношение инновационной и прочих видов деятельности, осуществляемых

экономическим субъектом, тип инноваций и направления их использования.

Кроме того, в зависимости от характера внедряемых инноваций, они могут

встраиваться в действующее производство, либо осуществляться параллельно с

действующими производствами, либо полностью заменять действующее производство. В

первых двух случаях необходимо определить инновационную составляющую в

показателях, характеризующих конечные результаты деятельности предприятия. Это

может быть достигнуто путем разложения показателей выручки и прибыли на 2 части:

полученные от инновационной и текущей деятельности. Данный подход позволяет в

динамике указанных показателей выделить инновационную составляющую.

Таким образом, мы можем сделать вывод, что инновационные технологии

являются требованием времени, что позволяют не только повышать качество услуг, но и

рационально использовать все имеющиеся ресурсы в бизнесе. По мере развития НТП

будут развиваться и инновационные технологии предприятий отрасли, которые позволяют

открывать новые возможности для инноваторов и делают доступным для разных

предприятий малого и среднего бизнеса.

Так же основной и важной задачей является подготовка и переподготовка кадров

для сферы бизнеса. Настоящие и будущие работники должны уметь работать в новых

программах и уметь использовать в своей работе инновационные технологии. Задача

образовательных учреждений, готовящих будущих специалистов, состоит в том, чтобы

подготовить именно такие, профессиональные кадры. В противном случае, у выпускников

40

образовательных учреждений будут возникать серьезные проблемы при приеме на работу.

Работодатели в сфере бизнеса ждут квалифицированных, хорошо подготовленных

специалистов.

Литература:

1.Гохберг Л. Национальная инновационная система России в условиях «новой

экономики».

2.Шумпеттер Й. теория экономического развития. Москва: прогресс. 1982. 453с.

3.Dosi G Technological paradigms and technological. Amsterdam, 1982 p.147-162.

4.Кузнецова Т.Е., Рудь В.А. Конкуренция, инновации и стратегии развития российских

предприятий // Вопросы экономики. 2013. № 12. С. 86 – 108.

Аннотация

Бұл мақалада бизнесті басқаруда инновациялық технологияларды қолданудың

теориялық және қолданбалы аспектілері қарастырылады. Кәсіпкерлік қызметтің негізгі

инновациялық технологиялары анықталады. Бизнес-процестерді үнемі басқаруға

инновациялық технологияларды дамыту қажеттілігі негізделген.

Аннотация

В данной статье рассматриваются теоретико-прикладные аспекты применения

инновационных технологий в управлении бизнес предприятий. Выявлены ключевые

инновационные технологии подходов в деятельности предприятия. Обоснована

необходимость развития инновационных технологий в управлении бизнес процессами на

регулярной основе.

Annotation

The article explores the theoretical and applied aspects of utilizing innovative

technologies in the management of business processes at enterprises. The key innovative

technologies have been identified in the context of process-oriented approach to business. The

reasons are provided for the necessity of developing innovative technologies in themanagement

of business processes on a regular basis.

41

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР

ӘОЖ: 374: 65

МЕРЕКЕ САЛТ - ДӘСТҮР ШАРАЛАРДЫ ЖАС ҰРПАҚТЫҢ ҰЛТТЫҚ

МӘДЕНИЕТКЕ ҚАТЫНАСЫН ТЕРЕҢДЕТУ ҚҰРАЛЫ РЕТІНДЕ

Алиева П.С., Ешенәлі С.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Ұлттың мереке, салт- дәстүр шаралары өмiрдiң еркiндiгi, кедергiсi мен мақсаты

анықталынады. Мереке салт дәстүр шаралары -жеке адамның даму қажеттiлiгiн

арттырады, қарсыласпен татуласу немесе оны жеңу жолдарын iздестiредi.

Шаруашылықтағы қимыл-әрекеттi осы биiк мақсатқа көтердi. Мереке салт дәстүр

шаралары адам ойлану және дене қабiлетiнiң бәсекесi, қарсыласпен ашық жарыс. Мереке

салт дәстүр шаралары Мемлекеттiк құрылым қалыптасқан сайын жас ұрпақтың

қатынасын тереңдету құралы ретінде дамып келеді. Мереке салт дәстүр шаралары жас

ұрпақтың ұлттық мәдениетке қатынасын тереңдету құралы ретінде халықтық той-

думанның оттығына, көпшiлiктiң ортақ сауығына айналды. Кез келген жыйын-той

күрессiз, ат пен жаяу жарыссыз, айтыс, ән мен күйсiз, аң аулаусыз өтпейтiн болған.

Қазақтың әдет-ғұрып мерекелік салт дәстүрлері ойындары халықтың бастан кешкен қилы-

қилы оқиғаларын бейнелеп, баяндап жас ұрпақтың қарым- қатынасының қалыптасуына

септігін тигізеді.

Мереке салт дәстүр шараларды ұйымдастырғанда кiсiлiк қасиет шыңдалады, адам

қабiлетiнiң құндылығы артады. Әр мереке салт дәстүр, іс шаларлар өз ретімен мен

өнегесiне қызығушылық тудырып осы қайталанбас табыстарға жетуге, ұлттық мәдениетке

қатынасын тереңдетуге септігін тигізеді. Қазақтың мереке, салт дәстүр шаралар, ойын-

сауық жасөспiрiмдердiң ой қабiлетiн, өмiрге деген көзқарасын дұрыс қалыптастырады.

Олар үшiн қазақтың мереке, салт дәстүр шаралары,- баланың жан-тәнiн қоздыратын

тартымды қозғалыс, дене мен ойды қатар жаттықтыратын тартылыс, жеңiстiң дәмiн

татқызатын, жеңiмпаздың мәртебесiн көтеретiн кеңiстiк пен қолдау тоғысы. Жарысқа

қатысатындардың сезiмi сергек, ойы өткiр, кеудесi мен бiлегi мықты, қимыл-әрекетке ептi

болуы шарт. Көшпелi қазақтардың өмiр салты денсаулыққа аса зор мән берген. Атқа мiну

өнерi жас баланың сезiмi мен денесiн жаттықтырудың басты және ортақ дәстүрiне

айналды. Бозбала да, қыз бала да жастайынан аттың құлағында ойнауға бейiмделдi, соған

тырысты.

Мереке, салт дәстүр шаралары жас ұрпақтың кемшiлiкке налымайды, жалғыздықтың

жамандығына шалынып, ұрына бермейдi. Мереке, салт дәстүр шараларында жас ұрпақтың

дауыстап, бiрде белдесiп, бiрде жүгiрiсiп кештерді берекесiн келтiргендердiң ортақ

ережесi болды. Олар мерекелерде ойын-сауықта бiрiн-бiрi тек сыйлау, өзара сыйласу, бiр-

бiрiне сыйымды болу, әдiлдiктiң әлiппесiн аяқ асты етпеу едi. Мерекелік іс шараларды

ұйымдастыру-жарқын көңiл базары, иманжүздiлердiң ажары ретiнде, татулыққа дем

беретiн қарапайымдылықтың қуаты, алғырлықтың қайырымдылығы мол ағымына

айналды. Мұндайға мейiрiмдiлiк пен меймандостық -денсаулыққа салмақ, адамгершiлiкке

өлшем, елдiкке сын болды.

Мерекелік іс шарлар, салттық ойындар, өмiр-салтымен, әдет-ғұрпымен ұштасып

жатыр. Мысалы, бесiк жырларының өзi ойнақы, ұйқасты тiркестерiмен есте қалады.

Ойын-өмiрдi және ойнаушының өзiн танудың құралы, ол баланың өмiрге деген

құмарлығын оятып, тiл мен жылдамдыққа деген ықыласын арттырады. Ойын- өзгенiң

көңiл-күйiн дер кезiнде және дәл ұға бiлуге, өз көңiлiн дұрыс жеткiзе алуға ұйытқы

42

болады. Жасөспiрiм ойын арқылы а) ұшқан құс, жүгiрген аң, қыбырлаган жәндiктер

тiршiлiк тiрегi екенiн ертерек сезiне алды; б) өз қабiлетiн күнделiктi тiршiлiк ағымына

бейiмдеуге ықшамдайды, өзiн алдағы өмiрге икемдей түседi; в) үлкендердiң өнегесiнен

тағылым алады. Ойындар өнеге-өсиеттi күнделiктi тәжiрибеде iске асырудың құралына

айналды. Ойнаушылар әртүрлi қозғалыста денешынықтыруға төселдi, үлкеннiң бар

қасиетiн қабылдады, iс-әрекет үстiнде сәбиге тиiстi мiндеттердi ойнақы, жеңiл сөздермен,

ертерек ұқтыра бiлдi. Ойын түрлерi жүйелi және жедел өзгерген сайын, баланың ойлау,

қиялдау, армандау қабiлеттерiн ертерек оятып, тезiрек қалыптырды. Ойынның кең

таралған түрлерi осылайша халық тәрбиесiнiң көзiне айналды, халықтық салттың

қалыптасуына айқын ықпал еттi. Салттық ойындары әдетте арнаулы жырмен, болмаса

айтыспен басталады. Айтыс - ақыл-парасат таластыру түрi, тартыс — күш сынасудың

жариялы түрi.

Айтыс- таланттарға жол ашу, шындықты жеткiздiре серпiлту, өз артықшылығы мен

үстемдiгiн мойындатқызу. Айтыста талаптылар мен таланттар түйiседi, табысады,

туыстасады. Ыстық сезiм мен тұнық ынтықтан қайнап шыққан халық жыры

тыңдаушының жанына жылы тиедi, жүрегiнiң қылын қозғайды. Адамның жан дүниесiне,

кiсiлiк қасиеттерiне жол ашады. Өйткенi әншi көңiлдегiсiн, арманын толғайды, ешкiмге

елiкпей өзiнше тебiренедi, мұрат пен мұңға орай өзiнше ойын оқтайды, сөзiн саптайды.

Суырып салма жырымен өзiнiң де, өзгенiң де жан-тәнiн сергiтедi, бақытты күймен

серiктеседi. Жүрегi жырлағанның серiктесi-тапқырлық, шешендiк сөз айтысы,

пiкiрталасты сұхбаттасу. Ата-баба дәстүрi арқылы қанымызга сiңген -күрес, сайыс,

найзаласу, садақ ату, бетпе-бет келген қарсыласының жанды жерiне соға бiлу көшпелi

өмiрде дене тәрбиесiнiң күрделi болғанын бiлдiредi. Тартыс-қарусыз айқас өнерi. Қарусыз

айқас шығыс халқына тән және танымал өнер.

Қазақ қарусыз айқаса бiлген. Қарусыз айқасу элементтерi ат үстiнде отырудан,

асауды бұғалық лақтырып ұстаудан, қойды қуалап ұстаудан, малды пышақсыз реп

союдан, бұқаны мүйiзiнен ұстап ұрып құлатудан, шалғы тартудан, қол диiрмен тартудан,

малдас құрып отырудан құрылады, солар арқылы ширатылады. Ұлттық ойын

жарыстарында денсаулықты сақтау жолы да, өзiн-өзi қорғау амалдары да айқын. Жүрегi

шыныққан адамның мiнезi де төзiмдi, кеңпейiл, батыл соғады, қарсыласынан қайтпайтын

тынымсыз, күрескер келедi. Жүрегi ашық жан қиыншылықтан құтылудың, қуанышқа

жетудiң саналы жолын таңдайды, өзiн қарпайымдылық пен қайырымдылықтан ауытқыта

бермейдi. Өзiн емдеудiң, сергiтудiң тиiмдi тәсiлдерiн қолданады.

Денсаулықты сақтаудың шарты-дененi шынықтыратын қозғалыс пен жаттығуда, ағза

мен жүйке тамырлардың тынысын реттеуде, рухты жоғары ұстап, жастардың ұлттық

мәдениетке қарым –қатынасты нығайтады. Жарыс -ой мен сөздiң, мiнез бен қимыл-

әрекеттiң жарысы, үмiт пен үлгiнiң жарысы. Бәйге бас қостыратын, өнер жарыстыратын,

үлкен мен кiшiнi, алыс пен жақынды табыстыратын үлкен оқиға. Бәйге — Тәңiр мен ата-

баба аруағын дәрiптейтiн халықтық мерекенiң оттығы. Бәсекенiң қан қыздырар бiр түрi -

жiгiттер сайысы. Оған аударыспақ, күрес, ат жарысы, көкпар жатады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.«Мәдениет туралы» Қазақстан республикасының заңы. 15 желтоқсан № 207-Ш ЗРК

Астана, Ақорда, 2006 ж.

2. «Білім туралы» ҚР заңы / Қазақстан Республикасындағы білім туралы «Юрист»

баспасы әзірлеген Алматы:, 2003.-177б.- С.-3-34

3. Мәдениеттану Т. Ғабитов, А. Құлсариева. Алматы: -2003 .

4. Культуралогия Тимошинов. М Алматы, 2006.

5. Өркениет және ұлт Қозыбаев М. А., 2001, 227-6.

43

6. Қазақстандағы әлеуметтік-мәдени құндылық бағдарларының типологиясы. Рақымғали

Құл-Мұхамед. А., 2000.

Аннотация

Салт-дәстүрлерге арналған мерекелік іс-шаралар арқылы жастардың эстетикалық

мәдениетін қалыптастыру.

Аннотация

Формирование эстетической культуры молодежи через мероприятии посвещенные

обрядам и традициям.

Аnnotation

Events of traditions is devoted for people through forming of aestetic culture.

ӘОЖ:613

А 14

СПОРТ АЛАҢЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ОЙЫНДАР

Абдыхайранов У.А., Абдикулов М.

Тараз мемлекеттіқ педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақ халқы қашаннан ұлттық ойындардың түрлеріне бай халық. Қазақша күрес,

көкпар, қыз қуу, бәйге, аударыспақ, т.б. спорт түрлері бағзы заманнан халқымызбен бірге

жасасып келеді. Күні бүгінде олар өздерінің мән-мазмұнын жойған жоқ. Қайта партия мен

үкіметтің қамқорлығының арқасында жаңарып түрленіп келеді. Қазақ ұлттық спорт

түрлерінің дамуына 1978-1979 ж бірінші спартакиададағы дайындық кезеңі үлкен серпіліс

тудырды. Оған әрбір облыс, әрбір аудан атсаласып спартакиаданың табысты өтуіне өз

үлестерін қосты. Әр ауданда жарысты өткізу ережелері жасалып бекітілді. Бұлардың бәрі

өз жемісін берді де. Соған орай Республика ауқымында жыл сайын жарыс өткізіп тұру

кәдімгідей дәстүрге айналды. Партия мен үкіметтің ұлттық спорт түрлерін дамытуға деген

қамқорлығы ұшаң теңіз. 1965 ж. Қазақ ССР министрелер кеңесінің советінің жанынжағы

физкультура және спорт жөніндегі комитеті қазақша күрес үшін разряд нормалары мен

талаптарын жасап бекітті. 1971 ж. осы комитеттің колегиясы «Қазақ спорт шебері» атағын

белгіледі. Ал бәйге, көкпар, қыз қуу, күміс салу сияқты ұлттық спорт түрлері жыл сайын

ауыл шаруашылығы министрлігінде өткізетін ат спортының бүкіл одақтық жарысының

програмасына енгізілген.

Ақсүйек. Ең алдымен, ойнаушылар өзара келісіп, жеңген топ үшін жүлде

тағайындайды да, екі топқа бөлінеді. Топ басқарушылар ақсүйекті қайсысының

лақтыратынын шешіп алу үшін кезектесіп таяқ ұстайды, таяқтың басына кімнің қолы

бұрын шықса, сол ақсүйекті құлашы жеткенше лақтырады. Ақсүйек жерге түскеннен

кейін ғана ойыншылар іздеуге шығады. Көмбеде топ басқарушылардан басқа ешкім

қалмайды. Ақсүйекті тапқан ойыншы ешкімге білдірмей, көмбеге қашуға әрекет жасайды

да, ал қарсыластары біліп қалса, қолма-қол тартып алуға тырысады. Сондықтан ақсүйекті

алдымен тауып алған топтың ойыншылары біріне-бірі лақтырып, көмбеге қай топтың

адамы бұрын жеткізсе, сол топ ұтқан болады да, жүлдегер атанады. Келесі жолы ақсүйекті

екінші топ лақтырады, сөйтіп ойын кезектесіп отырады.

Алтыбақан. «Алтыбақан» - қазақтың ұлттық ойыны. Алтыбақанды сырықтың

екібасында үш-үштен қосақтап (мосы ағаш сияқтандырып) байлайды. Бақанның аша

тармағы сырыққа кигізіліп тұруға тиіс: Алтыбақанды құрастырып болғаннан кейін, оның

екі басынан үш қатар арқан байлайды. Арқанның екеуі бір деңгейде, үшіншісі олардан 40-

50 см төмен тұрады. Бір деңгейде байланған екі арқанға екі адам қарама-қарсы отырады

44

да, төменірек байланған арқанға аяқтарын тірейді. Бұларды бір адам тербетеді.

Алтыбақанда тербеліп отырған екі адам ән салуға тиіс. Алтыбақанды ертедегі ауыл

өмірінде жастардың кешкілікте бас қосып, халық аспаптарының сүйемелдеуімен ән

салатын, айтысатын, әзіл-оспақ, назды күлкісімен көпшілік болып көңіл көтеретін ойын-

сауығы болған. Алтыбақанның дене шынықтыруға да пайдасы мол. Ол -ауылдық жерде

әлі де қызықты ойындардың бірі.

Қыз қуу. Ойын үшін жігіттер мен қыздар іріктеліп, ұшқыр, жүйрік аттарға мініп

шығады. Қашықтығы 300, ал ені 30-40 метрлік тегіс, топырағы жұмсақ, ашық алаң

таңдалып алынады. Жарыстың басталатын жері - алаңның бір маңдайында

қатынасушылар орағытып өту үшін қарақшы қойылады. Бұған көбінесе қызыл жалау

қағылады.

Жарыс жекелей де өтеді. Егер екі топқа бөлінсе, онда қыздар мен жігіттердің саны

тең болуы қажет.

Төрешінің бірінші белгісі бойынша қыз жігіттен 10 метрдей алда тұрып, шабысқа

дайындалады. Келесі белгіде олардың екеуі де аттарының басын жіберіп, шаба жөнеледі.

Жігіт қызды бұрылысқа дейін қуып жетіп, жең ұшына ілінген орамалды ілгері алып

қашуы керек. Егер жігіт сол бетімен - қарақшыдан сөреге дейін қуғыншыға жеткізбесе,

онда -жеңгені. Ал егер қыз қуып жетсе, жігіттің атын, әйтпесе өзін қамшының астына

алады. Мұнда қыз жеңді деп есептелінеді. Жарысқа қатынасушыға бір-бірінің атын

тоқтатуға, алаңнан сыртқа шығуға, қарақшыға жетпей сөреге оралуға рұқсат етілмейді.

Күміс ілу. «Күміс ілу» - ептілікті, атқа жақсы отыруды керек ететін ұлттық ойын.

Келін түсіру, қыз ұзату салтанатында қалыңдық орамалға түйіп, өзінің күміс шолпысын,

әйтпесе жүзігін тастайды. Сондықтан да кей жерлерде бұл ойын «жүзік ілу» деп аталады.

Қатты шауып келе жатқан шабандоз жігіт ат екпінін бәсеңдетпеспен, әлгі орамалды іліп

алып кетуі керек. Сонда ол беташар айтуға ерік алады.

Жасырынбақ. Ойын, әдетте, жазды күндері ай жарығында, шөптесін алаңдарда, ал

күндіз қора-қопсысы мол жерде, яғни жасыратын жері бар алаңдарда ойналады.

Ойнаушылар көмбеге жиналғаннан кейін, саусақ санау әдісімен кезекшіні, яғни

жасырынатын ойыншыларды іздеп тауып көмбеге әкелушіні тағайындайды. Осыдан кейін

ойын басқарушы кезекшінің көзін басып тұрып дауыстап елу рет санайды да, қоя береді.

Осы кезде ойнаушылар жасырынып үлгерулері керек. Кезекші жасырынған

ойыншыларды іздеуге кіріседі. Жасырынған ойыншыларды ол іздей жүріп көмбе маңынан

алыстамауы керек. Себебі, кезекші бірінші жасырынған ойыншыны көрген бетте көмбеге

ойыншыдан бұрын келіп хабарлайтын болады. Егер кезекшінің көзіне бірінші түскен

ойыншы көмбеге кезекшіден бұрын келсе, онда кезекші өзінің қызметін екінші рет

қайталайды. Бұл жерде кезекші ұтылмас үшін, бірінші көрген ойыншының атын атап,

мәселен, Бекбай деп дауыстап көмбеге қарай жүгіруі керек. Содан кейін асықпай

басқаларын іздей бастайды. Тағы бір ескеретін жай: кезекші ойыншыны көрмейінше, атын

атап дауыстамайынша, ойыншылардың өз бетінше көмбеге кетулеріне болмайды.

Сиқырлы таяқ. Ойнаушылар қол ұстасып, дөңгелене шеңбер жасап тұрады.

Қолында таяғы бар ойын жүргізуші шеңбердің ортасына келеді де, ойынның тәртібін

түсіндіреді. Ойнаушыларды бірден бастап түгел нөмірлеп шығады. Ойынның шарты

бойынша ойын жүргізуші қолындағы таяғын шеңбердің ортасында тікұстап тұрады да, бір

нөмірді атап, таякты қоя береді. Аталған нөмір таяқты жерге құлатпай ұстап қалуы керек,

ал таяқты ұстай алмай құлатып алса, онда айып тартады, яғни көптің ұйғаруымен ортаға

шығып, өнер көрсетеді. Ойынға қатысушылардың бәрі бір-бір реттен міндетті түрде ойнап

шығулары керек, ал одан әрі ойынды жалғастыру-жалғастырмау ойнаушылардың өз

еркінде. Ойнаушылардың саны көп болса, ойын қызықты өтеді.

Сақина жасыру. Ойынды өткізу үшін басқарушы және сақина іздейтін кезекші

белгіленеді. Қалған ойыншылар дөңгелене отырады. Ойыншылар тізелерін көтеріп, оның

45

үстіне алақандарын ашып қояды. Ойын жүргізуші қолына сақина алып, әр ойыншының

қолына кіргізіп, сақинаны бірінде қалдырады. Басқарушы жумулы қолын әрбір

ойыншының қолына салысымен, алақанын жаба қалады. Сақина жасырылғаннан кейін,

ойын жүргізуші өз қалауынша ойыншының бірінен: «сақинам кімде?» - деп сұрайды, осы

кезде барлық ойыншы тынышталады. Кезекші сақинаның кімде екенін тапса, онымен

орын ауыстырады, ал егер таба алмаса, өлең айтып, би билеп, т.б. өнер көрсетеді де, өз

қызметін қайтадан атқарады.

Пайдаланған әдебиеттер:

1 Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан жолы -2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Егеменді

Қазақстан 19.01.2014 ж.

2.Әбдібеков Т. «Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі». Мектеп дене шынықтыру № 6

2012 ж.

3. Әбділлаев Ә.К., Оңалбек Ж.К. Дене мәдениетінің ілімі және әдістемесі. 1 бөлім 2004 ж.

4.Ермаганбетов Н. Денені сауықтыру мен шынықтыру тиімділігі. Мектеп дене

шынықтыру №1 2012 ж.

5. Т. Базартегі. С. Тайжанов «Дене тәрбиесі» Алматы, Атамұра 2001ж.

6. С. Қасымбекова, Д. Мырзамед «Дене тәрбиесі сыныптан тыс жұмыстар» Алматы,

Атамұра 2001 ж.

Аннотация

Қазақ халқының көптеген ұлттық ойын түрлері бар:қазақша күрес, көкпар, қыз қуу,

бәйге, аударыспақ т.б. Бұл ойын түрлерінің барлығы да ерте заманнан бері келе жатыр

және қазір одан әрі дами түсуде.

Аннотация

У казахского народа есть много видов национальных игр, таких как: казакша курес,

кокпар, кыз куу, байга, аударыспак, т. д. Все эти виды развивались с древних времен и

сейчас продолжают развиваться и совершенствоваться.

Abstract The national games of the Kazakh people, we have rich people. Kazaksha kures, kokpar,

Kyz-kuu, baiga, audaryspak, TB. signing since ancient times, the sport will live. Today their

value is the contents been canceled.

УДК: 691:624:685.

ТЕПЛОФИЗИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА И ПОКАЗАТЕЛИ

ЭНЕРГОЭФФЕКТИВНОСТИ НАРУЖНЫХ СТЕН ЗДАНИИ

Исаков О.А.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Реализация энергоэффективной политики является в настоящее время одним из

основных инструментов модернизации промышленности, жилищно-коммунального

хозяйства и транспортного сектора. Успешная политика энергосбережения и повышения

энергоэффективности обеспечивает энергетическую и экологическую безопасность

страны. Кроме того, обеспечение повышения энергоэффективности стимулирует

внедрение новых инновационных технологий и решений, что в свою очередь стимулирует

активное взаимодействие развития науки и трансферта технологий.

46

В Послании Президента Республики Казахстан народу Казахстана от 17 января 2014

года «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства»

указано что технологическая революция меняет структуру потребления сырья. К

примеру, внедрение технологии композитов и новых видов бетона обесценивает запасы

железной руды и угля.

Все развитые страны увеличивают инвестиции в альтернативные и «зеленые»

энергетические технологии. Отечественная индустрия должна потреблять новейшие

композитные материалы, которые мы должны производить у себя в стране [1].

Энергоэффективная политика должна включать в себя мероприятия по модернизации

отраслей экономики, повышению качества управления и квалификации

производственного персонала, привлечения масштабных инвестиций, воспитанию

населения к бережливому потреблению энергетических ресурсов. Также, необходимым

условием ее реализации является использование научно-технического потенциала и

нового инновационного мышления, повышение инвестиционной привлекательности

энергоэффективности, как привлекательного направления бизнес-деятельности.

Казахстан по энергосбережению в коммунальном хозяйстве отстает значительно, в

республике расходуется до 20% всех энергоресурсов страны и на единицу жилой площади

расходуется в 2-3 раза больше энергии, чем в странах Европы. Так, жилые многоэтажные

здания у нас потребляют от 350 до 550 кВт ч (м2 год), индивидуальные дома коттеджного

типа - от 600 до 800 кВт ч (м2 год). Вместе с тем за рубежом, например, в Германии, дома

усадебного типа потребляют в среднем по стране около 250 кВт ч (м2 год), в Швеции - 135

кВт ч (м2 год). Лучшие зарубежные образцы жилых зданий потребляют от 90 до 120 кВт ч

(м2 год).

Одним из путей повышения энергоэффективности ограждающих конструкций

гражданских зданий является применение эффективных утеплителей в конструкциях их

наружных стен, покрытиях. Существующие варианты утепления зданий отличаются как

конструктивными решениями, так и используемыми в конструкциях материалами.

Физико-технические свойства используемых в строительстве теплоизоляционных

материалов оказывают определяющее влияние на теплотехническую эффективность и

эксплуатационную надежность конструкций, трудоемкость монтажа, возможность

ремонта в процессе эксплуатации. Основными показателями, характеризующими свойства

материалов, являются: плотность (не более 200–250 кг/м3), теплопроводность (расчетный

коэффициент теплопроводности не выше 0,06–0,07 Вт/(м•К)), паропроницаемость,

прочность на сжатие при 10% деформации для жестких изделий, сжимаемость и

упругость для мягких и полужестких материалов, горючесть, морозостойкость,

гидрофобность и водостойкость, биостойкость и отсутствие токсичных выделений при

эксплуатации.

Эксплуатационные свойства волокнистых теплоизоляционных материалов,

применяемых в наружных стенах зависят от состава, используемого различными

производителями исходного сырья и технологического оборудования и изменяются в

достаточно широком диапазоне.

Анализ cравнительных физико-технических характеристик некоторых видов

волокнистых теплоизоляционных материалов, используемых в строительных

конструкциях, показывает, что коэффициенты теплопроводности аналогичных по

назначению и области применения волокнистых теплоизоляционных материалов

различных производителей могут отличаться более чем на 20%. При этом очевидно, что

эти показатели при прочих равных условиях в значительной мере определяют

сравнительную энергоэффективность и эксплуатационную надежность как самих

материалов, так и конструкций на их основе.

47

Долговечность теплоизоляционных материалов в ограждающих конструкциях

здании, помимо свойств самих материалов, зависит от воздействия внешних факторов, к

которым следует отнести: степень увлажнения теплоизоляционного материала в

конструкции, ветровые нагрузки, механические нагрузки от собственного веса в

конструкциях стен и нагрузки при перемещении людей в конструкциях крыш и покрытий.

Очевидно, что к общим влияющим факторам добавляются дополнительные,

обусловленные спецификой работы материала в конструкции.

Анализ результатов расчета показывает, что в зимний период года в стене на границе

утеплителя с облицовочным слоем наблюдается конденсация влаги, которая удаляется из

стены за счет сушки в теплое время года.

Разработанная методика и программа расчета температурно-влажностного режима

строительных конструкций позволяют производить анализ и экспертизу принимаемых

проектных решений по защите зданий. Расчет влажностного режима работы утеплителя в

конструкции является необходимым условием для обоснованного анализа долговечности

и оценки эксплуатационного ресурса утеплителя в конструкции. Результаты расчетов

влажностного режима различных вариантов ограждающих конструкций зданий с

применением эффективных утеплителей позволяют делать обобщенные выводы о

необходимости дополнительной парозащиты и обоснованности принимаемых

технических решений.

Однако вопросы достоверного определения или прогнозирования долговечности

применяемых теплоизоляционных материалов в различных условиях эксплуатации до

настоящего времени остаются проблематичными, т. к. фактически отсутствуют

утвержденные методики определения и официальные документы, нормирующие значение

этого показателя. Следует отметить также, что на сегодняшний день в республике

отсутствуют нормативно закрепленные правила выбора и применения теплоизоляционных

материалов в строительных конструкциях.

Общие технические требования к волокнистым теплоизоляционным материалам,

предназначенным для теплоизоляции зданий, промышленного оборудования

предусматривается изложить в ГОСТ «Материалы и изделия теплоизоляционные

волокнистые. Общие технические условия».

Таким образом, необходимым условием широкого применения волокнистых

теплоизоляционных материалов в строительстве является создание нормативной и

совершенствование информационной базы в этой области, повышение качественных

характеристик применяемых материалов, разработка и введение в действие методов

оценки их долговечности в различных условиях эксплуатации.

Увеличение объемов применения высококачественных теплоизоляционных изделий

на основе органических волокнистых материалов, полученных в результате переработки

отходов текстильной промышленности повышает энергоэффективность ограждающих

конструкций жилых, общественных и производственных зданий и является реальным

вкладом в решение задачи энергосбережения в строительстве.

Теплоизоляционными называют материалы, имеющие теплопроводность не более

0,175 Вт/(м·°С) при 25 °С и предназначенные для снижения тепловых потоков в зданиях,

технологическом оборудовании, трубопроводах, тепловых и холодильных промышленных

установках. Применение таких материалов в конструкциях позволяет весьма существенно

экономить тепловую энергию, дефицитность и стоимость которой постоянно растут.

Обоснованная техническая и экономическая концепция развития производства и

применения теплоизоляционных материалов способна оказать большое влияние на всю

структуру строительного производства. Массовое применение теплоизоляционных мате-

риалов в строительстве зданий резко сокращает потребность в традиционных

строительных материалах, сокращает грузопотоки, энергозатраты на строительно-мон-

48

тажные операции.

Мировой опыт показывает, что наращивание объемов производства и применения

теплоизоляционных материалов ведет к значительному сокращению потребления тепла

как в сфере производства строительных материалов, так и в строительных работах и сфере

эксплуатации гражданских и промышленных объектов.

Организация производства достаточного количества теплоизоляционных материалов

для всех видов гражданского и промышленного строительства может в значительной

степени снизить объем инвестиций в развитие производства строительных материалов, в

строительство и развитие топливно-энергетической базы.

Подсчитано, что энергоэффективное строительство с использованием современных

теплоизоляционных материалов, включая затраты на их разработку и строительство

заводов, в 3-4 раза эффективней, чем традиционное строительство, ведущее к энергоем-

кому производству строительных материалов, освоению новых месторождений топлива,

его добыче, транспортировке, переработке и сжиганию.

Экономический анализ работы отечественных и зарубежных фирм, производящих

теплоизоляционные материалы, показывает, что такое производство является

прибыльным бизнесом. Инвестиции на строительство объекта или установки по

производству эффективного утеплителя окупаются через 1,5-2,5 года.

Анализ роста цен за последнее десятилетие показывает, что стоимость

теплоизоляционной продукции выросла в 10-12 раз, в то время как стоимость

оборудования и капвложения в организацию ее производства выросли в 3-4 раза.

Для повышения энергоэффективности наружных стен зданий предлагается в качестве

теплоизоляционного слоя наружных стен из отходов текстильной промышленности плитыТеЗИП с

характеристиками:

Рисунок 1 – Теплозвукоизоляционная плита (ТеЗип)

Размеры плит, мм

длина -1200 +_ 10

ширина – 600 +_ 5

толщина -400+_6

плотность, кг/м 175-200

теплопроводность, Вт/м К(ккал/чм °С), 0,08

влажность, % не более 12

По физико – механическим показателям ТеЗИП должна соответствовать требованиям:

Теплопроводность, Вт/м К(ккал/чм о С), не более 0,095 (0,08)

Влажность, % не более 12

Прочность при сжатии при 10% деформации после сорбционного увлажнения, МП (кг/см2)

(0,07-0,015 (0.7-1,5)

49

Используемое сырье: текстильные отходы из натуральных, искусственных и синтетических

волокон (отходы производства хлопка, льна, шерсти, кноп, содержимое полных камер текстильных

производств, отходы трикотажной и текстильной промышленности и др.), макулатура, отходы

деревообработки. Используемые связующие: неорганическое, подбирается с максимальным

использованием имеющихся компонентов по месту внедрения технологии производства ТеЗИП

(типа гипса и пр.).

Список использованных литератур

1. Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства.

Послание Президента Республики Казахстан-лидера нации Н.А.Назарбаева к народу

Казахстана от 17 января 2014года.

2. Закон Республики Казахстан «Об энергосбережении» от 25 декабря 1997 года №

210-I.

3. Ольшанский А.И., Ольшанский В.И., Беляков Н.В. Основы энергосбережения: курс

лекций, - Витебск: УО «ВГТУ», 2011. -223 с.

4. http://edinros.spb.ni/articles/9685 Ресурсосберегающие технологии - от материалов

до отходов. Сергей Васильев "Федеральный строительный рынок" 1 (74) 28.01.2012.

5. http://www.ecoteco.ra/id=144. Переработка текстильных отходов в теплоизолирущие

плиты, переработка отходов.

6. ГОСТ 30494-96 Здания жилые и общественные. Параметры микроклимата в

помещениях.

7. Сормунен П. Энергоэффективность зданий. Ситуация в Финляндии // Инженерно-

строительный журнал. - 2015. -№1 -С. 7-8

8. О.А. Исаков, С.С. Бекмагамбетов. Современные технологии для переработки

отходов легкой промышленности, 2015.

Аннотация

Мақалада сыртқы дуалдың жылу қайырғыш қабатында өндіріс қалдықтарын қолдану

арқылы энергетикалық тиімділігін зерттеурердің нәтижелеі берілген. Заманға сай жылу

жылу сақтағыш материалдардың қолданылуы,оларды жасаузауыт құрылысы шығындарын

қосқанда дәстүрлі қолданылып жүрген құрылыс материалдарына қарағанда ғанда 3 - 4 есе

тиімді екендігі анықталған

Аннотация

В статье даны результаты исследования энергоэффективности наружных стен с

использованием в качестве утеплителя отходов производств. Подсчитано, что

энергоэффективное строительство с использованием современных теплоизоляционных

материалов, включая затраты на их разработку и строительство заводов, в 3-4 раза эф-

фективней, чем традиционное строительство, ведущее к энергоемкому производству

строительных материалов, освоению новых месторождений топлива, его добыче,

транспортировке, переработке и сжиганию.

Annotation

The article gives the results of the study of the energy efficiency of external walls with the

use of waste products as a heat insulation material. It is estimated that energy-efficient

construction with the use of modern thermal insulation materials, including the costs for their

development and construction of plants, is 3-4 times more effective than traditional construction

leading to energy production of building materials, development of new materials. Fuel, its

extraction, transportation, processing and incineration.

50

ӘОЖ 372.878

Қ 74

МУЗЫКАЛЫҚ ТӘРБИЕ – ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ КӨЗІ

Құлмамбетов Б.Қ.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Елбасы Н.Ә.Назарбаев: «Көп ұлтты жастардың өздерін Қазақстан тарихына, өткен

буынның маңызды өмірлік құндылықтарымен сәйкестендіруіне үйрету керек, жастарға

нақты өмірлік бағыт беру керек» деген. Бұл сөз бізге тікелей қатысты деп білеміз. Иә,

халқымыздың барлық топтарының әлеуметтік жағдайлары және қажеттіліктері өзгеріп

жатқан шақтарда жастарды музыка өнеріне тәрбиелеуге ден қойып, болашақ еліміздің

өнер майталмандары етіп тәрбиелеу, ойлаған асыл армандарына жеткізу – ол біздің

тікелей міндетіміз. Осы арада жастар өз ұлтының патриоты болуы, халқының мәдениеті

мен тарихына жанашыр бола отырып, үздік оқу басты арманға айналуы керектігін

ұмытпауы қажет. Сондықтанда мектеп қабырғасында бүгінгі таңда өнерге деген тәрбиені

қай бағытта жүзеге асыру керектігі бұрынғыдан да маңызды мәселе болуы тиіс.

Өнер арқылы адам өзінің шын мәніндегі өз ішкі көңіл-күйін білдіреді. Олай болса,

қазіргі таңда оқу орындарында өнердің басты бір мақсаты – ол адам баласының барлық

әрекетіндегі өнер арқылы патриоттық сезімталдыққа жастарды тәрбиелеу.

Әуенді сөзбен жеткізу мүмкін емес, оны тек музыканы жан дүниесімен түсінетін

адам ғана әуен ырғағымен қабылдайды. Өйткені «музыка-жүрек тілі», яғни сезім,

қобалжу, көңіл-күйдің тілі деп ұққан жөн.

Жалпы білім беретін мектептегі тәрбие салаларының бірі – музыкалық тәрбие.

Оқушылардың өнерге құштарлығы мен қаблетін дамытуда музыкалық тәрбиенің жүйелі

жол-ға қойылып, дұрыс ұйымдастыруынының маңызы айырықша. Өнерде тәрбие

құралдары (музыка-дыбыс, суретте-бояу, әдебиетте-сөз) жасалған көркем бейне арқылы

оқушылардың кеңейтіп, өмір шындығын, әсемдікті сезіне білу қаблетін дамытуға жағдай

жасайды.

Музыка пәнінің негізгі мақсаты шәкіртке ұлттық өнердің құндылығын таныту.

Оқушыларды музыкалық-эстетикавлық тұрғыдан тәрбиелеу оларды көркем

шығармашылық, әлеуметтік маңызды және қоршаған әлемді игеруге, тануға бағытталған

істерге тарту арқылы өткізу керек. Тек өнер ғана адамның шындыққа тарихи қалыптасқан

эстетикалық қарым-қатынас тәжірибесін ашады, қорытындылайды. Бұл музыка-

эстетикалық тәрбие беруде ешнәрсемен алмастыруға болмайды. Өнердің эстетикалық

тәрбие беруге қатысуы, оның міндетті қызметтерінің бірі болып табылады.

Әр халықтың эстетикалық дүние танымы, көркемдік өзіне тән өнер туындыларымен

ерекшеленетіні өмір шындығы. Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлттық өнерін,

оның нәзік те көркем сырын ұғындыру мектепке дейінгі тәрбиеде баланы әсемдікті

сүйсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан, мектепте өнерге деген

қызығушылықты қалыптастыруда халық өнері мен мәдениетінің сан-алуан түрлері

жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді.

Бүгінгі таңда, мектепте жас ұрпаққа көркемдік білім мен тәрбие беру жүйесінде

көркем әдебиет, музыка өнері, бейнелеу өнері, ұлттық қолөнер сияқты эстетикалық

мәндегі пәндер арқылы оның ішінде, халықтық дәстүрлі өнерін игерте отырып, оқушының

бойындағы әсемдікті қабылдау, сезіну, өнер шығармаларын әсемдік заңдылықтарына

сәйкес бағалай білу қаблеттерін, көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру қажеттігі

маңызды мәселенің бірі. Музыкалық тәрбие өмірдегі, табиғат пен өнердің әсемдікті

51

қабылдап, бағалауға және түсінуге қаблетті адамды пәрменді түрде қалыптастырудың

нысаналы жүйесі.

Әл-Фараби өзінің «Музыка туралы үлкен трактатында» музыка ғылымының

мәселелерін зерттейді (музыкалық дыбыстардың құрылысынан музыка мен поэзияның

байланысына дейін). Музыканың жақсы жақтары мен оның тәрбиелік мәнін жан-жақты

ашып көрсетеді. Музыканың әр түрлі жанрын жетілдіруде пайда болатын адам

дарындылы-ғының дәрежелерін талдайды. Әлеуметтік өмірдің шындығына тән

кереметтілік тұрмыстық құбылыстардың шындығын көрсете білуде екенін дәлелдейді.

Қазақстан мәдениетінің бірінші өзіне тән ерекшілігі халықтың қолданбалы өнерде, той-

думандарда, қолөнер кәсіпші-лігіне және т.б. өз көрінісін тапты.

Музыкалық тәрбие – эстетикалық тәрбие көзі. Музыка-адамның өмір бойы серігі.

Музыканы жат көретін адамдарда бола қоймас, ол әркімге де керек дүние. Музыка тіліне

әрбір тыңдаушы қанығады. Мектеп оқушыларына музыкалы-эстетикалық тәрбие беруде,

сонымен қатар олардың музыкалық қаблетін арттыруда ән айту мен оны ұйымдастыру

жұмысын дұрыс жолға қоя білу аса маңызды.

Мектепте музыкалық тәрбие берудің басты міндеті – оқушыларды музыканы дұрыс

тыңдап, түсінуге және оны әсерлі орындай білуге баулу. Орындаушылық шеберлікті

шыңдау ән-хор дағдыларын жүйелі түрде жолға қоя білумен тығыз байланысты. Сабақта

ән салу дағдыларын негізінен жаттығулар айтқандай үйренеміз де, ал ән үйрену кезінде

оларды пысықтап қайталау арқылы есте қалдыруды көздейміз.

Мектепте барлық пәндер сияқты, музыка пәні де оқушыларды азаматтық рухта

тәрбиелеп, олардың дүниетанымын дамытып, ой-өрісін кеңейтуді, сонымен қатар музыка

саласында білімін жетілдіруді мақсат етеді. Алайда музыка жай пән емес, өнер пәні

болғандықтан оның өзіндік ерекшеліктері және атқаратын міндеттері өте көп. Атап

айтқанда оқушылардың дүниетанымы, өмірге деген көз қарасы, музыкалық

шығармаларды тыңдау немесе орындау кезінде алған әсерлену сезімі деген ұғым әр

сабақтың ең өзекті мәселесі болып отыруы шарт. Олай болса, оқытушының сабақта

қолданылған барлық әдістері осы түйінді мәселені ашуға бағытталуы тиіс. Ал ән айту,

музыка тыңдау дағдыларын үйрену музыканың сұлулығын, әсем сазын терең түсініп, одан

эстетикалық әсер, нәр алу жолдарын жеңілдетеді.

Қазіргі кезде жалпы білім беретін мектептердің оқулықтарының тәжірибесіне, әдет-

ғұрыптарына, салт-дәстүріне, рухани қазынасына, саяси-әлеуметтік, экономикалық

ерекше-ліктеріне ыңғайланып жасалуда. Бұны біз ұрпақтарымызға, қасиеттерімізді

сіңірудің қажеттілігінен туындаған жағдай деп түсінуіміз керек. Яғни, ұрпағымызға

ұлттық тәрбие беру қажет. М.Жұмабаев бұл мәселе жөнінде былай деп ой түйеді: «Әрбір

ұлттың балаға тәрбие беру туралы ескіден келе жатқан жеке-жеке жылдары бар. Ұлт

тәрбиесі баяғыдан бері сыналып, көп қолданылып келе жатқан болғандықтан, әрбір

тәрбиеші, сөз жоқ ұлт тәрбиесімен таныс болуға тиісті. Және әрбір ұлттың баласы өз

ұлтының арасында, өз ұлты үшін қызмет атқаратын болғандықтан, тәрбиеленетін баланы

сол ұлттық тәрбиесімен тәрбиелеуге міндетті».

Қазақ мәдениетіндегі маңызды салаларының бірі-музыка. Музыка-ой мен сезім

бірлігі арқылы әлемнің тұтастай көрінісін жасайтын адам әрекетінің бір түрі. Халық өз

салты мен дәстүрін, мәдениетін қазірге дейін жеткізе білген. Осы ғасырлар бойы жиған-

тергенін асыл рухани қазыныларын, жас ұрпақтың бойына сіңіріп, дүниетанымын

қалыптастыруда музыкалық өнер арқылы тәрбиелеу өзекті мәселелрдің бірі. Музыканы

сүйген қауым адам баласына тән ізгі қасиетті, шынайы достық пен махабатты, әсем мінез-

қылықты қастерлейді. Қазақтың әні мен күйін естіп өскен адамды биік мұраттарға

жетелейді. Оның көп жақты сырын игеру, түсіну, қабылдау тым ерте, яғни сәби шағынан

басталуы тиіс. Сонау Эллада дәуірінде ақылмен Аристотель адамның жан-жақты мәдени

52

және рухани дамуына ерекше мән беріп, әсіресе, өнер, соның ішінде музыка адамдарды

тәрбиелеудің негізгі құралы деп таныған.

«Біз қазір музыка саласында өзіміздің халқымыздың дәстүрінен, дүниежүзілік

класси-калық үлгіден айырылмай, ілгерілей беруіміз қажет,-дейді ғалымдар Ә.Нысанбаев

пен Т.Әбжановтар, - өйткені музыка халқымыздың адамгершілік пен парасаттылық

қасиетке жетудің жолы дейді». Өте тура да әділ айтылған пікір. Ендеше осы халқымыздың

дәстүріндегі әсем ән мен тәтті күйіміз, бізді адамгершілік пен парасаттылыққа жетелейтін

жол. Осы бір аса бай рухани қазыналардың бүгінгі таңда жастарға тәрбие берудегі ролі де

айырықша. Сол үшін де өнер сүйген қауым тәтті ізгі қасиетті қастерлейді.

Әл-Фараби бабамыз музыканың адам психологиясына әсері жөнінде - «Музыка

денені шынықтыратын гимнастика тәріздес, ол адамның жанын жетілдіреді. Алдымен

ләззатқа бөлейді, одан соң құмарлықты оятады, қиялға жетелейді», - деп пікір айтқан. Ал

ұлы грек ойшылы Платон: «Музыка-адам жан дүниесін еріксіз еліктіріп, тұрмыс-

тіршіліктің қандайда болсын мұң-заласын ұмыттыратын қасиетті күш»,-деп, ой

түйіндеген. Халқымыздың бірнеше ғасырлар көлемінде жинақталып қалыптасқан бай

музыкалық фольклоры бар. Атап айтар болсақ: тарихи әуендер, эпикалық жырлар,

тұрмыс-салт жырлары, лирикалық әндер т.б. Міне, осы фольклорымызбен-ақ ұлттық-

тәрбиемізді, болмысымызды қалыптастыратын тәлім-тәрбие беріп отырған тарихи

шындық.

Ата-бабаларымыз ғасырлар бойы армандаған тәуелсіздікке қолы жеткен еліміздің

білім, тәрбие беру ісіндегі басты мақсат-рухани жан дүниесі биік, жеке тұлға

қалыптастыру. Ал тұлғаны музыкаға тәрбиелеу дегеніміз-ол баланың бойында белгілі бір

қызығушылықты ояту, қажетті құндылық бағдарын, соның ішінде пайдалы іс-әрекеттерді

қалыптастыру, дарындылық көзін ашу деген сөз.

Ұлттық музыкалық тәрбие беруде мектепте әр түрлі үйірмелерді құру арқылы жүзеге

асады. Үйірмеге қатысушы балалардың музыкалық дарынына қоса ықыласымен ынтасы

болуы керек. Мектептерде мынадай үйірмелер болуы шарт: Хор, оркестр, жеке аспаптар,

әншілер, би үйірмелері, фольклорлық, музыка театры және т.б. Бұлардың бәрі қазақтың

ұлттық музыкалық өнеріне, мәдениетіне деген қызығушылықты дамытуды және музыка

сабағында алған білімдерін толықтырып, оларды әрі қарай өнер биігіне жетелуді қажет

етеді. Жаппай жүргізілетін ұлттық музыкалық тәрбие жұмыстары балалрдың білімділігіне

байланысты. Арнайы дағдыны талап етпесе де, олардың музыканы білуге деген ықыласы

болуы қажет. Бұл салаға дәріс концерт, көпшілікпен бірге театрға, музыкалық киноларға

бару, музыкалық кешті үйымдастырып жүргізу, карнавал, байқаулар өткізу кіреді.

Өткізілетін тәрбиелік іс-шаралардың арнайы сценарий құру онда мереке барысында

болатын көріністер, тақырыпты ашатын фрагменттер кештің бір бөлігінен екіншісіне

ауысуы оған қатысушылардың белсенділігін арттыру әдістері, яғни байқаулар, ойындар,

тосын сәттер, мереке өтетін орынды безендіру мен жабдықтау рет-ретімен баяндалуы

қажет.

Әр халықтың эстетикалық дүние танымы, көркемдік мәдениеті өзіне тән өнер

туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы. Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың

ұлттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын ұғындыру мектепке дейінгі тәрбиеде баланың

әсемдікті түйсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан, мектепте өнерге деген

қызығушылықты қалыптастыруда халық өнері мен мәдениетінің саналуан түрлері

жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді.

Бүгінгі оқушы - ертеңгі біздің болашағымыз Қазақстанның келешегі

жеткіншектерінің қолында екені бәрімізге мәлім. Олай болса, ХХІ ғасыр жас

жеткіншектердің жан - жақты терең білімді, интелектуалды деңгейі жоғары болуын талап

етеді. Қазақстан Республикасы-ның «Білім туралы Заңының» 8 - бабында былай делінген.

«Білім беру бағдарламасын меңгеру үшін жағдайлар жасау, жеке адамның шығарма-

53

шылық рухани мүмкіндіктерін дамыту; жеке басының дамуы үшін жағдай жасау арқылы

ителлектісін байыту». Сондықтан да бүгінгі күні әрбір оқушыны жеке тұлға ретінде жан-

жақты дамыған, білімді азамат етіп тәрбиелеу-біздің парызымыз. Олай болса музыка

саласында халқымыздың өскеніне терең үңіліп, сол өнер қазынамызды оқушыларға

белгілі бір жүйелі бағатта теориялық және іс тәжірибеде қолдана білсе, сонда біз жас

жеткін-шектердің рухани байлығын шығармашылық бағытта тәрбиелей алуымыз мүмкін.

Бүгінгі таңда, мектепте жас ұрпаққа көркемдік білім мен тәрбие беру жүйесінде

көркем әдебиет, музыка өнері, бейнелеу өнері, ұлттық қолөнер сияқты эстетикалық

мәндегі пәндер арқылы оның ішінде, халықтық дәстүрлі өнерін игерте отырып, оқушының

бойындағы әсемдікті қабылдау, сезіну, өнер шығармаларын әсемдік заңдылықтарына

сәйкес бағалай білу қаблеттерін, көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру қажеттігі

маңызды мәселенің бірі. Сонымен бірге, қазақ халқымыздың көркемдік мәдениетін,

өнердегі салт - дәстүрін зерттеу мәселесі де ұрпақ тәрбиесі үшін ерекше маңызға ие болып

отыр.

Қазіргі білім беру мазмұнын байыту мүмкіндіктерін кеңірек пайдалану, білімге,

шығармашылықпен қарау, жастардың өмірінде жасамаздық ахуал тудыру, тәрбиенің

барлық құралдармен жастардың бойында білім мен еңбекке дұрыс көзқарасты,

дүниетанымды, адамгершілік пен шынайы эстетикалық мәдениетті қалыптастыруға

мейлінше тиімді ықпал жасаудың жолдарын белгілеу - бүгінгі таңда кезек күттірмейтін

мәселе.

Ғасырлар қойнауында қалыптасқан музыкалы-эстетикалық асыл мұраларды домбыра

мен аңыз қатар өрбіді. Халқымыздың аңыз әңгімесінің рухын күй сарыны күшейте түссе,

күйлердің сарыны аңызды әсерлеп жеткізуге ықпал ете алады. Домбыра бар жерде қазақ

халқының тілі, өнері, тарихы бірге жүреді.

Қазақтың ұлттық музыкасының тәрбиелік мәні-өмірдегі, табиғат пен өнердің

әсемдікті қабылдап, бағалауға және түсінуге қаблетті адамды пәрменді түрде

қалыптастырудың нысаналы жүйесі. Қоғам дамуының әрбір кезеңінде эстетика мен

көркемөнер, әсемдік пен тоғышарлық, трагедиялық пен комедиялық туралы өз ұғым-

түсініктері қалыптасып, олар жақсылық пен жамандық, ақиқат пен жалғандық, әділдік пен

әділетсіздік туралы ұғымдармен біте қайнасып отырғаны мәлім. Сондықтан да біз

Қазақстан Республикасы халықтарының, оның ішінде қазақ халқының мәдениетінің,

халықтық-музыкалық шығарма-шылығының қалыптасу және даму тарихына азды-көпті

тоқтала кеткенді жөн көріп отырмыз.

Қазақтың ұлттық музыкасының тәрбиелік мәнінің аса маңызды құралы өнер болып

табылады. Өнердің тәрбиедегі ролі оның мәнімен, оның өзіндік атқаратын қызыметімен

анықталады. Себебі, өнер өмірдің көркем образда бере отырып, адамның оны танып-

білуіне, рухани баюына, дүниетанымының қалыптасуына себертігін тигізеді. Көркем

мәдениеттің құрамдас бөлігі ретінде өнер тұтас алғанда рухани мәдениеттің өзегі болып

саналады.

Қазақстан мәдениеті тарихының тамырлары тереңде жатыр. Қазіргі ғылыми-

зерттеулердің нәтижелері қазақ халқының дербес және бірегей мәдениетінің даму жолын

өте дәл болмағанымен, жеткілікті дәрежеде айқын көз алдымызға келтіруге мүмкіндік

береді. Ғасырлар қойнауымен бізге келіп жеткен көркем шығармашылық элементтерін

мұқият салыстырып, зерттеу арқылы халықтың рухани өмірінің тұтас бітім-болмысын

азды-көпті жасауға болады.

Сондықтан біз үшін қоғамның әлеуметтік дамуына, қазақтардың шаруашылық құры-

лымына, жан-ұялық қатынасына, қолөнері мен тұрмысына, дүниетанымына, салт-

дәстүріне, діни нанымына ғылыми талдау жасап алу орынды болып көрінеді. Өйткені

қазақ халқының музыкалық шығармашылығы өзіндік ерекшелігі осы айтылғандармен

тығыз байланысты.

54

Білім беру мен тәрбиелеу саласының түбегейлі өзгеру жағдайында ұлттық

мәдениетке, халықтық дәстүрге, олардың тарихы мен даму жолдарына қайта оралып,

көркем мәдениеттің барлық мүмкіндіктерін сарқа жаңа тәрбие жүйесіне қызмен етуге

жұмылдыру-бүгінгі күннің тәртібіндегі ең басты мәселе. Өйткені жас өспірімдердің

ұлттық мәдениет пен дәстүрлерді меңгергенде ғана жалпы адамзаттық мәдени мұраларды

игеріп, дүниеге дұрыс көзқарасы, қоршаған өмір шындығына эмоциялық қатынасы,

танымдық ой-санасы қалыпта-сатыны анық. Ендеше, әр кезеңнің педагогикалық

тәжірибелерін зерделей отырып, эстетика-лық тәрбие жүйесін жаңаша қайта құрудағы сол

кезеңдерге тән тұжырымдардың, балалар қалаған көркем-рухани мұралармен жас ұрпақты

қауыштыру ісінде-қазақтың дәстүрлі көркем мәдениеті маңызды орын алады.

Мектептегі тәрбие шараларының кең таралған формасы түрлі тақырыптардағы

ертеңгіліктер кештер ойын сауықтари болып табылады. Жастардың рухани идамуына, осы

бағыттағы тәрбие шараларын парасатты өткізуге маңыз беріп отырған қазіргі жағдайда

мектеп мерекелерін ұйымдастыру ісі педагогикалық ұжымдарға ерекше жауапкершілік

жүктеліп отыр.

Кез келген орта білім беретін мектептерде халық аспаптар оркестрі болуы шарт.

Оркестрдің негізгі міндеті қатысушы балалардың эстетикалық талғамын музыкаға

жоғарғы деңгейде тәрбиелеу. Оркестр жетекшісі оқу тәрбие жұмысын сапалы жүргізу

үшін жоспар құрып, алдынала репертуарын тағайындайды. Орындалатын музыкалық

шығармалар: ән (халық әндері, кәсіпқой сазгерлердің әндері), күйлер (халық, тарихи,

аңыз, сазгерлердің) оқушылардың жас ерекшеліктеріне қарай іріктелуі керек.

Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізіп, өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз қайта жанған, өз өнері-

міз бен рухани байлығымызды, әдет ғұрпымыз бен салтымызды толық меңгеруге

мүмкіндік алған жағдайға келген кезде, өз халқымыздың ғасырлар бойы жинаған бай

мұрасын ұрпақ-тан-ұрпаққа жалғастыру, музыка мұғалімінің басты мақсаты болуы керек.

Сондықтан музыка пәні мұғалімі үнемі ізденіспен әр сабағында оқушылардың бойына

ізгілік пен адамгершіліктің, әсемдік пен сұлулықтың, инабаттылық пен

қайырымдылықтың нәрін беретіндей әдістерді қолданып отыруы керек.

Қазіргі жалпы мектептерде ұсынылған музыка пәнінің бағдарламасына сай

сабақтарды өткізуге мол мүмкіндік бар. Сол мүмкіндікті тиімді пайдалана отырып

сабақтың түрін, формасын ауыстыра отыра, әр түрлі әдістерді қолданып, музыка сабағын

мағналы етіп өткізуі оқытушының міндеті. Музыка сабақтарында көбінесе оқушылардың

ой-көріністерін кеңінен дамытатын, олардың сөйлеу мәдениетін, ойларын толық жеткізе

білетін, мүмкіндік-терін арттыратын тиянақты сұрақтарды дәл қоя білу, қойған сұрақтарға

жауап ала білу, оқытушының өзінің тіл байлығына дүниетанымы жан–жақты білімі, ой-

өрісі, сезімі терең болуы керек.

Республикамыздың музыка өнері адам мен мәдениет тану жолымен ілгері қарай

басып, батыл дамуда. Қазақ халқының музыка мәдениет қайраткерлері басқа халықтардың

классикалық мәдени құралдар мен байлығын игере халық өнерінің сарқылмас қазынасын

пайдалана отырып, өздерінің шығармаларында өнердегі шынайы шыншыл мазмұнды

көрсететін бірден-бір дұрыс, өмірдің шыншыл ілімді игеру үшін қызмет етіп келеді.

Біздің бүгінгі дәуіріміздегі болашақ өнерпаздарға деген қамқорлықтың ұшантеңіз

екенін әркімақ көріп отыр. Қазіргі өнер мен мәдениетті, оның жекелеген өкілдері

халқымыз-дың тікелей қамқорлығында. Бұған қазіргі таңда республикамызда болашақ

өнерпаздарды баулып отырған жүздеген арнаулы музыка мектептерін айтсақ болады.

Қорыта келе сынып оқушыларын тәрбиелеу үрдісінде, музыка өнері арқылы музы-

калық мәдениеттілікке баулу, музыкалық жалпы білімдерін қалыптастыру мен тәрбиелеу,

қәзіргі музыкалық білім беру саласының өзекті бағыты болып табылады.

Мектеп оқушыларының алғашқы музыкалық білімі төменгі сынып оқушыларында

қалыптасады. Музыка сабағының талапқа сай өткізілуінің арқасында, еліміздегі

55

мектептерде төменгі сынып оқушыларының музыкалық тәрбиесі кешенді түрде

жүргізілетінін зерттеу жұмыстары арқылы анықталған.

Қазіргі кезде музыка сабақтарының іс-әрекеттер негізінде төменгі сынып оқушылары

жалпы музыкалық мәдениеттілікке, ән орындау мәдениетіне, музыкалық шығарманы

тыңдау мәдениетіне тәрбиеленеді. Бұл кешенді үрдісті ғылыми-әдістемелік тұрғыда,

дұрыс жүргізіп, оқушыларға сауатты музыкалық білім беретін музыка пәні маманы болып

табылады.

Музыка сабақтарындағы музыкалық іс-әрекеттері бір–бірімен тығыз байланыстыра

білгенде ғана, оқушылардың музыкалық материалды игеру мүмкіндігі арта түседі.

Музыка тілі басқа өнерсаласымен салыстырғанда күрделі тіл екендігін мектептегі музыка

сабағында түсіндіре білу қажет. Нәтижесінде музыка ойды, мақсатты, көңіл күйді

көтереді.

Негізгі музыкалық іс-әрекеттер ән орындау мен музыкалық шығарманы тыңдату

арқылы оқушыға музыкалық тәрбие беру үрдісі зерттеліп, әдістемелік тұжырымдамалар

жасалынады.

Сынып оқушыларының музыка сабақтарын әдістемелік тұрғыда өткізу арқылы, мек-

теп оқушыларын музыкаға тәрбиелеу үрдісі Жаңа заманның, жаңа оқушысын ұлттық

музыка мәдениетін меңгерген, әлемдік музыка өнері туралы музыкалық білімі

қалыптасқан жеке тұлға етіп тәрбиелеу жүйесін қалыптастырады.

Мектепте музыка сабағы оқушыларды әсемдік әлемінің таңғажайып сырын терең

түсініп, көркемдік атаулыны шынайы сезінуге, одан рухани ләззат, әсер алуға, өмір жайлы

ой толғауға, ізгілікті мұрат-мақсаттарға жетелеп, өнегелі істерге баулиды.

Осы маңызды міндеттерді орындау үшін баланың бойындағы қаблетті дамыту керек.

Ал жалпы музыкалық қаблетті дамыту үшін музыка пәнінің мұғалімі «сегіз қырлы, бір

сырлы» болуы қажет. Ол-әнші, музыкант, актер, әдебиетші, тарихшы-қысқасы ғылымның

әр саласынан хабардар болғанда ғана, бүгінгі күн талабына сай ұстаз бола алады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. М.Х.Балтабаев «Қазақ халық музыкасы және студент жастар».

2. С.А.Ұзақбаева «Өміршең өнер өрісі».

3. Т.Ә.Сүлейменова «Бастауыш сыныптарда музыка пәнін оқытудың әдістемесі».

Түйін Жұмыста орта білім беретін мектептердегі оқушыларға музыка сабағының тәрбиелік

мәні қарастырылған, сонымен қатар жұмыс жоспары, музыкалық шығармалардың

ашылуы, келешек жастарымызды өнерге деген қаблетін арттыру.

Аннотация

В статье рассматривается возможности музыкального воспитания основами связей

музыкального и экологического воспитания на уроке музыки в общеобразовательной

школе. Прилагает фрагменты и планы уроков музыки, раскривается роль музыкальных

пройзведени, в том числе кюи казахских народных композиторов в разностороннем

развитии подрастающего поколения.

Annotation

In article it is con sidered possibiliti es of musical education by bases of communicat: ons

of musical and ekol ogucal education at a music lesson at comprehensive school.

Applies fragments and plans of lessons of music, the role musical opus including of the

Kazakh nationel composers in versatile development of younqer generation.

56

ӘОЖ796/799

Н23

САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫНДАҒЫ ДЕНЕ ТӘРБИЕСІНІҢ МАҢЫЗЫ.

Нартбаев Т.Ө., Жайханов Ж.И.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

«Біздің бақытымыздың оннан тоғызы Денсаулыққа байланысты.

А.Шопенгауер

Салауатты өмір салты (СӨС) — бұл ең әуелі денсаулықты сақтауға және

нығайтуға бағытталған сауықтыру жолындағы белсенді іс-әрекет. Өмір Адамның өмір

салты өздігінен қалыптаспайды, ал салауатты өмір салты өмір сүру барысында мақсатты

түрде қалыптасады. Қазіргі мәліметтер бойынша денсаулық 53-55%- ға салауатты өмір

салтына тәуелді болады екен. Бұдан салауатты өмір салтын ұстанудың қаншалықты

маңызды екендігі айқындалады.

Салауатты өмір салтын ұстанудың жолдары.

Қимыл белсенділігі

Бұл салауатты өмір салтын қалыптастырудың негізгі шарты болып табылады. Ол

өмірлік маңызды мүшелердің және мүшелер жүйесінің қызметін жақсартады, сондықтан

салауатты өмір салтын қалыптастыруда үлкен рөл атқарады. Қозғалыс белсенділігін

дұрыс ұйымдастыру организмнің өсу мен дамуына белсенді ықпал етеді, организмнің

жұмысқа қабілеттігін жоғарылатады, әр түрлі ауруларға төзімділігін арттырады. Ал аз

қозғалғанкездеорганизмдеөзгерістердамиды.

Организмді шынықтыру

Әр түрлі аурулардың алдын алу үшін организмді үнемі шынықтыру қажет.

Шынығудың арқасында организм қоршаған ортадағы температураның күрт өзгеруіне

бейімделеді және организмнің жұқпаларға қарсылығын жоғарлатады. Шынықтыру

емшараларын таңдау кезінде адамның жасы, денсаулығы, шынығуға бейімделу дәрежесі

және т.б. жеке ерекшеліктерін ескеру қажет.

Дұрыс толыққанды тамақтану

Денсаулықты сақтауда уақытымен және дұрыс тамақтанудың маңызы зор. Жүріп

бара жатып, кітап оқып отырып, теледидар алдында тамақтануға болмайды. Майлы,

тұзды, тәтті тағамдарды қабылдауды шектеген жөн, тамақты аса көпжеуге, ұйықтар

алдында тамақтануға болмайды.Тағам әртүрлі сапалы, экологиялық таза болуы тиіс. Төрт

мезгіл тамақтануды сақтай отырып, белгілі бір сағатта ас қабылдаған дұрыс.

Жұқпалы аурулардың алдын алу

Жеке гигиена ережелерін бұлжытпай орындау, жұқпалардан қорғану тәсілдерін білу,

алдын алу екпелерін уақытымен қабылдау.

Зияндыәдеттерденалшақ болу

Темекішегуден, ішімдіктен, есірткі және уытты заттардан бас тарту. Бұл зиянды

әдеттер организмге әсер етіп, денсаулыққа зиян келтіреді.

Бүкіл әлемдегі дәрігерлер мен педагогтар әлдеқашан ортақ пікірге келген еді: ұлт

денсаулығын сақтап қалу үшін барлық күш жігерді біріктіру және оны балалар

денсаулығын қорғауға бағыттау қажет.

XXI ғасыр–ақпараттардың аса молдығы бойынша бұрын-соңды болмаған ғасыр. Біз

балаларға денсаулықты сақтау, түрлі аурулардың алдын-алу, салауатты өмір салты туралы

көп айтып жүрміз.

Ал, бұл мәселелерді шешу балалар денсаулығын сақтау, оның ішінде дене тәрбиесі,

психологиялық тұрақтылықты арттыру, орынды тамақтану және көптеген басқа мәселелер

57

бойынша маңызды жұмыстарды қажет етеді. Мектеп мұғалімінің алдында оқушыларға

білім берумен қатар олардың дені сау, дене бітімінің дұрыс жетілуін қадағалау міндеті

тұр. Бүгінгі алдымызда отырған оқушы -ертеңгі еліміздің экономикалық қуатын, мәдени

және рухани байлығын жақсартуға ықпал ететін жеке тұлға.

Дене тәрбиесі тек мектептегі дене шынықтыру сабағы ғана емес, ол сабақтан тыс,

мектептен де тыс денсаулыққа байланысты шаралар жүйесі. Қазіргі кезеңдегі білім беру

орындарындағы дене тәрбиесінің жүйесі жастардың денсаулықтарын нығайтумен қоса,

тұлға бойындағы биологиялық-психологиялық қажеттіліктердің жан-жақты жетілуіне,

өмірге деген белсенділігі мен ізгілікті қатынастарын дамытуға бағытталған.

Дене тәрбиесі-өсіп келе жатқан жас ұрпаққа білім мен тәрбие беру саласының бір

тармағы болып табылады. Жеке тұлғаның жан-жақты дамуына, күшті де қуатты болып

өсуіне, ұзақ уақыт шығармашылық еңбекке жарамды адамды қалыптастыруға, оны Отан

сүйгіштікке дайындауға қызмет етеді.

Дене тәрбиесін ұйымдастыру түрлері оқушының өз бетінше ұйымдастырылған

жұмыстарымен толықтырылған жағдайда нәтижелі болады.

Оқушының күнделікті қозғалыс тәртібін толықтыруға арналған жұмыс түрлері дене

тәрбиесі жүйесінің элементтері есебінде болды:

- Таңертеңгі гимнастикалық жаттығулар. Күнде таңертеңгілік 9-10 жаттығудан

тұратын кешен. Бұл оқушылардың орталық нерв жүйесін қалыпқа келтіріп, оқушы

ағзасын сергітеді.

- Мектепке дейінгі және үйге қайтар жолдағы серуен. Таза ауада жаяу жүрудің өзі

шынығу, сауықтыру әсерін тигізеді.

- Оқу сабақтарына дейінгі жаттығу. Сабақтағы нәтижелі іс-әрекет пен оқу күнін

белсенді бастауға мүмкіндік туғызады.

- Дене тәрбиесі сабақтары. Бұл сабақтар мазмұны мемлекеттік талап пен оқу

бағдарламасына сәйкес белгіленіп, оқушылардың күші мен жылдамдығын, ептілігі мен

шыдамдылығын, ерік-жігерін, батылдық пен табандылықты және тез шешім қабылдау

секілді тәрбиелік қасиеттерді дамытады.

- Сабақ үстінде сергіту минуттары. Ой еңбегі барысында ағзаның тынығуына әсерін

тигізеді.

- Үлкен үзіліс кезіндегі дене жаттығулары мен қозғалмалы ойындар. Оқу күні

ортасында оқушылардың белсенді демалысын қамтамасыз етеді.

- Спорттық үйірмелер, ұйымдар мен топтардағы жұмыс. Белгіленген спорт саласы

бойынша оқушының жалпы және арнайы дайындығын көрсетіп, дене жаттығуларымен

жүйелі айналысуды қамтамасыз етеді.

- Жалпы мектепішілік спорттық бұқаралық шаралар. Бұл жұмыс түріне денсаулық

және спорт айлықтары, спорттық мерекелер, жалпы мектепішілік сайыстар жатады.

Бұл шаралар барлық оқушының спорт пен дене тәрбиесі жаттығуларына

қызығушылығын туғызып, салауатты өмір салтының негізін қалайды.

- Өз бетінше дене жаттығуларымен айналысу. Бұл жұмыс түрі қозғалыс тәртібінің

маңызды бөлігі. Кей жағдайда ең тиімді әдіс болып есептелінеді, себебі оқушының жеке

тұлғалық қызығушылықтары мен қабілетіне, сұранысына сәйкес ұйымдастырылған

жұмыс өз нәтижесін береді.

Денсаулық-байлық қана емес, ол адам бақытының бастауы, тіршілік көзі. Ұлы ақын

Абай данамызда «Денсаулық- тереңбақыт» деген.

Ғылым мен техниканың күн санап қарыштап дамуы, экологиялық зардаптардың

белең алуы, ой еңбегі мен дене еңбегінің ара қатынасының алшақтауы, әр-түрлі зиянды

әдеттердің (шылым шегу, алкоголь ішімдігі, есірткі пайдалану т.б) пайда болуы секілді

құбылыстарға қарсы, салауатты өмір салтын қалыптастыратын тегеурінді күш иесі-спорт.

58

Спортпен шұғылданған баланың денсаулығы мықты, өзі әлді, төзімді, икемді, әрі нәтижелі

болады. Еліміздің келешегін жалғастыратын жігерлі, білімді азамат болып шығады.

Жастар арасында салауатты өмір салтын дене тәрбиесінің тәсілдері арқылы

қалыптастыру. Ел басшысы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан 2030» стратегиялық даму

бағдарламасында «Салауатты өмір салтын ынталандыру әрқайсымыздың дене

тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, есірткілерді, темекі мен

алкогольді тұтынуды қойып, тазалық пен санитария шараларын сақтауымызға және т.с.с.

бағытталған» делінген.

«Денсаулық –зор байлық, адам бақытының бастауы» - дейді халқымыз. Ата

бабаларымыздың бұл дана ой –пікірі талай ғасырлар белесінен өтіп бізге жетіп отырған

шындық. Ұлттың денсаулығы ұлан асыр байлық екені рас, тек оған ие болу үшін көп

күштер жұмсауымыз қажет. Денсаулық адамға бірақ рет берілетін табиғат тартуы. Ол

тұрақты, мәңгілікке берілмейді, үзбей өзгерісте болады. Оны сақтау үшін еңбек сіңіру,

ауырмай тұрып іс - әрекет жасау керек. Оған нақты білім, ынта-ықылас, ерік –жігер қажет,

онсыз баянды, әрі ұзақ денсаулықты сақтау қиын.

Қазіргі кезде Қазақстан халқының, оның ішінде жастардың денсаулығы төмен

деңгейде. Тек, бір көрсеткіш - әскер қатарына шақырылған жастардың 50 % дене

дайындықтарының нашар дамуына және денсаулықтарына байланысты қорғаныс

күштерінің қатарында қызмет атқаруға жарамсыз. Бұл қауыпты жағдай Қазақстан

үкіметін, әскери ұжымдарды, педагогтарды, дәрігерлерді, ғылымдарды шындап

толғандыруда.

Қазіргі кезде бұл проблеманы шешудің негізгі жолы салауатты өмір салтын

қалыптастыру, кеңінен насихаттау болып отыр. Бұл тұрғыда елбасы «Қазақстан -2030»

стратегиялық бағдарламасында «Жеткілікті құралдар болмай тұрған жағдайда, ауруларға

қарсы күрес, денсаулықты нығайту жөніндегі біздің стратегиямыз –азаматтарымызды

салауатты өмір салтын әзірлеуден басталады» - деп атап көрсетті.

Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұжымының деректері бойынша, денсаулыққа әсер

ететін факторлардың 50-60 % өмір тіршілігіне, 20 % - тұқым қуалаушылыққа, 20 % -

сыртқы ортаның жағдайына, 8-10 % - дәрігерлік көмектің деңгейіне байланысты. Бұл

деректер денсаулық үшін күрестің негізгі бағыты –салауатты өмір салтын

қалыптастыруға, оны насихаттауға бағытталған шаралар екенін дәлелдейді.

Салауатты өмір салтының жастар арасында қалыптасуының маңызы өте зор. Бұл

бағытта жүргізілетін жұмыстар: ауру шақыратын факторлардың әсерін төмендетуге,

ішімдіктің, темекінің, есірткінің зияндығына, қимыл-қозғалыстың аздығына, құнарлы

тамақтанбауға қарсы жүргізілетін үгіт-насихат жұмыстарына негіз салды.

Салауатты өмір тіршілігі –денсаулықты сақтаудың және нығайтудың негізгі, ол жан-

жақты дамыған азаматтың қалыптасуына, оның рухани, дене дамуына әсер етеді.

Денсаулыққа кері, жағдайсыз әсер ететін көптеген факторлар бар: аурып жазылу; никотин

мен алкогольге құмарлық; еңбектің, тұрмыстың жайсыз жағдайларының созылмалы әсері;

дұрыс тамақтанбау (оның жеткіліксіздігі және шамадан тыс көптігі); көңіл күйдің жылдам

ауытқуы, еңбек пен ретсіз демалыстың бұзылуы, ауаның, судың бұзылуы; дәрі-дәрмекті

және тұрмыс-химиялық заттарын орынсыз пайдалану. Осы факторлардың ішінде бірінші

қатарда қимыл-қозғалыстың аздығы.

Салауатты өмір тіршілігінің негізгі бағыттарының бірі – қимыл-қозғалыс деңгейі.

Адам тіршілігіне ауа, су, тамақ қандай керек болса, белгілі деңгейдегі қозғалыстың да

маңызы сонша, оны өмір сүрудің ең басты шарттарының бірі ретінде есептейді.

Табиғаттың өзі адамның қолында физиологиялық теңдесі жоқ, денсаулық тәсілін беріп

отыр, ол – қимыл – қозғалыс, дене жаттығулары. Бәрі де адамның ынтасына, ықыласына,

жігеріне, әркімнің өз басына, жауапкершілігіне тікелей байланысты. Адам ағзасы атадан

59

атаға, бір адамның даму кезеңдеріне қимыл қозғалыстың әсерінен қалыптасады. Қимыл –

қозғалыстың аздығы (гипокенезия) денсаулықты бұзатын себептердің бірі.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Сынып жетекші анықтамалығы. 2009 жыл №3

2.Бастауыш мектепте оқыту 2010 жыл № 2

3.12 жылдық білім 2007 ж. № 9

4.Валеология 2011 жыл № 1 Тәрбие.орг сайтынан Дене тәрбиесі - салауатты өмір негізі.

Аннотация Мақалада салауатты өмір салты. салауатты өмір салтын ұстанудың жолдары

қарастырылған.

Аннотация

В статье исследованы пути формирования здорового образа жизни.

Annotation

The article investigates the ways of forming a healthy lifestyle.

ӘОЖ796/799

Н23

ДЕНЕ ШЫНЫҚТЫРУ ЖӘНЕ СПОРТ ЖҮЙЕСІНІҢ МАҢЫЗЫ

Нартбаев Т.Ө., Жайханов Ж.И.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Оқушылар дене-бітімінің дұрыс дамуы, денсаулығының нығаюы, жұмыс қабілетінің

артуы сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларына қарсы тұруға ықпал етеді. Жақсы

денсаулық -адамның еңбек және қоғамның іс-әрекетке жемісті қатысуының маңызды

кепілі. Оқушылардың денсаулығына қамқорлық жасауға біздің қоғамымыз мейлінше

мүдделі. Сабақтарда, сабақтан тыс уақытта, спорт секцияларында дене тәрбиесін күн

сайын ұйымдастырып, қолайлы жағдайлар жасау қажет.

Табиғи қозғалыстың түрлері жүгіру, қарғу, жүзу, лақтыру, шаңғы, коньки, велосипед

тебу, акробатика өмірге қажетті дағды және іскерліктерді қалыптастырады. Жас

адамдардық денесі түрлі жаттығулар көмегімен ширап, дамиды. Сондықтан күш,

жылдамдық, төзімділік, икемділік сияқты адам қабілетін дамыту оқушылардың

қозғалтқыш тәжірибесін байытады, дене қозғалысын үйлестіреді.

Дене тәрбиесі саласында ырғақ, жеке гигиена, дене шынықтыру мәдениеті, туризм,

спорт ерекше орын алады.

Дене тәрбиесі ең басты күн тәртібін, яғни, еңбек, демалыс, тамақтану, үйқы, бос

уақыт ырғақтарын дұрыс ұйымдастыруда талап етеді. Күн тәртібін тиімді пайдалану

балалардың ақыл-ойы мен дене құрылысының дұрыс дамуына, денсаулығын сақтауға

көмектеседі. Күн тәртібін бұзбау міндет. Тәртіп дегеніміз - демалыс, тамақтану, жеке

гигиена және күн мен түннің пайдалы сәттерін маңызды, мазмұнды қолдану.

Мектепте дене тәрбиесін мұғалім, сынып жетекшісі, тәрбиеші басқарады. Олардың

жұмысының мазмұны:

• шәкірттерге оқу, еңбек және демалыс ырғағын ұтымды пайдалануды үйрету,

оқушылардың денсаулығын үнемі бақылау, жұмыс қабілетін жаңсарту, оларға жағдай

туғызып, қамқорлық жасау.

60

• оқу күні және оқу жылы бойында қозғалыс жасау, қозғалтқыш әрекетке үйрету

және қозғалтқыш сапаларын дамыту, дене шынықтыру және сауықтыру жұмысын тиімді

өткізу.

Дене тәрбиесін мектепте және мектептен тыс оқу орындарында спорттық базаларда

іске асыру үшін төмендегі талаптарды еске алған жөн:

• оқушылардың бойында жоғары адамгершілік сапаларын тәрбиелеу.

• шәкірттің денсаулығын нығайту, жұмыс қабілетін көтеру.

• спортпен шүғылдануға оқушылардың тұрақты қызығуын және қабілетін дамыту.

• негізгі қозғалтқыш сапаларын дамыту.

Дене тәрбиесінің мазмұны, міндеттері және формалары әрбір мектептердің

жағдайларына байланысты дене шынықтыру және сауықтыру жұмысының жүйесін

жасауды қажет етеді.

Дене тәрбиесінің негізгі құралдарына дене жаттығулары, гимнастика, ойын, туризм,

спорт, табиғи факторлар жатады.

Дене жаттығулары - бұл саналы түрде орындалған қимылдар және қозғалтқыш

әрекеттер. Дене жаттығулары бұлшық ет жүйесін, қан айналымын және тыныс алу

мүшелерін дамытады.

Спорт - оқушылардың денсаулығын нығайтатын, дене күшін, қозғалыс дағдыларын

және моральдық-еріктік қасиеттерін дамытатын дене тәрбиесінің құралы. Дене

тәрбиесіндегі маңызды құралдарының бірі - табиғи факторлар: күн көзі, ауа, суға шомылу,

душ қабылдау.

Табиғат факторларын балалардың денесін сауықтыру жұмысы кезінде пайдалану өте

тиімді. Дене тәрбиесінің маңызды мақсаттарының бірі - балалар мен ересек адамдарды

дене шынықтыру ісіне жұмылдыру.

Дене тәрбиесінің міндеттері:

- денсаулықты нығайту және шынықтыру, дененің дұрыс өсіп-жетілуіне және

ағзаның жұмыс қабілетін арттыруына әсер ету;

- қимыл дағдылары мен іскерліктерін қалыптастыру және жетілдіру;

- қимылдың жаңа түрлеріне баулу және оны теориялық білімдерімен байланыстыру;

- негізгі қимыл-қасиеттерін күшті, төзімділікті, шапшаңдықты және ептілікті дамыту;

- еріктілікке, батылдыққа, табандылыққа, тәртіптілікке, ұйымшылдыққа, достық пен

жолдастық сезімге, мәдениет мінез-құлық дағдысына еңбек пен қоғамдьщ меншікке

саналы көзқарасын тәрбиелеу;

- әдеттерді қалыптастыру және дене жаттығуларымен үнемі шұғылдануға ынтаны

тәрбиелеу;

- гигиеналық дағдыларды сіңіру, дене жаттығулары мен шынықтыру гигиенасы

жөніндегі білімді хабарлау.

Дене шынықтыру сабағы әзірлік, негізгі, қорытынды бөлімдерінен тұрады. Әзірлік

бөлімі оқушылардың сергек көңіл-күйін, дене шынықтырумен шұғылдану ынтасын

арттыру және балаларды сабақтың негізгі бөлігінде күрделі дене жаттығуларын орындау

даярлығын жасау үшін пайдаланылады.

Сабақтың негізгі бөлігіне оқу бағдарламасындағы дене жаттығуларының түрлері

енгізіледі. Жаттығулар, әр қилы ойындар оқушылардың көтеріңкі көңіл-күйін туғызады.

Осы көтеріңкі ілікті басып, оқушыларды келесі сабақтарға даярлау сабақтың үшінші,

қорытынды бөлігінің міндеті. Сабақ жалпы сап түзеумен, қорытынды жасаумен

аяқталады.

Дене шынықтыру сабақтары процесінде білім беру, тәрбиелеу, сауықтыру міндеттері

шешіледі.

Дене шынықтыру сабағының маңызды тәрбиелік міндеті оқушылардың дене

шынықтырумен үнемі шүғылдануға ынта-ықыласын дарыту. Бастауыш сыныптағы дене

61

шынықтыру сабақтары жаттығуларының және ойындарының сан алуандылығымен

ерекшеленеді.

Дене тәрбиесі бойынша сыныптан тыс жұмыстардың міндеттері: баланың

денсаулығын нығайтуға көмектесу; ағзаны шынықтыру, оқушылардың жан-жақты өсіп

жетілуіне, дене шынықтырудық оқу бағдарламасын ойдағыдай меңгеруге көмектесу;

балаларды дене шынықтыру және спортпен үнемі шұғылдануға әдеттендіру; қозғалыс

дағдысын тәрбиелеу. Дене шынықтыру мен спорт жөніндегі сыныптан тыс жұмыстың

негізгі формалары: секциялары мен үйірмелердегі сабақтар спорт жарыстары, серуендер,

туристік жорықтар, дене шынықтыру және спорт мейрамдары.

Оқушыларды жүйелі түрде дене жаттығуларына үйретудің тиімді жолдарының бірі -

олардың өз еркімен дайындалуы. Осыған байланысты оқу бағдарламасына дене

тәрбиесінен үйге тапсырма беруді міндетті түрде енгізу керек.

Отбасында өз еркімен орындалатын дене тәрбиесінің бір түрі -таңертеңгілік

гигиеналық-бой сергіту жаттығуы. Ол адамның дене құрылысының ұйқыдан соңғы

тіршілік қызметіне тез араласуына әсерін тигізіп қана қоймай, адамды сергек жүруге

және көңіл-күйін көтеруге көмегін тигізеді. Таңертеңгілік бой сергіту жнттығуы тұлғаны

дұрыс қалыптастыруға әсер ете отырып,тыныс алуды жақсартады, қан айналу жүйесі

қызметін күшейтеді, зат алмасуға көмектеседі, оқушылардың зеректігін, мақсатқа жету

ұмтылысын қалыптастырады, ақыл-ой қызметін арттырады. Ертеңгілік бой сергіту

жаттығулары оқушыларды тәртіптілік пен бейімділікке, өзіне деген сенімділік пен

белсенді қызмет атқаруға тәрбиелейді.

Оқушылардың жан-жақты дене дамуын қамтамасыз ету үшін мектептегі спортпен

айналысу гимнастика және Президент сынамаларының нормаларын тапсырумен табиғи

байланыста болуы керек. Спорттық жаттығулар енгізілген негізгі гимнастика мемлекеттік

бағдарлама бойынша жүргізілетін оқу-жаттығу жұмысының басты мазмұны болып

есептеледі. Мектептің жоғары сыныптарындағы сабақтар барысында өтілетін спорт және

оның элементтері дене тәрбиесі ұжымы секцияларының жұмысынан жалғасын таппақ.

Дене тәрбиесі сабағындағы денеге түсетін ауырлықты оқушылар дайындығының

деңгейі, жынысы, жасы, денсаулығы, күш шамасының көрсеткіштеріне байланысты

бағдарлы түрде жоспарланған жаттығулар құрастырады. Жаттығуларды орындағанда

олардың қайталануы мен соған бөлінген уақыт мөлшері анықталады, себебі

жаттығулардың денеге тигізетін әсері әр түрлі болып келеді. Сондықтан денеге түскен

ауырлықты реттей отыруда дәрігерлік тексеру жолдары қолданылады. Олар: қан

қысымын, дененің ыстығын өлшеу, қан тамырының соғуы, қанның құрамын тексеру.

Бұдан басқа мұғалімнің байқағыштық қабілеті мен іс-тәжірибесі үлкен орын алады.

Сонымен, мектептегі спорт дене тәрбиесінің негізгі құралы болып табылды да,

оқушылар онымен айналыса отырып, өзінің денесін жан-жақты жетілдіру ісін

жалғастырды және жоғары спорттық көрсеткіштерге жетуге талаптанып, дене

жаттығуларының кейбір түрлеріне маманданады. Спортпен айналысу процесі дене

тәрбиесі мұғалімінің басшылығымен ұжымда спорттың таңдап алынған түрі бойынша

үйрену, жаттығу және жарысудың ұйымдасқан түрдегі педагогикалық процесі болып

табылады.

Әдебиеттер:

1. К.Бержанов, С.Мусин. Педагогика тарихы. - Алматы: Мектеп, 1972.

2. Е.Сағындықов. Ұлттық ойындарды тәрбие жұмысында қолдану. - Алматы, 1992.

3. К.Сейталиев. Тәрбие теориясы. - Алматы, 1986.

4. Ж. Қоянбаев, Р.Қоянбаев. Педагогика. - Алматы, 1998.

5. Савин Н.В. Педагогика. - Алматы, 1983.

62

Аннотация

Бұл мақалада мектептегі дене тәрбиесі сабағының оқушылардың денсаулығы үшін

маңызы, дене тәрбиесінің міндеттері мен мақсаттары айтылған.

Аннотация

В этой статье говорится о значении школьного урока физической культуры для

здоровья учащихся, цели и задачи физического воспитания.

Annotation

This article discusses the importance of the school lesson of physical culture for the health of

students, the goals and objectives of physical education.

63

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА,

ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ

ӘОЖ 14.23.16

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ДҮНИЕТАНЫМЫН

ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ

Абдрасилова Г.Л.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасының қоғамдық өмірінде жүріп жатқан

демократиялық өзгерістерге байланысты белгілі әлеуметтік шарттарды ескере отырып,

жеке тұлғаны қалыптастыруды көздеген білім беру жүйесіне қойылатын талаптар күшейе

түсуде. Сол талаптардың бірі — оқушының дүниетанымын қалыптастыруда елеулі ықпал

жасайтын білім мазмұнын жетілдіру. Білім — дүниетанудың кәусар бұлағы. Ол неғұрлым

тереңдеген сайын дүниетаным да қалыптасып, тұрақтана түседі.

Оның маңыздылығы, Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан

Назарбаевтың Қазақстан халқына (2017 жылғы 31 қаңтар) «Қазақстанның үшінші

жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында «...Біздің міндетіміз – білім

беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің орталық буынына айналдыру. Оқыту

бағдарламаларын сыни ойлау қабілетін және өз бетімен іздену дағдыларын дамытуға

бағыттау қажет», - деп айтылған [1].

Дүниетаным - ақиқатты рухани практикалық тұрғыдан игеру жүйесі. Соның ішінде

білім мен сенім жиынтығы, адамдардың адамгершілік мұраттары мен әлеуметтік мінез-

кұлқы реттегіштері, саяси бағдарлар, қоршаған ортаға деген психологиялық және

эстетикалық көзқарас дүниені түсіну және дүниені өзгерту дүниетаным түсінігінен қуат

алады. Дүниетаным — жеке адам және оның қоғамдағы орны, сана-сезімдік қалпы жайлы

ұғымдардың жиынтығы, дүниенің біртұтастығын түсіну нәтижесі.

Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал ақын,

Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері, Махамбет, Шернияз,

Сүйінбай және т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында материалдық, рухани

байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдық байлықты игеру мақсаттарын паш

етті. Бұл дүниетанымның ақыл-ой мен парасаттылық деңгейіне көтерілген шегі болатын.

Олардың көксегені теңдік, бостандық, жерді сақтау, табиғи ортаны құндау, адамдар

арасындағы қарым-қатынас, үлкенді сыйлау және т.б. өмір тіршілігіне тікелей қатысы бар

мәселелерді дәріптеу болды [2].

Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай тілімен айтқанда, «Жан азығы» еді.

«...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-қуатты адамның қажетіне сәйкестендіріп, қол я

тіл арқылы көріктендіріп жіберу ол жанға, яғни көңіл күйіне, сезімге қатты әсер етеді».

Дүниетану оқу пәні негізгі орта білім беру деңгейінде қоғамдық-гуманитарлық

пәндерді игеруге негіз болады. Дүниетану - адам, табиғат және қоғам, олардың өзара

байланысы мен тәуелділігі жөніндегі білім жүйесін құрайтын кіріктірілген пән. Оқу

пәнінің нысаны – адам, табиғат және қоғам, оның ішінде отбасы, мәдениет, денсаулық,

қарым-қатынас, ұлт, қауымдастық, мемлекет, қоршаған табиғи орта және т.б.

Жаңартылған білім беру мазмұны бойынша оқу үдерісін ұйымдастырудағы

педагогикалық әдіс-тәсілдер төмендегідей ұстанымдарға негізделеді:

Бұл біріншіден, оқытудағы құндылықтарға бағытталған ұстаным. Бұл ұстаным – оқу

әрекетін белгілі бір құндылықтар тұрғысынан ұйымдастыру және жүзеге асыру,

нәтижелерге қол жеткізу және пайдаланудың тәсілі. Құндылыққа бағытталған ұстаным

64

оқушы тұлғасының бойында мақсатты түрде құндылықтар жүйесін қалыптастырады.

Құндылықтарға бағытталу – ол тұлғаның өз әрекетінде жетекшілікке жекелеген

құндылықтарды таңдап алу қабілеттілігі және оларды өзінің әлеуметтік маңызды

құндылықтары ретінде сезінуі мен қабылдау қабілеттілігі [3].

Ол құндылықтарды жүзеге асырумен байланысты. Ал ол өз кезегінде

құндылықтардан шығатын талаптарға сай болу деген сөз. Күнделікті өмірді сол

талаптарға бағындыру мен қоғамда сәтті әрекет ету үшін қажетті ережелерді, дағдыларды,

өмір салтын, жүріс-тұрысты қалыптастыра алу. Сондықтан да қазіргі таңда «Мәңгілік ел»

ұлттық идеясының құндылықтары орта білім беру құндылықтарының негізі болып

табылады. Қазақстандық патриотизм және азаматтық жауапкершілік, құрмет,

ынтымақтастық, еңбек пен шығармашылық, ашықтық және өмір бойы оқып-үйрену - орта

білім берудің құндылықтары ретінде белгіленді.

Тұлғаға бағытталған ұстаным, ол оқу үдерісін дараландыру, оқу үдерісінде тұлғаны,

оның жеке психикалық және физиологиялық ерекшеліктерін, қажеттіліктері мен жүріс-

тұрысын, ішкі және сыртқы уәждерін, қабілеттіліктерін ескере отырып үйлесімді

қалыптастыру және жан-жақты дамыту, әрбір тұлғаның шығармашылық қабілеттерін

толық ашу.

Іс-әрекеттік ұстаным – оқушы білімді дайын күйінде алмай, ақпаратты өзі өндіреді,

өз оқу әрекетінің мазмұны мен түрлерін ұғына отырып ережелер жүйесін түсінеді және

қабылдайды, оны жетілдіруде белсенді әрекет етеді. Ол өз кезегінде білімдердің,

біліктердің, оқып-үйрену және көрсетілген кең ауқымды дағдылардың белсенді әрі сәтті

қалыптасуын қамтамасыз етеді. Оқушылардың оқу әрекеттері келесі басты санаттар

бойынша топтастырылады: «біледі», «түсінеді», «қолданады», «талдайды»,

«жинақтайды», «бағалайды».

Саралап оқыту ұстанымы - оқу үдерісін оқушылардың әртүрлі топтарына

мамандандырылуын, оқушылардың жеке қабілеттіліктерін ескеруге негізделеді. Саралап

оқыту ұстанымы әртүрлі оқушылар тобының оқу әрекетін ұйымдастыру үшін арнайы

оқыту әдістерін және іс - әрекеттерді саралау тәсілдерін кіріктіреді. Сараланған оқу іс-

әрекеттерін ұйымдастыру өзінің күрделілігімен, оқу-танымдық қызығушылықтарымен,

мұғалім тарапынан көмек сипатымен ерекшеленеді.

Білім берудегі коммуникативтік ұстаным дегеніміз ақпаратты тарату мен

жариялауда, білім, білік және дағдылармен алмасуда екіден асатын адамдардың сөйлеу

арқылы атқарылатын әрекеттесу үдерісі, яғни диалогтік сөйлесу. Коммуникативтік

ұстанымның көрінісі тіл арқылы қарым-қатынас жасай білу қабілеттілігі, яғни тілдік және

сөйлеу нормаларын дұрыс пайдалана отырып, тиімді қатынас түрін таңдай отырып, түрлі

жағдайларда қатынас әрекетінің басқа қатысушыларымен ой бөлісу және пікір алмасу

қабілеттілігі болып табылады. Коммуникативті ұстанымға сай ұйымдастырылған оқу

үдерісі қарым-қатынас икемділіктерін қалыптастыратын тапсырмалар мен шынайы

қатынас жағдайларына сай жұмыс режимдерден (жұптық және топтық жұмыстарды)

тұруы тиіс.

«Дүниетану» оқу пәнінің «ортақ тақырыптарының» мазмұны оқушының «жақын

арадағы даму аймағынан», яғни оның өз іс-әрекетімен тікелей байланысты тақырыптарды

оқудан басталады. Алты-жеті жастағы балалар өз ойын білдіруге, оқу мазмұны бойынша

сұрақ қоюға, сұрақтарға жауап іздеуге үйренуі тиіс.

Оқу үдерісінде білімді меңгертуде оқу әдісі ретінде ойын іс-әрекетін қолдану

оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға мүмкіндік береді.

Педагогикалық ойын технологияларың басты элементтері – ойын алдында

оқушыларға нақты оқу мақсаты қойылады; ойын арқылы белгілі педагогикалық нәтижеге

қол жеткізу жоспарланады, оқу әрекеті ойын ережелеріне бағынады, оқу материалы

ойынның құралы болып табылады. Оқушылардың сабақтағы ұжымдық іс-әрекетін

65

ұйымдастыруға бағытталған ойын әдісі арқылы, олардың шағын топтың өзге мүшелерінің

пікірін сыйлауына, әртүрлі өнімді іс-әрекет негізінде соңғы нәтижені алдын-ала көре

білуіне, өз іс-әрекетін жоспарлауына, мақсатқа жету амалдарын таңдауына мүмкіндік

беріледі.

Оқу жобасы – оқушының немесе оқушылар тобының ғылыми-зерттеушілік,

шығармашылық немесе практикалық сипаттағы проблемаларды шешу жөніндегі

нәтижелерге қол жеткізу үшін бағытталған оқу-танымдық әрекеті. Ортақ мақсатымен,

келісілген әдістер мен іс-әрекеттердің реттілігімен, кеңейтілген шешімдер мен белгілі

тәсіл бойынша рәсімделген нәтижелермен сипатталынады. Бұл әдіс білім алушының өз

алдына жеке проблема қойып, оны шешуде өз бетінше іс-әрекет етуімен сипатталады.

Бастауыш деңгей білім алушыларының жас ерекшеліктеріне сәйкес жобалау әдісі

толығымен жүзеге асырылмайды. Бірақ, жобалау іс-әрекетінің алгоритімі (жоба –

мұғалімнің көмегімен білім алушының маңызды проблеманы шешудегі өзбетіндік іс -

әрекет кешені) толығымен сақталады. Бөлім мазмұнымен танысу аясында білім

алушылардың ұжымдық/топтық жобалар бойынша жұмыстарын ұйымдастыру

ұсынылады. Жобалық жұмыстарды ұйымдастыру сабақпен шектелмейді, сондықтан да

сабақ-сабақтан тыс интеграцияда қарастырылады.

Ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдану құзыреттілігі

оқушылардың жұмыс барысында, бос уақыттарында және коммуникацияда сенімді және

шығармашылықпен қолдана білуін қамтамасыз етеді. Бұл құзыреттілік АКТ-ның негізгі

дағдылары арқылы қалыптасады.

Оқушылар өздерінің АКТ-ны қолдану дағдыларын барлық пәндерге арналған білім

беру бағдарламаларын меңгеру барысында дамытады. Яғни, АКТ-ны пайдалана отырып

ақпаратты табу, құру, мәліметтер мен ой түйіндерімен бөлісе және алмаса отырып құрал-

жабдықтар мен қосымшалардың кең ауқымын пайдалану арқылы өз жұмысын бағалайды

және жетілдіреді.

Осыған байланысты бағдарламаға сәйкес төмендегідей жұмыс түрлері жасалады:

- БАҚ материалдарын және мультимедиялық құралдарды пайдалану;

- дерекқорлардан және интернеттен ақпаратты іздеу, сандық, алынған ақпараттарды

таңдап, өңдеу және оның нақтылығын, сенімділігін, құндылығын бағалай алу;

- сандық, мәтіндік және визуалдық ақпаратпен және дерекқормен, оның ішінде

гиперсілтемелерді, электрондық кестелерді, графикалық және басқа қосымшаларды

пайдаланып жұмыс істеу арқылы мәліметті жүйелеу; қолдану; заңдылықтар мен

тенденцияларды зерттеу; модельдер мен модельдеуді пайдалану мүмкіндіктерін зерделеу,

сонымен қатар жылжымайтын және қозғалыстағы бейнелерді, дыбыстарды және

мәтіндерді мультимедиалық таныстырылымдар құру үшін біріктіру;

- басқа нұсқаларды зерделеуде, нақтылауда және нәтижелерді жақсартуда сандық

ақпараттың икемділігін толығымен пайдалану;

- электрондық байланысқа, он-лайн форумдарға, виртуалдық оқыту орталарына

қатысу арқылы, басқа оқушылармен және мұғалімдермен әртүрлі байланыс арнасы

бойынша ынтымақтастықта болып қарым-қатынас жасау және ақпарат алмасу,

интерактивті тақтаны қолдану;

- аяқталған жұмысты мультимедиялық таныстыру т.б.

Бастауыш сынып оқушыларына табиғат туралы дүниетанымдық ұғым беру ұжымды

оқушыларға қарапайыми мысалдармен жеткізудің тәрбиелік әсері үлкен. Берілетін білім

олардың өзін қоршаған ортаға байланыстыра жүргізуді талап етеді. Мұндағы негізгі

мақсат - оқушыларды түрлі құбылыстарды материалистік тұрғыдан қарауға

дағдыландыру, еңбек сүйгіштікке тәрбиелей отырып, табиғатты гүлдендіруге өз үлесін

қосатын адамдардың шығармашылық еңбегін әр уақытта баса көрсету. Ондай білім

негіздері оқушылардың дүниетанымын кеңейтеді. Оқушы бойындағы табиғатқа деген

66

ынта, табиғат көріністеріне байланысты өтілетін шаралар арқылы, саяхат, табиғаттағы

өзгерістерді бақылау, тірі табиғат мүйісіндегі жұмыстар, еңбек және табиғат

күнтізбектерін толтыру арқылы іске асырылады. Ол үшін баланың ынтасын тудырудың

маңызы зор. Ынтасын арттыру пәнге деген қызығушылықты арттырып, сабақты жақсы

үлгеруіне жәрдемдеседі. Баланың психикалық дамуына, яғни не нәрсені болмасын жақсы

түсініп, есте сақтай алуына, ақыл-ойының, тілінің дамуының жағдайын туғызады.

Бірінші сыныпқа келген оқушылардың айналадағы табиғат жайлы, табиғат

өзгерістері жайлы, өлі және тірі табиғат туралы теориялық білімдерін қалыптастыру

барысында мұғалім ұзақ жұмыс істейді. Өйткені, бұл өте кең білім шеңберін қамтитын

тақырып. Табиғат соның ішінде өлі табиғатқа нелер жататынын, тірі табиғатқа нелер

жататынын анықтау барысында оларды ажырата білуге, өлі және тірі табиғат арасындағы

байланысты, табиғаттағы бір-бірімен байланыстылық жайлы, тірі және өлі табиғаттың

жыл мезгілдеріне байланысты өзгеруін ғылыми түрде түсіндіре білу қажет. Ал мұны

дұрыс жүргізу одан шыққан нәтижені тексеру өте орынды болып табылады. Тірі және өлі

табиғат жайлы түсініктерін қалыптастыру мақсатымен сауалнама /анкета/ жүргізген жөн.

Сауалнама – бірінші сынып оқушыларының білім деңгейін қалыптастыруда өте тиімді

әдістердің бірі. Мұны күнделікті тексеру және мерзімдік тексеру барысында қолдануға

болады. Сауалнама әдетте оқушылардың алған білім деңгейіне сәйкес құрылады.

Сауалнама арқылы балалардың өлі және тірі табиғат жайлы білімдерін анықтауға

болады. Оқушылардың өлі және тірі табиғат арасындағы байланысты ажырата білуге

қаншалықты дағдыланғандары тексеріледі. Сауалнама қорытындысы бойынша

оқушылардың білім деңгейі анықталады.

Сауалнама арқылы бастауыш сынып оқушыларының білімдерін толық қалыптастыра

алмаймыз. Өйткені бала жауапты қысқаша ғана жазып ойын толық жеткізе алмайды.

Сондықтан сауалнаманың жауаптарын ары қарай кеңейте түсу үшін сұрақ-жауап,

әңгімелесу әдістерін де қосымша мерзімдік тексеру барысында қолдана аламыз. Бұл

әдістер арқылы бірінші сынып оқушылары өз ойларын толық жеткізе алуға мүмкіндік

алады. Сөздік қорын одан әрі байыта түседі. Қателері болса жолдастарын, ұстазын тыңдай

отырып, жөндеуге мүмкіндік алады. Сұрақ әдетте мұғалім арқылы, кейде оқушылар

арасынан да қойылады. Оқушылар оған жауап береді. Мұнда өз ойларын ашық айтып,

дәлелдеуге болады. Бұл дүниетану сабағының жоғары сыныптардағы біліміне деген

алғашқы баспалдақтары. Сұрақтар оқушылардың білім деңгейіне сәйкес болуы керек.

Сұрақтарға жауап беру барысында қосымша сұрақтар да туындауы мүмкін. Оқушылар тек

жауап беріп қана қоймай, қарапайым болсада дәлелдермен толықтырып отыруы керек [4].

Ал бірінші, екінші сыныптарда үшін сұрақ – жауап әдісі өте тиімді жақсы нәтижелер

бере алады. Өйткені бала өз ойын ашық айта отырып, білімін кеңейте түседі. мұнда

оқушылардың психологиялық қасиеттері – зейін, өзін - өзі бақылау, ішкі ойын жоспарлау

дамиды, жетіледі.

Тест – оқушылардың білімдерін тереңірек бағалау, әр оқушының әр тақырыпты

қалай меңгергендігін байқау және әр оқушының қай тақырыптан жіберген қателері жайлы

анықтау үшін, табиғаттағы мол табиғи ұғымдарды жинақтай отырып, өлі және тірі табиғат

жайлы білімдерін тереңірек қалыптастыру мақсатымен жүргізіледі. Тест оқушылардың

білім деңгейіне сәйкес, жеңіл түрде беріледі. Әрбір сұраққа 1 минут уақыт жеткілікті

екенін де ескерген жөн [5].

Қорыта келгенде қазіргі кезде оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру

баршамызың толғандыратын ең көкейкесті – мәселелерінің бірі болып табылады деп

ойлаймын.

Өз бетінше дербес мемлекет егеменді ел болып өзінің экономикасын, әлеуметтік

идеялогиялық қабілетін, өз мәдениетін қалыптастырып, жатқан жас ел үшін күрделі

қайшылықтар болатыны сөзсіз. Жаңа мемлекеттің қалыптасуы - ішкі, сыртқы, дәстүрлі

67

және бүгінгі күштердің арақатынасын айқындайтын күрделі де қайшылықтарға толы

процесс. Тарихи тәжірибие оның күтпеген бет бұрыстарға, ойда жоқ өзгерістерге толы

екендігін көрсетеді. Осы бұлтарысы мол қайшылықтарға толы кезеңде жас ұрпақ тәрбиесі,

оның қалыптасуы, дамуы, өз саласын шебер меңгеруі күттірмейтін сауалдардың біріне

жатады. Адам мен әлемнің сан алуан арақатынасы, сыртқы даму мен ішкі өзіндік

қабылдау ерекшеліктері философия саласында мифологиялық, діни және философиялық

көзқарастар ретінде қарастырылып отырылады. Дүниені тану философиялық тұрғыда

бүкіл дүниені ойлау, оның шығу тегін білуге ұмтылу, адамның дүниедегі орнына үңілу,

адамның ішкі дүниесінің сырын ашу, табиғат пен қоғамның негізгі заңдарын танып білу,

адам өмірінің мәнін айқындау.

Тақырыпты қорытындылай келе, мынадай тұжырымдама жасауға болады, дүниені

саналы түрде тануы, оны меңгеруі арқылы адам басқа тіршіліктен жоғары тұрады. Ол

дүниені сезініп, көріп, танып, қабылдап қана қоймай, оны зерттейді, ізденеді, керегіне

қарай өзгертеді, пайдаланады. Пайдалану саналылық, ізгілік, адамгершілік, білімділікпен

орындалады. Дүниеге саналы қатынас жасау жүйелі берілген білім мен тәжірибенің

нәтижесінде жүзеге асады. Рухани дүниесі бай, білімді, ой-өрісі дамыған адамның

дүниетанымы да дұрыс дамиды. Жүйелі алған білім мен тәрбие негізінде адам өмірге

белсенді қатысатын жеке басы жетілген тұлға деңгейіне көтеріледі. Мұндай деңгейге

жеткізу елімізде «Орта білімнің мемлекеттік стандартын» жүзеге асыру барысында

орындалады.

Әдебиеттер тізімі:

1 Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы «Қазақстанның үшінші

жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» 31.01 2017 ж. BNews.kz сайты.

2 Табылдиев Ә Халық тағылымы Алматы, Мектеп, 2006.

3 Дүниетану. Орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш мектепке (1-4

сыныптар) арналған – Астана, 2016.

4 Байтенова К.К., Жакеева А.А., Попова Е.Н., Саукатова Ш.К., Сейтахметова Ж.М.,

Уфимцева Л.Л. Дүниетану. Жалпы білім беретін мектептің 1-сыныбына арналған оқулық.

Алматы, «Мектеп», 2016.

5 Тұрмашева Б.Қ., Салиш С.С., Мирук Т.Н. Дүниетану. Жалпы білім беретін

мектептің 2-сыныбына арналған оқулық. Алматы, «Атамұра», 2017.

Түйін

Мақалада бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалыптастыруға

байланысты өзекті мәселелер қарастырылып, маңыздылығына тоқталған. Дүниетанудың

оқу пәні ретінде негізгі орта білім беру деңгейінде қоғамдық-гуманитарлық пәндерді

игеруге негіз болатыны айтылған. Жаңартылған білім беру мазмұны бойынша оқу

үдерісін ұйымдастырудағы педагогикалық әдіс-тәсілдердің негізделетін ұстанымдары

талданған.

Аннотация

В статье рассматриваются значимые и актуальные вопросы, связанные с

формированием мировоззрения школьников. Приведено, что дисциплина мировоззрения

является основой для развития социальных и гуманитарных дисциплин на уровне

базового среднего образования. Проанализированы основы педагогических методов в

организации учебного процесса по содержанию обновленного образования.

68

Summary

The article considers significant and topical issues related to the formation of the worldview

of schoolchildren. It is shown that the discipline of the world outlook is the basis for the

development of social and humanitarian disciplines at the level of basic secondary education.

The bases of pedagogical methods in the organization of the educational process on the content

of the renewed education are analyzed.

УДК: 37Р94

НОВЫЕ ПОДХОДЫ В РАЗВИТИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО ИНТЕРЕСА

УЧАЩИХСЯ НА УРОКАХ

Аубакирова С.А., Рысжан М.О.

«Познавательный интерес как феномен имеет большую значимость в развитии

личности школьника, его познавательной сферы. Ученик учится хорошо, охотно, с

желанием только тогда, когда ему интересно»

Л.Н. Толстой.

В современной педагогике в центре стоит личность ученика, которая и является

целью образования. Поэтому педагогический процесс имеет ориентацию на

индивидуальный подход к каждому ученику, который имеет свои способности. И

педагогу нужно найти в каждом ученике его лучшие качества, учитывать особенности его

личности, формировать у него положительную «Я - концепцию», стимулировать «к

учению с увлечением», повышать качество образования. В настоящее время изменяются

требования общества к личности, которая должна обладать способностью к

самообразованию и саморазвитию. Это возможно в целенаправленном осуществлении

процесса развития познавательного интереса учащихся в школьные годы.

Познавательный интерес - избирательная направленность личности на предметы и

явления окружающие действительность. Эта направленность характеризуется постоянным

стремлением к познанию, к новым, более полным и глубоким знаниям. Систематически

укрепляясь и развиваясь, познавательный интерес становится основой положительного

отношения к учению.

Вопросы повышения познавательного интереса учащихся относятся к числу

наиболее актуальных проблем современной педагогической науки и практики. Так как

наличие познавательного интереса к предмету способствует прочному усвоению знаний

по любому предмету. Реализация принципа активности в обучении имеет большое

значение, обучение и развитие носят педагогический характер, и от качества учения как

деятельности зависит результат обучения, развития и воспитания учащихся. Сегодня

общеобразовательные школы нередко сталкиваются с проблемой снижения учебной

мотивации и отсутствием познавательной активности учащихся. Эта проблема не нова, и

актуальна во все времена.

Проблема повышения мотивации обучения требует от учителя нового подхода к ее

решению, в частности, разработки более совершенных организационных форм и

методических приемов обучения. Надо помнить, что в процессе обучения важны не

только знания, но и впечатления, с которыми ребенок уходит с урока.

Великим педагогом К.Д. Ушинским была разработана психолого-педагогическая

теория интереса в обучении на основе учета возрастных и психических особенностей

детей. Видя в интересе основную движущую силу к познанию, К.Д. Ушинский

подчеркивал, что «воспитатель не должен забывать, что ученье, лишенное всякого

69

интереса и взятое только силой принуждения, убивает в ученике охоту к учению, без

которой он далеко не уйдет». Интересное обучение не исключает умения работать с

усилием, а наоборот, способствует этому. Это высказывание перекликается с мыслью

Н.И. Пирогова о необходимости обучения учителей методическому мастерству для

успешного развития познавательных интересов у детей.

Теория интереса разрабатывалась и в советские времена, такими известными

психологами, как Б.Г.Ананьев, М. Ф. Беляев, Л. И. Божович, Л. А. Гордон, С. Л.

Рубенштейн и др, они, раскрывают материалистический подход к этой сложной

проблеме. Понятие “интерес” не умозрительно. Оно отражает объективно существующие

отношения личности, которые проявляются в результате влияния реальных условий

жизни, деятельности человека.

Проблеме активизации учения школьников посвящены исследования

ученых, педагогов, психологов, дидактов и методистов. Среди которых находятся работы

Ю.К. Бабанского, П.Я.Гальперина, В.В.Давыдова, М.А.Данилова, Ф.Ф.Королева,

И.Я.Лернера, А.К.Марковой, М.Н.Скаткина, И.И.Тихонова, И.Ф.Харламова,

Т.И.Шамовой,Г.И.Щукиной и других. Однако эта проблема без преувеличения - крайне

актуальная и центральная

Методологическая основа исследования

- «культурно-историческая теория мышления» Л.С. Выготского;

- основные положения теории деятельности В.В. Давыдов, А.Н.Леонтьев;

- гуманистическая теория личности А. Маслоу, К. Роджерс;

- теория учебного познания В.В. Майер, В.В. Мултановский,

И.Г. Пустильник, В.Г. Разумовский;

Процесс формирования познавательного интереса к предмету происходит под

влиянием многих факторов: содержание предмета, методы обучения, деятельность

учащихся и личность учителя (Рисунок 1).Решающее значение оказывает именно

сочетание всех видов деятельности с учетом равномерно усложняющегося уровня

познавательной самостоятельности.

Основные показатели познавательного интереса: любопытство, самостоятельность,

инициативность, волевые качества (упорство, настойчивость, умение доводить начатое до

конца, сопротивление отвлекающим воздействиям, энергичность), целенаправленность,

целеустремленность, творчество [9].

Опираясь на опыт прошлого, специальные исследования и практику современности,

можно говорить об условиях, соблюдение которых способствует формированию,

развитию и укреплению познавательного интереса учащихся.

70

Первое условие - максимальная опора на активную мыслительную деятельность

учащихся.

Второе условие - развитие познавательных интересов и личности в целом. Оно

состоит в том, чтобы вести учебный процесс на оптимальном уровне развития учащихся.

Третьим не менее важным условием является эмоциональная атмосфера обучения,

положительный эмоциональный тонус учебного процесса, благополучная атмосфера

учения приносит ученику желание быть умнее, лучше и догадливей. Все эти

вышеперечисленные условия являются основополагающими в повышении

познавательного интереса у школьников.

Самым важным является научить учащихся учиться, не надеясь, что это сделает за

них кто-нибудь другой. При выборе тех или иных приемов обучения преподавателю

необходимо учитывать возраст и развитие учащихся, тему конкретного занятия и

содержание учебного материала, возможности кабинета, а главное - определение

конкретных целей, задач и методов обучения.

Современный мир диктует нам новые требования которые в первую очередь

касаются образования. Мы должны стремиться к достижению нового качества

образования, что соответствует главной задаче казахстанской образовательной политики.

Поэтому на смену традиционному преподаванию, главными характерными чертами

которого является трансляция готовых знаний от учителя к учащимся и преобладание

монолога учителя, и которое на данный момент является лидирующим в школе, должно

прийти интерактивный метод: конструктивистское преподавание на основе

Кембриджского университета, которое будет проявляться в интеграции имеющихся

знаний с новыми, добытыми самостоятельно из различных источников, с преобладанием

диалога в обучении.

Программа преподавания по семи модулям основана на принципе гуманизации

образовательного процесса, содержит творческую направленность. Основой обучения

является когнитивное развитие всех видов мыслительных процессов, таких как

восприятие, память, формирование понятий, решение задач, воображение и логика.

Она представлена такими модулями как:

1. Новые подходы в преподавании и обучении

2. Обучение критическому мышлению

3. Управление и лидерство в обучении

4. ИКТ в преподавании и обучении

5. Оценивание обучения. Оценивание для обучения

6. Обучение талантливых и одаренных

7. Обучение с учетом возрастных особенностей

Новые подходы в преподавании и обучении. Основной идеей данного модуля

является развитие диалогового обучения на уроках.

Диалоговое обучение – это тип обучения, обеспечивающий творческое усвоение

знаний учеником через диалог, специально организованный учителем. Основное отличие

диалогического стиля обучения от традиционной передачи знаний заключается в том, что

ученик не получает «истину» в готовом виде, а открывает новое знание в сотрудничестве

и при поддержке взрослого. Таким образом ребенок учится самостоятельно решать

проблемы, учится искать разные решения.

Трудно переоценить всю значимость диалогического обучения для развития детей.

Если рассматривать только развитие мышления, то в процессе диалогического общения

ребенок:

Начинает стремиться к познанию (развитие познавательной активности)

Учится ставить вопросы (формулировать учебные задачи)

Учится выдвигать гипотезы, предлагать разные решения

71

Учится проверять свои гипотезы экспериментально или логически

Учится делать выводы

Достигает глубокого понимания сути предмета (в отличие от механического

запоминания)

Добывает глубокое, прочное знание предмета

Развивает творческое мышление

Пять типов диалога (Alexander, 2008):

механическое запоминание (заучивание фактов, идей и повседневных действий

посредством постоянного повторения);

декламация (накопление знания и понимания через вопросы, разработанные для

тестирования или стимулирования воспоминаний того, с чем ранее столкнулись, или

предоставления подсказок ученикам для обдумывания ответа, исходя из подсказок,

данных в вопросе);

инструкция/изложение (объяснение ученику, что делать, и/или передача

информации, и/ или объяснение фактов, принципов или процедур);

обсуждение (обмен идеями в целях распределения информации и решения

проблем);

диалог (достижение взаимопонимания посредством структурированно-го,

кумулятивного опроса и обсуждения, которые способствуют уменьшению альтернатив,

минимизируя риск и ошибки, ускоряют «передачу» понятий и принципов

Обмен мыслями может быть достигнут через диалог с учениками, однако ученики

могут вести его между собой в процессе совместного исследования. Групповое обучение -

это такая технология обучения, при которой ведущей формой учебно-познавательной

деятельности учащихся является группа. При групповой форме обучения класс делится на

группы для решения конкретных учебных задач, каждая группа получает определенное

задание (либо одинаковое, либо дифференцированное) и выполняет его сообща под

непосредственным руководством лидера группы или учителя. Цель технологии

группового обучения – создать условия для развития познавательной самостоятельности

учащихся, их коммуникативных умений и интеллектуальных способностей посредством

взаимодействия в процессе выполнения группового задания для самостоятельной работы.

Групповая форма работы описана у А. Г. Ривина, В.К. Дьяченко. Н. Гузик, И. Первина, В.

Фирсова. А. Гин., и др.

Групповая технология позволяет организовать активную самостоятельную работу

на уроке. Это работа учащихся в статической паре (где объединяются учащиеся, сидящие

за одной партой); динамической паре (где объединяются учащиеся, сидящие за соседними

партами) при повторении изученного материала, позволяет в короткий срок опросить всю

группу, при этом ученик может побывать в роли учителя и в роли отвечающего, что само

создает благоприятную обстановку на уроке. Так же применяются взаимопроверки и

самопроверки после выполнения самостоятельной работы. Учащийся при этом чувствует

себя раскованно, развивается ответственность, формируется адекватная оценка своих

возможностей, каждый имеет возможность проверить, оценить, подсказать, исправить,

что создает комфортную обстановку.

2. Обучение критическому мышлению Критическое мышление – дисциплинарный подход к осмыслению, оценке, анализу и

синтезу информации, полученной в результате наблюдения, опыта, размышления или

рассуждения, что может в дальнейшем послужить основанием к действиям. На базовом

уровне процесс критического мышления включает:

сбор релевантной информации;

оценку и критический анализ доказательств;

гарантированные выводы и обобщения;

72

пересмотр предположений и гипотез на основе значительного опыта.

Урок, проведенный с использованием технологии критического мышления, включает

три этапа: вызов – осмысление новой информации – рефлексия. На стадии вызова

учащимся предлагают, не зная ничего о новой теме, составить текст и согласиться или не

согласиться с данными предположениями, поставить “плюс” или “минус”. На стадии

осмысления новой информации используется различные приемы, например,

“Маркировочная таблица” совместно с приемом “Пометки на полях”. Происходит

непосредственная, направленная, осмысленная работа ученика с текстом. Процесс чтения

сопровождается маркировкой текста и заполнением таблицы. Он обязывает отслеживать

собственное понимание в процессе чтения текста. Использование маркировочных знаков

позволяет соотносить новую информацию с имеющимися представлениями. Особое

требование – записывать сведения, понятия или факты следует только своими словами, не

цитируя текст учебника. Самая важная стадия – рефлексия. Именно на этой стадии

происходит осознание новых приобретенных знаний. Учащиеся возвращаются к

первоначальным записям (составлению текста вначале урока) и вносят изменения

(исправляют ошибки).

3. Управление и лидерство в обучении. В рамках данного модуля применяются

стратегии, способствующие развитию у ребенка инициативности, умения работать в

команде.

4. ИКТ в преподавании и обучении. ИКТ (информационно-коммуникативные

технологии) являются значимым инструментом, помогающим учителям в преподавании,

позволяя им облегчить объяснение и обеспечить понимание учащимися научных понятий.

Следовательно, очень важно, чтобы учителя тщательно обдумывали использование ИКТ в

преподавании.

5. Оценивание обучения. Оценивание для обучения

Цели оценивания: определение сложности обучения, обратная связь, мотивация,

прогнозирование и отбор, контроль и исполнение стандарта, контроль содержания

образовательной программы и стиля преподавания.

Формативное – оценивание для обучения. Суммативное – оценивание обучения.

Характеристики видов оценивания: наблюдение, интерпретация (выявление интереса),

заключение.

6. Обучение талантливых и одаренных

Учителя, как правило, стремятся к созданию благоприятной среды для достижения

максимального успеха в обучении учеников. В отношении талантливых и одаренных

учеников эта задача значительно сложнее и требует продумывания, обсуждения и

тщательного планирования. Различные теории и стратегии направлены преимущественно

на определение содержания обучения учеников в рамках соответствующей

образовательной программы

7. Обучение с учетом возрастных особенностей

У каждого ребенка на определенном возрастном этапе есть так называемая зона

ближайшего развития (когда есть все возрастные предпосылки для формирования какого-

либо навыка, но самостоятельно ребенок выполнить не может - необходима помощь

взрослого или сверстника). Задача учителя состоит в том, чтобы предусмотреть подобные

возрастные особенности ученика

Выводы

По данной теме была проведена опытно-экспериментальная работа в классах с целью

повышения познавательного интереса в классах. На первом этапе эксперимента мы

провели опрос в классах, чтобы выяснить уровень познавательного интереса. Как

ожидалось, уровень познавательного интереса по предмету биология ниже среднего. Для

эксперимента в 7»А» классе продолжали вести традиционные уроки, а в 7 «Б» внедряли

73

новые методы обучения. В итоге, в 7 «Б» классе уровень познавательного интереса к

предмету биология повысилось на 11 %, что подтверждает гипотезу и доказывает о

необходимости внедрения интерактивных методов обучения с применением «Новых

подходов в обучении и преподавании» на всех уроках.

Заключение

Урок - основная форма организации учебно-воспитательного процесса, и качество

обучения – это, прежде всего качество урока. Можно ли назвать современный урок, если

он проведён без наглядных и технических средств обучения? С ними урок богаче, ярче,

образнее. С их помощью на учащихся оказывается эмоциональное воздействие, они

способствуют лучшему запоминанию материала, повышают их интерес к предмету,

обеспечивают прочность знаний.

Без хорошо продуманных методов обучения трудно организовать усвоение

программного материала. Вот почему следует совершенствовать те методы и средства

обучения, которые помогают вовлечь учащихся в познавательный поиск, в труд учения:

помогают научить учащихся активно самостоятельно добывать знания, возбуждают их

мысль и развивают интерес к предмету.

В процессе обучения, необходимо предусматривать пути, которые были бы

обращены к различному уровню развития познавательного интереса учащихся. Находили

опору в различных сторонах обучения: в содержании, в организации процесса

деятельности, в приёмах побуждения и активизации учащихся. Для этого необходимо

оживлять уроки интерактивными методами, использовать всестороннее воздействие

средств искусства, побуждать учащихся задавать вопросы учителю, товарищам,

практиковать индивидуальные задания, требующие знаний, выходящих за пределы

программы, использовать дополнительную литературу при подготовки различного рода

сообщений учениками.

Применение на уроках модуля критического мышления помогло развить мышление

учащихся, появилась способность работать в группе и работать с различными

источниками информации. Основная особенность данного модуля в том, что ученики

учатся самостоятельно работать с текстом, выделять основное и осмысливать свою

деятельность на уроке, добывать знания с помощью последовательных уроков по

критическому мышлению, диалогического обучения, что способствует развитию не

только критического мышления, но и грамотной речи учащихся.

У ребят появилась заинтересованность в обучении,

- повысилась мыслительная возможность учащихся, появилась гибкость в

мышлении;

- повысилась способность у учеников самостоятельно строить понятия и оперировать

ими;

- повысилась способность передавать другим свою информацию, понимать и

принимать точку зрения другого человека;

- дети стали лучше анализировать получаемую информацию;

Академик Б.В.Гнеденко писал: «Природа щедро наделила человека, но два ее дара

трудно переоценить. Мы имеем в виду две особенности: способность мыслить и

передавать свои мысли. От того, насколько успешно удается решать эти задачи, зависит

прогресс общества.»

Список использованной литературы:

1. Бабанский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса.- М.:

Просвещение, 2003. –73 с.

2. Безрукова В.С. Педагогика.- М.: «Деловая книга» , 2005 г.– 90 с.

74

3. Божович Л.И. Проблемы формирования личности. – М.:Просвещение, 2005–103 с.

4. Борзова З.В, Дагаев А.М. Дидактические материалы по биологии: Методическое

пособие. (6-11 кл) – М.: ТЦ «Сфера», 2005. – 126с.

5. Высоцкая М.В. Нетрадиционные уроки по биологии в 5-11 классах-Изд. Учитель:

Волгоград, 2003.

6. Кругликов В.Н., Платонов Е.В., Шаранов Ю.А. Методы активизации

познавательной деятельности. - С.-Пб.: Знание, 2006–190 с.

7. Маркова А.К. Мотивация учебной деятельности – М.: Просвещение,2003.–192 с.

8. Мижериков В.А., Юзефавичус Т.А. Введение в педагогическую деятельность. - М.:

Роспедагенство, 2005. - 54 с

9. Низамов Р.А. Активизация учебной деятельности учащихся,–Казань,1989.– 90 с.

10. Руководство для тренера,NIS, Астана 2015г

11. Руководство для студента, NIS, Астана 2015

Аннотация

Вопросы повышения познавательного интереса учащихся относятся к числу

наиболее актуальных проблем современной педагогической науки и практики. Так как

наличие познавательного интереса к предмету способствует прочному усвоению знаний

по любому предмету. Проблема повышения мотивации обучения требует от учителя

нового подхода к ее решению, в частности, разработки более совершенных

организационных форм и методических приемов обучения. На смену традиционного

метода обучения должно прийти конструктивистское преподавание на основе

Кембриджского университета, которое будет проявляться в интеграции имеющихся

знаний с новыми, добытыми самостоятельно из различных источников, с преобладанием

диалога в обучении. Программа преподавания по семи модулям основана на принципе

гуманизации образовательного процесса и содержит творческую направленность.

Аннотация

Оқушылардың ақпараттық қызығушылығын дамыту сұрақтары қазіргі заманғы

педагогикалық ғылым мен тәжірибенің өзекті мәселелері болып табылады.Өйткені кез-

келген пән бойынша танымдық қызығушылық болуы оқушының білімін меңгеру тұрақты

ықпал етеді. Оқыту мотивациясын арттыру мәселесі, атап айтқанда, мүғалімдерден оның

шешімі жаңа көзқарас жақсы ұйымдастырушылық нысандары мен оқыту әдістемесін

өзгертуге талап етеді. Оқытудың дәстүрлі әдісінің орнына, Кембридж университтің

конструктивистік оқыту әдісі келуге тиіс, 7 модульдік бағдарлама бойынша.

Annotation

Questions of increase of cognitive interest of pupils are among the most actual problems of

modern pedagogical science and practice. As existence of cognitive interest to a subject

promotes strong assimilation of knowledge of any subject. The problem of increase of

motivation of training demands from the teacher of new approach to its decision, in particular,

development of more perfect organizational forms and methodical methods of training. A

traditional method of training constructivist teaching on the basis of the Cambridge

university which will be shown in integration of the available knowledge with new, got

independently from various sources, with prevalence of dialogue in training has to succeed. The

program of teaching for seven modules is based on the principle of a humanization of

educational process and contains a creative orientation.

Ключевые слова: познавательный интерес, урок, диалоговое обучение, программа 7

модулей

75

УДК 37.015.3

Б 37

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЕ CОПРОВОЖДЕНИЕ В УСЛОВИЯХ

ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

Бекембетова Л. И., Амиркенова Э.Ж.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

В настоящей статье авторы рассматривают особенности организации психолого-

педагогического сопровождения с разными субъектами педагогического процесса в

условиях инклюзивного образовании.

Ключевые слова: инклюзивное образование, психолого-педагогическое

сопровождение, индивидуальный образовательный маршрут, субъект образовательного

пространства.

В настоящее время естественным этапом в развитии мировой системы образования

является инклюзивное образование – иные подходы к образованию особенных детей,

обладающих специальными образовательными потребностями в силу ограниченных

возможностей своего здоровья. В результате осознания ценности человеческого

многообразия и отличий между людьми сформировалась идеология инклюзии. Политика

инклюзии декларирует необходимость изменения общества и его институтов таким

образом, чтобы они благоприятствовали включению любого другого в общество. Причем

предполагается такое изменение институтов, чтобы это включение содействовало

интересам всех членов общества, росту их способности к самостоятельной жизни,

обеспечению равенства их прав и т.п. Различаются два понимания инклюзии: с одной стороны, это такая практика

включения человека в культуру и социум, которая способствует культурному

обогащению, как самого человека, так и всей культуры данного социума. Это понятие

опирается на понятие включающего общества. С другой стороны, инклюзией также

называют включение ребенка с ограниченными возможностями здоровья в учебный

коллектив здоровых сверстников в соответствии с его правом на образование. Понятие

включения особенного ребенка в коллектив уже подразумевает необходимость

сопровождения специалистами этого процесса.

Термин «педагогическое сопровождение» появился в науке относительно недавно.

Часть специалистов считают, что данный термин тесно связан с педагогической

поддержкой, но выступает в качестве самостоятельного педагогического инструмента, а

ряд авторов придерживаются мнения о том, что педагогическое сопровождение выступает

в качестве независимого явления. Отмечается, что понятие педагогической поддержки

является первичным по отношению к педагогическому сопровождению.

В педагогических словарях термин «педагогическая поддержка», определяется, как

«деятельность профессиональных педагогов по оказанию превентивной и оперативной

помощи детям и подросткам в решении индивидуальных проблем, связанных со

здоровьем, деловой и межличностной коммуникацией, с успешным продвижением в

обучении, личным и профессиональным самоопределением».

О. Газман предложил определение педагогической поддержки как деятельности

преподавателя, направленной на оказание оперативной помощи ученикам в решении их

проблем для достижения позитивных результатов в обучении. Здесь педагогическая

поддержка направлена на преодоление трудностей, препятствующих благоприятному

развитию личности в сфере получения знаний [1].

76

По мнению Е. Александровой педагогическое сопровождение характеризуется не

столько уменьшением степени вмешательства взрослого в процесс образования, сколько

умением самого воспитанника решать свои учебные и личностные проблемы [2].

Следует отметить, что большая часть толкований «педагогическое сопровождение»

связана с характером действий педагога по отношению к подопечным. С точки зрения В.

Сластенина, это - «процесс заинтересованного наблюдения, консультирования,

личностного участия, поощрения максимальной самостоятельности ученика в проблемной

ситуации при минимальном по сравнению с поддержкой участии педагога» [3].

Можно сделать вывод, что основными функциями психолого-педагогического

сопровождения будут: информационная, направляющая, развивающая функции.

Выделяют ряд основных компонентов психолого-педагогического сопровождения

субъектов педагогического процесса в условиях инклюзивного образования:

профессионально-психологический компонент представлен системной

деятельностью педагога-психолога, использующего принцип взаимосвязи

диагностической и коррекционно-развивающей деятельности. Личность ребёнка

изучается только с целью оказания психологической помощи. Ребёнок не может быть

средством – он всегда цель психологического сопровождения.

Организационно-просветительский компонент обеспечивает единое

информационное поле для всех участников психологического сопровождения.

Реализуется компонент в деятельности педагога-психолога через осуществление

просветительской работы с родителями, педагогами и администрацией школы,

используются разнообразные формы активного взаимодействия всех участников.

Анализ педагогической литературы помог сделать вывод, что в течение последнего

десятилетия проблема педагогического сопровождения продолжает оставаться

актуальной. Понятие «педагогическое сопровождение», получив начало к развитию в

результате изучения такого явления, как «педагогическая поддержка», понимается как

многогранное явление, изучаемое в настоящее время на уровне межпредметных связей.

Одной из важнейших особенностей психолого-педагогического сопровождения

является его «множественная» субъектность. Так субъектами психолого-педагогического

сопровождения помимо самого ребенка с особенностями развития являются другие дети

группы/класса, а в расширенном виде и все дети данного образовательного учреждения,

родители ребенка с ОВЗ и родители других детей группы/класса, а также педагоги и

другие специалисты, включаемые в инклюзивную практику [4].

Таким образом, мы рассматриваем пять основных субъектов сопровождения.

Соответственно, каждый из этих субъектов в той или иной степени, в том или ином

объеме нуждается в психолого-педагогическом сопровождении. Основным субъектом

инклюзивной практики, естественно, является ребенок с ограниченными возможностями

здоровья.

Рассмотрим «включаемого в инклюзивную практику» ребенка, то есть, ребенка для

которого требуется создание специальных образовательных условий, в том числе,

ребенка-инвалида как субъекта психолого-педагогического сопровождения

исключительно в плане следующих аспектов:

этот ребенок нуждается в разработке индивидуального образовательного

маршрута, т.е. индивидуальной образовательной программы, состоящей из

индивидуального учебного плана, адаптированного учебного материала, психолого-

педагогического сопровождения, а также организации специальных образовательных

условий получения образования и социализации;

приоритетным для разработки индивидуальной образовательной программы и

специальных условий ее реализации становиться не наличие у ребенка какой-либо

инвалидности, а наличие особых образовательных потребностей получения образования и

77

социализации;

сами особенности психофизического состояния и развития ребенка определяют

особенности индивидуализации образовательного маршрута. Важным аспектом

индивидуализации образования ребенка является перечень необходимых для него

специальных образовательных условий, которые в значительной степени определяют

эффективность и психолого-педагогического сопровождения, и саму реализацию

индивидуального образовательного маршрута.

Следующими по значимости субъектами инклюзивного образовательного

пространства являются остальные дети, включенные в это образовательное

«инклюзивное» пространство. Они также будут нуждаться в определенном психолого-

педагогическом сопровождении, хотя и несколько иного плана. Важно понимать, что

некоторые из них с различной степенью негативности будут относиться к ребенку с

особенностями развития, одни будут нейтральны, так как он для них «как бы, не

существует», третьи, возможно, будут испытывать позитивные чувства и положительное

отношение. В этой неоднородной межличностной ситуации предельно важно разработать

психолого-педагогические мероприятия, позволяющие минимизировать негативные

отношения, а позитивные отношения использовать для создания не только толерантной

образовательной среды, но и способствовать эффективному включению позитивных

отношений в структуру комплексного психолого-педагогического сопровождения [4].

Кроме детей важными субъектами инклюзивного образовательного пространства

являются родители, и включаемого ребенка, и других детей класса. Совершенно очевидно

и то, что и родителей нельзя рассматривать, как однородный субъект сопровождения. Для

каждой категории родителей необходимо разработать отдельные технологии оценки и

сопровождения.

Еще одним субъектом инклюзивной практики, нуждающимся в психолого-

педагогическом сопровождении, являются непосредственные участники инклюзивного

образования – педагогический коллектив общеобразовательного учреждения. Педагогов

следует рассматривать как особых субъектов сопровождения, так как они сами

непосредственно включены в инклюзивную практику. Но, в силу специфики своей

профессиональной подготовки, сами нуждаются в помощи и поддержке со стороны

специалистов школьного консилиума, обладающих специальными знаниями и умениями в

отношении различных категорий детей с особенностями развития.

Сопровождение рассматривается нами как процесс, как целостная деятельность

практического психолога, в рамках которой могут быть выделены три обязательных

взаимосвязанных компонента:

1. Систематическое отслеживание психолого-педагогического статуса ребенка и

динамики его психического развития в процессе школьного обучения.

2. Создание социально-психологических условий для развития личности учащихся

и их успешного обучения. На основе данных психодиагностики разрабатываются

индивидуальные и групповые программы психологического развития ребенка,

определяются условия его успешного обучения.

3. Создание специальных социально-психологических условий для оказания

помощи детям, имеющим проблемы в психологическом развитии, обучении.

То, насколько сотрудники объединены идеей инклюзивного образования,

насколько понимают друг друга и других участников образовательного процесса,

напрямую влияет на эффективность работы, успешность психолого-педагогического

сопровождения субъектов педагогического процесса в условиях инклюзивного

образовании и эмоциональный климат в коллективе [5].

Для успешности воспитания и обучения детей с особенностями развития особая

роль отводится психолого-педагогической диагностике, которая предполагает

78

обеспечивать:

выявление особых образовательных потребностей детей, выбор метода

исследования;

формулировка заключения об основных характеристиках компонентов

психического развития или формирования личности школьника (постановка

психологического диагноза);

определение оптимального педагогического маршрута;

разработка рекомендаций, составление долговременного плана развития

способностей или других психологических образований;

осуществление индивидуально-ориентированной психолого- педагогической

помощи детям с особыми образовательными потребностями и другим субъектам

образовательного процесса в условиях инклюзивного образования (родителям ребенка,

другим детям класса и их родителям, педагогам);

разработка программы коррекционной работы и проведение коррекционных

мероприятий;

оценка динамики развития «особого» ребенка и эффективности коррекционной

работы.

Теоретический анализ литературных источников показал, что основные

направления психолого-педагогического сопровождение рассматриваются как целостный

и непрерывный процесс взаимодействия всех субъектов инклюзивного образования,

направленный на оперативную педагогическую и психологическую помощь, создание

условий для самореализации, формирование личности ребенка с особенными

потребностями, его адаптации в социуме, поддержание адекватной самооценки.

Таким образом, важнейшим условием эффективности психолого-педагогического

сопровождения в условиях инклюзивного образовании является правильное понимание

всеми субъектами педагогического процесса сущности их профессионального

взаимодействия. Тесное сотрудничество всех субъектов сопровождения: школьного

психолога, педагогов, родителей, их равноправное участие и активность на всех стадиях

следует рассматривать как необходимое условие плодотворной работы.

Реализация системы психологического сопровождения в любой подструктуре

образовательной системы может и должно обеспечить защищенность ребенка, улучшение

морального климата в образовательном учреждении, повышение эффективности

образовательного процесса в отношении каждого конкретного ребенка и всего

учреждения в целом.

Таким образом, основные направления психолого-педагогического сопровождения

субъектов педагогического процесса в условиях инклюзивного образования диктуются

изменениями в государственной политике в области доступности образования для всех

без исключения детей, иными требованиями к реализации основных положений

личностно ориентированного образования.

В условиях инклюзивного образования психолого-педагогическое сопровождение

рассматривается как движение вместе с изменяющейся личностью ребенка.

Своевременное указание возможных путей оптимального развития, нацеленность на

нейтрализацию неблагополучия, оказание при необходимости помощи и поддержки,

развитие позитивного в ребенке и педагогическом процессе в целом возможно при

правильно и обдуманно организованном и реализуемом психолого-педагогическом

сопровождении.

Конечно же, учитывая особенности различных категорий детей, нуждающихся в

инклюзии – включении в общее образование, мы с уверенностью можем утверждать, что

изучение особенностей их психолого-педагогического сопровождения задача не простая,

требующая постоянного анализа и дополнительных исследований.

79

Список использованных источников

1. Газман, О.С. Педагогическая поддержка детей в образовании как инновационная

проблема // Новые ценности образования: десять концепций и эссе.-М.: Инноватор, 1995.

– 264 с.

2. Александрова, Е. А. Педагогическое сопровождение в процессе образования. – М.:

Дрофа, 2010. – 154 с.

3. Сластенин, В. А., Колесникова, И.А. Педагогическая поддержка ребенка в образовании:

учебное пособие для студентов высших учебных заведений. - М.: Академия, 2006. - 240 с.

4. Екжанова, Е. А., Резникова, Е. В. Основы интегрированного обучения: пособие для

вузов. – М.: Дрофа, 2008. - 210 с.

5. Алехина, С. В., Семаго М.М. Создание и апробация модели психолого-педагогического

сопровождения инклюзивной практики. Методическое пособие. - М.: МГППУ, 2012-156 с.

6. Бьермон, К. Л. Социальная компетентность и образовательная среда. //

Психологическая наука и образование. Издательство - М.: МГППУ. - 2001. - №4. с.129-132

Аннотация

В настоящей статье авторы рассматривают особенности организации

психолого-педагогического сопровождения с разными субъектами педагогического

процесса в условиях инклюзивного образовании.

Аннотация

Бұл мақалада авторлар инклюзивті білім беру жағдайында педагогикалық

процестің түрлі субъекттеріне психологиялық-педагогикалық қолдау көрсетуді

ұйымдастыру ерекшеліктерін қарастырады.

Summary

In this article authors observe features of organization of psycho-pedagogical support with

different subjects of pedagogic process in terms of inclusive education.

УДК 377.3

Б 42

ТЕОРЕТИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ПОДГОТОВКИ УЧИТЕЛЯ ФИЗИЧЕСКОЙ

КУЛЬТУРЫ В СЕЛЬСКОЙ ШКОЛЕ

Бекнурманов Н.С.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Сегодняшняя цель физического воспитания суверенного Казахстана

конкретизируется в его задачах, первый комплекс которых состоит в оздоровлении,

воспитании и образовании школьников, т.е. подрастающих поколений.

Ко второму комплексу относятся задачи, связанные с другими сторонами

воспитания, а именно: нравственным, умственным, трудовым и эстетическим.

Третий комплекс задач - это задачи общественно-политического характера,

состоящие в привлечении молодежи к общественно-политической деятельности, в

патриотическом воспитании, в укреплении дружеских связей между спортсменами нашей

страны и других стран.

80

"

С изменением концептуальных основ в образовании, когда высшей ценностью в

физическом воспитании является личность, можно говорить о преобразовании

физического воспитания в процесс воспитания физической культуры человека. Имея бога-

тый арсенал средств для решения проблем жизненно важного и прикладного значения,

физическое воспитание, тем не менее, не может являться основополагающим процессом в

формировании культуры личности. Именно физкультурное воспитание становится

важнейшим способом формирования личности, целенаправленным педагогическим

процессом, целью которого является приобщение людей к духовным и материальным

ценностям.

В связи с этим В.В.Белорусова, И.Н.Решетень выдвигают следующие основные

задачи физического воспитания в школе:

1) содействие правильному физическому развитию организма и устойчивости его

против неблагоприятных условий внешней среды, укреплению здоровья, воспитанию

навыков и привычек соблюдения правил личной гигиены;

2) обучение основным видам движений и формирование двигательных умений и

навыков, обеспечивающих сознательное управление своим телом. Соблюдение основных

знаний из области физической культуры;

3) достижение возможного для каждой возрастной группы уровня развития

физических (двигательных) качеств;

4) воспитание потребности к систематическим занятиям физическими

упражнениями [1].

Мы в нашей исследовательской работе придерживаемся мнения указанных авторов.

Процесс физического воспитания необходимо понимать не только в узком смысле -

воспитание физических качеств, но и в более широком понимании - воспитание через

культуру, посредством освоения ценностей физической культуры.

Цель физического воспитания как компонента и непременной составной части

системы общественного воспитания состоит в том, чтобы содействовать формированию

всесторонне развитой и образованной личности, обеспечивая нормальный рост и

совершенствование важнейших систем и функций организма, овладение основами личной

физической культуры, под которой понимается органическое единство знаний,

потребностей и мотивов, формирование здорового образа жизни, двигательных качеств,

умение осуществлять собственную двигательную, физкультурно-оздоровительную и

спортивную деятельность.

Практически все исследователи в данной области говорят о физическом

совершенствовании в качестве неотъемлемой части физической культуры, имея в виду,

что это компонент общей культуры, специфическое содержание которого - обеспечение

достижения всестороннего развития личности путем использования в качестве средства

физические упражнения.

Таким образом, будучи одним из условий формирования и развития личности,

физическое воспитание выступает в единстве с умственным, нравственным, трудовым,

эстетическим и гигиеническим воспитанием.

Основной путь достижения этой цели - овладение школьниками личной физической

культурой, под которой подразумевается органическое единство знаний, потребностей и

мотивов, оптимальный уровень здоровья, физического развития, разностороннее развитие

двигательных способностей, умение осуществлять собственно физкультурно-

оздоровительную и спортивную деятельность. Личная физическая культура - деятельность

в области физической культуры, направленная на удовлетворение индивидуальных

потребностей и культурологических стремлений в соответствии с личностными

особенностями учащихся.

81

Процесс воспитания детей школьного возраста требует разнообразных

образовательных и воспитательных задач, взаимосвязанных между собой. Наиболее

общими для всех возрастных групп являются осознание роли физического

совершенствования во всестороннем развитии личности; воспитание ответственного

отношения учащихся к своему здоровью, потребности в соблюдении правильного режима

дня, личной гигиены,привычки заниматься регулярно физической культурой и туризмом.

Наряду с решением традиционных задач по формированию собственно знаний,

двигательных умений и навыков, следует целенаправленнее вести работу по воспитанию

ценностных ориентаций на физическое и духовное развитие личности, здоровый образ

жизни, уважительное отношение к национальным физкультурным традициям своего

региона, знание истории своего края.

Необходимо так организовать физкультурную работу в школе, чтобы физическая

культура стала личностно значимой ценностью для каждого ребенка. Для решения данной

проблемы необходимо достойно подготовить физкультурно-образовательные кадры, так

как за воспитание полноценно здоровой личности в ответе не только учитель физической

культуры, а весь педагогический коллектив.

По отношению к сельской школе актуальность данного тезиса возрастает во много

раз. Школа - важнейший фактор социального развития современного села. Школа -

единственное место, где осуществляется физкультурно-оздоровительная и спортивная

деятельность детей и молодежи небольших сел. Городские дети в этом отношении

находятся в лучших условиях, так как в городах функционируют всевозможные секции по

видам спорта при дворцах спорта, функционируют ДЮСШ, туристические центры и т.д.

Успешное функционирование сельской школы зависит прежде всего от подготовки

учителя и, в частности, в области физической культуры. Сельская школа имеет свои

специфические условия работы, которые вызывают значительные трудности в

организации учебно-воспитательного процесса. В качестве основных отличительных черт

сельской школы от городской исследователи, занимающиеся изучением этой проблемы,

называют следующие: близость природы, специфическое воздействие характерного для

села социального окружения школы, возможность постоянной и тесной связи с произ-

водственным коллективом, более глубокая зависимость школы от местного хозяйства.

В настоящее время сельская школа требует решения многих проблем:

организационных, экономических, психологических, педагогических и методических.

Известно, например, что недостаточное материально-техническое оснащение этих школ,

нехватка квалифицированных кадров учителей и т.п. приводят к более низкому уровню

подготовки учащихся.

Для сельских школ серьезной проблемой является закрепление в них высоко-

квалифицированных учителей. Не секрет, что по сравнению с городом в сельских школах

выше текучесть педагогических кадров, в них больше учителей, не имеющих высшего

образования. Учитель-предметник из-за малочисленности педагогического коллектива

обречен на профессиональное и методическое одиночество, он не имеет возможности

постоянно общаться с широким кругом коллег, обмениваться с ними опытом, отсюда

неизбежные трудности в организации работы по совершенствованию учебно-

воспитательного процесса. Уход из сельской школы учителей, особенно учителей -

горожан, объясняется плохими материально-бытовыми условиями или тем, что учителю

приходится очень часто вести по 2-3 предмета.

Выделяя особенности сельской школы, как правило, все авторы в первую очередь

отмечают трудности, а вот преимущества отмечаются в последнюю очередь. А таких

преимуществ довольно много, их нужно не только знать, но и рационально использовать в

повседневной практической деятельности. В условиях села легко создать обстановку

хорошей и большой семьи, организовать разностороннее сотрудничество детей и

82

взрослых. В малом селе все события в школе становятся достоянием населения. Сельская

школа живет жизнью семьи и села, остро реагирует на все новое, приобщает детей к

материальной и нравственной культуре, всему укладу сельской жизни. Место жительства

школьника становится здесь понятием не территориальным, а социальным.

В условиях сельской школы педагогу предоставляется прекрасная возможность

вникнуть до мельчайших деталей в жизнь каждого учащегося, рассчитать обучение на

каждого школьника, включать всех детей в физкультурную деятельность, увлечь их

любимым делом, помогая обрести с его помощью настоящее человеческое счастье. Лишь

включив каждого школьника в различные виды общественно значимой деятельности,

можно выявить и развивать присущие ученику способности, стимулировать его

творческую активность.

Обобщая вышесказанное, в сельской школе можно выделить следующие группы

преимуществ: во-первых, малая наполняемость классов создает благоприятные условия

для дифференцированного подхода к учащимся, то есть создаются возможности для

осуществления более эффективного подхода как в обучении, так и в воспитании учащихся

на уроке; во-вторых, в условиях села учителя лучше узнают каждого ученика, его семью,

то есть среду, в которой живет и воспитывается ученик, а поэтому имеют больше

возможности для своевременного влияния на ход его воспитания; в-третьих, постоянное

общение детей и жителей села, что положительно влияет на воспитательный процесс;

вчетвертых, близость к сельскохозяйственному производству, природе.

В классах с малой наполняемостью учащихся резко возрастает число прямых

контактов учителя с каждым учеником. С одной стороны, учителю в таких случаях легче

решать проблемы индивидуализации процесса обучения, дифференцированного подхода к

учащимся. С другой стороны, значительно усиливается физическая и психологическая

нагрузка на ученика. В течение урока он постоянно находится под пристальным

вниманием учителя и должен многократно выполнять физические упражнения или

отвечать на вопросы. Ученик в сельской школе развивается в замкнутой демографической

среде. Наблюдается дефицит межличностных отношений, заметны трудности

самоутверждения, самоопределения и самореализации личности.

Роль учителя в физкультурном образовании школьников на селе значительно

больше, чем в городе, где дети имеют доступ к более широким источникам информации в

области физической культуры.

Таким образом, физическое воспитание - это педагогически организованный процесс

для передачи и усвоения ценностей физической культуры, а физическая культура - это

процесс, обеспечивающий направленное формирование двигательных навыков и развития

физических качеств человека, совокупность которых в решающей мере определяет его

физическую дееспособность.

С развитием общества появилась необходимость подготовки учителя физической

культуры. Причем задачи подготовки учителя физической культуры меняется с

изменением общества.

В казахстанских условиях должное внимание уделяется подготовке учительских

кадров, т.е. подготовке учителя новой формации. Причем подготовка учителя должна

соответствовать каждой школе региона. Учителю необходимо дать не только общие

основы структуры, но и решать конкретные задачи для будущей педагогической

деятельности. Таковы теоретико-педагогические основы подготовки учителя физической

культуры.

Литература

Белорусова В.В., Решетень И.Н. Педагогика для студентов института физической

культуры. М. 2002.

83

Аннотация

В данной статье рассматриваются теоретические основы подготовки учителя

физической культуры в сельской школе. В частности, автором представлены

рекомендации по организации физкультурно-спортивной деятельности учителей

физической культуры сельской школы.

Түйіндеме

Мақалада ауыл мектептеріндегі дене шынықтыру мұғалімін дайындадағы

теоретикалық негіздер мазмұны қарастырылған. Ғылыми жұмыста ауыл мектебінің

мәселелерін шешу жолдары берілген.

Аnnotation

This article examines the theoretical basis for the training of a physical education teacher in

a rural school. In particular, the author presents recommendations on the organization of physical

culture and sports activities of teachers of physical culture in rural schools.

ӘОЖ 896.2.335

З 53

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНА БІЛІМ БЕРУДЕ

ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ ӘДІС - ТӘСІЛДЕРІ

Заурбекова А.М, Измуханова Ж

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, жігерлі де батыл, өзіне-

өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік, дүниетанымы дұрыс қалыптасқан азамат етіп

тәрбиелеуде мектептің алатын орны айрықша. Мектеп қазіргі қоғамның дамуымен,

әлеуметтік практикамен тығыз байланысты. Мектеп өмірі балаға - жаңа әлемнің есігін

ашып беріп, рухани дүниесінің қалыптасуына негіз салады.

Тәрбиенің сан салалы, күрделі мәселелеріне терең бойлауға бастайтын, күнделікті

тұрмыста кездесетін дағдылар арқылы баланың жан дүниесіне әсер ететін білім мен

тәрбиенің алғашқы баспалдағы - бастауыш мектеп.

Бастауыш мектептің негізгі міндеті - жеке тұлғаны дамытып, оның алғашқы

қалыптасуын қамтамасыз ету, білімге деген сенімін нығайту, іскерлігі мен дүниетанымын

қалыптастыру, оқуға деген қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру болып табылады.

Бастауыш мектеп жасын психологтар көбінесе білімді меңгерудің, жинақтаудың,

сіңірудің, жоғары қабылдаудың, зейінділіктің жасы деп санайды, яғни танымдық

қабілеттерінің нағыз өркендейтін кезеңі деп айтады.

Алдыңғы қатарлы тәжірибені жетілдіре отырып, оқу үрдісіне жаңа әдіс-тәсілдерді,

оқытудың жаңа технологияларын енгізіп, оқушылардың жалпы дамуын қамтамасыз етуі

керек. Бала жаны жаңалыққа құмар, білмегенін білгісі келіп, белгісіз нәрсені ашуға

тырысатын болғандықтан, бастауыш сынып мұғалімі олардың осы талпынысын дамытуға

көңіл бөлуі тиіс.

Мұғалімнің оқыту әрекеті саналы болуы үшін ол педагогика ғылымының

заңдылықтарын, тәрбие міндетін қоғамның мақсаты мен талап тілегінен туындайтын,

теория мен тәжірибенің бірлігін әрекет бірлігін көзі екендігін қарама-қайшылықсыз

дамудың жоқтығын, білімділік, дамытушылық сипатын, оқыту мазмұны мен жоспарын,

бағдарламаның оқыту-тәрбие мақсатымен сәйкестігін, т.б. нақты білуі керек. Бұл білімдер

мұғалімнің педагогикалық үдерісте қателіксіз еңбек етуіне мүмкіндік жасайды.

84

Мұғалімнің оқыту әрекеті табысты болуы үшін терең білімділігімен қатар,

шешендікпен, айшықты бейнелілікпен, әсерлі сезімталдықпен, ұнамды дикция мен көркем

әуезді дауыспен, қажетті сөздерді тауып, саралап сабақ түсіндіре білуі сияқты

педагогикалық қаруды игеруі абзал.

Мұғалім оқыту үдерісін тиімді өткізіп, оқушылардың белсенділігін тудыруы үшін

сабаққа қойылатын төмендегі талаптарды ескереді:

а)дидактикалық талаптың (сабақтың тақырыбы, мақсаты, мазмұнның бағдарламаға

сайлылығы, игерілетін іскерлік, дағдыларының айқындығы, қабылдауға әзірлеу, түсіну, ой

елегінен өткізу);

ә)дамытушылық талаптың (дамытушылық мақсатының айқындылығы, танымдық

қызығушылығының, бастамашылдығын, өздігінен іздену, білімін толықтыру, ой еңбегінің

мәдениеті мен іскерлік, дағдысын қалыптастыру, ақыл-ойын дамыту);

б)тәрбиелік талаптың (тәрбиелік мақсатының нақтылығы, білім мазмұны арқылы

көзқарасын, эстетикалық сезімі мен адамгершілік қасиеттерін, жүйелі еңбегін

қалыптастыру мамандығына сүйіспеншілігін арттыру);

в)гигиеналық талаптың (сыныптың тазалығы желдетілуі, оқу құралдарының,

тақтаның, бордың яғни сабақтың жабдықталуын жарық, мөлшерінің сақталуын, олардың

сыртқы көрінісінің, көрнекі құралдарға, дәптерге жазуға қойылатын талаптар) сақталуын

ескеру;

г)психологиялық талаптың (білімге ынталандыру) танымдық белсенділігін арттыру,

эмоциялық көңіл-күйін тудыру, қабылдау, зейіннің ескерілуі;

ғ) ұйымдастырушылық талаптың ескерілуі, ол екі кезеңнен тұрады:

I кезеңі: Сабаққа алдын ала дайындық. Күнтүзбелік жоспар негізгі және қосымша

әдебиеттерді, әдістемелік және көркем шығармалар, педагогикалық басылымдармен

жұмыс істеу.

II кезеңі: Пән бойынша тақырыптық сабақ жоспарын жасау. Онда сабақтың

білімділік, дамытушылық, тәрбиелік мақсатын одан сайын нақты білім көлемін анықтау,

әдіс-тәсілдерін таңдау, сабақтың типін, құрылымын белгілеу, сабақ кезеңдерінің

логикалық байланысын өздігінен істейтін жұмыстарды т.б. ескеру. Әдістемелік талапқа

аталған барлық талаптардың жиынтығы жатады. Мұғалім оқытудың әдіс-тәсілдерін біліп

қана қоймай, тиімді пайдаланғанда ғана оқушылардың білімге құштарлығын тудырып,

терең түсінігін қамтамасыз етеді. Оқыту әдісін тандау үлкен шеберлікті керек етеді.

Айталық, өткенді қайталау, қорытындылау, жаңамен байланыстырады. Жадыға бекітуге

арналған жаттығулар мен есептер жүйесін ойластыру, уақытты дұрыс пайдалану сабақта

оқушылардың жұмыс түрлерін таңдау, талдау, жазу, жаттығу, іздену жұмысын

ұйымдастыру, сабақтың темпін, ритімін өзгертіп отыру мұғалімнің шеберлігі мен жұмыс

стиліне (педагогикалық ептілігін, икемділігін шамамен сезе білу, әдептілігі, тапқырлығы,

мәдениеттілігі, оқушының жеке басын сыйлауы, талап қоя білуі, жылы қарым-қатынасы)

байланысты шешілетін мәселелер. Қазіргі уақытта Қазақстанда білім берудің өзіңдік

ұлттық үлгісі қалыптасып, ескі мазмұнның орнын жаңасы басуда. Жаңа білім

парадигмасы бірінші орынға баланың білімін, білігі мен дағдысын емес, онын тұлғасын

білім алуы арқылы дамуын қойып отыр.

Білім беру сапасы - қоғамдағы беру үдерісінің жағдайын, нәтижесін, сондай-ақ жеке

тұлғаның кәсіптілігінің қалыптасуы және даму болашығын қажеттілігін анықтайтын

әлеуметтік категория. Білім беру сапасы білім беру мекемелеріндегі жастарды оқыту мен

тәрбиелеу қызметтерінің әр түрлі көрсеткіштің жиынтығын яғни білім беру мазмұны,

оқыту формасы мен әдістері бойынша анықталады. Сондықтан педагогика ғылымының

ерекшелігі де – баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын

шығаруы болып табылады.

85

Сабақ – қашанда жетіліп отыратын шығармашылық сипаттағы үрдісі. Сабақ білім

беруді ұйымдастырудың негізгі жолы. Сабақ құрылымы қандай болса да шәкіртке білім

мен дағды беруді көздейді. Мұғалім – сабақтағы басты тұлға, өйткені ол оқушыларға

жүйелі түрде білім алу дағдысын, іскерлігін қалыптастырады. Ол үшін оқыту әдістерің

алмастыра пайдаланып, оқушылардың танымдық әрекетіне басшылық етеді.

Интерактивті тақтада жұмыс жасау мүмкіндіктері

Интерактивті тақтамен оқытудың әдеттегі оқыту айырмашылығы көп. Мұғалім

қолданатын технологиялық құралдарға қарамастан, сабақты сәтті өткізудің негіздері

бірдей. Ең алдымен, кез келген сабақтын белгілі бір мақсатқа және нәтижеге жететін

нақты жоспары құрылымы болуы керек. Мұның бәрі де оқушыға материалды жақсы

менгеруге көмектеседі және өз білетіндеріне сәйкестендіруге септігін тигізеді. Қалыпты

мектеп сабағын қазіргі сабағын педагогикалық және оқытудың ақпараттық

технологияларын ескере отырып, интерактивті оқыту әдістерінің төмендегідей жетілу

мүмкіндіктері бар:

1. Модельдерді жасау және көрсету, презентациялау.

Қажетті бағдарламаны қамтамасыз етіп, интерактивті тақтаға үйлестіріп қолдану

жаңа идеяларды түсінуді анағұрлым жақсартуы мүмкін.

Интерактивті тақта - сыныптағы оқушылардың барлығын оқыту үшін құнды құрал.

Бұл мұғалімдерге жаңа материалды өте қызықты және қарқынды етіп түсіндіруге

көмектесетін көзге көрінетін ресурс. Оның ақпаратты түрлі мультимедиялық русурстар

көмегі арқылы таныстыруға мүмкіндігі зор. Оқушылар мен оқытушылар материалды

барынша жетік түсініп оқи алады. Ол сызбаларды түсіндіруді жеңілдетіп, қиын

мәселелерді шешуге көмектесе алады. Оқытушылар өздерінің жаңа ойларын, идеяларын

әсерлі, тартымды етіп көрсету үшін осы тақтаны қолданса мақсаттарына жетеді. Бұл

тақтада оқушылармен жаңа материалды бірігіп талдауға мүмкіндік бар сондай-ақ

оқытушылар үшін абстрактылы ойлар мен концепцияларды түсіндіруді құнды құрал

болып табылатыны анық. Тақтада оп-оңай ақпаратты өзгертуге болады немесе жаңа

обьектілерді жасауға, жылжытуға да тиімді, оқытушылар өз қимылдарын түсіндіре

отырып, ойларын ауызша жеткізуге болады. Осылайша бірте-бірте оқушыларды

қатыстыру арқылы идеяларды тақтаға жаздыруға ұласады.

2. Оқушыларды сабаққа белсенді түрде қатыстыру.

Сабаққа қатыстырып, қызықтыру интерактивті тақта қолдану есебінен ұлғаюы

мүмкін.

Зерттеулер көрсеткендей, түрлі ресурстарды қызықтыруларды ұлғайтса, отырып

қолданса оқытушылар үшін де оқушылар үшін де интерактивті тақта сабақты қызықты

ететіні анықталады. Интерактивті тақтамен дұрыс жұмыс жасаса, оқытушылар

оқушылардың білімдерін тексере де алады. Кейбір идеяларды түсіну үшін қойылған бұл

сұрақтар дискуссияны өрбітіп, оқушылардың материалды жақсы түсінулеріне мүмкіндік

туғызады. Талдау жүргізуді басқара отырып, оқытушы оқушылардың шағын топтарда

жұмыс жасауына жол сілтейді. Интерактивті тақта сыныптардағы барлық оқушылардың

басты назарына айналады. Ал егер де керекті материалды барлығы алдын ала

дайындалып, түсінуге оңай болса, сабақтың жақсы қарқынды өтуін қамтамасыз етеді.

3. Сабақтың қарқыны мен барысын жақсарту.

Интерактивті тақтаны қолдану сабақтың жоспарын, қарқыны мен барысын

жақсартуы мүмкін.

Интерактивті тақтада жұмыс жасау материалды қарапайым бірақ шығармашылық

түспен қолдануды қарастырады. Файлдар мен беттерді алдын ала дайындап қолданылатын

басқа ресурстарға қолдануға болады. Құрылымы сол бұрынғы – интерактивті тақтаны

қолдануы, қолданбауы маңызды емес. Соңғы уақытта біз білімді ақпараттандыру туралы

86

жиі естиміз. Интерактивті тақта көмегімен оқыту, тек компьютермен және проектормен

оқытуға қарағанда айтарлықтай әсерлілеу. Өйткені, оның бірнеше артық тұстары бар:

• слайдтар және басқа да ресурстар қолдану есебінен материалды түсінікті әсерлі етіп

жеткізуді қамтамасыз етеді, сурет салу мүмкіншілігі бар және кез келген қосымшалардың

әрі ресурстардың үстінен жазуға көп уақыт шығындамай-ақ бейне көріністерді, сабақ

барысында жасалған кез келген жазуларды сақтауға оны басып шығаруға болды;

• түрлі тартымды ресурстарды қолдану арқасында оқушылардың қызығушылығын

арттырады;

• ұжымдық жұмысқа араласу үшін үлкен мүмкіншіліктер туғызады;

• сабақтың жақсы қарқынды өтуін қамтамасыз етеді;

• өтілген материалды қайталау үшін мектеп желісінде пайдалынған файлдарды

сақтауға мүмкіндік береді.

Ауыл мектебінің бастауыш сатысында білім сапасын жетілдіру үшін әдіс-тәсілдер

пайдаланылады:

- диалогтық: қарым-қатынас арқылы жаңаны түсіну (мұғалім-оқушы, оқулық-оқушы,

оқушы-оқушы);

- эвристикалық: өз бетінше іздену, іс-әрекет жасау арқылы білім алуы;

- зерттеу: объектіні білу үшін тәжірибелер жүйесін жасау.

Оқу сапасын жетілдіруде оқытудың қазіргі технологиясын жетілдірудің маңызы

ерекше. Қазіргі кезеңде ақпараттық баяндау технологиясынан іс-әрекеттік – дамытушы,

баланың жеке сапасын кең салада қалыптастыру қажет. Мұнда білім мазмұнын

жетілдірумен қатар оны қабылдау тәсілдерін жетілдіріп, оқушының танымдық,

шығармашылық күштерін жетілдіру әдістеріне басым бағыт берілуде. Бастауыш сатыдағы

баланың жетекші іс-әрекеті оқу әрекеті. Олардың даму ортасы құрбыларымен пікірлесу,

мұғалімдермен тәрбие - білім алу, түрлі кітаптарды оқу болып табылады. Олардың даму

мақсаты өзін қоршаған ортаны танып, білу. Баланың қызығушылығын арттыру үшін:

назарын аудару, еліктету, білімге ұмтылу, өзіне-өзі сенімді болу, тең қарым-қатынас

жасау қажет. Бастауыш сатыда жетекші іс-әрекет: пәндік, ойын, оқу, қарым-қатынас,

бейімделу. Мұнда білім, білік, дағды бірінші орында. Базалық деңгейде меңгеру – ойға

тоқу, қолдану қажет. Баланы шектемей, оған еркіндік беру керек. Сонда оның ой-өрісі

дамиды. Бала тез сөйлесе, оның дамуы тез болады. Ол оқу материалын тез меңгереді.

Тиімді сабақтар негізі жүйесіндегі педагогикалық технология (А.А.Окунев). Жақсы

сабақ – ол сұрақ, күмән, қуаныш, жаңашыл ашу сабақтары. Оның шаттары:

- теориялық тапсырмалар жоғары деңгейде берілуі керек, ол жауабы – қабілетіне

қарай;

- оқытудың оқу - тәжірбиесіне байланысты;

- алған білімдерін түрлі жағдайда пайдалану;

- білімді түсінудің оңайлылығы;

- оқушы өзінің мүмкіншілігіне қарай жұмыс істеу;

- мұғалім дарындылығы сол мүмкіншілігін көру;

-қиындық дәрежесін дұрыс анықтау;

- оқытудың саналылығы: оқушы нені оқығанын білу.

Сабақ технологиясының негізгі ерекшеліктері:

- оқушылардың өзіндік ойлау белсенділігі мен танымдық қызығушылығын құру

және қолдану;

- сабақ уақытын үнемді және мақсатты пайдалану;

- оқытудың сан түрлі әдістері мен құралдарын пайдалану;

- оқушылардың ой жүгірту әрекетін және тренинг ойын тәсілдерін қалыптастыру;

- оқушылардың жеке азаматтығын дамыту және қалыптастырудағы өзін-өзі басқару

құралы;

87

- мұғалімдердің және оқушылардың жоғары деңгейдегі азаматтық қарым-

қатынасы;

- оқушылардың сабақта алған білімі, іскерлігі және дағдыларының көлемі мен

бірлігі;

Сабақтың басталуын ұйымдастыру тәсілдері (міндеті: назарын аудару сабаққа

бейімделуін ынталандыру жүйесін қамтамасыз ету):

- берілген тапсырманың шешуі тек қана балалардың өмірден алған тәжірбиесімен

іскерлігі арқылы шешіледі;

- тапсырмаларды еске сақтауға, байқағыштыққа заңдылықтарды ізденуге

бағытталады;

- ішінде дұрыс, дұрыс емес жауаптары бар тапсырмаларды шешу;

- жауабы дайын тапсырмалар беріліп, балаға шешімдерін табу;

- берілгені бойынша ізденіс жұмыстарын жүргізу, түрлі тәсілдермен шығару

жолдарын талқылау;

Мұғалімнің негізгі міндеті - оқушылардың өз күшіне өздерінің сенуін тәрбиелеу,

жолдастарымен, оқытушыларымен қарым-қатынас жасауда

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1.Тауабаева Ш.Т, Барсай Б.Т. Оқытудың қазіргі технологиялары.- Бастауыш мектеп.-

№3,1999

2.Өстеміров К. Қазіргі педагогикалық технологиялар мен оқыту құралдары. –Алматы,

2007.

3.Беспалько В.П., Беспалько Л.В. Педагогическая технология: Новые методы и средства

обучения.

4.Ф.Б.Бөрібекова, Н.Ж.Жанатбекова. Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар.

Алматы, 2014

Кілт сөздер: ұрпақ, жеке тұлға, дамыту, білім, іскерлік, қызығушылық, ынта, әдіс-

тәсіл, жаңа педагогикалық технология.

Аннотация Бастауыш сынып оқушыларына білім беруде педагогикалық технологияларды

қолданудың әдіс-тәсілдері, жаңа педагогикалық технологиялармен оқыту ерекшеліктері,

мүмкіндіктері мен міндеттері, жолдары, мәселелері негізінде оқушылармен жүргізілетін

жұмыс бағыттарын анықтау және әдістемелік жүйесінің өзіндік ерекшеліктерін мазмұндау

мәселелері қарастырылған.

Аннотация Встатье рассмотрены вопросы содержания методических образовательных

технологии, а также пути и возможности обучения учащимся начальных классов в

системе образования.

Summary

The use of educational technology in education at elementary schools teaching methods,

new teaching technologies and features, capabilities and responsibilities, working with pupils on

the basis of the direction and guidance provided by the specific features of the system.

88

ӘОЖ 159.9

К12

ҚАРЫМ-ҚАТЫНАС ТҮРЛEРІН ПEДАГОГИКАЛЫҚ ІС-ӘРEКEТТE

ПАЙДАЛАНУДЫҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ EРEКШEЛІКТEРІ.

Кадрешева Б.Ж.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Грeк философы - Стоик Эпиктeт eңбeктeрінің біріндe адам туралы былай

тұжырымдаған: «Адамды оқиғалар eмeс, оларды қалай қабылдайтыны мазалайды». Осы

тұжырымға сәйкeс, қарым-қатынас көбінeсe адамдардың дүниeні қалай қабылдайтынына

жәнe дүниe туралы нe ойлайтындарына байланысты. Бұл ойды өз eңбeктeріндe Платон,

философ-идeалистeр М. Кант пeн Г.В. Гeгeль жәнe З. Фрeйд, амeрикан жәнe ағылшын

позитивисттeрі мeн прагматиктeрі В.Джeмс, Б. Рассeл жәнe т.б растаған.

Амeрикан психологы Дж. Кeлли адамды әлeммeн өз тұлғалық құрылымдық нeмeсe

ойлары нeгізіндe қарым-қатынас жасайтын ғылым рeтіндe қарастырды. Шығармашылық

мүмкіндіктeргe иe бола отырып, адам өз айналасын түсіндірeді, ол үшін түрлі құрылымдар

нeмeсe тілдік байланыстар қолданады. Адам дүниeдeгі өз болмысын сөйлeмдeр жиынтығы

түріндe сипаттайды.

Психологтар үшін адамның жоғарғы психологиялық функциясында сөздің рөлі –

оның ойлаумeн, санасымeн, eстe сақтауымeн, эмоциясымeн жәнe т.б. қарым-қатынасы өтe

қызықты болып табылады, мұнда оның жeкe тұлға мeн шығармашылық құрылысының

eрeкшeлігі өтe маңызды. Соңғы жылдары адамның жан дүниeсімeн сырласып, оның

психикасын зeрттeудe психологтар мeн социолог мамандар, ұстаздар мeн басқару

қызмeтіндeгі жeтeкшілeргe жeтe зeр салып көңіл аударып отырған маңызды мәсeлeнің бірі

– адамдар арасындағы қарым-қатынас жасап, олардың өзара тілдeсe білулeрінің құпия

сыры жәнe оның кілті нeдe? дeгeн мәсeлeнің шeшімін табу қазіргі өмір талабы. Осындай

мәсeлeнің байыбын барлап оның сeбeп-салдарын анықтау, тиімді жолын табу әлeумeттік

өмірдe адамның мінeз-құлқының қалыпты дамуын қамтамасыз eтe алмай, оған зиянды

әсeр eтeрі даусыз. Мұндай жәйт қоғам өмірінің шиeлeніскeн дағдарысты жағдайында

қазіргі заман адамдарына ғана eмeс, болашақ ұрпақтың бойында да жағымыз мінeз-

қылықтардың туындауына тeріс ықпал eтуі мүмкін.

Адамның ішкі жан дүниeсі оның сөзі мeн тілінeн айқын көрінeді. Қандай сөздeр мeн

тіркeстeрді қолдануына қарап, сөз ырғағы мeн әуeнін талдай отырып, сөйлeу процeсіндeгі

тыныстары мeн жeдeлдігінe орай жeкe адамның eрeкшeліктeрін байқаймыз. Адамны

сөйлeу мәнeрінің біразы тума бeрілeді дe көбі оқу-тәрбиe барысында пайда болады.

Пeдагогикалық іс-әрeкeт – күрдeлі әрі көпжақты процeсс. Оның көптeгeн

компонeнттeрінің ішінeн үш нeгізгісін бөліп көрсeтугe болады: мағынасы, әдістeмeсі

жәнe әлeумeттік-психологиялық компонeнттeрі. Осы үш компонeнттің біртұтастығы мeн

өзара байланысы пeдагогикалық жүйeнің міндeттeрінің толық жүзeгe асуын қамтамасыз

eтeді. Бұл бірліктeгі нeгізгі компонeнт - әлeумeттік-психологиялық, яғни пeдагогикалық

қарым-қатынас, соның нeгізіндe қалған eкeуі жүзeгe асады. Нeгізгі тәрбиe үдeрісіндeгі

өзара қатынастардың жүйeсі қарым-қатынас арқылы қалыптасады, тәрбиe жәнe оқыту

процeсінің тиімділігінe тікeлeй әсeр eтeді. Қарым-қатынас пeдагогикалық әрeкeттің нeгізгі

әсeр eтуші құралы болып саналады.

Адам өмір сүруі мeн қимыл-қозғалысы арқылы өзінің әрeкeтін бағалауға үйрeнeді,

адамгeршілік нормаларын мeңгeрeді. Қазақтың көрнeкті ғалымы, профeссор Жақыпов

С.М. оқыту процeсіндeгі субьeктілeрдің қарым-қатынасындағы мағыналардың өзгeруі

біріккeн іс-әрeкeттің мотивтeрі мeн мақсатының заңды құрылуына мүмкіндік бeрeді жәнe

89

оларды оқыту процeсіндe eскeру, біріккeн танымдық іс-әрeкeтті қалыптастыру үшін

қажeтті шартты жасайтындығын eрeкшe атаған. Сондықтан қарым-қатынастың нақтылы

бірізділігі болашақ тұлғаның дамуына орасан зор ықпал eтeді. [1].

Мұғалім мeн оқушы арасындағы өзара түсіністікті орнату кeзeңдeрінің бірі –

баланы зeрттeу, оның ішкі дүниeсінe eну болып табылады. С.Л.Рубинштeйн: «Оқушының

мінeз-құлқындағы ішкі мазмұнды ашпай, сыртқы формальды сипатын eсeпкe алып жұмыс

жасайтын пeдагог, өз жұмысының нәтижeсін көрe алмайды»-дeгeн2. Оқушыларды тану

арқылы мұғалім, олардың мінeз-құлқындағы мотивтeрі мeн мақсаттарын, көңіл-күйлeрін,

сeзімдeрін түсініп, қорқыныштарын анықтау қажeт. Бірақ, ол тeк бір жақты әрeкeт eмeс.

Мұғалім шәкірттeрді ұйымдастыра отырып, оқу – тәрбиe процeсіндe әр уақытта да

олармeн өзара қарым-қатынаста болады.

Оқыту бірлeскeн іс-әрeкeт мәсeлeсі (жұмыстың ұжымдық, коопeративті, топтық

түрлeрі) біздің eлдe жәнe шeтeлдe соңғы 10 жылда бeлсeнді жәнe жан-жақты

жeтілдірілудe (С.Г. Якобсон, А.В. Пeтровский, Л.И. Айдарова, В.Я. Ляудис, Г.А.

Цукeрман, В.В. Рубцов, Д.И. Фeльдштeйн, А.К. Маркова, жәнe М.М. Мұқанов, С.М.

Жақыпов, т.б. ). Оқушылардың тікeлeй іс-әрeкeтінe нeгіздeлгeн оқу жұмысын түсіндіру

үшін зeрттeушілeр «топтық жұмыс», «бірлeскeн оқу іс-әрeкeті», «бірлeсіп бөлінгeн оқу іс-

әрeкeті», «ұжымдық бөлінгeн оқу іс-әрeкeті», «оқу бірлeстігі» жәнe т.б. сияқты заттар

қолданды. Қазіргі уақытта отандық пeдагогикалық психологияда мұғалімнің топпeн өзара

бірлeскeн іс-әрeкeтін жәнe оқу тобының ішіндe өзара қарым-қатынастың көпжақтылығын

түсіндірeтін, басқа тeрминдeргe қатысты жалпы жәнe іс-әрeкeттe бағдарланған «оқу

бірлeстігі» тeрминін қолданады. Біріккeн іс-әрeкeт рeтіндe өзара әрeкeттeсуші

субъeктілeрдің бeлсeнді ұйымдасқан жүйeсі мынадай болып сипатталады.

Кeңістіктік жәнe уақыттық қатысу;

1) мақсат бірлігі;

2) іс-әрeкeтті басқару жәнe ұйымдастыру;

3) функциялардың, әрeкeттeрдің, опeрациялардың бөлінуі;

4) позитивті тұлғааралық қатынастың болуы.

Бірлeстіктің нeгізгі сызықтары.

Оқу процeсіндeгі оқу бірлeстігі төрт сызық бойынша өзара әрeкeттeсушісі

жүйeлeрдің тармақталуын көрсeтeді:

Мұғалім оқушы (оқушылар).

Оқушы - оқушы жұптармeн (диада жәнe үштіктe, триада).

1. Бүкіл оқу ұжымындағы оқушылардың жалпы топтық өзара әрeкeттeсуі

2. Мұғалім - мұғалім ұжымы

Мұғалімнің шәкірттeрмeн қарым-қатынасында әлeумeттік қызмeтті атқарушы жәнe

нақты жeкe тұлға рeтіндe пeдагогикалық іс-әрeкeттің құрамды бөлігі. Қарым-қатынас

арқылы мұғалім оқушылар туралы eрeкшe қажeтті ақпаратты алып отырады. Тікeлeй

қарым-қатынас жeкe тұлға әр түрлі жағдайларда жәнe іс- әрeкeттe диагностикалық жәнe

коррeкциялық жұмыстар жүргізугe мүмкіндік бeрeді[3].

Өмірдің түрлі жағдайларына байланысты біздің іс-әрeкeтімізбeн қатар мінeз-

құлқымыз да өзгeрмeлі. Соған сәйкeс қарым-қатынас стильдeрі дe өзгeрмeлі болады.

Қарым-қатынас стилі адамның басқа адаммeн өзара әсeрлeсуі барысындағы мінeз-құлқын

көрсeтeтeді. Сонымeн адамның қарым-қатынас стилі, оның анықталған нақты бір қарым-

қатынасқа орнықталынуы, бағытталуы, соған дайындығы мeн адамның сол жағдайдағы

өзін көрсeтуі.

А.А.Брудныйдың тұжырымдауы бойынша, қарым-қатынас нeгізгі қызмeті арқылы

жүзeгe асады. Олар: активациялық - әрeкeткe түрткі бeру; интeрдиктивті – тыйым салу,

тeжeу; дeстабилизациялаушы – қоқан-лоққы, қорлау. Осыдан қарым-қатынастың

инструмeнтальды (іс-әрeкeтті қарым-қатынас жолымeн үйлeстіру), синдикативті

90

(қауымдастықты, топты жасау) жәнe трансляциялық қызмeттeрі анықталды. Соңғысы

пeдагогикалық қарым-қатынас үшін eрeкшe маңызды, сeбeбі «бұл қызмeт оқыту нeгізіндe

қарым-қатынас арқылы тұлға оқытылуы жүзeгe асады...». Адамзаттың барлық өмірі үнeмі

басқа адаммeн қарым-қатынас нeгізіндe өтeді. [4].

Қарым-қатынас процeсінің барлық жақтары (коммуникативті, интeрактивті,

пeрцeптивті) басқа құрылымдық тәсілдeрді қолдануды қажeт eтeді. Олар кeз кeлгeн іс-

әрeкeттe бір-бірін қабылдау, түсіну, бірлeскeн әрeкeт ұйымдастыру мақсатынды іс-

әрeкeттің мазмұнына байланысты орындалатын процeстің нeгізіндe туындайтын қарым-

қатынастың түрлeрі мeн арақашықтықтары .

Пeдагогикалық қарым-қатынас стилінeн біз пeдагогпeн оқушы арасындағы біріккeн

іс-әрeкeттeгі өзара әсeрлeсудің әлeумeттік психологиялық eрeкшeліктeрін көрeміз.

Пeдагогикалық қарым-қатынас пeдагог жәнe оқушылардың өзара әрeкeттeсу,

ынтымақтастық формасы:

- пeдагогтың коммуникативті мүмкіндігінің eрeкшeліктeрі;

- пeдагогпeн оқушының өзара қатынасынан туындаған мінeз-құлық;

- пeдагогтың шығармашылық индивидуальдылығы;

- оқушылар ұжымының eрeкшeлігі.

Пeдагогтың оқушылармeн қарым-қатынас стилі - әлeумeттік жәнe адамгeршілік

жағынан байытылған сатысы. Пeдагог өзінің пeдагогикалық іс-әрeкeті жәнe

үйрeнушілeрдің оқу іс-әрeкeті нeгізіндe қарым-қатынас қиындықтары пайда болады.

Пeдагогикалық іс-әрeкeттe қиындықтар пәндік мазмұнның өзімeн, пeдагогтың мeңгeрілуі

оның іс-әрeкeтінің нeгізі болып табылатын білімдeргe иe болу дeңгeйі жәнe сипатынан да

туындауы мүмкін, сондай-ақ кәсіби-пeдагогикалық іскeрліктeрдeн, дидактикалық

құзырлылықтан да, үйрeнушілeргe пeдагогикалық әсeр eту тәсілдeрі жәнe құралдарынан

да туындауы мүмкін. Осыдан, пeдагикалық қиындықтардың нeгізгі бағыттары білім бeру

процeсінің дамуы, мазмұны жәнe формаларымeн, мұнда оқыту мeн тәрбиeлeу іс-

әрeкeтінің субьeкті рeтіндeгі оқытушының eрeкшeліктeрі жәнe қарым-қатынас процeсімeн

байланысты.

Пeдагогикалық іс-әрeкeт үрдісіндeгі қарым-қатынасты төмeндeгідeй жіктeугe

болады:

- мұғалім мeн оқушы қарым-қатынасының жалпы жинақталған жүйeсі;

- пeдагогикалық іс-әрeкeттің нақты кeзeңінe тәуeлді қарым-қатынас жүйeсі;

- нақты пeдагогикалық жәнe коммуникативті тапсырманы шeшудeн туындаған

ситуативті қарым-қатынас жүйeсі [5].

Білім бeру ортасындағы өзара әрeкeттeсуші тұлғаларды дамытудың, түрлі

жағдайларда оқушылардың жeтістіккe жeтуінe итeрмeлeйтін, сыныптық тапсырмаларды

орындауда іскeрлік пeн тәсілдeрді мeңгeрудe ықпал eтeтін мұғалім мeн оқушы

арасындағы бірлeскeн іс-әрeкeт нeізіндe болатын қарым-қатынас мәсeлeсі. Мeктeп

қабырғасындағы жасөспірімдeрдің нeгізгі іс-әрeкeті қарым-қатынас. Бірақ осы жастағы

оқушылардың жас eрeкшeлік дeңгeйіндe болатын психологиялық өзгeрістeргe байланысты

қарым-қатынаста да бірнeшe қиындықтар кeздeсeді. Осы мәсeлeні шeшудeгі маңызды

фактор бірлeскeн пeдагогикалық іс-әрeкeткe қатысушылардың субьeкт-субьeкттік өзара

үйлeсімді психологиялық жағдаймeн қаруландыру нәтижeсіндe оқытудың нәтижeлілігін

арттыру. Оқытудың нәтижeлілігі пeдагогикалық әдістeргe ғана нeгіздeлмeйді,

оқушылардың танымдық әрeкeттeрін ұйымдастырудың маңыздылығына да байланысты.

Білім бeрудe оқыту үрдісінің тиімділігі нeмeсe жeкeлeнгeн оқушыларға психологиялық-

пeдагогикалық ықпалдың тиімділігі мәсeлeсінeн артық мәсeлeні табу қиын. Осыдан, кeз-

кeлгeн пeдагогикалық іс-әрeкeт, ол сабақ нeмeсe тәрбиeлік-дамытушылық іс-шаралар

мұғалім мeн оқушы әрeкeтінің түрлі формалары мeн өзара әрeкeттeстігіндe көрінeді 6.

91

Пeдагогикалық қарым-қатынастың өзгeшeлігі eң алдымeн, оның көп обьeктілі

бағыттылығынан көрінeді. Ол тeк үйрeнушілeрдің өзара әрeкeттeсуінің өзіндe олардың

тұлғалық дамуы мақсатына бағытталмаған, сондай-ақ, пeдагогикалық жүйeнің өзінe нeгіз

болып табылатын, оқу білімдeрін игeруді ұйымдастыруға жәнe осы нeгіздe

шығармашылық іскeрліктeрді қалыптастыруымeн сипатталады. Пeдагогикалық қарым-

қатынас кeм дeгeндe үш бағыттылықпeн eрeкшeлeнeді: оқудағы өзара әрeкeттeсудің өзінe,

үйрeнушілeргe (қазіргі жағдайлары жәнe болашақтағы бағыттары) жәнe игeру пәнінe

(мeңгeру).

Пeдагогтың шәкірттeрімeн қарым-қатынасы оқу-тәрбиe үрдісін басқарудың өзіндік

каналы рeтіндe іскe асады. Бірақ қарым-қатынас каналдарында «ақпараттық тасқын» өтe

көп. Әрбір оқушыға әр түрлі ақпарат тасқыны әсeр eтeді. Оқушының дамуы мeн жeкe

eрeкшeліктeрінe байланысты олар бір-бірінe қарама-қайшы кeлуі дe мүмкін. Осындай

жағдайда пeдагогтың оқушылармeн қарым-қатынасы бeлгілі дәрeжeдe бүкіл ықпал eтeтін

ақпараты біріктіріліп, ықпал eтуші элeмeнттeрді нақтылайды 7.

Қарым-қатынаста қиындықтарды тудыратын, сeріктeрдің маңызды тұлға аралық

eрeкшeлігі, олардың әрқайсысына қандай да бір тұлғалық күйлeрдің үстeмдігі болып

табылады. Э. Бeрн бойынша , әр адам тұлғасының сана құрылымында үш күй болады:

«Ата -ана», «Eрeсeк адам», «Бала». Бұл жeрдe біріншісі – «Ата-ана»- eкі жақты ашылуы

мүмкін: нe қадағалаушы -өктeмшілдік функцияда нe көмeктeсуші-қамқоршы функцияда.

Э.Бeрн үш күйдің әрқайсысының вeрбалдық жәнe вeрбалдық eмeс сипаттамаларын жәнe

бірдeй нeмeсe түрлі жағдайлардағы адамдардың өзара әрeкeттeсуі мысалдарын кeлтірeді

5.

Пeдагогикалық қарым-қатынас үшін оның оқытушы-тәрбиeлeуші сипатына қарай

«Ата-ана» күйі үндeс болып табылады. Пeдагогтың рөлдік орны мeн «Ата –ана»

сипаттамасы көп жағынан сәйкeс кeлeді. Оған бағалау, рұқсат eту, түсіндіру, ұялту кірeді.

Бұл пeдагог пeн ата-ана үшін ортақ әрeкeттeр болып табылады. Алайда, олар

пeдагогикалық процeстe пeдагог («Ата-ана»)- оқушы («Бала») қатынасына ғана жарамды.

Eгeр дe оқушы рөліндe «Eрeсeк адам» болса, оның сипаттамасы түсіну, логикалық,

пайымдау, контактылық, өз бeтімeн шeшім қабылдаушылығы болып табылса, ондай

қарым-қатынаста eкі жақты қиындық пайда болады. Әринe, пeдагогикалық процeсс үшін

оңтайлы вариант «Eрeсeк адам – Eрeсeк адам» қатынасы болып табылады.

Мұғалім мeн оқушылардың өзара қарым-қатынас тәжірибeсіндe әр уақытта да

ойдағыдай қалыптаса бeрмeйді. Көп жағдайда бұл мұғалімнің басқару стилінe, оның

оқушылармeн қарым-қатынас шeбeрлігінe байланысты. Психология ғылымындағы

зeрттeулeрдeн мұғалімдeрдің оқушыларды басқарудың жиі кeздeсeтін 5 түрлі стилі

анықталынған:

- автократиялық (өзіндік әміршілдік), авторитарлық, дeмократиялық,

бұрмалаушылық, бірізділік eмeс. Өзіндік әміршілдік автократиялық басқаруда мұғалім

активкe сүйeнбeй, ұжымды өзі басқарады, оқушылардың өз көқарасы eскeрілмeй, тeк

талап қойылып оны орындау қатаң бақыланады.

- авторитарлық басқаруда автократиялық басқару стилінің нeгізгі бeлгілeрі тән,

бірақ ұжым өмірінің мәсeлeлeрі бойынша талқылауға қатысуға рұқсат бeрілгeнімeн әр

уақытта шeшімді мұғалім өзі қабылдайды.

- дeмократиялық стилдe басқаруда мұғалім ұжымды қолдап, өз бeтіншe

бeлсeнділіктeрін ынталандырады.

- бұрмалаушылық басқарда мұғалім оқушылардың өмірі мeн іс-әрeкeтінe аз

араласады, оларды басқару ісінeн шeттeтілeді, басқару тeк формальды жүрeді.

- бірізділік eмeс басқару стилінe тән eрeкшeлік мұғалім сыртқы жағдайлар мeн

өзінің эмоционалдық стильдeрінің кeз кeлгeнін іскe асырады, ол көп жағдайда мұғалім

92

мeн оқытушылардың өзара қарым-қатынас жүйeсін түсініспeстіккe жәнe әр түрлі жағдайға

алып кeлeді.

Басқару стилі мұғаліммeн оқушылардың өзара қарым-қатынасының барлық жүйeсінe

із қалдырады, мұғалім өз оқушыларымeн қалай қарым-қатынас жасайды, оқушылармeн

оның жиі болып тұратын кeліспeушіліктeрі, ұжымдағы психологиялық ахуал жәнe т.б. 8.

Пeдагогикалық іс-әрeкeттeгі тәуeлділік жәнe оның орындау процeсі кeзіндeгі қарым-

қатынастың туу сeбeптeрі, сонымeн қатар қоғамдық ортадағы өмірдің тәуeлділігі,

пікірлeсішілeрдің арасындағы ара-қатынастың барлығы қарым-қатынастың түрлeрі.

Қарым-қатынастың түрлeрі адамның дүниeгe кeлгeн күнінeн бастап жас eрeкшeліккe

қоршаған ортаның ықпалына байланысты дамиды. Бұл көрсeткіштeрдің бір тұтастығы

баланың іс-әрeкeтіндe, өзінің бeйнeсін құруға жәнe басқа адаммeн қарым-қатынаста

қажeттілігін қамтамасыз eтугe бағытталған. Сонымeн іс-әрeкeттің жалпы құрылымдық

компонeнттeрі (зат, қажeттілік, мотив) қарым-қатынастың анайылылығы жәнe нақты

коммуникативті мазмұнымeн толтырылған. Тeк қана басқалармeн қарым-қатынас арқылы

адам «басқа көзбeн» өзін өзі таниды жәнe бағалайды.

Пайдаланған әдебиеттер тізімі:

1. Джакупов С.М. Управлeниe дeятeльностью студeнтов в процeссe обучeния:

Учeбноe пособиe. - Алматы: Қазақ унивeрситeті, 2002.

2. Құдиярова А. М.. Қарым-қатынас психологиясы (оқу құралы). – А., 2006.

3. Ахтаeва Н.С., Әбдіғапбарова А. І. Әлeумeттік психология: оқу құралы. А: Қазақ

унивeрситeті , 2007

4. Ивашов А.Н., Заика E.В. Мeтодика исслeдования коммуникативных установок

личности // Вопросы психологии. - 1991 .- №5.

5. Көмeкбаeва Л.К. Мұғалімдeрдің этникалық өзіндік санасының психологиялық

eрeкшeліктeрінің көрінісі: психол. ғ. канд. дис.: 19.00.01. – Алматы, 2002.

6. Тоқсанбаeва Н.Қ. Оқу процeсі жүйeсіндeгі танымдық іс-әрeкeттің құрылымы:

психол. ғ. канд. дисс.: 19.00.07. – Алматы, 2001.

7. Аллан Пиз, Барбара Пиз. Язык тeлодвижeний. Расширeнная вeрсия; [пeр. с англ.

Т. Новиковой]. – Москва: Эксмо, 2009

8.Шeпeль В. Имиджeлогия. Как нравиться людям. М.: Народноe образованиe, 2002.

Түйін

Педагог пен оқушылар арасындағы біріккeн іс-әрeкeттeгі өзара әсeрлeсудің

әлeумeттік психологиялық eрeкшeліктeрі қарастырылған.

Аннотация

В данной статье рассматриваются социально-психологические особенности

взаимодействия педагога и учеников в совместной деятельности

Аnnotation

In this article the socially-psychological features of co-operation of teacher and students

are examined in joint activity

93

УДК: 372.75

ПЕДАГОГИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

СПОРТИВНОГО ПЕДАГОГА

Ким Ф.Э.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Спортивный педагог – специалист, работающий в сфере физической культуры и

спорта. Выполняет функции педагога по физической культуре в образовательных

учреждениях, тренера по избранному виду спорта, инструктора по фитнесу, инструктора

по избранному виду спорта, преподавателя физического воспитания, преподавателя

спортивных и теоретических дисциплин в высших учебных заведениях.

Педагогическая характеристика деятельности спортивного педагога рассматривается

через ряд понятий: виды профессиональной деятельности; функциональные компоненты,

этапы осуществления деятельности в учебно-воспитательном процессе.

Кроме этого, через формы деятельности спортивного педагога, профессиональные

способности, оценку продуктивной деятельности, специфические особенности

деятельности спортивных педагогов.

Область профессиональной деятельности спортивного педагога предполагает

следующие формы работы:

образование в сфере физической культуры и спорта;

двигательная рекреация и реабилитация;

пропаганда здорового образа жизни;

деятельность в сфере услуг, туризма;

научно-изыскательские работы;

исполнительское мастерство.

При этом профессиональная деятельность специалиста по физической культуре и

спорту направлена на изучение и совершенствование физических, психических и

функциональных возможностей человека, на разработку и утверждение принципов

активного и здорового образа жизни, а также на практическую реализацию принципов

средствами физической культуры и спорта, на формирование личности, ее приобщение к

общечеловеческим ценностям, ценностям физической культуры и спорта.

Спортивный педагог готовится к следующим видам профессиональной деятельности:

педагогическая;

тренерская;

рекреационная;

организационно-управленческая;

научно-исследовательская;

культурно-просветительская.

Рассмотрим профессиональные компетенции спортивного педагога.

Компетенция – динамическая совокупность знаний, умений, навыков, способностей,

ценностей, необходимая для эффективной профессиональной, социальной деятельности и

личностного развития выпускников.

Компетентность – целостная система личностного осмысления знаний, умений и

принятых ценностей, направленных на применение этих компетенций.

Выпускник должен обладать общекультурными и профессиональными

компетенциями.

94

Профессиональная компетентность спортивного педагога – владение необходимой

суммой знаний, спортивных умений и навыков, определяющих сформированность его

педагогической деятельности, педагогического общения и личности как носителя

определённых ценностей, идеалов и педагогического сознания.

Рассмотрим подробно необходимые профессиональные компетенции для каждого

вида деятельности.

Педагогическая деятельность:

способность развивать педагогическую мысль, методы педагогического контроля и

контроля качества обучения, актуальные дидактические технологии;

применение на практике основных учений в области физической культуры;

способность воспитывать у обучающихся социально-личностные качества:

целеустремленность, организованность, трудолюбие, ответственность,

гражданственность, коммуникативность, толерантность;

умение разрабатывать учебные планы и программы конкретных занятий;

самостоятельное проведение учебных занятий по физической культуре с детьми

дошкольного, школьного возраста и обучающимися в общеобразовательных учреждениях,

образовательных учреждениях среднего и высшего профессионального образования,

организация внеклассной спортивно-массовой работы с обучающимися;

адекватная оценка физических способностей и функционального состояния

обучающихся, выбор соответствующих

средств и методов двигательной деятельности для коррекции состояния

занимающихся с учетом их индивидуальных особенностей;

проведение профилактики травматизма, оказание первой доврачебной помощи

пострадавшим в процессе занятий.

Тренерская деятельность:

осознание истоков и эволюции формирования теории спортивной тренировки,

медико-биологических и психологических основ и технологии тренировки в избранном

виде спорта, санитарно-гигиенических основ деятельности в сфере физической культуры

и спорта;

способность формировать мотивацию у детей и молодежи к занятиям избранным

видом спорта, воспитывать у занимающихся моральные принципы честной спортивной

конкуренции;

способность реализовывать систему отбора и спортивной ориентации в избранном

виде спорта с использованием современных методик по определению

антропометрических, физических и психологических параметров индивида;

умение разрабатывать перспективные и оперативные планы и программы

конкретных занятий в сфере детско-юношеского спорта и со спортсменами массовых

разрядов;

самостоятельное проведение тренировочных занятий по избранному виду спорта в

детско-юношеском спорте и со спортсменами массовых разрядов, осуществление

профилактики травматизма;

владение актуальными для избранного вида спорта технологиями педагогического

контроля и коррекции, средствами и методами управления состоянием человека.

Рекреационная деятельность:

формирование личности занимающихся в процессе рекреативных форм занятий,

приобщение занимающихся к общечеловеческим ценностям;

умение заинтересовывать население, используя коммуникативные и

организаторские способности для участия в рекреационной деятельности;

95

самостоятельное проведение рекреационной деятельности в учреждениях

различного типа с учетом особенностей занимающихся, а также гигиенических и

естественно-средовых факторов;

умение выбирать средства и методы рекреационной двигательной деятельности для

коррекции состояния занимающихся с учетом их возраста, пола, профессиональной

деятельности и психофизиологического состояния на основе данных контроля физических

способностей и функционального состояния занимающихся;

способность формировать осознанное использование средств физической культуры

как фактора восстановления работоспособности, обеспечения активного долголетия;

реализация программ оздоровительной тренировки для различных контингентов

занимающихся, включающих в себя технологии управления массой тела, вопросы питания

и регуляции психического состояния с учетом морфофункциональных, психологических и

возрастных особенностей занимающихся с установкой на восстановление.

Организационно-управленческая деятельность:

способность составлять планирующую и отчетную документацию, организовывать

и проводить массовые физкультурные мероприятия и спортивные соревнования;

умение практически использовать документы государственных и общественных

органов управления в сфере физической культуры;

умение разрабатывать оперативные планы работы и обеспечивать их реализацию в

первичных структурных подразделениях;

умение составлять индивидуальные финансовые документы учета и отчетности в

сфере физической культуры, работать с финансово-хозяйственной документацией;

способность обеспечивать соблюдение техники безопасности при проведении

занятий.

Научно-исследовательская деятельность:

способность выявлять актуальные вопросы в сфере физической культуры и спорта;

умение проводить научные исследования по определению эффективности

различных сторон деятельности в сфере физической культуры и спорта с использованием

апробированных методик;

владение методами обработки результатов исследований с использованием

методов математической статистики, информационных технологий, способность

формулировать и представлять обобщения и выводы;

способность проводить научный анализ результатов исследований и использовать

их в практической деятельности.

Культурно-просветительская деятельность:

владение методами и средствами сбора, обобщения и использования информации

о достижениях физической культуры и спорта, приемами агитационно-пропагандистской

работы по привлечению населения к занятиям спортивно-рекреационной деятельностью;

использование накопленных в области физической культуры и спорта духовных

ценностей, полученных знаний об особенностях личности занимающихся для воспитания

патриотизма, профилактики девиантного поведения, формирования здорового образа

жизни, потребности в регулярных занятиях;

владение приемами общения и умение использовать их при работе с коллективом

занимающихся и каждым индивидуумом;

владение приемами формирования через средства массовой информации,

информационные и рекламные агентства общественного мнения о физической культуре

как части общей культуры и факторе обеспечения здоровья.

96

Литература

1. Жукова О.Л. Педагогика: Технология и теория обучения: учеб.пособие/О.Л.

Жукова, Л.В. Быкова. Екатеринбург: УГТУ-УПИ, 2008. 140 с.

2. Макеева В. С. Профессионально-личностное развитие студента в образовательном

пространстве физической культуры: монография / В.С. Макеева. Орёл : ФГБОУ ВПО

«Госуниверситет-УНПК», 2013. 227 с.

3. Педагогика физической культуры: учебник / под общ.ред. В. И. Криличевского,

А.Г. Семёнова, С.Н. Бекасовой. М.: КноРус, 2012. 320 с.

4. Полиевский С.А. Профессиональная и военно-прикладная физическая подготовка

на основе экстремальных видов спорта: монография / С.А. Полиевский, Р.Т. Раевский,

Г.А. Ямалетдинова. Екатеринбург :Гуманитар. университет, 2013. 392 с.

5. Рапопорт Л.А. Перспективы развития студенческого спорта в университетах

России : монография / Л. А. Рапопорт. Екатеринбург: УГТУ-УПИ, 2004. 356 с.

6. Хозяинов Г.И. Мастерство педагога в процессе образования и обучения / Г.И.

Хозяинов. М. :Физич. культура, 2006. 224 с.

7. Холодов Ж.К. Теория и методика физического воспитания и спорта: учеб.пособие

для студ. высш. учеб. заведений /Ж.К. Холодов, В.С. Кузнецов. М.: Академия, 2007. 480 с.

Аннотация

В статье рассматривается педагогическая характеристика деятельности спортивного

педагога через ряд понятий: виды профессиональной деятельности; функциональные

компоненты, этапы осуществления деятельности в учебно-воспитательном процессе.

Андатпа

Мақалада спорт педагогтың педагогикалық әрекетіне бір неше түсініктеме арқылы

мінездемесі беріледі: кәсіптік әрекеттерінің түрлері, функционалды компоненттері, оқыту-

тәрбиелеу процесіндегі іс-әрекетін атқару кезеңдері

Summary

In the article pedagogical description of activity of sportingteacher is examined through the

row of concepts: types ofprofessional activity; functional components, stages ofrealization of

activity, are in an educational educator process

ӘОЖ: 372.87

Т 89

КӨП КҮНДІК БИОЫРҒАҚТАРДЫҢ СТУДЕНТТЕРДІҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУЫНА ӘСЕРІ

Куздеубаев А.Ж., Тұрсынбай Е.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Студенттердің шығармашылық ойлауына көпкүндік биоритмдердің әсері жайлы

сөз бастамас бұрын «шығармашылық», «шығармашылық ойлау», «биоырғақ» сынды

ұғымдарға ғылыми тұрғыдан анықтамалар мен түсініктемелер беріп өтейік.

Шығармашылық дегеніміз – бұл адамның өмір шындығында өзін-өзі тануға

ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы,

дәлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі керек. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып,

олардың өшуіне жол бермеуге, оның рухани күшін нығайтып, өмірден өз орнын табуға

көмектеседі [1]. Шығармашылық – мағынасы кең, сан – қырлы ұғым. Ол мазмұны мен

97

ұғымының тығыз байланыстылығымен ашылады: шығармашылық – таным,

шығармашылық – ғылыми және шығармашылық – көркемдік ізденістерден тұрады.

Шығармашылық – қандай да бір сапалы жаңаны тудыратын және

қайталанбайтындығымен, даралығымен, қоғамдық-тарихи сиректігімен ерекшеленетін іс-

әрекет болып келеді. Шығармашылық адамға тән, өйткені ол қашанда жасампаз-

шығармашылық іс-әрекеттің субъектісін болжайды, адам шығармашылық жұмыспен

шұғылданған кезде оның бойындағы барлық рухани күштер іске қосылады, таным, түйсік,

пайымдау және т.б.

Алайда шығармашылық ұғымына анықтама берместен бұрын шығармашылықтың

бірқатар ерекшеліктерін, яғни оның объективті және субъективті жақтарын ескерген жөн.

Шығармашылықтың объективті жағы ақырғы өнімнің жаңалығымен және әлеуметтік

маңыздылығымен анықталады. Оның нәтижесі мысалы, қандай да бір ғылыми жаңалық,

жаңа нәрсе және т.б. болуы тиіс. Субъективті жағы шығармашылық үрдістің өзін бастан

кешумен анықталады. Алынған өнімнің жаңалығы, әсер алудың жағдайы, ойдың кенеттен

пайда болуы субъективті сипатқа ие.

Студенттердің шығармашылығын дамыту жайлы сөз қозғағанда, біз олардың

бойында шығармашылық ойлауды дамыту жайында айта аламыз. Шығармашылық

ойлаудың психологиялық табиғатынан оның төмендегідей құраушы элементтерін атап

көрсетуге болады:

белгілі бір уақыт бірлігінде аяқталған тапсырмалармен анықталатын

шапшандық;

мазмұны бойынша түрлі тапсырмалардың шешімдерімен анықталатын

икемділікті;

тапсырманы шешудің стандартты еместігімен анықталатын бірегейлікті;

өз жауаптарын тиянақты түрде негіздеумен анықталатын орындалуды.

Бұдан шығармашылық ойлауды құрайтын элементтердің бірізді орындалуын

қадағалап отыру қажет.

Шығармашылық ойлауды дамыту үшін көптеген жұмыстар атқарылуы тиіс. Бұл

жерде адамның рухани дамуы, ішкі жан дүниесімен жұмыс жасауы маңызды болып

табылады. Мұндай әрекетке студентті қалай бағыттауға болады? деген мәселе туындайды.

Ол үшін:

Студентті ойлануға, жаңалық ашуға, өнер тапқыштыққа үйрету үшін,

студенттің өзі көп ізденіп, жұмыс жасауы керек;

Ізденушілік пен күрделі оқытудың басты қаруы – студенттерге қойылатын

тапсырмалар мен сұрақтар жүйесінің болуы;

Тапсырмалардың бірте-бірте ауқымданып, қиындай түсуі қажет.

Шығармашылық ойлауды дамытудың барлық талаптары орындалмайынша белгілі

бір нәтижеге жету мүмкін емес, олай болмаған жағдайда студент өз бойындағы

ізденушілік белсенділігін жояды. Шығармашылық ойлау көптеген ерекшеліктердің

жинақталуынан қалыптасады. Тұлғаның шығармашылық ойлау мүмкіндігінің құрамдас

бөліктері жайындағы мәселе бірнеше гипотезалардың болуына қарамастан әлі күнге дейін

өз шешімін таппай отыр.

Жоғарыдағы көрсеткіштердің адам бойында туа пайда болатындығы болмаса,

олардың қоршаған ортаның әсерінен жүре пайда болатындығы жайлы ойды Торренс алға

тартады. Ол шығармашылықтың өнімділігі оның гендік берілуінен тәуелсіз болады деп

есептеді. Жасөспірімнің шығармашылық мінез-құлқы мен шығармашылық белсенділігі

оның отбасының, құрдастарының, өзге де адамдардың, қоғамның, жалпы сыртқы табиғи

факторлардың әсеріне байланысты.

Бізге өзімізді қоршаған ортаның үйреншікті болып кеткені соншалық, онда жүріп

жатқан өзгерістердің ғажайып заңдылықтарына таң қала бермейміз. Тәуліктер қатаң

98

тұрақтылықпен орын алмасса, күн міндетті түрде түнге айналады, белгілі бір сағаттан

немесе күннен кейін мұхит суы жағаға шығып, қайта қайтып отырады, айлар жылжып,

жыл мезгілдері айналып соғады. Біз үшін күзде ағаш жапырақтарының тусуі табиғи нәрсе:

олар күз келетін уақытты “білетін” секілді, себебі оған тамыз айынан-ақ дайындала

бастайды. Көптеген құстар қысты тропикалық өңірде өткізіп, балаларын шығару үшін

көктем басталысымен-ақ біздің өңірге ұшып келеді, бірақ қыстың келе жатқанын

сезетіндей тамыз айында қайта қайтып кетеді? Жыл сайынғы бұғының күйлеуі күз айына

сәйкес келеді, өйткені гормондардың өзгерістері жылдың белгілі бір мезгілімен үндестіте

жүреді. Аралар болса, өсімдіктердің шырыны пісіп-жетілген мезгілде ғана өсімдіктерге

қонады. Маса кешкілік активті, сол кезде шегірткелер шырылдайды. Түлкілердің тамақ

іздеуі сарытышқандардың жортуымен сәйкес келеді. Құстардың тіршілік әрекеті уақыт

бойынша аса қатал тәуліктік кесте бойынша жүреді, өйткені олар уақыттың белгілі бір

сағаттарында ұядан шығып, қайтып келіп отырады. Адам организмі де жүректің белгілі

бір ретпен соғуын, тыныс алудың қайталануын, ашыққандықты, ас қорыту, зәр шығару,

сергектік пен ұйқының алмасып келуін және әйелдер организміндегі жыныстық

циклдардың қайталанып келуін сезе алады.

Органикалық және неорганикалық табиғаттағы кездесетін осы тәрізді

құбылыстардың бәріне ортақ қасиет – периодтық тербелістер: олар уақыттың белгілі бір

аралығында заңды түрде жаңаланып отырады. Бұдан планетамыздағы алуан түрлі

құбылыстар мен процестердің жалпы ырғақтылық заңына бірігетіндігін, ал биологиялық

жүйелердің қызметі ерекше категорияға – биологиялық ырғақтылыққа бағынатынын

көруге болады. Биологиялық ырғақ – бұл организмнің тіршілігінде, өсіп-дамуында, ағза

жүйелерінің қызметінде, зат алмасуында, олардың үнемі белгілі бір уақытта, маусымда

асқындап және баяулап отыратын табиғи құбылыс.

Қазіргі кезде биологиялық ырғақтылықтар туралы материалдар көп жинақталуына

байланысты биоырғақтылықты хронобиологияның негізгі ретінде қарау қажеттілігі туып

отыр. Хронобиология - адам ағзасына, оның өмір сүру қабілетіне, сезімдеріне, уақытты

сезінуіне космостық процестердің әсер етуін зерттейтін ғылым. Хронобиологияның негізгі

мақсаты – физиологиялық функциялардың тербеліс спектрлерін, олардың реттелу

ерекшеліктерін, сыртқы циклдармен байланыстарын, организмнің бейімделістік

реакцияларындағы тербелістердің ролін, тірі жүйелердің экзо және эндогендік әсерлерге

сезімталдықтарын зерттеу. Хронологияның космосқа, реактивтік самолеттермен ұшу

барысында және сол сияқты түнгі және вахталық жұмыс атқарған кезеңдерде

организмдегі биоырғақтылық процестердің бұзылуынан туындайтын десинхронозбен

байланысты адам денсаулығын сақтауды қамтамасыз етуде қолданылмалы маңызы зор.

Еңбек пен демалыс, спортпен шұғылдану мен тамақтану процесіндегі дербес биологиялық

ерекшелік негіздерінде биоырғақтылық жетістіктерін практикада кеңінен қолдану

мүмкіндіктері туып отыр. Биоырғақтылық заңдарын білу – жалпы және шығармашылық

белсенділікті арттыруға жол ашады. Ғалымдар адам баласының барлық қызметтерінің, оның ішінде

шығармашылығының тиімділігін арттырудың жаңа жолдарын іздеумен келеді және өзін-

өзі бақылау әдісінің көмегімен ұзақтығы 7, 14, 21 және 28-30 күндік кезеңдерде бірқатар

физиологиялық функциялардың ауытқуларын анықтады. Кенет, түрлі континенттердегі

ғалымдар бір-біріне тәуелсіз барлық адамдар туылған күнінен бастап олардың дене

дайындықтарын (мұндай өзгерістер мен жағдайлардың циклдылығы өмір бойы тұрақты –

23 күн), көңіл-күйлерін (мұндай өзгерістер мен жағдайлардың да циклдылығы өмір бойы

тұрақты және әрбір 28 күн сайын қайталанып тұрады), ойлау қабылеті (циклдылығы – 33

күн) секілді қасиеттерін анықтайтын өмірлік ритмдердің әсеріне тәуелді болады деген

тұжырымға келеді (кесте 1).

99

Кесте 1

Биоритмдердің ұзақтығы және олардың әсері

Биоырғақтар Әсер етеді Циклдың ұзақтылығы

Физикалық - Адам энергиясына;

- Күшіне;

- Төзімділігіне;

- Қозғалыс координациясына

23

Эмоционалдық - Нерв жүйесіне;

- Эмоция, көңіл-күйге;

- Махаббатқа;

- Белсенділікке;

- интуиция

28

Интеллектуалдық - шығармашылық қабылеттеріне;

- логикалық қабылеттеріне;

- оқуына;

- ақыл-есіне

33

Осындай 23-28-33-күндік циклдың бірінші жартысында барлығы дерлік жоғары

деңгейде өрбиді, ал күннің екінші жартысында – төмендейді, бұған қоса дененің 23-күндік

циклында жоғарылаудың он бір күнінен кейін дене дайындығының, координацияның

толық төмендеуімен, еңбек қабылетінің және дене ыңғайының жоғалуымен сиптталатын

он екінші күн келеді [2].

Циклдылық графикті есептеу өте оңай, оның тіпті қазіргі таңда компьютерлік

бағдарламалары да сан алуан. Көпкүндік биоырғақтар графигын қолдан есептеудің де

жолы өте қарапайым. Бұл үшін адамның туылған күнінен бастап өмір сүрген күндерін

(жылдар санын * 365 күн + өмір сүрген жоғары жылдың бір-бір күнін + туылған күннен

бастап есеп жүргізіліп отырған күнге дейін өмір сүрген күндер). Сосын күндердің жалпы

санын 23, 28, 33-ке бөлу керек. Алынған сан (әрине, график құруда онша маңызды емес)

сіздің өмір бойы қанша тиісінше циклдарды өткізгендігіңізді көрсетеді.

Қалдықта қалған сандар өте қажет, олар циклдылық графиктерін құруда аса

маңызды, сонымен қоса кезекті циклдың қанша күнін адам өткізгендігін және есепке алып

отырған күні сол немесе өзге де циклдың қай күніне тиісті екендігін көрсетеді.

Бірінші цикл – физикалық (дене жаттығуының көлемі, іс-әрекеттің координациялық

қиындылығы) циклы.

1-5 күндер – дене жаттығуының көлемі аздау, жеңіл түрде өсуде.

6-11 – дене жаттығуының көлемі жоғарылайды және циклдың 11-ші күніне өз шегіне

жетеді.

12-ші күн – бұл күні жаттығуларды жасамау керек.

13-18 – дене жаттығуының көлемі жоғары, бірақ біртіңдеп төмендеуде.

19-23 – жаттығу көлемі көп емес, жеңіл түрде әлі де болсын төмендеуде.

Екінші цикл – эмоционалдық (интенсивтілік, шапшаңдық, назар аудару) цикл.

1-7 күндер – сабақтардың интенсивтілігі жоғары емес, бірақ біртіңдеп өсуде.

8-14 – интенсивтілік жоғары, 14-ші күнге қарай шырқау шегіне жетеді.

15-21 – интенсивтілік жоғары, бірақ біртіңдеп төмендеуде.

22-28 – интенсивтілік шамалы ғана, жеңіл түрде әлі де болсын төмендеуде.

Үшінші цикл – интеллектуалды (ақыл-ой, ойлау жүктемесі, есеп ойыны) циклы.

1-8 күндер – ақыл-ой, ойлау жүктемесі көп емес, жеңіл өсуде.

100

9-17 - ақыл-ой, ойлау жүктемесі көп және циклдың 17-ші күніне өз шегіне жетеді.

18-25 - ақыл-ой, ойлау жүктемесі көп, бірақ біртіңдеп азаюда.

26-33-ақыл-ой, ойлау жүктемесі шамалы ғана, жеңіл түрде әлі де болсын төмендеуде

[3].

Мысалы, студенттің туылған күні – 19 наурыз 1992 жыл болсын делік. 2010

жылдың 1 қыркүйегіне биоырғақтарының айлық графигын жасау керек.

18 жылға өмір сүрген күндерін жоғары жылдарды (1996, 2000, 2004, 2008) ескере

отырып есептейміз:

365*18+5=6575 күн.

2010 жылдың 19 наурызынан 2010 жылдың 1 қыркүйегіне дейін тағы да күндерді

сүрді:

12+30+31+30+31+31=165

Күндердің жалпы саны құрайды:

6575+165=6740 күн.

Ары қарай есепті калькулятормен келесідей алгоритм бойынша шығарамыз:

6740/23=293,04348;

(293,04348-293)*23=1,00004~1

6740/28=240,71429

(240,71429-240)*28=20,00012~20

6740/33=204,24242

(204,24242-204)*33=7,99986~8

Алынған 1, 20, 8 сандары 2010 жылдың 1 кыркүйегі студенттің физикалық циклының

1-ші, эмоционалдық циклдың 20-шы және интеллектуалды циклының 8-шы күні өтті

дегенді білдіреді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Тұрғынбаева Б.А. «Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту». –

Алматы, 1999.

2. Гриневич В. Биологические ритмы здоровья. – М.: «Наука и жизнь», 2005. -

№ 1.

3. Агаджанян Н.А., Шабатура Н.Н. Биоритмы, спорт, здоровье. – М:

«Физкультура и спорт», 1989.

Аннотация

Берілген мақалада «шығармашылық», «шығармашылық ойлау», «биоырғақ» және

«хронобиология» ұғымдарына ғылыми тұрғыдан анықтамалар мен түсініктемелер беріліп,

студенттердің шығармашылық ойлауының құраушы элементтері мен оларды ЖОО-ның

оқу-тәрбие процесінде қалай дұрыс бағыттаудың педагогикалық шарттары

қарастырылады. Сонымен қоса мақалада көпкүндік биоритмдердің студенттердің жұмыс

қабылетіне, яғни олардың шығармашылық ойлауына әсер етудің теориялық ойлары

айтылады. Мысал ретінде белгілі бір студенттің нақты бір уақыт кезеңіне арналған

биоритмдерінің оң немесе теріс көрсеткіштері анықталады.

Аннотация

В данной статье даются определения с научной точки зрения к понятиям

«творчество», «творческое мышление», «биоритм» и «хронобиология». Рассматриваются

содержательные элементы творческого мышления студентов и педагогические условия их

правильной реализации в учебно-воспитательном процессе вуза. Также рассмотрены

теоретические вопросы влияния многодневных биоритмов на работаспособность

студентов, то есть на их творческое мышление. В качесвте примера приведены

101

положительные и отрицательные показатели биоритмов определенного студента на

определенный период его времени.

Annotation

In this article, definitions are given scientifically from the concepts of "creativity",

"creative thinking", "biorhythm" and "chronobiology." Considerable elements of the creative

thinking of students and the pedagogical conditions for their proper implementation in the

teaching and educational process of the university. The theoretical questions of the influence of

multi-day biorhythms on the students' ability to work, that is, on their creative thinking, are also

considered. As an example, positive and negative indicators of a student's biorhythms are given

for a certain period of his time.

ӘОЖ: 386: 74

ДУАЛДЫ ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІН ЖЕТІЛДІРУ-ЗАМАН ТАЛАБЫ

Құрмантаева С.Ж.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Бүгінгі таңда еңбек нарығында жоғары білікті мамандар тапшылығы ерекше орын

алуда. Дуалдық жүйе бойынша оқыту білім алушылардың кәсіби біліктер мен

дағдыларды, іскерліктерді тікелей жұмыс орнында меңгеріп, жан-жақты кәсіби дамуына

мүмкіндік беріп, түрлі жүйелердің – білім, ғылым, өндірістің – өзара байланысын, өзара

әсерін, өзара кірігуін қамтамасыз ету арқылы кәсіптік білім беру жүйесінің сапасын

арттыратындығы сөзсіз.

Дуалды оқыту жүйесі дегеніміз – теорияны тәжірибемен ұштастыра оқыту

технологиясы. Ол алғаш Германияда пайда болып, негізі қаланды. Дуалды оқыту

жүйесінің кәсіби мамандар даярлауда тиімділігі мен нәтижелілігі зор екендігі тәжірибеде

дәлелденген. Дуалдық оқыту жүйесі қазіргі дүниежүзілік тәжірибеде бар дүние. Оның

жарқын мысалдарының бірі – Германиядағы кәсіптік-техникалық білім берудегі

даярлаудың дуалдық жүйесі. Мұнда оқушылар уақытының үштен екі бөлігінде еңбек ете

жүріп өндірістен қол үзбей оқиды, тек уақытының үшінші бөлігін теориялық оқуға,

білімді ұйымдастыруға арнайды. Асы орайда студенттердің кәсіби шеберлігін арттыруда

дуалды оқытуда ән мәдениетінің алтын орны зор. Ән – жалпы өмірдің бүкіл дүиенің

қимыл- әрекетін образды бейнелейтін диалектикалық құбылыстарды адам сезімімен

қабыстырып, өмір қайшылықтарын әсерлі дыбыстардың ұйқаса үндесуінің уәезді

жиынтығы. Ән- әлемде тіршілік ететін адамзаттың немесе адамдар игілігіне қызмет

жасайтын бүкіл өмірмен оның оның құбылыстарының өзара қарым-қатынаста сырласа

үндесуін сезімге жеткізіп отырған құрал. Былайша айтқанда адамның адамның жан

дүниесін тәрбиелейтін, рухани танымдық негіз қалыптастыратын эстетикалық қабілет.

Мәдениетке баулитын –ән. Ол адам қоғамымен дамып отырады.

Осы орайда «Мұрагер» бағдарламасының дуалды оқыту жүйесінің дамуына үлесін

қосып отыр. Бұл бағдарлама арқылы жоғары оқу орны студенттерімен мектеп арасындағы

байланыс нығая түседі. Бағдарламаның мақсаты-өзінің тілін, дінін, дәстүрін, өнерін, әдет-

ғұрыптарын біліп, халқының асыл қазынасының мұрагері сезінетін, өз елін, туған жерін,

ата мекенін сүйетін Қазақстан Республикасының азаматын тәрбилеу.

Бағдарлама төмендегідей педагогикалық міндеттерді көздейді:

1) домбыра сүйемелдеуімен ән айтып, күй тартуды үйрету, жыраулық дәстүр,

айтыс өнерін меңгеріп батыс Европа және Шығыс музыка өнерінің дәстүрлерімен танысу;

102

2) Қазақтың кейбір қолөнер түрлерін үйретіп, оқушылардың көркемдік ой

жүйесін қалыптастыру

3) Студенттер мен оқушылардың ынтасын, ой өрісін, қиялын дамыту, кәсіби

шеберлігін дамыту;

4) Дәстүрлі өнеріміз арқылы қайырымдылыққа, адамгершілікке, ізгілікке

тәрбилеп, мәдениетті, жана-жақты дамыған адам етіп шығару.

Бағдарламаның білімділік мақсаты:

-домбыра сүйемелдеуімен ән айтып, күй тартуды үйрену

-жыраулық дәстүр мен айтыс өнерінің поэтикалық өлең құрылысын талдай отырып,

осы заман тақырыптарына өлең құрап үйрету;

-ұлттық қолөнер технологиясын меңгере отырып, осы заман тақырыптарына өлең

құрап үйрету

-түркі халықтарының музыка мәдениеті жөнінде мағлұмат беру;

- батыс –еуропаның классикалық музыкасын зерттей отырып, көркемдік

құндылықтарын қалыптастыру болып табылады.

Бағдарламаның тәрбиелілік мақсаты:

-музыкаға деген ынтасын арттыру;

-еңбекқорлық талпыныс арқылы көздеген мақсатына жету;

- өз қабілеті мен мүмкіндіктеріне сену;

-айналадағы қоршаған ортаға көзқарасын өнер арқылы көрсете білу;

-қазіргі өнер түрлеріне өз көзқарасын қалыптастырып, оларды дұрыс және өз

дәрежесінде бағалай білу;

Бүгінгі күннің болмысы кәсіби білім жүйесі алдында еңбек нарығында бәсекеге

қабілетті білікті мамандар даярлау, өз мамандықтарын жетік меңгерген, өз мамандығы

бойынша тиімді жұмыс жасауға қабілетті, тұрақты кәсіби өсуге дайын, әлеуметтік және

оңтайлы кадрларды даярлауды талап етеді. Осыған байланысты қойылған басты міндет -

мемлекеттік құрылымдардың күшін біріктіру, жұмыс берушілер мен оқу орындарын

облыстық кәсіпорындар мен өнеркәсіптерді білікті мамандармен қамтамасыз ету

мәселесінде жұмылдыру.

Қазіргі кезде әлемде оқытудың дуалды жүйесі-техникалық және кәсіптік мамандар

даярлаудың ең тиімді жолдарының бірі болып табылады. Нақты кәсіби тәжірибе

жағдайларына бейімделген, жұмыс орнында дағды мен білімді тікелей игеруге

бағытталған, практикалық сағаттардың оқыту бағдарламасына барынша үйлесіммен

біріктірілетін білікті мамандарды дайындау қазіргі кезде білім берудің дуалды жүйесін

насихаттау «Мұрагер» бағдарламасын дамыту заман талабы болып отыр.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Н.Ә. Назарбаев. «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа

саяси бағыты // Егемен Қазақстан, 14 желтоқсан, 2012.

2. Азгальдов Г. Г., Костин А. В. Интеллектуальная собственность, инновации и

квалиметрия // Экономические стратегии, 2008.

3. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011 –2020 жылдарға

арналған мемлекеттік бағдарламасы. – Алматы,

Аннотация

Бұл мақалада дуалдық жүйе бойынша оқытуды насихаттау мақсатында «Мұрагер»

бағдарламысының маңызы туралы айтылады.

103

Аннотация В данной статье анализируется значение программы «Мурагер» в целях реализации

обучения по дуальной системе.

Annotation

This article analyzed the value of the program "Murager" in order to implement training in

the dual systems.

ӘОЖ 159.9

Қ41

МАМАНДЫҚ ТАҢДАУДА РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ТӘРБИЕ БЕРУДІҢ

ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Қарақожаева Ж.Т., Аушенова У.Б.

Жеңістің 30 жылдығы атындағы орта мектебі, Жамбыл ауданы

Ел президенті Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай «Отанның болашағы, мемлекеттің

келешегі жастардың қолында, олардың өрісті ойы, өркенді ісі, табанды тіршілігі тек

біліммен ұштасқан біліктің арқасында биік белестерге жетеді».

«Өскенде кім болғың келеді?» – бұл үлкендер өз балаларына қоятын ең танымал

сұрақ. «Кім болам?»- бұл сұрақ сені мазалайды.

Міне, сенің де қай мамандықты таңдайтының және оны таңдаған кезде қателеспеу

керек екенін ойлайтын кез келді. Кәсіби болашағыңды дұрыс таңдау қоғамдағы өз

орныңды танудың негізі. Адамның жақсы, өмірлік табысқа жетуіне әсер ететін ең бір

маңызды шешімдердің бірі болып табылады.

Кәсіпке баулу – бұл әрбір жеке тұлғаның индивидуалды ерекшеліктерін және халық

шаруашылығына экономикалық аудандарға, жеке салаларға қажетті сұранысы бар

мамандықтарды ескере отырып жастарды еркін және өзіндік мамандық таңдауға

дайындаудың ғылыми негізделген жүйесі. Бұл жүйенің негізгі объектісі бастауыш

сыныптан жоғарғы сыныпқа дейінгі оқушылардың тұлғасы болып табылады. Кәсіптік

бағдар бұл – бір – бірімен тығыз әрекеттесетін қоғамдық және жеке тұлғалық жоспарда

жүзеге асатын күрделі динамикалық жүйе.

Мамандық таңдау, кәсіпке бағдарлану, адамның өзін – өзі тәрбиелеу мәселелері –

психологияның өзекті проблемалары болып саналады.

Әрбір пән мұғалімі өзі оқытатын пәннің бағдарламасы, оқулығы талптарына сай

білім мен тәрбие береді. Оқушының өзі қалаған пәндері бойынша оқытуды күшейтеді.

Оқушылардың мамандыққа деген ниеттерінің келесі классификациясы бар:

1. Мамандықтың қоғамдық –мемлекеттік маңыздылығы

2. Мамандықтың танымдық маңыздылығы

3. Таңдалған жұмысқа қызығушылық

4. Осы саладағы мамандыққа дайындық

5. Мектептегі жетістіктің осы таңдалған мамандыққа байланысы

6. Мамандыққа деген қабілеттілік

7. Мамандықтың тәрбиелік маңызы

8. Материалдық ойлану

9. Оқуға түсу, жұмысқа тұру жеңілдіктері

10.Туған –туыстарының, мұғалімнің,досының, отбасы дәстүрінің ақылы мен

үлгілері.

104

Мамандық таңдаудың ең кең таралған мотивы таңдалған мамандықтың мазмұны

мән-мағынасына қызығушылық болып табылады. Екінші орындағы мотив осы еңбектің

қоғамдағы маңызы. Үшінші орындағы мотив ол мамандыққа материалдық қызығушылық.

Төртінші орында мамандықтың мынадай ерекшелігі: құрметтілігі, романтикалығы, беделі

жатады.

Мектепте кәсіптік бағдар бойынша мектептен тыс жұмысты ұйымдастырудың

барлық түрлерін былай бөлемін: оқушылардың жеке жұмыс істеуі (өз ынталарына сәйкес

үйірмелер), көпшілік шаралар (тақырыптық кештер, экскурсиялар, олимпиадалар,

конкурстар, жарыстар, т.б).

Болашақта ел тұтқасын ұстайтын азаматтардың болашақ мамандығын анықтауға

бағыт-бағдар беру - бүгінгі күн тәртібінде тұрған маңызды мәселенің бірі. ҚР

Президентінің Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауыңда «әр оқушының білімі мен

қабілеті деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау керек» деп көрсетілген.

Бұл мәселе Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында білім беру жүйесінің

басты міндеттерінің бірі ретінде көрсетілген. Оны шешуге мектеп педагог-психологының

қосатын үлесі өте үлкен. Өйткені, жеке тұлғаның барлық қабілеттері мен мүмкіндіктерін

ашып, оларды салауатты өмір салтына үйретіп, қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру

үшін жоғары сынып оқушыларының психологиялық даму ерекшеліктерін ескере отырып,

олардың болашақ мамандығын саналы түрде таңдап алуына мектеп педагог-психологы

көмек көрсетуде.

Кәсіптік бағдар көптеген сұрақтарды қамтиды, соның ішінде: әлеуметтік,

экономикалық, құқықтық, педагогикалық-психологиялық, медициналық, физиологиялық

және танымдық сұрақтарды қамтиды. Мамандықты дұрыс таңдамау, кәсіптік бағдар

жұмыстарының бұрмалануынан оқушылар мамандықтан жалыға бастайды. Бұл өзінің

таңдаған мамандығына қанағаттанбауынан, мамандықты, жұмыс орнын ауыстыруына

әкеліп соғады, жұмыстың ауысуы, жұмысшыны қайта даярлау - бұл мемлекеттің,

кәсіпорындардың және оның өзіне экономикалық шығынға алып келеді.

Мамандыққа бағдар беру жұмысында әр балаға өзінің психологиялық ерекшеліктерін

анықтап, барлық жұмысқа қажетті ашық-жарқындық, сыйысымдылық, адамгершілік,

қарым-қатынас мәдениетін қалыптастырудың мәні өте терең. Мектептерде психологиялық

қызмет ұйымдастырылуына байланысты барлық оқушылардың жеке-даралық

психологиялық ерекшеліктерін, әр баланың қызығушылықтары мен қабілетін, таным

процестері мен жекелік қасиеттерін сандық және сапалық жағынан толық бағалап шығуға

болады.

Әр адам өзінің болашақ мамандығын анықтауға негіз болатын көптеген себептері

бар. Мамандық бағдар беру проблемасын зерттеушілердің ішінде Д.Сьюпер өзіне дейін

жүргізілген зерттеулерді жүйеге келтіріп, мамандық таңдауға негіз болатын келесі

баптарды анықтады:

-әр адам өзіне тән қабілет, қызығушылық, мінез және басқа ерекшеліктермен

сипатталады;

-осы ерекшеліктеріне байланысты адам бірнеше мамандықтарға икем болып келеді;

-адамның өмір тәжірибесімен байланысты оның мамандыққа көзқарасы және

мамандық шеберлігі, оларға әсерін тигізетін объективтік және субъективтік факторлар

өзгереді;

-мамандық таңдауға көзқарас бірнеше кезеңде жүреді;

-мамандыққа көзқарастың дамуы ата-аналарының әлеуметтік-экономикалық

жағдайына, баланың жекелік ерекшеліктеріне және мамандыққа даярлықтан өту

мүмкіндіктеріне байланысты жүреді;

-баланың мамандық таңдау ниетінің қалыптасу кезеңдерінде оның дамуын басқаруға

және бағыт-бағдар беруге, мамандыққа қажетті қабілетін басқару мүмкіндіктері мол;

105

-мамандық бағдар берудің мәні жеке тұлғаның «Мен»-концепциясын дамыту және

іске асыру болып табылады;

-психологиялық кеңес беру және коррекция жүргізу «Мен»-концепция мен

ақиқаттың бір-бірімен түйісуін қамтамасызетеді;

-адам мамандық қызметте өзінің қабілеттілігі мен іскерлігін көрсетуге мүмкіндігі

болғанда, ол жұмыс жеке тұлғаны қанағаттандырады және мамандық шеберлікке жетуіне

түрткі болады.

Кәсіптік бағдар беру дегеніміз— педагогтардың, психологтардың және басқа да

қызметкерлердің қоғамның қажеттілігіне қарай әрбір оқушының қабілеттілігі мен

бейімділігін ескере отырып, кәсіптік қызығуы мен қабілеттілігін қалыптастыруға және

мамандық таңдауға көмектесуде, мақсатты істелетін жұмыс.

Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының негізгі міндеттері төмендегідей:

- көпшілік мамандықтар туралы түсінікпен қаруландыру;

- кәсіптік қызығуы мен бейімділігін, қабілеттілігін қалыптастыру және дамыту

мақсатында оқушылардың дара ерекшеліктерін зерттеу;

- мектеп бітірушілерге мамандық таңдауға көмектесу;

- оқушыларды белгілі мамандықтың түрін меңгеруге бейімдеу.

Кәсіптік бағдар беру жүйесінің құрамды бөліктеріне, кәсіптік ақпарат, кәсіптік ағарту

жұмысы, кәсіптік кеңес және кәсіптік іріктеу, кәсіптік бейімделу жатады. Кәсіптік

ақпарат— орта мектептегі кәсіптік бағдар берудің ең негізгі нысандарының бірі. Кәсіптік

ақпарат арқылы оқушылар әр түрлі мамандықтардың маңызы мен мәні туралы түсініктер

алады. Мамандық бойынша адамға қойылатын талаптармен таныстырылады.

Мамандықтың ерекшелігі, оның қоғамда алатын орны туралы түсініктер беріледі.

Кәсіптік ақпарат өте қиын, жан-жақты жұмыс. Ол әрбір экономикалық ауданның

мамандарға қажеттілігі мен оның даму келешегі ескеріле отырып жүргізіледі. Кәсіптік

ақпараттың мазмұны, ұйымдастыру мен әдістері әр жас кезеңінде әр түрлі болады.

Сондықтан да мектеп оқушыларының жас ерекшеліктерін ескере отырып жүргізу керек.

Мәселен, бастауыш класта мамандық таңдау емес, еңбекті сүю,құрметтеу бағытында

жүргізілу керек.

5-8 сыныптарда оқушылардың ой-өрісін кеңейту, оларды сол экономикалық ауданға

қажетті кең тараған мамандықтың түрлерімен таныстыру керек. Ал, 9-11 сыныптарда

әрбір мамандықты терең оқытуға көңіл бөлініп, белгілі бір кәсіпке қызықтыру

қабілеттілігін дамыту керек болып табылады. Бұл кездегі оқушылармен жұмыстың негізгі

түрлері: факультативтер, техникалық үйірмелер, әр түрлі мамандық таңдауға бағытталған

клубтар, т.б.

Кәсіптік ақпараттың өте көп тараған түрлерінің бірі — өндіріске саяхат жасау, әр

түрлі мамандық иелерімен кездесу және кештер өткізу, жоғары сынып оқушылары мен

өндіріс ұжымдары және кәсіптік-техникалық мектептердің оқушыларымен біріккен

конференциялар ұйымдастыру, т.б. болып табылады.

Мектептегі кәсіптік бағдар беру жұмысының ішінде кәсіптік кеңес ерекше орын

алады. Негізгі мақсаты — балалардың денсаулық, анатомиялық-физиологиялық және

әлеуметтік психологиялық жағдайын талдау негізінде жоғары сынып оқушыларының

назарына кәсіптік топтар мен мамандықтарды ұсыну.

«Кәсіби кеңес» - әр түрлі мамандықтардың өзіндік ерекшеліктері жайлы сауаты аз

жасөспірімге практикалық кеңес беріп, бағыт бағдар беру. Кәсіби кеңеске - тиісті

маманыққа сай медициналық, психологиялық талаптар туралы, осы мамандықтың

әлеуметтік қоғамға қаншалықты қажет екендігі жайлы түсінік қалыптастыру жатады.

Бұндай шараларды арнайы мекемелер, психолог маманары, немесе шәкірттеріне

мұғалімдері жүргізе алады.

106

Кәсіби кеңесте – оқушыға кәсіптің қиындықтарын, медициналық қарсы

көрсеткіштері жайлы, болашақта сол кәсіптің дамуы жайлы жалпылама түсінік берілуі

керек. Және әр түрлі мамандықта оқып жатқан студенттермен кездесулер өткізіп олардың

осы кәсіпке қызығушылығын одан әрі арттырып отырған жөн.

Кәсіптік іріктеу — мамандықты меңгеруге жарамдылығын арнаулы әдістеме

арқылы анықтауға бағытталған зерттеу процесі. Қоғамда кәсіптік іріктеу белгілі бір

мамандықтың түріне күштеп жүргізілетін «бейімдеушілік» түрінде болса, кәсіптік

іріктеудің негізіне оның гуманистік, тәрбиелік мәні, жастардың жаңа жағдайда жұмысқа

«үйренуі» жатады.

Кәсіптік бейімделу жұмыс орнында, тәжірибелік еңбек әрекетінде іске асады.

Кәсіптік бейімделу дегеніміз — мамандыққа жаңа жағдайда бейімделу. Онда жастардың

алғашқы әсерлері, олардың еңбек әрекетінің мақсатын саналы түсінуі мен сезінуі және

мамандыққа қызығуын қанағаттандыруының мәні ерекше. Кәсіптік бейімделудің

тиімділігі тек қана нақтылы еңбек нәтижелерінен көрінбейді, ол сонымен қатар өндіріс

ұжымында, еңбекке жаңа араласқан жастармен жүргізілетін жүйелі жұмыстың

нәтижесінде іске асады.

Ғалымдарың жасөспіріммен жүргізген әлеуметтік сауалнамалардың, сұрақтарына

жауап берулерің нәтижесіне, мамандық таңдаушылар бірінші орынға жұмыстың еркін

шығармашылық сипатын, екінші орынға мамандықтың қоғамда алатын орны, ал үшінші

орында жалақы мөлшерін қойған. Бірақ жастардың «шығармашылық сипаты» деп

отырғандары негізінде оның қоғамдағы беделі ғана болады. Жоғарғы сынып

бітірушілердің көпшілігі «интеллектілі» кәсіпке бағдарланып оқытылатын Жоғарғы Оқу

Орындарын таңдайды екен. Алайда, халқымызға ғалым, инженерлер ғана емес, кең

профильді мамандық иелері де өте қажет. Бірақ қазіргі таңда елімізге алғашқыларына

қарағанда кейінгілері көбірек қажет. Бір кәсіптің бірегей болуы оның қоғам пікірінегі

беделі мен оның кең тарауы болып саналады.

Оқушыны, жоғарыда айтып кеткендей, мамандық иегелерімен кездесу ұйымдастыру

барысына, әдетте сынып жетекшілері және әрине ата-анасы, басқада мамандарға қатысуға

болады. Мұндай кездесулерде, оқушыларға кәсіп жайлы қажетті мағлұматтар

жинақталынады:

-Кәсіп жөнінде жалпы мәлімет;

-Еңбектіңсанитарлық – гигиеналықжағдайы;

-Мамандыққадегенпсихо – физиологиялықталап;

-Кәсіптікқызметтіңэкономикалықжәнеқұқықтықарнайыдайындығытуралы

Ата-аналарға казіргі кездегі еңбек рыногындағы жағдайлар, сұранысқа ие болып

тұрған мамандықтар, оқу гранттарын алу мүмкіндіктері туралы ақпарат беру. Мамандық

таңдауда ата-ана мен бала арасындағы түсінісіп шешім қабылдау маңыздылығы және

жіберілетін қателіктер туралы айта отырып, кеңестер ұсыну көзделген.

Әдебиетттер тізімі:

1. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Алматы, 2007.

2. Қазақстан Республикасының бейіндік оқытуды дамыту тұжырымдамасы (жоба). –

Астана, 2010. -13 б.

3. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев Инновациялар мен оқу –

білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына», 27 мамыр, 2006ж.

4. Белова Т. В., Волошина И. А., Солнцева В. А. и др. Справочник начинающего

профконсультанта. – М., 2008.

5. Бендюков М. А. Азбука профориентации. Как молодому человеку преуспеть на

рынке труда? Изд. 2-е, доп. и дораб. / М. А. Бендюков, И. Л. Соломин, М. И. Ткачев. СПб.:

ЗАО «Литера плюс», 2007.

107

6. Взаимодействие общеобразовательной школы и специальных учебных заведений в

профессиональной ориентации молодежи: Межвузовский сборник научных трудов. –

Ярославль: ЯГПИ им. К. Д. Ушинского, 2004.

7. Захаров Н.Н. Профессиональная ориентация школьников: учебное пособие для

студентов. – М.: Просвещение, 2008.

8. Климов Е. А. Как выбирать профессию. Изд. 2-е, доп. и дораб. / Е. А. Климов. М.:

«Просвещение», 2000.

Аннотация

Мақала орта білім беру мектептерінің мұғалімдеріне арналған

Аннотация

Статья предназначена для учителей среднеобразовательной школы

Annotation

The article for the teachers of the secondary school

ӘОЖ: 37.01

М 31

ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДА МЕДИА БІЛІМ БЕРУДІҢ

ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Махашова П.М., Кунтубаева Д.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

«Бүгінгі таңда жастарға ақпараттық технологиялармен байланысты әлемдік

стандартқа сай мүдделі жаңа білім беру өте қажет», – деп Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап

көрсеткендей, жас ұрпаққа білім беру жолында педагогикалық технология мен

ақпараттық-коммуникациялық технологияны оқу үдерісінде үйлестіру мен тиімділігін

арттырудың маңызы өте зор[1].

Заманауи оқыту: бұл жеке тұлғаның мүмкіндігі мен шамасына қарай мәселенің

байыбына барып, үлгі көрсетер өнегелеріне еліктеп, тағылымдық жолдарын қабылдау,

оған шығармашылық тұрғыдан пайымдау жасауға үйретеді. Сонымен қатар

шығармашылдық ойлау мен бастамашыл іс-әрекеттегі саналылықты өрістетуге

зерттеушілік тұрғыдан белсенділігін жетілдіріп, іс-әрекетке бейімділігін, қызығуын

қалыптастырады. Егемен елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру

кеңістігіне енуге бағыт алуда. Бұл оқу-тәрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты

болып отыр. Себебі, білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып,

жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болуда. Оқу үрдісінде педагогикалық

зерттеудің нәтижелерін тәжірибеге енгізу үшін қызметкерлер алынған нәтижелермен

арнайы танысады, оны іске асыруды, сол сияқты осы негізде ғылыми зерттеу нәтижесін

тәжірибеде қолдануға деген қажеттілігі анықталғандығы жайында В.Е.Грурман,

В.В.Краевский, П.И.Керташева, М.Н.Скаткин және басқа ғалымдардың арнайы

еңбектерінде жан- жақты айтылған.

Бәсекеге қабілетті елу елдің қатарына қосылу еліміздің білім беру жүйесіне тың

өзгерістер енгізуді көздеп отыр. Сондықтан, енді мектептерде білім беру үрдісі

демократиялық жолмен ізгілендіру, тұлғаның өзін-өзі ойлантуға, жетілдіруге, өз іс-

әрекетіне сын көзбен қарауға бағдарланып отыр. Мұндағы назарымызды аударатын басты

нәрсе тұлғаға бұқаралық ақпарат және қатынас құралдары (баспа, радио, кино, теледидар,

108

видео, компьютерлік мультимедиалық жүйелер, интернет және түрлі әлеуметтік желілер)

арқылы жеткен ұғым-түсінік болып табылады. Себебі, санасы әлі қалыптаспаған бала

келіп жеткен ұғым түсінікті сол күйінде шынайы қабылдап, түйгендерін өмірлік

тәжірибесіне қолданып жатады. Медиа білім беру – бұл адамгершілік мұрағат пен

құндылықтар негізінде бұқаралық ақпарат құралдарымен мәдени қарым-қатынасы бар

жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған медиабілім беру қызметі субъектілерінің

жүйелі іс-әрекетінің жиынтығы екенін көреміз, медиабілім беру міндеттері адамды медиа

мәтінді сауатты «оқи білуге», ақпаратты қабылдай білу дағдысын дамыту,

шығармашылық іс-әрекеттің эстетикалық талғамы мен мүмкіндіктерін дарыту болып

табылады.

Өйткені, педагогикалық технология мен ақпараттық-коммуникациялық

технологияны үйлестірудің ерекшелігі мыналар болып табылады.

- жаңа ақпарат беру;

- заманауи технологияны меңгерту;

- іздендіру; - өз бетімен жұмыстарды орындату;

- ой-қиялын, сынай ойлауын дамыту;

- іскерлік пен дағдыны қалыптастыру;

- қызығушылықты, ынта-ықыласты арттыру;

- топпен жұмыс істеуді үйрету және т.б.

Қазіргі таңда жоғарғы оқу орындарында Медиа педагогика пәні жүргізілуде. Оның

мақсаты: – студентке медиапедагогика туралы түсінік қалыптастыру, осы бағыт бойынша

мақсатын айқындап, міндетін көрсету, заманауи медиапедагогикадағы мәселелерді шешу

жолдары мен негізгі ұғымдарды меңгерту [2].

Оқу үрдісіндегі медиа-білім берудің ең негізгі міндеттерінің бірі - коммуникативтік

бөгеттерді жеңіп шығатын педагогикалық тәсілдерді табу.

Мұғалім бұрын ақпарат көзі болып, барлық істі атқаратын ел ішіндегі білімдар

адам болса, бүгінде мұғалімнің рөлі өзгеріп, ол тек ақылшы, бағдар беруші деңгейінде

қызмет атқарады. Сондықтан мұғалімнің оқу үрдісінде орайлы жағдай құру үшін, яғни

оқушының тұлғалық дамуына әсер ететін тиімді тәсіл қолданудың қажеттілігіне

байланысты инновациялық әдістерді пайдалануы медиа білім берудің негізгі бір құрамдас

бөлігі болып табылады. Пәндерді оқытуда медиабілім беру кезінде мұғалім педагогикалық

әсер етудің элементтерімен қатар интерактивті оқыту әдістерін (жобалау әдісі, дебат

өткізу) қолданады. Интерактивті үлгі медиабілім алу іс-әрекетіне қатысушылардың

медиалық кеңістікте сатылық жүйе негізінде қалыптасады. БАҚ-та медиа білім берумен

айналысатын мамандар түрлі медиабілім беру технологиясын пайдалана отырып өздеріне

педагогтардың міндеттерін алады. Мысал келтіретін болсақ;

А. Силвэрбл бойынша «Медиасауаттылық элементтері мына төмендегідей болады.

- аудиторияның медиа мазмұны туралы тәуелсіз пайымдауларын жетілдіруге мүмкіндік

беретін сыни ойлау қабілеттілігі артады;

- жалпы коммуникация үрдісін түсінеді;

- медианың тұлға мен қоғамға ықпал етуін біледі

- медиамәліметтерді талдай және сараптай алу біліктілігін дамытады;

- қазіргі заман мәдениеті мен біздің өзіміздің түсінігімізді қамтамасыз ететін «мәтін»

ретінде медиа мазмұнын қарастырады.

Педагогикалық және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды үйлестіру

арқылы оқыту – біздің мұғалім ретіндегі жұмысыңыздың тиімділігін арттыратын

педагогикалық құралдар мен материалдарды жасауда ақпараттық технологияларды

пайдалану біліктерін қалыптастырады; - сабақ берудің тиімділігін арттыру мен

педагогикалық шеберлікті жетілдіру мақсатында жаңа біліктіліктер мен тәсілдерді сіз

қалай қолданатыныңызды қамтиды. Оқушыларға өзін өзі шыңдауда көмектесу үшін,

109

оқушыларға ылғи да өзгермелі қоғам мен технологияларға бейімделуге көмектесетін,

қажетті, төменде келтірілген білім мен біліктіліктерді ескеруі қажет. Яғни, педагогикалық

және ақпараттық-коммуникациялық технологияларды үйлестіру арқылы оқытудың негізгі

біліктіліктері төмендегілер болып табылады: Ақпараттық және медиалық сауаттылық

біліктілігі —аудиовизуалды ақпараттың алуан түрлерін қабылдау,талдау, басқару,

біріктіру, бағалау және жасау. Заманауи медиа материалдарын оқу процесінде қолдану

барысында ақпаратты жинақтау мен тексеруден басқа сыни ойлануын дамыту керек.

Яғни, ақпаратты талдай білуді, типтік қателіктерді ерекшелей білуді және қорытынды

шығаруды, ақпаратқа сенудің жеке деңгейін қалыптасытруды және ақпараттық

хабарламаның жасырын мағынасымен жұмыс істей білуге үйрету керек. Дидактика

тұрғысынан алғанда медиабілім беруді қолдану тұлғаның сыни ойлауын дамытатын және

шығармашылық потенциалын арттыратын икемді және әмбебап үрдіс. Біріншіден,

оқытушы қызметі мейілінше күрделілене түседі [3].

Оқу үрдісінде мұғалім педагогикалық әсер етудің элементтерімен қатар

интерактивті оқыту әдістерін (жобалау әдісі, дебат өткізу) қолданады. Білім алушы өзінің

маңызды рөлі яғни білім алушы болып табылады. Бұл ретте, журналистика, аудитория

педагогикалық үлгіде зерделеу пәні немесе оқыту тәжірибесі ретінде болады.

Интерактивті үлгі медиабілім алу іс-әрекетіне қатысушылардың медиалық кеңістікте

сатылық жүйе негізінде қалыптасады. Жеке пән мен медиабілім беруді интеграциялау

мақсатында жеке пәндерді оқыту барысында медиамәтіндерді көрнекі қолдану негізінде

сыни ойлануға мүмкіндік беру, интеграцияланған медиабілім беру; заманауи медиа

тәжірибесін оқыту — мектеп баспасымен жұмыс, мектеп кино- және телестудиясында

видео түсірілім және монтаж негіздерін үйрену арнайы немесе әлеуметтік мәдени

медиабілім беру. Медиабілім беру міндеттері адамды медиа мәтінді сауатты «оқи білуге»,

ақпаратты қабылдай білу дағдысын дамыту, шығармашылық іс-әрекеттің эстетикалық

талғамы мен мүмкіндіктері туралы жан- жақты мағұлмат береді. Сонымен қоса,медиа

білім студенттерге өздерінің ойларын және ақпаратты еркін білдіру құқығын жүзеге

асыруға жағдай жасайды. Бұл олардың жеке дамуына ғана әсер етіп қоймай, сондай-ақ,

студенттердің әлеуметтік тұрғыда белсенді атсалысуын және интербелсенділігін

күшейтеді. Бұл тұрғыдан алғанда медиабілім демократиялық азаматтыққа және саяси

түсіністікке дайындайды.

Британдық медиабілім қозғаушысы, профессор, ғылым докторы, медиапедагогика

және медиамәдениет теориясы бойынша көптеген кітаптардың, мақалалардың авторы,

медиатеоретиктердің бірегейі Л.Мастерман (L.Masterman) қазіргі әлемдегі медиабілімнің

маңыздылығы мен басымдығын айқындайтын жеті қағиданы айқындап берді; Ол мына

төмендегідей:

1. Медианы тұтынудың жоғары деңгейі және қазіргі қоғамда бұқаралық ақпарат

құралдарының шектен тыс көптігі.

2. Медианың идеологиялық маңыздылығы, өнеркәсіптің саласы ретінде олардың

аудиторияның санасына ықпалы.

3. Медиаақпарат санының жылдам өсуі, оны басқару және тарату тетіктерінің

күшеюі.

4. Негізгі демократиялық процестерге медианың ену интенсивтілігі.

5. Барлық салада визуалды коммуникация мен ақпарат маңыздылығының артуы.

6. Болашақ талаптарға сәйкес бағдарланған оқушыларды, студенттерді оқытудың

қажеттілігі.

7. Ақпаратты жекешелендіруде ұлттық және халықаралық процестердің ұлғаюы

[4].

Медиа білім адамдарды хабарламаларды жасауға, коммуникацияға мейлінше

тиімді ақпарат құралын таңдауға оқытады. Б.Споктың пікіріне сүйенсек, әртүрлі

110

қатыгездікке барған балалардың психологтарға берген жауаптарында теледидардан

көргендерін жасағандарын айтады. Психолгтар интернет пен теледидардың, компьютерлік

ойындардың бала санасына тигізетін зияндылықтарын былайша жіктеп көрсетеді.

Біріншіден, замануи құндылықтар деп көріп жүрген дүниелеріміздің көпшілігі

балалардың санасында қиялға ғана сиятын, тіршіліктің тек жағымсыз тұстарын көрсететін

ақпаратты үйіп-төгіп, өмірге деген шынайы көзқарасының қалыптасуын тежейді.

Компьютер мен көгілдір экран алдында бірнеше сағат бойы тапжылмай отыру

физиологиялық дамуды шектейтіндігін айтпағанда, баланың санасына түрлі қауіпті

қиялдарды ұялатады. Батыстан ағылған өнімдердегі бірінен-бірі асып түсетін қантөгіс

көріністер, жаншошырлық садизм бала түгілі, ересектердің де психологиясын бұзып,

жүйкесін тоздыратындығы белгілі. Осылардың салдарынан бара-бара балалардың

санасында жақсылық, әділеттілік сияқты құндылықтар тек қантөгіспен байланысты деген

түсініктердің қалыптасу мүмкіндігі бар. Сондай-ақ, вертуалды кеңістікте адам өлтіруді

«кәсіп еткен» бала саналы түрде барлық адамгершілік нормалардан аттап өту қаупі бар

деп көрсетеді психолгтар. Адам баласына тән аяушылық, жақсы көру сияқты сезімдерді

жоғалтып, санасы уланған бала үшін қатыгездік қалыпты жайтқа айналу сияқты

проблемалардың бүгінгі күні бар екендігі шындық. Танымал психолог А.Моридің

зерттеуіне сүйенсек, теледидардың алдында ұзақ отыру адамның ерік-жігерін әлсіретеді.

Көгілдір экраннан көз алмай ұзақ қарау көз жанары арқылы миды гипноздайды екен. .

Медиабілім оқушылар мен студенттерге медиамәдениет әлеміне бейімделуге, бұқаралық

ақпарат құралдарының тілін меңгеруге, медиамәтіндерді талдап үйренуге және т.c.c.

көмектесуге арналған. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе біздің өзіндік көзқарасымыз

бойынша, студенттердің медиақұзыреттілігі – БАҚ мәтіндерін, интернет материалдарын,

саналы қабылдау, сыни талдау, таңдау, баға беру, негізінде қолдануына ықпал ететін,

нәтижесінде медиапайдалануға деген ақылға салынған, салмақты мотивтерді, ақпараттық

қауіпсіздікті, психологиялық тұрақтылықты қамтамасыз ететін білімдер, біліктер,

дағдылар, қасиет – сапалар жиынтығы. «Медиабілім медианың барлық түрлерімен (баспа

және графикалық, дыбыстық, экранды және т.б.) және әртүрлі технологиялармен

байланысты; ол адамдарға бұқаралық коммуникация социумда қалай пайдаланылатынын

түсінуге, басқа адамдармен коммуникация барысында медианы пайдалану қабілеттерін

меңгеруге мүмкіндік береді.

Қолданылған әдебиеттер:

1. Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: «Қазақстанның үшінші жаңғыруы:

жаһандық бәсекеге қабілеттілік» 2017 жылғы 31 қаңтар

2. Фёдоров А. В.Развитие медиакомпетентности и критического мышления студентов

педагогического вуза. — Монография. — М.: МОО ВПП ЮНЕСКО «Информация для

всех», 2007. — 616 с. — ISBN 978–5-98517–064–

3. Медиаобразование в школе / Вартанова Е. Л., Смирнова О. В. и др.. — Сборник

программ для преподавания дисциплин. — М.: МедиаМир, 2010. — 320 с. — ISBN 978–5-

91832–025–9. Айтимова У. Ж., Киянбеков А. Ж

4. Дейкина А.Ю. Медиобразования и развитие познователь.интересадоми.Электр.ресус.

2015

Түйіндеме

Бұл мақалада оқу үрдісіндегі заманауи медиабілім берудің ең негізгі міндеттері,

педагогикалық әсер етудің элементтері және интерактивті оқыту әдістері көрсетілген.

Студентке медиапедагогика туралы түсінік қалыптастыру, осы бағыт бойынша мақсатын

айқындап, міндетін көрсету, заманауи медиапедагогикадағы мәселелерді шешу жолдары

мен негізгі ұғымдары туралы жазылған.

111

Аннотация

Данная статья посвящена проблеме роли медиаобразования в процессе обучения.

Рассматриваются основные задачи, интерактивные методы обучения, элементы

педагогических воздействий. Проанализированы теоретические подходы к понятию

медиообразование, цели и задачи формирования представлений о медиапедагогике у

студентов.

Annotation

This article deals with the problem of the role of media education in the learning process.

Discusses the main tasks, interactive methods of training, elements of pedagogical influence. The

theoretical approaches to the concept of mediaobrazovanie, goals and objectives of the formation

of ideas about media education among students.

ӘОЖ 373

М55

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ОҚЫТУ ЖӘНЕ ТӘРБИЕЛЕУ

Минайдарова М.И., Кеңесбек С.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Балалардың адамгершілік тәрбиесін оқу қызметін ұйымдастыру арқылы

қалыптастыру.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев ұсынған «Қазақстан -2030» стратегиясында негізгі

бағыттардың бірі ретінде халықтың ұлттық моделі мен салт-дәстүрлерін есепке ала

отырып, білімі мен білігі жағынан өркениетті елдердегі замандастарымен қатар тұра

алатын, бойында ұлттық, отаншылдық рухы мықты қазақстандықтардың жаңа ұрпағын

тәрбиелеу қажеттігі айтылған [1].

Қазақстан Республикасы Конституциясында, «Тілдер туралы», «Білім туралы»

заңдарында, «Үздіксіз тәрбие» тұжырымдамасында, «Мәдени мұра» бағдарламасында,

«Қазақстан Республикасында 2011-2020 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік

бағдарламасында» білім беру жүйесін түбегейлі өзгерту, жас ұрпақты тәрбиелеуде

олардың бойындағы рухани байлықтарын жетілдіру, еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке

ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеу белгіленген [2,3,4].

ХХІ-ғасыр балаларының тәрбиесінің өзекті мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттың

мәдени мұралар арқылы қоғамда руханилықты қалыптастыру болып табылады.

Мұндай аса жауапты міндеттердің баянды болуы үздіксіз білім беру жүйесінің

алғашқы сатысы – мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуден бастау алуы қажет. Ерте

жастан алынған рухани жасалым, адамның барлық өмірінде адамгершілік белгісін

анықтап, ізгілік қасиеттерді, рухани болмысты бала бойына қалыптастырады.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, «адамгершілік» сөзі: ар-ұжданның

тазалығы, адамшылдық, ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, әділдік, шыншылдық,

кішіпейілділік, имандылық, т.б. қарапайым адамгершілік құндылықтар болмаса, олардың

орнын ешқандай терең білім толтыра алмайтынын өмірдің өзі дәлелдеуде [5].

Бүгінгі таңда жас ұрпаққа ғылыми білім берумен шектелу жеткіліксіз, оларды

адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды

қалыптастыру керек.

Қазіргі балабақшада жаңа өзгерістер мен әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдалана

отырып, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін оқу-тәрбие үлгілерін

іздестіруге және оларды қолдануға бағытталған. Оқытуды ізгілендіруге сүйене отырып,

112

оны жеке тұлғаға бағдарлауды, жеке тұлғаның дамуы мен тиянақтануының үдерісі мен

нәтижесін қамтамасыз етуді қарастырады. Осы тұрғыдан алғанда балада ұлттық құндылық

бағдар қалыптастыру жұмыстарының маңызы ерекше.

Мектеп жасындағы бала үшін оқу әрекеті жетекші роль атқаратын-дықтан,

ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнындағы балаларға берілетін құндылық бағдардың

әсері мол.

Әлеуметтік мәні зор ұлттық құндылықтардың мән-мағынасын ұғындыру, оны

баланың санасына, сезіміне, мінез-құлқына әсер ететіндей дәрежеде жеткізу тәрбиешіден

шеберлікті талап етеді.

Адамгершілік тәрбие мәселесі негізінен ұлттық педагогикалық ерекшеліктерге

сүйене отырып, тәрбие берудің әдістемелік жолдарын қарастырады:

- тәрбие арқылы оқу-тәрбие үдерісінде баланың бойында адамгершілік мәдениетін

қарастыру;

- ұлттық дәстүрлер арқылы тәрбие үдерісінде баланың бойындағы адамгершілік

құндылықтарын дамыту;

- салт-дәстүрлер негізінде тәрбие арқылы ерекшеліктерін ескере отырып, балаларды

адамгершілік құндылықтарға тәрбиелеу.

Балалардың адамгершілік құндылықтарын қалыптастырудың жолдарының бірі – ол

баланың қызығушылығын арттыру. Егер балаға қызығушылығын қарай тәрбиені жүйелеп

берсе, баланың даму үдерісі шапшаңдайды.

Мектеп жасына дейінгі балаларға өз халқы мен өзінің арасында өзара байланыс

орнату, ұлттық мәдениетке тән сезімінен әсерлену, оның құндылықтарын саналы

қабылдауға жағдай жасауда ұйымдастырылған оқу іс-әрекет барысында жүзеге асырудың

мүмкіндіктері іздестіріледі. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекет мазмұнындағы халықтық

білімдер құндылық бағдардың құрылымына ене отырып, балалардың танымдық әрекетін

қалыптастырады.

Мектепке дейінгі балалардың жас ерекшелігіне сай таным мүмкіндігін ескере

отырып, оқыту мақсатын бала тұлғасын тәрбиелеуге бағдарлаудың мәні зор, соған орай

бұл сатыда оқылатын ұйымдастырылған оқу іс-әрекет барысында тақырыптардың

мазмұнына сәйкес келетін мәтіндерді пайдалану орынды.

Жалпы «Таным», «Коммуникация», «Шығамарашылық», «Денсаулық», «Әлеуметтік

орта» білім беру саласындағы мазмұны ұлттық тәрбие арқылы бағыттап отыратын

білімдік-тәрбиелік сипатымен ерекшеленеді [28].

Мәтінді талдау кезінде оның құрылымы мен мазмұны жеке тұлғаның рухани

дүниесін байытатындай және оның өзіндік пікірін туғызатындай деңгейде

ұйымдастырылған жағдайда жеке тұлғаның ұлттық құндылық бағдарының дамуына

мүмкіндік туады.

Ол үшін баланың бойындағы ұлттық құндылықтар қатарының артуына ықпал

ететіндей бағытты ұстана отырып, өнегелік тәрбие арқылы мәнін ашатын арнайы

бағыттайтын мәтіндерді пайдалану қажет.

Мысалы: «Шаңырақ шуағы» тақырыбын өту барысында шағын мәтіндерді пайдалана

отырып, мектепке дейінгі балаларды имандылыққа ата-анаға құрмет көрсетуге

бағыттау.Балалар бойына тәрбие дарытуда балабақшада оқылатын ұйымдастырылған оқу

іс-әрекетінің бәрі бірдей дәрежеде маңызды. Ол шәкірттерде отансүйгіштік,

ұлтжандылық, идеялық сенімді қалыптастырады. Қазақ халқының тарихына байланысты

хандарымыз бен билеріміздің, шешендеріміз бен жырауларымыздың орны бөлек. Көркем

әдебиет ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті баланың рухани байлығын кеңейтіп өзінің

қоғамдағы орнын түсінуге көмектеседі, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді

тудырады, олардың ізгі талап-тілектерін оятады. Сондай-ақ, қазақтың ұлттық салт-дәстүрі,

113

мәдениеті мен әдебиеті тәрбие арқылы балалардың еңбексүйгіштік, ұқыптылық,

моральдық қасиеттерін қалыптастырады.

Психологтер мен педагогтердің бірлесіп жүргізген зерттеулері соңғы жылдары

балалардың ақыл-ой және эстетикалық іс-әрекетінің, адамгершілік-ерік қасиеттерінің

деңгейі едәуір жоғарылағанын көрсетті. Сондықтан балабақша баланың адамгершілік

әлпетін қалыптастырудағы ролі мен мәні артып келеді.

Балабақшадағы адамгершілік тәрбие тым сан алуан және оның нәтижелері қилы-

қилы әрекет барысында көрініс табады. Бұл жұмыстардың көздейтін мақсаттары –

тұрмыста, еңбек, ойын барысында қоғамдық және табиғи құбылыстармен таныстыру

арқылы айналадағы ортаға адамгерішілік қасиеттерге тәрбиелеу.

Сәбилердің ой-өрісін дамытуға, қиялын шарықтатып, тіл байлығын молайтуға, ауыз

әдебиеті үлгілері – ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, халық ойындарының тигізетін

пайдасы ұшан-теңіз. Әрине, ауыз әдебиеті үлгілерімен балаларды таныстыру үшін,

алдымен оқылатын материалдың көлемін, мазмұнын анықтап, алу керек. Материал

мүмкіндігінше ықшам, балаларды қызықтыратындай, жалықтырып жібермейтіндей болу

керек.

Қандай ертегіні алсақ та, ол белгілі бір мазмұнға құрылады, оқиға желісінің

басталуы, аяқталуы, өзіндік шешімі болады. Ертегі баяу басталып, оқиға желісі күрделене

түседі. Кейіпкерлер арасындағы қайшылықтар өрістей кеп әділдік үстемдік құрып,

зұлымдық жеңіліс тауып жатады. Талай-талай іс-әрекеттер өткір сықақ, мысқылмен

беріліп, бала сезімін селт еткізіп, күлкіге мәз етеді. Бала жағымсыз кейіпкерлердің

жексұрын әрекетінен бой тартып, жақсылыққа құмартады. Ертегінің осындай әр жақты

сырын тартымды, бала санасына лайықтап жеткізу айтушының шынайы шеберлігіне

тікелей байланысты.

Жаңылтпаштар балабақшадағы көркем әдебиет, сауат ашу және жазу, тіл дамыту,

ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінде және бос уақыттарда тіл ұстарту, сөздің

дыбысталуын нақышына келтіре дұрыс, тез, шебер айта білуге жаттықтыру, сөздің

мағынасын түсіне білу мақсатымен пайдаланылады.

Мақал-мәтелдер, нақыл сөздер – халықтың ұзақ уақыт бойы адамдарды іс-әрекеті,

мінез-құлқына жасаған бақылауларынан туған дана сөздері. Бұларды тәрбиешілер

балалардың түрлі іс-әрекетіне, мінез-құлқына байланысты тәрбие құралы ретінде

пайдалануына болады.

Балаларды әдебиетпен және ауыз әдебиетімен таныстыру, оларды әңгімелеуге,

тыңдағанын қайта әңгімелеп беруге, өлеңдерді, жаңылтпаштарды, мысалдарды жатқа

мәнерлеп оқуға үйрету, тілді бейнелеу және мәнерлеу, сөздік шығармашылықтың

бастапқы түрлерін дамыту жөніндегі жұмыс – міне, осылардың бәрі баланың зердесін

оятып, ой-түйсігін жетілдіруге жәрдемдеседі.

Бес жастағы кезде балалар көркем шығармаларды тұтас алғанда тереңірек

қабылдайды; сюжетті жай түсініп қана қоймайды, жарқын, бейнелі сөзді, ертегілер мен

әңгімелердің нәрін аңдай бастайды, өздерінің кейіпкерлерге деген көзқарастарын айтады.

Бес жасқа шыққанда олар ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерде ғана емес, одан тыс жерде

де танысқан көптеген қысқа-қысқа ойнату тақпақтарын, төрт жолдық өлеңдерді біледі.

Балалар тәрбиешінің барлық тапсырмаларын ынталы орындайды; әңгімесін кішкене

жазық фигураларымен сүйемелдей отырып, ертегіні қайта айтып шығады, белгілі

ертегілерді драмалайды, бейнелеген кейіпкерлердің сипаттық ерекшеліктерін сөйлеуі, бет-

әлпетінің құбылысы арқылы көрсетуге, оларға деген өздерінің қарым-қатынастарын

беруге талпынады. Жатқа айтуды, әңгімелеуді олар дауыс ырғағымен мәнерлеуге

тырысады.

Бес-алты жастағы кезде балалар шығарманы ықыластана, назар аудара тыңдау

дағдысын, мазмұнға, кейіпкерлерге деген өз көзқарасын тиянақтап айта білуді меңгереді;

114

оларда шығарма мазмұн мен оның бейнелеу, мәнерлеу құралдары арасындағы

байланысты байқау қабілеті дамиды. Іс-әрекеттің белгілі бір түріне қызығу тұрақтылығы

пайда болады; біреулері өлең оқуды, енді біреулері ертегі айтуды жақсы көреді. Түйсік

қабілеттері дамиды; балалардың өздері жұмбақ, өлең ойлап таба бастайды, белгілі

ертегілерге ұқсас ертегі ойлап шығарады. Құрбыларының қисынды тапқырлық

талпыныстарына және орындаушының іс-әрекетіне баға беріп қарау қалыптасады; балалар

кімнің жақсы ойлап табатынын, әңгімелейтінін, жатқа оқитынын кәдімгідей бағалайды.

Ауыз әдебиетінің шағын формаларымен – жұмбақтармен, ойнату тақпақтармен,

жаңылтпаштарымен, ертегілерімен танысу баланы эмоция жағынан қалыптастыру оның

бейнелі ойлана білуін, шығармашылық қиялын дамыту, сондай-ақ сөйлеу аппаратын

жетілдіру үшін де өте маңызды.

Балаларға адамгершілік және эстетикалық оқытудың маңызы зор. Олардың

тақырыбы кең де әр алуан, Әдеби шығармалар арқылы балаларды олардың өмірлік

тәжірибесінен тыс жатқан құбылыстарымен және оқиғалармен таныстыруға

болатындығын тәжірибе көрсетіп отыр.

Адамгершілікке тәрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері -балалардың

белсенді өміршілік позициясын, қоғамдық борышқа сапалық көзқарасын, сөз бен істің

бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру. Ол

баланың жеке басын қалыптастыру мен дамытудың аса маңызды бір саласы.

Бұл арқылы баланың ата-анаға, ұжымға, қоғамға, Отанға, еңбекке қатынасын

айқындайды. Тәрбиелі тәрбиеші балаларға жан-жақты тәрбиені осы адамгершілік

тәрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін, белгілі мақсатқа,

бағытқа жетелеу іс-әрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана тәрбиеші

балалардың ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады.

Пайдаланылған әдебиеттер

1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030.

2. Қазақстан Республикасының білім туралы заңы.

3. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы.

4. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасы.

5. Меңжанова А.К. Балаларды көркем шығармалар арқылы адамгершілікке, еңбекке

тәрбиелеу.

7. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика.

Аннотация

Мақалада мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тәрбиелеп, бала бойына

ізгілікті, жалпы адамзаттық құндылықтарды қалыптастыру жолдары қарастырылған.

Аннотация

В статье «Воспитание нравственности у детей дошкольного возраста»

рассматриваются пути и особенности формирования общечеловеческих нравственных

ценностей.

Annotation

In the article "Moral education at children of preschool age" are considered some ways

and peculiarities of formation of common-human moral values.

115

УДК 796.02

П38

ОСОБЕННОСТИ ПРОВЕДЕНИЯ ЗАНЯТИЙ СО СТУДЕНТАМИ

В ОЗДОРОВИТЕЛЬНЫХ ГРУППАХ

Пушкарь И.Н., Тохтыев А.Ш.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Оздоровительная физическая культура является составной частью общей физической

культуры и одним из важнейших методов комплексного лечения, а также эффективным

средством предупреждения обострений при правильном построении занятий. К

оздоровительной физической культуре относятся методы лечения, профилактики и

медицинской реабилитации, основанные на использовании лечебной гимнастики,

состоящей из специально подобранных и методически разработанных физических

упражнений [4].

Занятия проходят два раза в неделю по общему расписанию. Кроме того, проводятся

беседы и лекции. Также студенты готовят теоретические задания, рефераты,

самостоятельно составляют комплексы лечебной гимнастики. В конце семестра студенты

выполняют контрольные тесты и получают зачёт.

Для занимающихся в оздоровительных группах двигательные режимы в течение

всего учебного года проводятся при частоте пульса 120-130 ударов в минуту, так как,

именно в условиях такого режима достигается гармоничная работа сердечно-сосудистой,

дыхательной, нервной систем, опорно-двигательного аппарата, формируются

необходимые навыки и умения, не предъявляя ослабленному организму повышенных

требований.

Основными задачами физического воспитания студентов, занимающихся в

оздоровительных группах, являются:

– укрепление здоровья;

– повышение функционального уровня органов и систем организма, ослабленного

болезнью;

– повышение физической и умственной работоспособности;

– освоение основных двигательных умений и навыков;

– воспитание интереса и привычки к самостоятельным занятиям физическими

упражнениями, внедрение их в режим дня.

Учебный процесс для занимающихся в оздоровительных группах должен

одновременно решать вопросы учебно-педагогического плана и медицинской

реабилитации, то есть выполнять роль восстановительного лечения и подготовительного

этапа адаптации организма к двигательным режимам, связанным с учебным процессом.

Существуют определённые особенности проведения занятий физической культуры в

вузе:

- на занятиях одновременно присутствуют студенты с различными заболеваниями;

- часть студентов имеют по две, а иногда и по три патологии;

- подавляющее большинство из них в школах были освобождены от занятий

физической культурой, в результате они не имеют практических навыков техники

выполнения того или иного упражнения;

Студенты, относящиеся к оздоровительной группе, как правило, малоподвижны,

недостаточно координированы, неумело выполняют упражнения, боятся насмешек. Чтобы

избежать методических и педагогических ошибок, щадить психику занимающихся,

необходимо давать дифференцированные нагрузки, контролировать состояние студентов,

116

их адаптацию к нагрузкам, занятия следует проводить отдельно от здоровых студентов.

Важными требованиями к занятиям в оздоровительных группах являются

индивидуальный подход к занимающимся и систематичность воздействий. Основные

средства, используемые на занятиях, – физические упражнения и природные факторы

(солнце, воздух, вода). Во время занятий рекомендуется использовать индивидуально-

групповой метод. Соотношение общеразвивающих упражнений и дыхательных – 4:1, 3:1,

что соответствует щадяще-тренирующему режиму.

В подготовительной части занятия рекомендуется ходьба в медленном и быстром

темпе, ходьба в чередовании с медленным бегом, упражнения для мышц голени, стоп.

Используются вращения, сгибания в суставах. Амплитуда движений постепенно

нарастает. Добавляются упражнения на координацию и закрепление навыка правильной

осанки, а также дыхательные упражнения.

В основной части занятия упражнения выполняются из положений сидя и лёжа. В

этой части занятия используются предметы и спортивный инвентарь. Задействуются все

группы мышц по принципу рассеивания нагрузки: упражнения для мышц шеи, плечевого

пояса, далее для брюшного пресса с обязательным расслаблением. Для крупных мышц

используются медленный темп выполнения, небольшая амплитуда и количество повторов.

Для средних и мелких мышечных групп – упражнения со средним и быстрым темпом, с

большим количеством повторов.

Упражнения для мышц спины обязательны для всех студентов. Это связано со

спецификой учебной деятельности: длительное сидение в однообразных позах. Поэтому

необходимы упражнения, обеспечивающие выработку и тренировку общей и силовой

выносливости мышц спины, брюшного пресса и грудной клетки для создания

«мышечного корсета».

В заключительной части занятия темп выполнения замедляется. Включаются

упражнения на расслабление. В положении лёжа применяются упражнения для глаз.

Восстанавливается дыхание.

По окончании занятия студент не должен чувствовать себя усталым. Учитывая, что

предстоят занятия по другим предметам, целесообразно включать в заключительную

часть занятия упражнения на внимание и формирование правильной осанки. В конце

занятия подводятся итоги сделанного, анализируются успехи и неудачи каждого студента

и обязательно задаются на дом упражнения, адекватные медицинским рекомендациям по

профилю заболевания.

Во время занятий необходимо проводить контрольное измерение частоты сердечных

сокращений (ЧСС).

В отличие от общей физической подготовки (ОФП), оздоровительная гимнастика

преследует цель строго дозированного, адекватного лечебного воздействия, а урок

оздоровительной физкультуры является средством не только терапевтического, но и

воспитательного воздействия. Систематическое применение физических упражнений

оказывает тренирующее действие на сердечно-сосудистую систему, органы дыхания,

восстанавливает координацию систем организма, адаптирует студентов к бытовым и

трудовым нагрузкам.

Чтобы избежать противоречий между медицинскими требованиями к проведению

занятий в оздоровительных группах и сложностями организационного характера,

предлагается этапная система занятий (со сменой комплексов по семестрам). Так, в начале

учебного года все занимающиеся оздоровительной гимнастикой проходят этап первичной

адаптации. Значительное место отводится общеразвивающим упражнениям. Подбираются

они с учётом уровня физической подготовленности и функциональных возможностей

организма. Степень физической нагрузки должна регулироваться за счет таких факторов,

как выбор исходного положения, объём и количество мышечных групп, вовлечённых в

117

работу, темп выполнения упражнений, амплитуда движений, использование

гимнастических снарядов.

Оздоровительная направленность занятий со студентами, имеющими отклонения в

состоянии здоровья, обязывает преподавателя постоянно соотносить их объём и

интенсивность с возможностями каждого занимающегося, обеспечивая повышение

адаптации организма к нагрузкам. В физическом воспитании студентов, занимающихся в

группах оздоровительной физической культуры, наряду с общеобразовательными

задачами значительное место занимают вопросы оздоровления и укрепления организма.

Какие бы специальные задачи ни решались в процессе занятий, непреложным остается

обязательное достижение оздоровительного эффекта.

Список литературы

1. Дубровский В.И. Лечебная физическая культура. М., Владос, 2004. – 607с.

2. Мацук М.Г. Физическое воспитание в реабилитации студентов с ослабленным

здоровьем. – М., 2002. – 42 с.

3. Тазиев Р.В. Методические рекомендации по использованию лечебной физической

культуры в занятиях специальных медицинских групп. – Казань, 2001. – 62с.

4. Чоговадзе А.В., Прошляков В.Д., Мацук М.Г. Физическое воспитание в

реабилитации студентов с ослабленным здоровьем: учеб. пособие для студентов вузов

/под ред. А.В. Чоговадзе/. М.: Высшая школа, 1996. – 144 с.

5.Шайкежанов Б.Г. Организация учебно-познавательной деятельности учащихся в

процессе изучения раздела "Человек и его здоровье", Алматы. 2001

Аннотация

В физическом воспитании студентов, занимающихся в группах оздоровительной

физической культуры, наряду с общеобразовательными задачами значительное место

занимают вопросы оздоровления и укрепления организма. Какие бы специальные задачи

ни решались в процессе занятий, непреложным остается обязательное достижение

оздоровительного эффекта.

Данная статья отражает следующие задачи сформировать у молодого поколения

устойчивый интерес к здоровому образу жизни, к пониманию необходимости физического

здоровья в овладении профессиональными навыками и компетенциями.

Annotation

In physical education of students engaged in groups of health-improving physical culture,

along with general educational tasks, a significant place is occupied by issues of healing and

strengthening the body. Whichever special tasks are solved in the course of classes, it is

immutable to achieve the obligatory health effect.

This article reflects the following tasks to create in the young generation a steady interest in

a healthy lifestyle, to understand the need for physical health in mastering professional skills and

competencies.

Аңдатпа

Дене шынықтыру-сауықтыру топтарымен айналысатын студенттердің дене

шынықтыру тәрбиесінде жалпы білім беру міндеттерімен бірге денені сауықтыру және

нығайту мәселелері маңызды орын алады. Сабақтар барысында арнайы тапсырмалар

қалай шешілсе де, міндетті денсаулыққа қол жеткізу үшін өзгермейді.

118

Бұл мақалада жас ұрпаққа салауатты өмір салтына тұрақты қызығушылық туғызу,

кәсіби дағдыларды және құзыреттілікті меңгерудегі физикалық денсаулықты қажет етуді

түсіну бойынша келесі міндеттер қойылған.

УДК 372.8

К ВОПРОСУ РАЗРАБОТКИ ЭЛЕКТРОННОГО ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО

РЕСУРСА

Жабаев Е.Х., Ревшенова М.И.

М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

В настоящее время система образования Казахстана находится в состоянии

модернизации, которая обусловлена общими тенденциями мирового развития. В качестве

одного из основных направлений стратегии информатизации образования в Республике

Казахстан определено создание электронных образовательных ресурсов. Это обусловлено,

прежде всего, с целью повышения эффективности учебного процесса в условиях

кредитной системы обучения, в котором применяются электронные образовательные

ресурсы.

В исследованиях ученых электронными образовательными ресурсами называют

учебные материалы, для воспроизведения которых используются электронные устройства.

Электронные образовательные ресурсы представляют собой совокупность

программных продуктов, представленных в электронной форме, которые позволяют

организовать учебно-воспитательный процесс и управлять им. Отметим, что успешное

применение учителем электронных образовательных ресурсов в учебном процессе

зависит от предварительного изучения и анализа дидактических возможностей этих

ресурсов.

Электронные образовательные ресурсы в равной степени могут оказаться

востребованными в любой предметной области вообще и в обучении ИКТ в частности.

Использование электронных образовательных ресурсов в учебном процессе нацелено

на достижение максимальной дидактической эффективности процесса обучения. Причем

наибольший дидактический эффект может быть достигнут только при комплексном их

использовании на различных видах их занятий в информационно-поисковой,

экспериментально-исследовательской и самостоятельной учебной деятельности, а также

деятельности обучаемых по обработке информации, представлению и извлечению знаний.

ЭОР позволяют выполнить дома более полноценные практические работы –

виртуальные посещения музеев, наблюдения за производственными процессами,

лабораторные эксперименты и др. Также студент сможет самостоятельно провести

аттестацию собственных знаний, умений, навыков без участия педагога или родителя.

Практическая реализация комплексного использования возможностей средств ИКТ в

учебном процессе может быть достигнута за счет разработки электронных

образовательных ресурсов, в числе которых и адаптивные обучающие системы.

Адаптивная (интеллектуальная) обучающая система – система с элементами

искусственного интеллекта, которая позволяет не только предоставлять необходимый

учебный материал, тренировать обучаемого и контролировать его знания, но и по

результатам деятельности обучаемого может определить, какие знания недостаточны или

ошибочны и вернуть обучаемого на соответствующий раздел теории или практики, либо

дать ему дополнительные разъяснения. Тем самым позволяя управлять процессом

обучения каждого студента обучаемого на основании результатов обучения.

119

Предполагается, что такие системы, реализованы на базе идей и технологии

искусственного интеллекта, должны уметь оценивать изначальную подготовку

обучаемого и отслеживать результаты прохождения обучения. Должны обеспечить

возможность варьировать способы подачи учебного материала и способы его усвоения,

контролировать, как проходит обучение и по результатам анализа обратной связи

корректировать параметры, структуру и алгоритм обучения.

Контроль над усвоением получаемых обучающими знаний является основной частью

таких систем, так как своевременно полученная информация о результатах учебной

деятельности студентов позволяет оперативно реагировать на затруднения, оказывать

адресную помощь и регулировать образовательный процесс.

В электронных образовательных ресурсах, в числе которых и адаптивные обучающие

системы, задания можно представить с принципом «лестничного алгоритма» т.е. с

систематическим нарастанием уровня сложности, начиная с заданий , соответствующих

уровню подготовленности и постепенно переходить к более сложным заданиям до

достижения намеченной цели.

Реализация всего этого требует грамотного формирования банка вопросов,

применения искусственного интеллекта для анализа ответов и на его основе выбора

последующих тестовых заданий. Для сохранения исходных данных и результатов

тестирования, создается база данных, которая наряду с банком тестовых заданий,

параметрами настройки теста и процесса тестирования, хранит полученные результаты

тестирования и другую информацию по обработке данных для возможности дальнейшего

анализа и использования преподавателем.

Выделяются следующие требования к современным электронным образовательным

ресурсам: ориентироваться на современные формы обучения, обеспечивать, высокую

интерактивность и мультимедийность обучения; организовать виды учебной

деятельности; обеспечивать использование самостоятельной – индивидуальной и

групповой работы;

основываться на достоверных материалах; превышать по объему соответствующие

разделы учебника; полноценно воспроизводиться на заявленных технических платформах;

иметь удобный интерфейс и средства навигации.

Важно отметить, ряд функции для педагога:

- демонстрация цифровых объектов;

- использование виртуальных лабораторий и интерактивных моделей учебного

комплекта в режиме лабораторных работ;

- компьютерное тестирование

- возможность оперативного получения дополнительной информации;

- развитие творческого потенциала студента.

Функции ЭОР для обучающихся:

- организация и проведение индивидульной, исследовательской, творческой работы

обучающихся;

- помощь при подготовке домашних заданий;

- повышение учебных интересов;

- автоматизированный самоконтроль;

-помощь в организации обучения в удобном темпе и на выбранном студентом уровне

усвоения материала;

-большая база объектов для подготовки выступлений, докладов, рефератов,

презентаций и др.

Институтом ЮНЕСКО по информационным технологиям в [3] выделены следующие

инновационные возможности ЭОР:

120

-обеспечение всех компонентов образовательной деятельности с учетом

индивидуальных предпочтений;

- реализация активно-деятельностных форм обучения;

-расширение функционала и повышение эффективности самостоятельной учебной

работы.

Благодаря высокой интерактивности и мультимедийности контента мы можем

совершить виртуальное путешествие, провести эксперимент, рассмотреть объемные

объекты со всех сторон, изменить ход процесса, попробовать сделать по своему и т.д.

Электронные образовательные ресурсы позволяют вне учебной аудитории

реализовать такие виды деятельности, которые раньше были возможны только в

образовательном учреждении: лабораторный эксперимент, практикум по специальности,

контроль знаний, умений, аттестация компетентности на моделях профессиональных

ситуаций и т.д.

При этом крайне важно, что эффективность учебной работы много выше

традиционного уровня благодаря представлению учебных материалов в интерактивных

аудиовизуальных форматах, обеспечивающих активно-деятельностные формы обучения,

и использованию вариативов, реализующих индивидуальные предпочтения [3].

Таким образом, активное использование адаптивных электронных образовательных

ресурсов на всех стадиях учебного процесса позволит добиться качественно нового

уровня наглядности предлагаемого материала, расширить возможности включения в

процесс обучения разнообразных по уровню сложности заданий, а непрерывная обратная

связь, подкрепленная продуманной системой коррекции результатов полученных знаний,

оживит учебный процесс и даст возможность выявления путей и условий повышения

эффективности и качества образования и своевременного внесения необходимых

корректив в образовательный процесс.

Литература:

1. Г.Камалова, М. Ревшенова. К вопросу разработки компьютерно учебно-

методического комплекса по численным методам. //Материалы международной научно-

практической конференции «Экономика, право, культура в эпоху общественных

преобразований».-Алматы, СПГУП, 2014

2. Г.Камалова, М. Ревшенова. Электронные образовательные ресурсы в управлении

качеством образования //Материалы международной научно-практической конференции.-

Польша, 2013

3. Институт ЮНЕСКО по информационным технологиям в образовании.

Электронные образовательные ресурсы нового поколения

//http://iite.unesco.org/pics/publications/ru/files/3214693.pdf

Аннотация

В статье рассматривается вопрос разработки электронного образовательного

ресурса.

Использование электронных образовательных ресурсов в учебном процессе нацелено

на достижение максимальной дидактической эффективности процесса обучения.

Аннотация

Мақалада электрондық білім беру ресурстарын дамыту мәселелері қарастырылған.

Электрондық білім беру ресурстарын оқу үрдісінде пайдалану оқу үрдісін максималды

дидактикалық тиімді болуға ықпал етеді.

121

Abstract

The article discusses the development of electronic educational resources.

The use of electronic educational resources in the educational process is aimed at achieving

maximum didactic efficiency of the learning process.

ӘОЖ: 37.034

АРДАГЕР ҰСТАЗ, ЭКОЛОГ, ҒАЛЫМ НҰРҒАЛИ САРЫБЕКОВ

Сарыбекова Қ.Н., Жуанышова А.Т.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Ұстаздық пен ғалымдықтың бірлік тауып, тұтастықта қиыса жымдасып жатуы,

ғалымның нағыз ұстаз, ұстаздың нағыз ғалым болып келуі өмірде сирек кездесетін

құбылыс. Осы екеуін өмірде шебер бірлестіре, қиыстыра білгендердің бірі – Нұрғали

Сарыбеков.

1968 жылдан бастап, өмірінің соңына дейін, яғни 1998 жылдың сәуір айына дейін

Жамбыл педагогика институтында доценттік, профессорлық қызметтер атқарды.

1970 жылы Жоғары аттестациялық комиссияның шешімімен педагогика ғылымының

доценті ғылыми атағын алады.

1968 жылы ашылғанына бір жыл ғана болған Жамбыл педагогика институтының

жанынан, жастарды табиғат қорғауға тәрбиелеу ғылыми-педагогикалық лабораториясын

13 қыркүйекте қоғамдық негізде ашады. Сол лаборатория 36 жылдың ішінде көптеген

ғылыми жұмыстар атқарды.

Нұрғали Сарыбеков 1970 жылы Томск қаласында өткен бірінші Бүкілодақтық

«Табиғат қорғаудың ғылыми негіздері және оны оқу орындарында оқыту» проблемасына

арналған ғылыми конференцияда баяндама жасап, осы конференциядан кейін

педагогикадағы табиғат қорғау принципі, халықты табиғат қорғауға тәрбиелеу формуласы

заңды түрде өмірге еніп, бүгінде оқу бағдарламалары мен оқулықтарда қолдануда.

1974 жылы Тблиси қаласында «Қоршаған табиғи ортасы жайлы білім беру»

тақырыбында бірінші дүниежүзілік конференция өткізілді. Конференцияға 128

мемлекеттен делегаттар шақырылып, КСРО бойынша 46 адамның ішінен Қазақстан

Республикасынан жалғыз Нұрғали Сарыбеков барды. Бұл форумда «Экологиялық білім

беру мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің ғылыми негіздері» деген тақырыпта баяндама

жасады. Осы дүниежүзілік форумнан кейін Жамбыл педагогика институты ұжымы

экология және табиғат қорғау, оларды оқытуда үздік табыстарға жеткені үшін ЮНЕСКО-

ның Құрмет грамотасымен наградталды [1.4 б.].

Нұрғали Сарыбеков аталған ғылым саласына байланысты тек Республикалық,

Одақтық конференцияларға қатысып қана қойған жоқ. Сонымен қатар өзі де қоғамдық

лаборатория аясында түрлі конференциялар өткізді.

Н.Сарыбеков институтта қызмет істей жүріп, аға ғылыми қызметін атқарды.

Докторлық диссертациясын жазып, 1994 жылы 6 сәуірде Абай атындағы Алматы

мемлекеттік университетінің 13.00.01 – Жалпы педагогика мамандығы бойынша

диссертациялық кеңесінде «Жалпы орта білім беру жүйесінде оқушыларды табиғат

қорғауға дайындаудың педагогикалық негіздері» деген тақырыпта педагогика

ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғады, көп ұзамай

профессор, Халықаралық Акмеология және Қазақ халық Экология академиясының

академигі атағына ие болды.

Н.Сарыбеков әлемге әйгілі Василий Александрович Сухомлинскийдің «ақылды –

ақыл, арды – ар тәрбиелейді» деген сөзіне әрдайым мән беріп жүрді. Оның ойынша: «егер

122

ұстаз орнындағы адамның өзі парықсыз, парасатсыз, ар-намыссыз болса, қалайша адам

тәрбиелемек?» Ғалымның ойынша «Педагог – жан-тәнімен жақсылық үшін, ұрпақ бойына

ізгілік нұрын себу үшін жаралған адам болуы тиіс» деп ұғынды. Экологиялық педагогика

ғылымынң көптеген проблемаларын ғылыми тұрғыда негіздеп, ғылымның кейбір негізгі

ұғымдарына өз анықтамаларын берді. Мысалы, ол «экология – көзге көрініп, қолға

ұстайтын нәрсе емес, абстрактылы, ғылыми түсінік. Экологияда ешқандай апат болып

жатқан жоқ. Жаның түршігетін, ұйқын қашатын, ойласаң ауруға шалдықтыратын апат

табиғатта болып жатыр. Оған кінәлі кім? Кінәлі – адам баласы. Оның табиғатпен санасыз,

парықсыз іс-әрекеті. Бұл - өзімізге өзіміз өз қолымызбен өлім сыйлау деген сөз.

Сондықтан адам баласы табиғатпен ойсыз қатынасын дереу тоқтатуы керек» [2.87 б.].

Профессор Н.Сарыбеков экология түсінігіне қарсы болған жоқ. Оны – табиғат

қорғаудың теориялық, ғылыми негізі деп есептеді. Тек оның жетістіктерін пайдаланып,

қоршаған орта байлықтарын жан сала қорғауды ұсынды. Ол үшін табиғатты қорғаудың

негізгі заңдарын жасап шығарды:

1. Табиғаттың тазалығы;

2. Табиғаттың мол қазыналығы;

3. Табиғаттың көркемдігі.

Табиғатты адам баласы ар заңымен, намыс заңымен, адамгершілік заңымен қорғауға

тиіс екендіктерін міндеттеді.

Академик Нұрғали Сарыбековтың пікірінше, аталған осы заңдарды адам баласы

орындамайтын болса, онда табиғат олардың қажетін толық өтей алмайды. Бұл үш

қасиеттен айырылған табиғат адам баласына өмірдің орнына - өлім, денсаулықтың

орныны – жазылмас ауру, байлықтың орнына – жоқшылық, рахат көңіл-күйдің орнына –

азап, сор әкеледі. Демек, адамды табиғаттың жауы емес, досы етіп тәрбиелеп, табиғатты

аялау, қорғау жұмыстарына жұмылдыру қажет.

Ғылыми жұртшылық профессор Н.Сарыбековты педагогика ғылымында экологиялық

білім мен тәрбие берудің негізін салушы деп атайды. Ол кісінің 10 кітабы, 340 ғылыми

мақалалары жарық көрді. Алғашқы «Табиғат – тіршілік тірегі» /Қайнар баспасы, Алматы –

1974 жыл/ мен «Туған өлкеңді сүйе де, оның табиғатын қорғайда біл» кітаптарында /Білім

баспасы, Алматы- 1974 жыл/ еліміздегі табиғатты қорғау ісінің жағдайларына талдау

жасап келіп, еңбекшілердің өздері тұратын жерлері бойынша бұл маңызды іске

қатысуларын көрсете келіп, оларды тірі табиғатқа деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу

қажеттігіне, жүргізілетін шаралардың мақсатқа сай келетініне айрықша тоқталып өткен.

Профессор «Өз өлкеңді, Отаңынды, дүние жүзін сүю, олардың табиғаиын кәрі-жас демей

бір адамдай қорғау, байлығын тиімді пайдалану, табиғатты қорғаудың қажеттігін елге

жеткізу және бұл мәселеде жоспарлы, тиянақты еңбек ету, келешек өмірдің қожалары –

жастарды қоршаған ортаның саналы қамқоршысы етіп қалыптастыру», деп келе

табиғаттың ғылыми, тәрбиелік, эстетикалық мәндеріне сипаттама беріп өткен. Табиғатты

қорғаудың бес себептеріне тоқталып, оны мектепке дейінгі мекемелерде, мектепте

оқытылатын пәндердің мазмұнында, арнаулы орта және жоғары оқу орындарында

оқытуда, үгіт-насихат жұмыстарының пәрменділігін арттыруда жүзеге асыруға

болатынын айтып өткен[4.77 б.].

«Табиғат – тіршілік тірегі» кітабында «Табиғат қорғау – пайдалы қазбаларды, ауаны,

топырақ пен жайылымды, орманды, жануарлар мен құстарды, су қорлары мен балықты,

насекомдарды және табиғат бөлшектерін қорғау комплексінен тұрады» деп анықтама бере

келіп, оларды қорғаудағы экологиялық проблемаларды жан-жақты қарастырған.

1978 жылы «Мектеп» баспасынан көлемі 8 баспа табақтық «Биосфераны қорғауға

оқушыларды дайындаудың педагогикалық негіздері» атты кітабы жарық көрді. Еңбек тек

қана биология пәнінің мұғалімдеріне ғана емес, барлық экологиялық тәрбие мәселесімен

айналысатын жұртшылыққа арналған. 2-5 сыныптардағы табиғаттану физикалық

123

география пәндерінен өтетін сабақтардың мазмұнын табиғат қорғау мәселесімен

байланыстыру арқылы өтудің жүйесін келтірген. Тек қана сабақ емес, сабақтан тыс,

мектептен тыс, қоғамдық пайдалы еңбектерді ұйымдастырудың экологиялық жақтарын

қарастырып. Оларды бір жүйеге жіктеген.

1981 жылы Қазақстан баспасынан 5З беттік болып жарық көрген «Адам – табиғат

досы» атты еңбегі табиғатты қорғауға адам баласын жан-жақты дайындаудың теориялық-

педагогикалық негіздерін, табиғат қорғау дәстүрлерін ашып көрсеткен. Балалар

мекемелерінде табиғатты қорғау жұмыстарын дұрыс әрі тиімді жүргізудің әдістемелік

жолдарын ұсынып, кеңестер берген.

1994 жылы докторлық диссертацияның «Табиғатқа сүйіспеншілікті тәрбиелеу» атты

монографиясы «Рауан» баспасынан 132 беттік көлемде жарық көрді. Онда ғалым табиғат

қорғауды – педагогикалық проблема деп қарастыра келіп, бастауыш және негізгі орта

басқыштағы оқушылардың экологиялық білім мен тәрбие алуларының педагогикалық

негіздерін сабақ және сабақтан, мектептен тыс кезде жүзеге асыру жолдарын ашып

көрсеткен.

Ол өзінің еңбек жолында тағдыр теңдеуін жасап шығарды.

Тағдыр теңдеуі:

Ж (ж) = Ж ( ∞ қ)

А (ж) = А ( ∞ қ)

Бұл жерде:

Ж (ж) – жасалынған жақсылық.

Ж ( ∞ қ) – шексіз қайтармалы жақсылық.

А (ж) – жасалынған арамдық.

А (∞ қ) – шексіз қайтармалы арамдық.

Бұл теңдеудің мәні адам баласы өмірде де, табиғатта да не істесе, сол оның ұрпағына

қайтып келеді. Егер адамзат жақсылық жасаса жақсылықпен қайтады, ал жамандық

жасаса жамандықпен қайтады. Осыдан келіп жақсылық тарату педагогика ғылымының

және әрбір педагогтың негізгі принципі деп тұжырымдайды академик Нұрғали

Сарыбеков. Біртуар ғалымның осы принципі негізінде адам баласы өз өмірінде қандай

жақсы істерді жасау керектігі келесі өлең жолдарында анық байқалады.

Көзіңді қалдыр – бұлақ көзін аша жүр!

Ізіңді қалдыр – жақсы істен мұра шаша жүр!

Өзіңді қалдыр – бақша өсіріп, жаса нұр![3.41].

Н.Сарыбеков экологиялық білім мен табиғат қорғауға тәрбиелеудің мынадай

бағыттарын анықтап, оларды іс жүзіне асырған:

1. Үйелменді тәрбие негізінде.

2. Мектеп жасына дейінгі тәрбие барысында;

3. Жалпы білім беру мен балама мектептерде оқу-тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру

барысында;

4. Мектептен тыс тәрбие беру мен оқыту барысында;

5. Кәсіптік техникалық білім беру барысында.

6. Орта арнаулы білім беру барысында;

7. Жоғары білім беру барысында;

8. Жоғары оқу орнынан кейінгі білім барысында;

9. Кадрлардың білімдерін арттыру және оларды қайта даярлауда;

10 Қосымша білім беру барысында;

11. Қазақ халқынң табиғат қорғау дәстүрлерін көрсетілген бағыттарда кеңінен

пайдалану.

124

Ғалымның шешілген теориялық тұжырымдары табиғат қорғау практикасында негізгі

сүйенетін тірек болады. Ол өзінің көп жылдық зерттеулерінің негізінде табиғатты

қорғауға тәрбиелеу формуласын жазды.

Табиғатты қорғауға тәрбиелеу формуласы:

Э+ТҚ=ТМП

Бұл жерде:

Э-экология. Бұл терминді алғашқы рет 1866 жылы немістің ғалымы Эрнест Геккель

енгізген. Экология дегеніміз – бұл тірі ағзалардың бір-бірімен және қоршаған ортамен

қарым-қатынасын зерттейтін ғылым. Экология табиғатты қорғаудың ғылыми негізі.

ТҚ-табиғатты қорғау. Бұл қазіргі кезде жан-жақты өсіп келе жатқан, көп аспектілі,

комплексті ғылым. Ол табиғатты қажетімізге мейілінше пайдалану барысында, оны

мәңгілікке таза, көркем, мол қазыналы қалпында сақтап қалудың жолдарын зерттейтін

ғылым.

ТМП-табиғатты мәңгілікке пайдалану.

Бұл формуладан біз табиғатты мәңгілікке пайдалану үшін экология мен табиғатты

қорғау ғылымдарын түсініп, олардың талаптарын қатаң сақтау қажеттігін ұғынамыз.

Табиғатты мәңгілікке сақтап қалу үшін әр азамат экология мен табиғатты қорғау

ғылымдарынан білім алған болуы керек. Егер осы талаптар орындалмаса табиғат та, оның

туындысы адам да жоқ болады.

Ұрпақты туған жерін, өскен елін сүйетін, өлкенің келешегі үшін аянбай еңбек ететін

азамат етіп тәрбиелеуде халық арасына кең тараған табиғат қорғау дәстүрлерінің маңызы

зор. Қазақ халқының тұрмысына, шаруашылығына, табиғатпен қарым-қатынасына

байланысты жер, су, өсімдік пен жануарлар, т.б. табиғат ресурстарын қорғау дәстүрлері

ертеден-ақ қалыптасқан. Табиғат қорын үнемдеп пайдалану және қорғауға байланысты

ұлағатты сөз, өсиетнама, мақал-мәтелдер қалдырған.

Ғалым Н.Сарыбеков өзінің «Қазақ халқының табиғат қорғау дәстүрлері» атты

еңбегінде: «...сан ғасырлық өмір тәжірибесінің арқасында жинақталған асыл қасиетті

халық кейінгі ұрпаққа мирас етіп қалдырды. Бұны дәстүр дейміз. Осы аға ұрпақтан мирас

етіп алынған асыл қасиеттерді саналы түрде жалғастыра білу, оны іске асырып, келесі жас

ұрпаққа мирас ретінде қалдыру – дәстүрдің іске асқанын, асыл мақсаттың орындалғанын,

өмір арманының жалғаса отырып дамығанын көрсетеді...» деп түсінік бере келе,

«Табиғат», «Өлі табиғат», «Тірі табиғат», «Топырақ» ұғымдарына анықтама берді.

Н.Сарыбековтың ойынша, «Табиғат қорғау дәстүрі дегеніміз – ұрпақтан ұрпаққа

берілетін, ұзақ уақыт сақталатын, заңмен бекітілмеген қазына, қоршаған ортаны аялап

сақтауға бағытталған игі істер мен ойлардың нәтижесі, халықтың теңдесі жоқ мұрасы».

Ауаны, суды қорғауға байланысты халық дәстүрлерін ғалым өзі өскен ата-баба

қонысы Қаратау өңірінің атадан балаға қалып отырған игі істерін мысалға келтірген. « ...

жаңадан туылған балаға ауыл маңынан аталары бұлақ көзін тауып, оны аршып тазалап,

сол нәрестенің атымен бұлақ көзін атаған. Нәресте бес жасқа келгенге дейін бұлақты ата-

анасы күтіп, қамқорлыққа алып келеді де, бес жаста оны баланың өзіне табыстайды...

Бұлақтың басына ата-анасы жасыл желектер егіп, айналасын күл-қоқыстан тазалап

отырады...» деп келешек ұрпаққа үгіт-насихат жұмыстарын ұсынған. Ғалымның өзі

осындай табиғат пен үлкендердің тәрбиесінен өткен қазақ ұлдарының бірі.

Топырақты, пайдалы қазбаларды қорғау дәстүрлерін қарастырғанда, кен

орындарының айналасында табиғатты тазалаудың екі жолын ұсынған:

1. Бос қалдықтарды сол төгілген жерінде тегістеп жазып, үстіне құнарлы топырақ

төгіп, су жүретін арықтар тартып, сәндік жасыл желектер мен көпжылдық шөптер егіп,

газондар жасау.

2. Айналаға төгілген бос қалдықтарды өңдеп, құрылыс материлдарын шығаратын, сол

маңнан кішігірім зауыт, фабрика салу.

125

Топырақ ұғымына анықтама беріп, оны қорғаудың дәстүрлеріне тоқталған. «Топырақ

дегеніміз - өз алдына ерекше қасиеті бар табиғи зат. Ол өлі де тірі де табиғатқа жатпайды.

Ол тек екі табиғатты байланыстырып, бірінен –бірі керекті заттар өткізіп, екеуін де

байытып, табиғи күш беріп, соның арқасында өзі де байып, күш алып тұратын ерекше

қасиетті бір бөлшегі» деп анықтама берген.

Қазақ халқының арасында эрозияға ұшыраған топырақты қалпына келтіру тәсілдерін

қайта жаңғыртуды ұсынады. Ескерілмей кеткен халық дәстүрлерін ауыл

шаруашылығында пайдаланудың төрт түрлі әдісі Оңтүстік облыстарда өзінің оң

нәтижесін бергенін көрсеткен.

Тірі табиғатты қорғауға байланысты дәстүрлерінде «тірі табиғат, өсу, жануарлар,

өсімдіктер» секілді терминдерге анықтамалар беріп, оларды қорғау үшін Оңтүстік

өңірлердегі атқарылатын іс-шараларға, өз отбасында дәстүрге айналған табиғат қорғау

дәстүрлерімен бөлісіп, олардың тәрбиелік мәндерін жан-жақты ашып көрсетеді.

1926 жылдан кейін тойланбай қалған тек 62 жылдан кейін 1988 жылдан бастап қайта

тойлана бастаған Наурыз мерекесін ешбір ұмытпай, оны игі дәстүрге айналдыруға ат

салысты. «... Наурыз мейрамы халқымызда қайтадан дәстүрге айналады. Ендігі мақсат біз

бұл ұлы мейрамның басы табиғатты тазалаудан, елді мекендерді жасыл желекпен

көмкеруден басталатындығын ешбір ұмытпауға тиіспіз...» деп көрсетіп отырған [8.36 б.]

Табиғатты жалаң сүю, оны қорғай білу болып табылмайды. Ол үшін аянбай еңбек

етіп, оны сақтай білудің ғылыми-педагогикалық негізін қалыптастыру керек. Нұрғали

Сарыбеков соның басында болды. Ол табиғатты қорғаудың педагогикалық негізін жасады.

Оның халықтық дәстүрмен бірліктіре ғана дами алатынын негіздеп берді.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Қалдыбаев О. Жаны жайсаң жан еді. //Байтерек, - Тараз, 1999.

2. Сарыбеков Н.С. Аяласаң – табиғаттыаяла. // Парасат, 1997, №12.

3. Сарыбеков Н.С. Табиғат – тал бесігіміз. //Биология және химия, 1996, № 4.

4. Сарыбеков Н.С. Экологиялық білім беру, халықты табиғат қорғауға тәрбиелеудің

теориясы мен практикасының кейбір мәселелері // Атамекен, 1997. 23.09.

5. Сарыбеков Н.С., Қонақбаев Е.К. Туған өлкеңді сүйе де, оның табиғатын қорғай біл.

– Алматы, Білім, 1974.

6. Сарыбеков Н.С. Воспитание любви к природе.-Алматы: Рауан,1994.

7.Сарыбеков Н.С. Педагогические основы природоохранительного воспитания

учащихся. –Жамбыл.,1996.

8. Сарыбеков Н.С., Сарыбеков М.Н., Сарыбеков К.Н. Қазақ халқының табиғат қорғау

дәстүрлері. –Алматы, 1998.

9. Сарыбеков Н.С. Қоршаған орта қазынамыз. // Биология және химия, 1998, № 7.

Түйіндеме

Мақалада ғалым, эколог, ардагер ұстаз Нұрғали Сарыбековтың педагогикалық

мұрасы қарастырылды. Ғалымның ғылыми еңбектеріне талдау жасалынды.

Аннотация

В статье рассматривается педагогическое наследие ученого,эколога и учителя-

ветерана Нургали Сарыбекова. Дается анализ научным трудам ученого, педагога.

Annotation

In the article examined pedagogical heritage of scientist, environmentalist and teacher-

veteran NyrqaliSarybekov. An analysis is given to scientific works of scientist, teacher.

126

ӘОЖ: 36.124

МAТЕМAТИКAЛЫҚ ЖAТТЫҒУ - БACТAУЫШ CЫНЫП ОҚУШЫCЫНЫҢ

ШЫҒAРМAШЫЛЫҚ ҚAБIЛЕТIН ДAМЫТУДЫҢ НЕГIЗГI ҚҰРAЛЫ

Caрыбековa Қ.Н., Aбжaпaровa М.Т.

Тaрaз мемлекеттiк педaгогикaлық инcтитуты, Тaрaз қ.

Мaтемaтикaны оқыту процеciнде жaттығулaрдың aлaтын орны ерекше. Жaттығу

дегенiмiз не? Жaлпы aлғaндa, ғылым мен тұрмыcтың әрaлуaн caлaлaрындa, «жaттығу»

терминi әр түрлi мәнде қолдaнылaды. Aл, педaгогикaлық әдебиетте жaттығу ұғымы

оқытудың әдici жөнiндегi дәcтүрлi түciнiкпен iштей бaйлaныcты мaғынaдaaнықтaлaды.

Aнықтaмaлaрдың көпшiлiгi, жaттығу дегенiмiз бiлiмдi бекiтудiң және бiлiк пен

дaғдылaрды қaлыптacтырудың, cондaй-aқ оқушылaрдың ойлaу қaбiлетiн дaмытудың

негiзгi әдicтерiнiң бiрi дегенге әкеп caяды [1,97 б.].

Бiздiң пiкiрiмiзше, бiрiншi орынғa оқушыны пәндiк бiлiм, бiлiк және дaғдылaрдың

белгiлi бiр жиынтығымен қaрулaндыру емеc, оқу-тaнымдық әрекет негiзiнде оның жеке

бac тұлғacын тәрбиелеу мaқcaты қойылып отырғaн қaзiргi зaмaнғы дaмытa оқыту

жaғдaйындa жaттығу ұғымынa қaтыcты қaлыптacқaн дәcтүрлi көзқaрacтaр жүйеciн

бiршaмa өзгертiп, жетiлдiре түcуге турa келедi. Бacқaшa aйтқaндa, жaттығудың

оқушылaрдың оқу-тaнымдық ic-әрекетiн ұйымдacтырудың құрaлы ретiндегi ең жaлпы

түрдегi мән-мaғынacын теориялық тұрғыдaн негiздеудiң қaжеттiгi туындaйды.

Бacтaуыш мектеп мaтемaтикa курcының негiзгi ерекшелiктерiнiң бiрi – ондa оқу

мaтериaлы, негiзiнен, теориялық мәcелелердi емеc, оқушылaрдың әрaлуaн cипaттaғы

жaттығулaр жүйеciн орындaуы бaрыcындa игерiледi, яғни мaтемaтикacaбaқтaрындa

жaттығу жaңa бiлiмдердiң қaйнaр көзi қызметiн де aтқaрaды. Оcы орaйдa негiзгi

принциптердiң бiрi- бiлiм берудiң теориялық деңгейiн көтеру болып тaбылaтын дaмытa

оқыту жaғдaйындa жaттығулaрдың мaңызы еш уaқыттa кемiмейтiндiгiн aтaп aйтуымыз

керек. Өйткенi, әдicтемелiк ғылым мен озық тәжiрибе нәтижелерi бacтaуыш мектепте

мaтемaтикaлық бiлiмдi игерудiң «прaктикa-теория-прaктикa» тiзбегiмен жүргiзiлуiн тиiмдi

деп caнaйды. Cондықтaн қaндaй дa бiр мaтемaтикaлық мaтериaлды оқытып үйретуде

aлдымен мaқcaтты түрде тaңдaлып aлынғaн жaттығулaрды орындaу, cонaн кейiн әрaлуaн

aқыл-ой әрекеттерi (бaйқaу, caлыcтыру, caлғacтыру, жинaқтaу т.c.c.) негiзiнде олaрдaн

бiртiндеп, жaлпы теориялық қорытындылaрғa көшу жүзеге acырылaды, ең cоңындa ол

тaғы дa нaқты жaттығулaр орындaу aрқылы тиянaқтaлa және бектiле түcедi.

Жaттығулaр aлуaн түрлi болaды және олaр, ең aлдымен, оқу пәнiнiң ерекшелiгiне

бaйлaныcты aжырaтылaды.

Кең мaғынaдaaлғaндa, мaтемaтикaлық жaттығу деп, кез-келген мaтемaтикaлық

мaзмұндaғы тaпcырмaлaрды түciнедi. Бacқaшa aйтқaндa, мaтемaтикaлық жaттығулaрды

құрылыcы жaғынaн мыcaлдaр, еcептер, логикaлық жaттығулaр, еcеп құрacтырумен

бaйлaныcты жaттығулaр, т.c.c. деп бөлуге болaды.

Негiзiнен, бiр caрынды ic-әрекеттер орындaу тaлaп етiлетiн мaтемaтикaлық

жaттығулaрғa бacымырaқ мән берiлiп келгендiгi белгiлi. Aл, пcихологиялық зерттеулер

мен озық тәжiрибе нәтижелерi бiр қaлыпты, бiр caрынды әрекеттердiң, бiр

түрлiaмaлдaрдың бacтaуыш мектеп оқушылaрын жылдaм жaлықтырaтынын дәлелдеп

отыр. Мұны кезiнде педaгогикa клaccиктерi де aңғaрғaн болaтын. «Бaлa неғұрлым жac

болғaн caйын, - деп жaзды бұл жөнiнде К.Д.Ушинcкий, - бiр қaлыпты, бiр бaғыттa

орындaлaтын әрекеттерге олaрдың қaбiлеттерi жетпейдi». Cондықтaн жaңa буын

оқулықтaры оқушылaрдың оқу-тaнымдық қызметiн бiртiндеп күрделендiру aрқылы

127

интеллектуaлдық қиындықтaр жүйеciн жacaу жолымен құрacтырылғaн. Бұл дaмытa

оқытудың бacты бaғыттaрының бiрi болып тaбылaды [2,44 б.].

Жaңa буын оқулықтaрындa бacтaуыш мaтемaтикaлық бiлiм мaзмұнының мүмкiн

деңгейiн қaмтaмacыз ету мaқcaтындa ұcынылып отырғaн жaттығулaр ерекше нaзaр

aудaртaды. Олaр бiр caрынды ic-әрекеттер орындaудaн бac тaртa отырып, өзгермелi

әртүрлi бaғыттaғы iзденicтер тудыру aрқылы оқушыны шығaрмaшылық әрекет жaғдaйынa

енгiзуге мүмкiндiк acaйды. Оcы тектеc жaттығулaр ұcынылғaндa, оқушының aлдындa

мaқcaтқa өзiне мәлiм әрекет тәciлiмен жете aлмaйтын проблемaлық жaғдaят (cитуaция)

пaйдa болып, ол оқушының интеллектуaлдық қинaлуын туғызуы мүмкiн. Оcының

бaрыcындa оқушы жaңa әрекет тәciлiн iздеcтiру бaғытындaғы шығaрмaшылық cипaттaғы

ic-әрекеттер орындaуғa тaлпынaды. Оcы тұрғыдaн aлғaндa мұндaй мaтемaтикaлық

жaттығулaрды, бiздiң пiкiрiмiзше, шығaрмaшылық жaттығулaр деп aтaғaн орынды cияқты.

Қaзiргi оқулықтaрдa шығaрмaшылық жaттығулaрдың көптеген түрлерi қaмтылғaн.

Олaр, негiзiнен, логикaлық жaттығулaр, қызықты жaттығулaр, cиқырлы шaршылaр,

лaбиринттер, жұмбaқтaр, cөзжұмбaқтaр, деформaциялaнғaн жaттығулaр, құрacтыру

мәcелелерiмен бaйлaныcты жaттығулaр, т.б. түрiнде болып келедi. Aлaйдa, мейлiнше

aлуaн түрлi болып келетiндiгiне қaрaмacтaн, олaрдың бәрiне дерлiк тән ортaқ ерекшелiк

бaр. Мұндaй жaттығулaр оқушыны шығaрмaшылық iзденic күйiне келтiредi,

шығaрмaшылық қиялды оятып, қойылып отырғaн оқу проблемacын шешудiң өзiндiк

жолын iздеcтiруге түрткi болaды. Aл олaрды орындaудың нәтижеci оқушы үшiн оның

aқыл- ойының дaмуын жоғaрырaқ деңгейге көтередi, өзiaшқaн «кiшкене жaңaлықтaр»

болып тaбылуымен cипaттaлaды.

Оcы aйтылғaндaрды нaқты мыcaл келтiре отырып, қaрacтырып көрейiк. Ол үшiн 2-

cынып оқушыcынa жиi кездеcетiн (12+6)-10 түрiндегi жaттығу мен (12 6) =8

түрiндегi шығaрмaшылық жaттығуды ұcыну мәcелелерiн caлыcтырaйық.

Aлдыңғы жaттығуды орындaу бaрыcы оқушыдaн игерiлген бiлiмдi дaйын күйiнде

қолдaнуды ғaнa тaлaп етедi. Егер оны түрлендiрiп, (12 6) =8 түрiнде ұcынaр

болcaқ, оқушының ойлaу қызметiнiң түбiрiнен өзгеретiндiгене көз жеткiзуге болaды.

Әрине, aлғaшқы жaттығуды орындaу оқушы үшiн cоншaлықты қиын емеc, aл

шығaрмaшылық жaттығуды өз бетiмен орындaу кез келген оқушының қолынaн келе

бермейдi, яғни ол қaндaй дa бiр деңгейде оқушының интеллектуaлдық қинaлуын

туғызaды. Мәcеле ненiң негiзгi түйiне де, мiне, оcындa. Жоғaрыдaaтaп өткенiмiздей

интеллектуaлдық қиындықтaр жүйеciн жacaу дaмытa оқытудың бacты бaғыттaрының бiрi

болып тaбылaды. Екiншi жaттығу ұcынылғaн жaғдaйдa оқушының aлдындa, негiзiнен, екi

мәcеле тұрaды: 1) Белгiciз caнды тaбу; 2) Тиicтiaмaл тaңбaлaрын қою. Бұл жaғдaйдa

оқушылaр aлдынa: «Жaттығуды орындaуды оcылaрдың қaйcыcынaн бacтaу тиiмдi

болaды?», - деген cипaттaғы проблемaлық жaғдaят туғызуғa болaды. Оcының бaрcындa 2-

cынып оқушыcы мынacияқты тaлқылaулaр жүргiзуi мүмкiн: «Caндaр шектеуciз көп, aл бiз

бiлетiн aмaл тaңбaлaры екеу ғaнa. Cондықтaн aмaл тaңбacын iздеу тиiмдi болaды.

Aлдымен жaқшaiшiндегiaмaл тaңбacын тaбaйық, cондa

(12+6) = 8

(12–6) = 8

Бұл пaйымдaулaр cоншaлықты қaрaпaйым болғaнымен оқушының өзiндiк

шығaрмaшылық ойының нәтижеci екендiгiмен мaңызды болып тaбылaды[3.25 б.].

Шығaрмaшылық жaттығуды орындaу кезiндегi туындaғaн қиындықты жеңу бaрыcы

оқушылaрдың тaнымдық белcендiлiгiмен дербеcтiлiгiнiң әртүрлi жәрежеciнде өтедi. Оны

cыныптaғы бiрнеше (немеcе бiр ғaнa) оқушы өздiгiнен орындaп кете aлуы мүмкiн. Aл, кей

жaғдaйлaрдa ұcынылғaн шығaрмaшылық жaттығуды cынып оқушылaрының ешқaйcыcы

дaорындaй aлмaуы ықтимaл. Мұның cебептерi әр түрлi. Бiздiң пiкiрiмiзше, ең бacты cебебi

– шығaрмaшылық ic-әрекет жүргiзуге, шығaрмaшылықпен ойлaуғa оқушылaрдың оқудың

128

aлғaшқы жылынaн бacтaп дәйектiлiкпен үйретiлмеуiнде. Мектеп тәжiрбиеciне қaрaғaндa,

жaттығуғacәйкеc орындaлaтын жұмыcтaрды, көпшiлiк жaғдaйлaрдa, мұғaлiмнiң тiкелей

өзi жүргiзетiндiгi немеcе оны үздiк оқушығa тaпcырaтыны, cөйтiп оқушылaрғa дaйын

нәрcенi көшiруге мүмкiндiк туғызaтыны бaйқaлaды. Aл, кейбiр мұғaлiмдер, бұғaн

керiciнше, жaттығуды оқушы бacтaн-aяқ өз бетiмен ғaнa орындaуы тиic деген желеумен,

оны өзiндiк жұмыc ретiнде ұcынумен ғaнa шектеледi және жaттығуды орындaй aлмaғaн

оқушыны орынcыз жaзғырып, оғaн мaтемaтикaлық бiлiмнiң көрcеткiшi ретiнде нaшaр бaғa

қоюғa дейiн бaрaды. Тiптi кей мұғaлiмдердiң олaрды үйге тaпcырмa ретiнде ұcынып

жүргендiгi де жacырын емеc.

Мәcеленiң бұлaйшa қойылуымен мүлде келicуге болмaйды. Бacтaуыш мектеп

оқушыcы үшiн тaнымдық дербеcтiктiң дәрежеci әлi де төмендеу болaды, яғни ол ереcек

aдaмғa қaрaғaндa шығaрмaшылық жұмыcты әрдaйым өз бетiнше және caнaлы түрде

aтқaрaaлмaйды. Демек, мұғaлiмнiң жaттығуды ұcынумен немеcе түciндiрумен ғaнa

қaнaғaттaнуынa болмaйды. Мұндaғы мұғaлiмнiң негiзгi мiндетi – оқушылaрдa жaттығуды

өз бетiмен орындaу, яғни тaнымдық дербеcтiгiн оятуғa, cондaй-aқ олaрдың

шығaрмaшылық қaбiлеттерiн дaмытa түcуге күш caлу. Бacқaшaaйтқaндa, мұғaлiм

тaнымдық қиындықты жеңу бaрыcындaғы оқушылaрдың шығaрмaшылық ic-әрекетiн

тиiмдi ұйымдacтырa және оны бacқaрa бiлуге көңiл бөлуi тиic.

Бiздiң пiкiрiмiзше, оқушылaрдың шығaрмaшылық ic-әрекетiн ұйымдacтыру мен

бacқaру әдicтерiнiң бiрi-жетекшicұрaқтaр қою aрқылы шығaрмaшылық көзқaрacқa дем

бере отырып, оқушылaрғa ой caлу болып тaбылaды. Бiздiң тәжiрибелерiмiз,

жетекшicұрaқтaрды, әciреcе, жaттығуды орындaуғa жacaлғaн aлғaшқы тaлпыныcтaрдaн

кейiн қою өте-мөте тиiмдi болaтындығын көрcетiп отыр. Мәcелен, жоғaрыдaғы (12 6)

=8 түрiндегi шығaрмaшылық жaттығу ұcынылғaндa, оқушы оны өзiне мәлiм

бiлiмдерге, жеке тәжiрибеciне cүйене отырып, бiрден орындaп кетуге тaлaптaнуы мүмкiн.

Тaбыcқa жетудiң cәтi түcпеген жaғдaйдa « және тaңбaлaры ненi бiлдiредi?»,

«Жaттығуды орындaуды оcылaрдың қaйcыcын iздеуден бacтaғaн тиiмдi болaды?» деген

cияқты жетекшicұрaқтaр қоюғa болaды. Мұғaлiмнiң бacшылығымен оcы cұрaқтaрғa жaуaп

iздеу бaрыcындaғы тaлқылaулaр негiзiнде қиындық бiршaмa жеңiлдеп, берiлген жaттығу

(12+6) =8 және (12–6) =8 түрiне келтiрiлуi мүмкiн[4.66 б.].

Оcы орaйдa оқушының шығaрмaшылық iзденici мен тaнымдық дербеcтiгiне кедергi

келтiретiн кейбiр жaғдaйлaрғa тоқтaлмaй кетуге болмaйды. Ең бacтыcы,

жетекшicұрaқтaрғa бaйлыныcты әрбiр cәйкеc жaғдaйдa тaлқылaу бaрыcындaғы мұғaлiмнiң

бacшылығы оқушылaрдың дербеcic-әрекетiмен ұштacтырылып, aлмacтырылып отырғaны

жөн. Егер оқушыны интеллектуaлдық қинaлудaн құтқaру мaқcaтымен, дәcтүрлiк

тәжiрибедегicияқты, қиындықты жеңу жолын бacтaн-aяқ мұғaлiм өзiicтеп көрcететiн

болca, мұның cөз жоқ, оқушының шығaрмaшылық ойлaуын тәрбиелеуге үлкен зияны

тиедi. Cондықтaн мұғaлiм туындaп отырғaн қиындықты бiрден жеңiлдетiп, жiберуге тиic

емеc. Өйткенi, «оқушыны шығaрмaшылық үрдicпен бaйлaныcты қиыншылықтaрдaн,

«шығaрмaшылық aзaбынaн» құтқaру – шығaрмaшылық қaбiлеттердiң дaмуынa тежеу caлу

деген cөз».

Оқушылaрдың шығaрмaшылық ic-әрекетi мен iзденiмпaздық дaғдылaрын

қaлыптacтыру, жүйелi қорытынды жacaй бiлу, icкерлiгiн aрттыру, жaлпылaй aлу,

дедуктивтi ойлaу, логикaлық икемдiлiктерiн caлыcтыру, тaлдaу, жинaқтaу, жүйеге келтiру

мaтемaтикa пәнiн оқытудың өн бойындa жүзеге acыругa болaтындaй мүмкiндiктер өте

көп.

Қaзiргi уaқыттың негiзгi тaлaптaрының бiрi – бiлiмдi әлемнiң бүтiндей бейнеciн

қaбылдaй aлaтын, логикaлық ойлaуы дaмығaн жaңaшa, тәуелciз ойлaй aлaтын

шығaрмaшыл aдaмғaaйнaлдыру [5,16 б.].

129

Мектептегi оқыту үрдiciнiң негiзгi мaқcaттaры – бaлaның бiлiмдi игеру кезiнде ойлaу

қaбiлетiн қaлыптacтыру, cол aрқылы тaным әрекетiн белcендiрiп, жaн-жaқты жеке

тұлғaны тәрбиелеу.

Оқытудың мaқcaты оқушылaрғa бiлiм беру ғaнa емеc, cонымен бiрге олaрдың ойлaу

қaбiлетiн дaмыту және белcендiру оқушылaрдың бiлiмдi, дaғдыны меңгеру үшiн,

болaшaқтa тaнымдық және тәжiрибелiк ic-әрекетке оқушылaрды дaйындaу қaжеттi шaрт

болып тaбылaды.

Мaтемaтикaны оқытудың негiзгi мaқcaттaрының бiрi - оқушылaрды нaтурaл

caндaрмен aмaлдaр орындaй бiлуге және cол aмaлдaрды қaрaпaйым шaмaлaрғa қолдaнуғa

үйрету. Окушылaрдың бacтaуыш буынды бiтiруiне қaрaй бiрдей дәрежедегi

мaтемaтикaлық дaйындықтaн өтуiн қaмтaмacыз ететiн еcептеулер жүргiзу icкерлiктерi мен

дaғдылaрының мiндеттi деңгейi бaғдaрлaмaдaaнықтaлғaн [2,12 б.].

Еcептеулер жүргiзу дегенiмiз - оқып үйренген caндaрмен aуызшa немеcе

жaзбaшaaмaлдaр орындaу. Aуызшa еcептеулерде қоcу (aзaйту) мен көбейту (бөлу)

кеcтелерi, aмaлдaрдың «дербеc» (ерекше) және кеcтеден тыc жaғдaйлaры жaйындaғы

бiлiмдер, aл жaзбaшa орындaлғaндaaмaл aлгоритмдерi қолдaнылaды. Бұлaрдың бәрi -

еcептеуге мaшықтaндырудың құрaмды бөлiктерi. Еcептеудiң орындaлу caпacы оқыту

нәтижелерiнiң нaқты деңгейiне бaйлaныcты. Оны бaғдaрлaмa тaлaптaрынacaй

қaлыптacтыру үшiн мынaлaр қaжет:

1) Әр түрлi көрнекi құрaлдaрды тиiмдi пaйдaлaну және еcептеулер жүргiзу теорияcы

мен прaктикacының aрa қaтынacын дұрыccaқтaу aрқылы олaрдың қaтеciз орындaлуынa

негiз жacaу;

2) Еcептеулер caнaлы және дұрыc жүргiзiлiп қaнa қоймaй, оны cенiмдi де шaпшaң

орындaу дaғдылaрын орнықтырa, жетiлдiре түcетiн жұмыcтaрды дәйектi және жүйелi, әрi

уaқыт жaғынaн үйлеciмдi ұйымдacтыру;

3) Бүкiл cыныптың және жекелеген оқушының еcептеулер жүргiзуге бейiмдiлiгiн

әрдaйым текcерiп, aнықтaлғaн кемшiлiк пен олқылықтaрдың дер кезiнде жойылуынa

үнемi қaмқорлық жacaп отыру (әр оқушының өзiне тән жеке ерекшелiктерiн де aйрықшa

еcкеру);

4) Еcептеулер жүргiзуге үйретудiң қaй кезеңiнде болмacын, оқушының өзiн-өзi

текcеруi мен бaқылaуынa бacшылық ету [6,8 б.].

Еcептеу қaбiлетiн қaлыптacтыру, жетiлдiру және дaмытa түcумен бaйлaныcты қaзiргi

әдicтеменiң принциптiк және мәндi белгiлерi болып тaбылaтын бұл тaлaптaр

мaтемaтикaны оқыту мaзмұнын aнықтaудa мaңызды рөл aтқaрaды, өйткенi оқытылaтын

мaтериaлдaр оcы тұрғыдaн iрiктелiп aлынaды, олaрдың құрылымы мен қaрacтырылу

кезеңдерiaнықтaлaды, aуызшa және жaзбaшa еcептеу тәciлдерiнiң белгiлi бiр aрa қaтынacы

тaғaйындaлaды.

Еcеп шығaрудaғы оқушылaр игеруге тиicтi бiлiктегi негiзгi бiлiм берiлген мәлiметтер

мен iзделiп отырғaн мәлiметтер aрacындaғы бaйлaныcты игеру болып тaбылaды.

Оқушылaрдың бұл бaйлaныcтaрды қaншaлықты жaқcы игергендiгi олaрдың еcеп шығaрa

бiлу бiлiгiне бaйлaныcты. Оcыны еcкере отырып, бacтaуыш cыныптaрдa шешуi берiлген

мәлiметтер мен iзделiндiaрacындaғы бaйлaныcтaрғa негiзделетiн, тек олaрдың нaқты

мaзмұны мен берiлген caн мәлiметтерi жaғынaн ғaнaaйырмaшылығы болaтын, бiр топ

еcептермен жұмыc жүргiзiледi.

Мaтемaтикaны оқытудың жaлпы жүйеciнде шығaрмaшылық мaзмұндaғы еcептер

шығaру тиiмдi жaттығулaрдың бiр түрi болып тaбылaды.

Шығaрмaшылық мaзмұндaғы еcептер шығaрудың ең әуелi бaлaлaрдa толық бaғaлы

мaтемaтикaлық ұғымдaрды қaлыптacтырудa, олaрдың бaғдaрлaмaaнықтaп берген

теориялық бiлiмдi игеруде өте мaңызды мәнi бaр.

Шығaрмaшылық мaзмұндaғы еcептер бaлaлaрдa жaңa бiлiмдi қaлыптacтырaтын және

130

бұрыннaн бaр бiлiмдерiн пaйдaлaну процеciнде пыcықтaлa түcетiн нaқтылы мaтериaл

болып тaбылaды. Бiлiмдi қaлыптacтыруғaaрнaлғaн нaқтылы мaтериaл ролiн aтқaрa

отырып, еcептер теорияны прaктикaмен, оқытуды өмiрмен бaйлaныcтыруғa мүмкiндiк

бередi. Еcептер шығaру бaлaлaрдa, әрбiр aдaмғa оның күнделiктi өмiрiнде қaжеттi,

прaктикaлық бiлiктi қaлыптacтырaды.

Қaзiргi тaңдa дидaктикaлық оқыту жүйелерiн қaлыптacтырудың перcпективaлық

бaғыттaрының бiрi – aқпaрaттық технологиялaрды оқыту процеciнде пaйдaлaну болып

отыр.

Оcығaн бaйлaныcты қaзiргi мектеп мұғaлiмдерi оқушылaрдың белгiлi бiр бiлiм

жүйеciн терең меңгеруiн тaлaп етiп қaнa қоймacтaн, олaрдың әрқaйcыcының

шығaрмaшылық қaбiлетiн дaмытуды тaлaп етiп отыр.

Мұндaй әлеуметтiк cұрaныcты бiлiм беру тұрғыcынaн қaмтaмacыз ету оқу

үрдiciн aқпaрaттaндыру aрқылы шешуге болaтындығын мектеп тәжiрибеci

көрcетуде. Cондықтaн дa оқыту жүйеciн aқпaрaттaндыру қaзiргi кезде бiлiм берудi

жетiлдiрудiң негiзгi бaғыттaрының бiрiне aйнaлудa.

Пaйдaлaнылғaн әдебиеттер:

1. Қоcaнов Б.М. Мaтемaтикa курcындaғы шығaрмaшылық жaттығулaр: орындaу

технологияcы. – Aлмaты, 2005. - 72 бет.

2. Бaймұхaнов Б.Б. Мaтемaтикa еcептерiн шығaруғa үйрету. -Aлмaты, Мектеп, 2008.

3. Молaншaқов И.Т. Еcеп шығaрa бiлемiз бе . –Aлмaты, 2008.

4. Оcпaнов Т.Қ. Бacтaуыш мектепте мaтемaтикaны оқыту әдicтемеci. –Aлмaты, 2010.

5. Оcпaнов Т.К. Жaңa буын оқулықтaрындa мaтемaтикaны оқыту әдicтемеci. –

Aлмaты, 2009.

6. Туркинa В.М. Зaдaчи в нaчaльных клaccaх. –М., 2001.

Түйіндеме

Мақалада математикалық жаттығулардың бастауыш сынып оқушыларының

шығармашылық қабылеттерін дамытуға тигізер әсері көрсетілді. Жаңа типті есептерді

шығару әдістері талқыланды.

Аннотация

В статье рассматриваются проблемы развития творческих способностей учащихся с

помощью математических упражнений. Сделан анализ задач нового формата.

Annotation

In the article the problems of developing creative flairs are examined students by

means of mathematical exercises. The analysis of tasks of new format is done.

ӘОЖ: 37.52.41.

ҚАЗАҚТЫҢ БАЙЫРҒЫ ҚАРА ЕСЕПТЕРІН БАСТАУЫШ СЫНЫП

ОҚУШЫЛАРЫН ТӘРБИЕЛЕУДЕҚОЛДАНУ

Сарыбекова Қ.Н., Сұрабалдиева Б.Т.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақ халқының математикалық білімінің қолданыс жағы басымдау. Ол осынысымен

құнды. Осылай қазіргі тілмен алғанда санаудың әр түрлі жүйесін, мәселен үштік, ондық,

тоғыздық пайдаланған. Тоғыздық жүйе ешбір халықта кездеспейді. Есептері бір, екі, үш,

131

көп белгісізді теңдеулер мен олардың жүйелеріне, арифметикалық және геометриялық

прогрессияларға, бернулли санына, диофант теңдеуіне, графтар әдісіне, теңсіздіктер

шешуге, жабулар теориясына, орналастыруларға т.т. келтіріледі.

Қазақ педагогикасының математикалық астарлары да түрліше. Олар біресе жұмбақ,

біресе өлең, біресе қара сөз, біресе ертек, біресе ілмек, біресе дұзақ, біресе ұйқас табу,

біресе мақалдап сөйлеу, біресе ұсақ заттармен өнер көрсету, біресе сиқырлы ой айту,

біресе тұрмыс заттарын жасау түрінде кездеседі. Осыдан да қазақ халқының

математикалық білім бастауы – жасаған ер-тұрман әбзелдерінде, құрылыс сәулеттерінде,

тартқан домбырасында, жан дәуірінде, асыраған малында, еккен егінінде, зергерлік

бұйымдарында, тоқыған алашасы мен кілемінде, қысқартып айтқанда күн көрісінде.

Қазақтың өзі бірде елгезек, ақкөңіл, ойындағысын айтып қоятын, ауызында сөз

тұрмайтын, сөзін қысқа, ойын нұсқа айтатын халық. Кең даласын шашау шығармай

қорғай білген жауынгер, көлденең көк аттыны күтіп алатын дархан болғанымен, оның

тұрмыс-тіршілігін, салты мен дінін, тәрбие-тәлімін білмейтіндерге, есептерінің бәрі бірдей

құшағын ашып, қарсы ала бермейді.

Екінші жағынан, халық есептерінің өзімен туыстас, жалғас, көршілес елдердің салт-

санасымен астарласып, үндесіп, қабысып жататындығы тағы бар.

Барған жерің Балқан тау,

О да біздің көрген тау,-

демекші, қытайдың буы, орыстың ну-фуы, қазақтың тууі түп тамырлас. Мәселен,

«Бір тоғыз», «Жә, тай қайда кетер дейсің», «Той тарқатқан тоғыз», «Зекет жинау» сияқты

есептер – тонның ішкі астары болса, «Тиімді сауда», «Шекпен киген қара мен Қарқаралы

хан» есептері ұлттық иден өтіп, халық құлағына жағымды естілген, даналықты бағалаудан

туған есептер [1.8 б.].

Адамгершілік тәлімі тәлкекке түсіп, көмескіленіп, тәрбие мәселесі енді-енді ғана

қолға алына бастағанына көп уақыт болған жоқ. Ата – бабамыздың ғасырлық тәжірибесін

еске түсіру, оны басшылыққа алу, ретін келтіріп, орайына қарай пайдалану бізге мәртебе.

Тәрбие – сан қырлы. Ата-тегіңнің табысын айту, халқыңның дәстүрін сақтау, оны өз

заманыңның қағидаларымен шендестіру тәрбиенің бір көзі деп білеміз. Есеп аттары мен

түйіндеулеріне зер салсақ, мұны айқын байқауға болады. «Ескісіз жаңа болмайды»

есебінде «есепсіз дана болмайды» түйіндеуі айтылса, «Үнді шәйінде»

Бұта түбі кеуегі,

Кеуегінде көжегі, -

деп есепті шешуге болатындығына әрі ол өзіңе таныс нәрседен басталады дегенге

тіреледі.

Бозда боз ат мінген атам,

Бозда боздап жүрген атан, -

жаңылтпашы арқылы аспаннан түскен қара тасты ой жүйесіне салып табушы Жаман

атты қойшы екеніне көңіл аударылып, енді «Тас түскен жеріне ауыр» есебін шығарып,

жастардың үлкен ісін жалғастыру керектігіне мегзейді.

«Бәрін бірге ойлап қой» есебі

Қырық бір түйір құмалақ,

Өтірік айтпай, шынын айт,-

Түйіндеуімен бітеді де қазақ даласында да құмалақшының да өз есебі бар екендігі,

оның құрмет пен сенімге ие болғанына құмалақшы да бірлікке шақырғанына

күмәндәнбейміз. Сандар теориясының заңына бағынатын қырық бір құмалақты белгілі

жүйеде орналастырып, сөйлете білу – қазіргі жоғары білімді кейбір математиктерге де

оңай емес. Ал оны адамның көңіл күйімен байланыстырып, құмалақ салдырушының

информациясын өңдеп, болжам айту қазіргі аса білімді дәрігерлерге де қиынның қиыны

[2.82 б.] .

132

Есеп түйіндеу болжам мен ақиқаттың арасында алшақтық барлығына нұсқай отырып,

шындықты айқындайтын өзің екендігіне бас ұрғызады. Сөйтіп, құмалақ тілімен

сөйлегенімізбен шешуші басты тұлға, өмірді зерттеуші – кісі екендігіне тәнті болып,

есепті шешуге жан-жүйемізді босатып, бағдарлаймыз. Есепті шешуге құлшындыратын

құдірет те – осы жердегі – мәтел, қазіргіше айтқанда ынталандырушы буын. Қазақтың

баяғыда жеткен табысына психология ғылымы енді ғана бет бұра бастады.

Кішкентай ғана мінтас,

Алып ұрсам сынбас, -

жұмбағы сырмақты сыритын құрал ине екендігіне, ине өткен жерден жіп өтетіндігіне

сабақты ине – құралы берілсе, есеп шешілетіндігіне сендіреді. Үшкілден құрақ құрастыру

– тәркі дүниеден жастарды аулақтап, қиындыларды іске асырудың жолын іздестіреді. Із

кесу арқылы үлкен жол – математиканың бір жаңа саласы, жабулар теориясына бастайды.

Үш шаршы арқылы үшкілдеп қиғанда, алты қиық шыққанымен, үш сыруы оларды

біріктіреді. Бұл таным әдісі – анализден синтезге өтуі. Бірлік түбі – тірлік екендігіне,

сөйтіп бөлу мен біріктіру бірлікте өмір сүретіндігіне сенім тудырады. Енді сәл ғана

қиялдау ғана қалды. Есептің оңайлығы баланы сенімге ие етіп, ауыр жеңілден

басталатындығына көзін жеткізеді. Сөйтіп, баланы жасытпай, қақпайлап, проблемалық

ахуал тудыра отырып тәрбиелеу – қазақ педагогикасының бір қағидасы. Жұмбақтар

бастауыш сынып оқушыларының логикалық ойлау жүйесін дамытуда көп қолданылады.

«Екі құлақты, он екі аяқты» (шешуі: домбыра), «Жаңылмастан жетеуі, Кезек қызмет

етеді» (шешуі: аптаның жеті күні). [3.67 б.]

Халық баланың тілін ширату, оған сөз үйретіп, дүниетанымын дамыту үшін сөздік

қорын байытуға жаңылтпаштар ойлап шығарған. Математикалық жаңылтпаштарды

сергіту сәті кезінде қолдануға болады. Мысалы, «3 кіші ішік піштім, 5 кіші ішік піштім,

Барлығы неше кіші ішік піштім?» деген жаңылтпаш әрі жұмбақ. Бұл баланың логикалық

ойлауы мен тілін дамытады, санауға үйретеді. «Қырық,құрықтық, Сырық құрықтық»;

«Ұшып кетті үш құс, Ұшып келді ұшқыш».

Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен бастау алып, күні

бүгінгі күнге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраның бірі – халықтық

педагогика. Халықтық педагогика – ата-бабамыздың тәрбиеге қатысты асыл қоры, осы

тұрғыдан ұрпақ тәрбиесінде алатын орны ерекше. Ең берекелі, ең парасатты тәжірибе,

әрине, халық түйген тұжырымдар, ғасырлар бойы зергерлік ұқыптылықпен сұрыпталған

үрдістер, дамыған даналық дәстүрлер, ұстаздық ойлар болса керек.

Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаш, ертегі, ұлттық ойындар бала тәрбиесінде жетекші

рөл атқаратындықтан, мұғалім өтілетін тақырыптың мәні мен мағынасына қарай

оқушылардың жас ерешеліктерін ескеріп таныстырып отырады. Бастауыш сыныптың

математика сабағында сандарға байланысты мына төмендегі халық ауыз әдебиет үлгілерін

ұсынуға болады.

Есептердің біразы ертегі ретінде кездеседі. Халық ертегілерінің жамандықтардан

жиіркендеріріп, жақсылықтың кісіні рухтандырудағы сиқырлы күшін, тайға таңба

басқандай сусыз ен даладағы сара, бірақ ирелең жол екендігіне бала шағынан біледі.

Осыдан да болар қазақ тәрбиені бесігінен бастайды. Бесігі түзелмей, есігі түзелмейтінін

білген халық «Баланы жастан»-деп мәтелдейді. Баланы қазақ – қайшылықты философияға

толы ортада күнбе-күн тәрбиелейді. Бала ешбір адамның, ауылдың назарынан тыс

қалмайды. Баланың ибалылығы мен ізеттілігі осыдан туындайды. Сырт қарағанда қазақ

баласы ұяң, сылбыр, жасық көрінуі мүмкін. Шынында ол оңай емес. Ол жан-жағымен

санасудан туған ішкі мәдениет, яғни сезім мәдениеті. Осындай табиғи тәрбие беру – біздің

басты борышымыз. Ертегі есептердің халық арасына кең тарауы, атадан балаға

мирасталуының бір себебі осында жатыр.

133

Кітапта «Ұлу есебі», «Жұлдыз маржаны», «Қыз жібі», «Жалқау мен шайтан», «Есек

пен қашыр», «Жүз қаз», «Мысық түсі» сияқты ертегі есептер көлемді баяндалған. Ертегі

есептер десек те олардың ой орамы, түйіні – шындыққа жүгінеді. Тоқсан ауыз сөздің

тобықтай түйіні бар дегенді ескерсек, ертегі есептердің көбінің бір-ақ жауабы бар. Есеп

шығарғанда бірден осыған көңіл аударып, басты мәселені ажыратып алған жөн. Мәйекті

мәселені ұстау – жыраулардың да, билердің де, батырлардың да басты қағидасы.

Сонымен, қазақ педагогикасының басты қағидаларының бірі – алтын балдақты ұстау.

Мұны қазіргі тілде – негізгі материал дейді. [4.214 б.].

Ауыздан-ауызға тараған есептердің енді бір бөлігі – қулықтар. «Бүк пе, ішік пе?»,

«Тазша дұзағы», «Секірмелі сақина», тәрізді қулық әрекеттерін қолма-қол табылатын

заттармен орндауға болады. Алғашқыда Найранбаз сырын ашу қиын болғанымен, жиынға

дем беріп, доданы қыздыра түсу үшін, сөйтіп, ұшқыр қиялды ұштау үшін бұл да қажет-ақ.

Ата-бабамыз мұны да ұмытпаған. Жан-жүйені басқарып, көпті ауызына қаратуды

ойластырған. Қулық сыры, біз ойлағандай, аса күрделі емес. Ол ойда қалдыруға оңай.

Оның жауабын естігенде немесе көргенде әттеген-ай деп қаласың. Қулық көзі –

қарапайымдылық пен ілім. Ілім білсең – ін қазасың .

Сан сұрақ сырына үңілсек, күнбе-күн көзбен көріп, құлақ шалып жүрген көптеген

ақиқаттың қыр-сыры ашылады. Сұрау оңай, жауабы қиын. Өйткені ол ілім тіліне сүйенеді.

Қожанасыр қыршаңқы емес, білімпаз, дара дарын яғни халық өкілі. «Қар неге ақ?»,

«Мысық жоғарыдай құлағанда неге өлмейді» деген сұрақтар жауаптарын ойланып

көрдіңіздер ме? Бұлар Қожанасыр сұрақтары.

Ертегі - баланың тақырыпқа деген қызығушылығын арттырады, қиялын дамытады.

Математика сабағында ертегіне қолдану оқушының оқу материалдарын терең

түсінуінжеңілдетеді, зейінін тұрақтандырып, есте сақтау қабілетін дамытады.

Мысалы, 1-сыныпта геометриялы ұғымдары: нүкте, кесінді, сызык түрлері, т.б.

туралы өткенде, сабақты ертегі түрінде түсіндіру материалды жақсы игеруге, тапсырманы

өз бетімен түсіне отырып орындау мүмкіндігіне кол жеткізеді. 1,2- сыныптарда

«Ондықтар» такырыбын өткенде «Цифрлар айтысы», «Цифрлар және сандар» ертегісін

пайдадану - оқушылардың дөңгелек ондықтардың сандық құрылымы мен таңбалануы,

разряд бірліктеріне карай өзгеруі, оның жазылуы мен оқылуын мецгсруге, есте сақтауына

көмектеседі. Цифр мен сан ұғымының айырмашылығын түсінуде де бұл ертегілерді

қолдану пайдалы. «Туысқандар» ертегісін қолдану барысынды шаршы мен тік

төртбұрыштың ұқсастығын және айырмашылығын оқушының өзіне айтқызу, оның өз

бетімен ойлануына, ізденушілігіне жетелейді.

Тәрбиелік жағынан алсақ - бұл ертегілер бірлік пен достыққа тәрбиелеп,

мақтаншақтық сияқты жағымсыз қылықтан алыс жұруге бейімдейді. Яғни, педагогиканы

оқыта отырып тәрбиелеу, тәрбиелей отырып оқыту қағидасын жүзеге асырудың ұтымды

әдістерінің бірі [5.74 б.].

Ал, пәнаралық байланыс мәселесіне келсек, ертегілерді тыңдау, айту арқылы

оқушының сөздік қоры молайып, тіл байлығы дамиды.

Осы іс - тәжірибені өз әріптестеріммен бөлісу мақсатында, сабақтарда қолданылып

жүрген бірнеше математиқалық ертегілерді ұсынып отырмын. Әсіресе, жас мұғалімдерге

көмегі тиер деген ойдамын. Сандар және цифрлар.

Әлемде үлкен бір ел болыпты. Бұл елдің тұрғындары сандар екен. Олармен қатар бұл

елде цифрлар да өмір сүріпті. Сандардың көптігі соншама, санасаң сан жетпейді екен. Ал

цифрлар бар болғаны, он: 1,2,3,4,5,6,7,8,9,0.

Сандар мен цифрлар тату - тәтті өмір сүріп жатады. Мысалы, біреу "он бес" десе, 15

саны жетіп келеді, егер оны жазу керек болса 1 және 5 цифры қатар тұра қалып, 15 деген

санды жаза қояды екен.

Күндер өтіп жатады. Hereекені белгісіз бір күні сандар цифрларға келіп:

134

- Біз көппіз, ал сендер бар болғаны онсыңдар. Сондықтан біз

сендерденмықтымыз, - дейді.

Цифрлар сандарға ренжіп қалады. Сонда 0 цифры басқа цифрларға:

- Мақтаншақтары жоқ басқа елге кетейік. Сандар өздері қалсын. Көрейік

неістейтіндерін? - дейді.

Күндердің күнінде сандар өздеріне жаңа үйлер салады. Енді әркім өзінің есігіне

нөмірін жазайын десе, жаза алмайды. Сандар өз аттарын айтып қаншаайқайласа да,

ештеңе шықпайды. Өйткені олардың қасында цифрлар жоқ қой. Сонда ғана сандар өз

қателіктерін түсінеді. Сандар қаншама көп болса да цифрсыз өмір сүре алмайы екен.

Сандар енді цифрларды іздеп шығады. Ақырында оларды тауып алып, кешірім сұрап,

елдеріне цифрларды қайта алып келеді.

Содан бері сандар мен цифрлар тату - тәтті, достықта өмір сүріп жатыр екен.

Нүктелер достығы. Ерте - ерте ертеде Геометрия деген елде кішкентай нүкте өмір сүріпті. Бұл өзі өте

әдемі қызыл түсті нүкте еді. (Мұғалім тақтаға түрлі - түсті борман, ал оқушылар дәптерде

қызыл түсті қарындашпен нүкте қояды).

Бір күні нүкте отырып ойланады:

-Шіркін менің көп досым болса ғой! Қой мен серуендеуге шығып өзіме дос

іздеп келейін.

Қызыл нүкте қақпаның сыртына енді ғана шығып келе жатса, оған қарсы бір жасыл

нүкте келе жатыр. Жасыл нүкте қызыл нүктеге келіп, оның қайда бара жатқанын сұрайды.

-Дос іздеп шықтым. Менің қасыма қатар тұр, бірге серуендеп келейік, -

дейді қызыл нүкте. (Мұғалім мен оқушылар бірінші нүктенің қасына

екінші нүктені қояды). Біразуақыттан кейін қызыл нүкте мен жасыл

нүктенің алдынан көк түсті нүкте шықты.

Осылайша нүктелер саны күннен күнге көбейіп, дос болып кетеді. Көбейгендері

сонша олар бір қатарға тұра қалып еді, тұзу шыға келді. (Мұғалім тұзу сызады).

Осылайша тұзу сызық пайда болады.

Нүктелер тұзу келе жатса тұзу сызық шығады да, ал олар тұзу жүрмесе кисық сызық

шығады.

Ертегіні тыңдай отырып оқушылар тұзу сызық пен қисық сызыкты сызып үйренеді.

Мұғалім тұзудің нүктелерден тұратынын, тұзудің кез - келген жерінен нүктелер

белгілеуге болатынын түсіндіреді [6.111 б.].

Қасқыр, қой және шөпті судан өткізу. Ерте заманда бір адамға қасқыр, қой және бір бау шөпті бірш - біріне жегізбей, судан

алып өту қажет болған. Судың жағасында бір ғана қайық бар және қайыққа әлгі адам

өзімен бірге бір ғана орынға не қасқырды, не қойды, не шөпті алып өте алады. Сонда әлгі

адам бір бірден қандай әдіспен үшеуін судың арғы жағына алып өте алады?

Шешуі:

Бірінші қойды алып өтеді, өйткені қасқыр шөпті жемейді, екінші шөпті алып өтеді

де, қой шөпті жемес үшін, қойды қайта екінші жаққа алып өтеді. Сол жағаға қойды

қалдырып, қасқырды алып өтеді. Ақырында қойды қайтадан алып кетеді.

Бұл есеп оқушылардың логиқалық ойлау қабілетін дамытады [7.200 б.].

Қасқыр мен түлкі. Бір күні қасқыр мен түлкі бір себет балықты бөліп жемекші болыпты.

Сонда қасқыр:

"Түлкі сен маған қарағанда есептерді жақсы шығарасың ғой, балықтарды сен бөлші"

- депті. Сонда қу түлкі қасқырдың аңқаулығын, есеп шығара алмайтынын байқап, былай

дейді:

135

-Біреуі саған екеуі маған, үшеуі саған тертеуі маған, бесеуі саған алтауы

маған, жетеуі саған сегізі маған, тоғызы саған оны маған.

Сонда олардың жегені қанша балықтан болды? Қасқыр тақ сандар: 1+3+5+7+9 = 25.

Түлкіге жұп сандар: 2+4+6+8+10 = 30.

Екі достың байлық таластары.

Бір адам өзінің досына:

- «Маған жүз қой бер, сонда мен сенен екі есе бай боламын» - депті. Сонда

досы:

- «Сен маған тек алты қой берсең, мен сенен 6 есе бай боламын»- депті.

Сонда әр қайсысында қанша қой болған?

Шешуі:

Біріншіде Xқой, екіншіде У қой болсын.

Сонда:

Х+ 100-2 (у- 100)

6(х- 100) = у+ 10,

у = 6х-10,

х+ 100 = 2(6х- 170),

х = 40, у = 170.

Жауабы: 40қой, 170 қой.

Табадағы самсалар. Табаға бір ретте тек екі самса ғана салуға болады. Самсаның бір жағының пісуіне бір

минөт, екінші жағының пісуіне бір минөт, жиыны екі минөт уақыт жетеді. Үш самсаны

үш минөтте қалай пісіруге болады? Шешуі:

Табаға екі самса ғана сиятын болғандықтан, бірінші минөтте екі самсаның бір жағын

пісіріп алып, екінші минөтте біреуін алып тастап, үшінші самсаны саламыз да, екінші

самсаны аударып салып, бір минөт қоямыз. Сонда алғашқы самсамыз пісіп болады да,

үшінші самсаның бір жағы піседі. Ал үшінші минөтте, үшінші самса мен алып тастаған

самсамыздың екінші жағын пісіреміз[7.68 б.].

Осы уақытқа дейін қазақ білімді тек Кеңес кезеңінде ғана алды деген ой үстем болды.

Әр халықтың өз даму дәрежесіне сай, практикалық мазмұнды қажеттіктерін өтейтін

математикасы болды.

Ғылым мен техника дәуірлеген бүгінгі таңда еліміздің болашағы, халқымыздың

тірегі болар ұрпағымызға сапалы да нәрлі білім берумен бірге ұлттық тағлымдарды

бойына сіңіре тәрбиелеу басты міндет. Физиканы және математиканы оқыту кезінде

халқымыздың ұлттық ерекшеліктеріне көңіл аудара отырып, математикалық білімінің

өмірде қолданылуы басым келетін құнды тәлімдерін пайдаланған абзал. Өмірде

қолданылуы басым дейтініміз — халқымыздың этноматематикалық білімі өскен ұясынан,

баққан малынан, еккен егінінен, түрлі жасаған қолөнер бұйымдарынан, салған әні мен

күйінен, яғни күнделікті өмірінен бастау алып дамуында.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Қосанов Б.М. Қазақстандағы әдістемелік-математикалық ой-пікірдің қалыптасу

тарихы. -Алматы, 2008.

2. Қосанов Б.М. Бастауыш қазақ мектебінде математиканы оқыту

методикасының ғылым ретінде қалыптасуы мен дамуы. -Алматы, 2003.

3. Қырық қазына. /қазақ халқының ауызша есептері/. –Алматы,2007.

4.Көбесов А. Математика тарихы. Алматы., 2003.

5. Көбесов А. Фараби және математика. -Алматы,2009.

6. Есенов Ш. Қазақстан ғылымы және ғалымдары. -Алматы,2009.

7. Жарықбаев Қ.Б., Қалиев С.Қ. Қазақ тәлім-тәрбиесінің антологиясы. –Алматы,2005.

136

Түйіндеме

Мақалада қазақтың қара есептері арқылы бастауыш сынып оқушыларын

тәрбиелеудің жолдары көрсетілген. Нақты есептер шешуімен келтірілген.

Аннотация В статье рассматриваются пути воспитания учащихся начальной школы путем

решения казахских древних задач. Даны задачи с решениями.

Abstract

The article discusses educating elementary school students by decision of the Kazakh

ancient task. Problems with solutions.

ӘОЖ: 37.104

МАТЕМАТИКА МЕН ТАБИҒАТ БАЙЛАНЫСЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ

Сарыбекова Қ.Н., Дауылбаева Б., Нурасилова Б.М.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Бауыржан Момышұлы

атындағы №45 қазақ классикалық гимназиясы, Тараз қ.

Табиғат – адам баласын, жалпы бар тіршілікті қамтитын өмір яғни барлық болмыс

дүние. Табиғат адамның рухани және материалдық байлығының жалғыз көзі. Адам

қажетіне асыруға арнап адам қолымен жасалынған барлық байлық осы табиғаттың

негізінде жасалынған. Ғылыми жолмен шартты түрде біз табиғатты өлі және тірі

табиғатқа бөлеміз. Өлі табиғатқа – әлем кеңістігі, ауа, жер, су қойнауы жатса, тірі

табиғатқа – өсімдіктер дүниесі, жануарлар дүниесі, майда ағзалар, шыбын – шіркейлер

жатады. Өлі табиғат – табиғаттың аса күрделі бір бөлігі. Ол – тірі табиғаттың тірегі, өмір

негізі. Ерте ме, кеш пе, тіршілігін жойғандары сол өлі табиғатқа айналады. Бұл – өмір

заңы.

Біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты математиканы оқу барысында өлкенің

табиғатымен танысып, оны сақтап қалуды оқушыларға математика тілімен жүйелі

түсінуді көрсетіп, мүмкіндіктерін ашу.

Мектеп табалдырығын аттаған әрбір шәкірт бірінші сыныптан бастап – ақ

математика негіздерімен таныса бастайды. Өндірістің қандай саласында істейтініне

қарамастан, әрбір еңбекші қайткен күнде де математикалық білімді пайдалануға мәжбүр

болады. Ғарышты игеру, үлкен әскери және экономикалық мәселелерді шешу

кибернетика, математикалық кибернетика мен электрондық есептеуіш машиналардың

көмегінсіз мүлде мүмкін емес. Қазіргі заманда бірде – бір адам өзінің практикалық

қызметінде математика ғылымының негіздеріне сүйенбей тұралмайды. Математика –

дүниенің табиғи – ғылыми көрінісінің құрамдас бөлігі.

Біз математика пәнін оқу барысында бұл ғылымның жалпы маңызын, оның

дамуының басты кезендерін, басқа ғылымдармен, қоғамдық қарым – қатынастармен

байланысын, өмірмен, практикамен байланысын т.б. ұып келеміз. Математика пәні

оқушылардың ой – өрісін, логикалық ойлауын дамытуға табиғат заңдарын ғылыми

тұрғыдан түсінуге көмектеседі.

Математикалық абстракциядан әлдеқайда алыс тірі табиғат қасиеттерінің

математикалық бейнеленуі, қазіргі кезде кейбір биологиялық үрдістерді математикалық

молдульдеуге, биологиялық материалдарды статистикалық өңдеу әдістерінде, түрлі

физиологиялық құбылыстарға математикалық анализ жасауда, құбылыстарда

137

математикалық генетикалық сандық заңдылықтарын зерттеуде және т.б. қолданылады.

Биология мен математика саласындағы ғалым – мамандардың бірлескен еңбектерінің

нәтижесінде кейбір тірі ағзалардың өсіп – өну заңдылықтары, жыртқыш пен оның жемтігі

болатын жануарлардың қатар өмір сүру мүмкіндігінің теңдеуі, олардың арасындағы

тәуелділік есептелініп табылды [1.3 б].

Математика шындықтың белгілі бір жағын, яғни мөлшерлік қатынастар мен кеңістік

формаларын табиғат көздері мен олар туралы ұғымдар арқылы ерекше бейнелейді. Ал,

табиғат, оның қорлары, баға жетпес байлықтары, осы кеңістіктерге орналасып, санмен

есептеледі. Сондықтан математика ғылымына табиғаттытану проблемасын енгізіп,

математиканы табиғаттандырып, соның негізінде өзіміздің үлесімізді қосу.

Табиғаттың математикалануы ғылыми танымның дамуының жалпы объективтік

заңдылығы, ғылымдағы теориялық деңгейдің артып, белгілі бір ұғымдар жүйесі негізінде

өзара әсерлесіп, математиканың кез – келген ғылымда қолдану дәрежесі сол ғылымның

пәні мен теориялық өсу деңгейін анықтайды. Ол тек математикаланған ғылымның

теориялық деңгейін арттырып қана қомай, сонымен бірге математиканың өзін де

дамытып, байыта түседі. Нәтижесінде математика мен математикаланған ғылымдардың

өзара әсерлесуінен жаңа білім туындап, теориялық синтез іске асып, жаңа математикалық

әдістер, теориялар, жаңа ғылым салалары (математикалық биология, математикалық

психология, математикалық лингвистика, математикалық экономика және т.б.)

қалыптасып, математикалық тіл мен концепциялар жасалады [2].

Математика ғылымын табиғаттандыруды негізінен үш кезеңге бөлуге болады:

1. Табиғаттандырылатын математика ғылымының негізгі ұғымдарын формальдау

және осының негізінде эмпириялық деректерді математикалық өңдеу;

2. Зерттелетін табиғат объектілерінің математикалық нобайын құру және оның

көмегімен математикалық эксперимент жоспарлау және жүргізу;

3. Зерттелуге тиісті табиғат объектілерінің толық математикалық теориясын құру

және оның қолдану шекарасын белгілеу.

Математиканың көмегімен биологиядағы біздің заманымыздағы жоғары ғылыми

жетістіктің бірі болып саналатын генетикалық код ашылды. Биологияның өз тәсілдерімен

шешуге келмейтін мәселесін биологияны математикаландыру биологиялық таным бола

бастаған сипатында шешіп береді. Сондықтан біз табиғаттанған математика арқылы

күнделікті іс – әрекеттен табиғатты аялаушы, табиғатты сақтаушы дәрежесінде

тәрбиеленіп, шығуға мүмкіндігіміз бар.

Италия халқының ұлы математик ғалымы Галилео Галилей (1534 – 1642): «Табиғат

математика тілімен сөйлейді. Ол тілдің әріптері – дөңгелектер, үшбұрыштар және басқа

математикалық фигуралар»,- демекші, әрбір табиғаттың құбылысынан математикалық

заңдарды шығарып алуға болады. Кейбір табиғат иелері математика сабақтарына өздері –

ақ сұранып алады [3].

Қазіргі математика дүниенің, табиғаттың мөлшерлік қатынастары мен кеңістік

формаларын өркендеудің жаңа формасы ретіндегі математикалық структураларды

зерттейді. Сөйтіп, математика үздіксіз дамуда болатын өмір талабын орындап, барлық

басқа ғылымдар саласына кеңінен енеді. Ол тарауланып, гүлденіп, өркендеп, жапырағын

жайып, тамырынтереңдетіп, бейне бір үлкен ағаш сияқты бұтақтанып барады, соған

байланысты математика пәні мен зерттейтін әдісі де кеңейе түсуде [4].

Қоршаған орта, тірі табиғатқа зер сала қарасақ, өте әдемі, берік те тиімді өсімдіктер

әлемі мен тірі ағзаларды жиі кездестіреміз. Олардың құрылысынан геометриялық

денелердің кез – келген формасын көруге болады. Табиғатқа шеңбер, ромб, төртбұрыш,

үшбұрыш, сондай – ақ көпбұрыш формалы конструкцияны бір ізге түсіріп, үйлестіре

қиылыстыруына еріксіз тәнті боласын. «Ондай пішіндерді қайдан көруге болады?»

десеңіз, алыстан іздестірудің қажеті жоқ, тұрмыста жиі байқайтын ақ гүлдің

138

жапырақшаларының құрылысын, бидай, арпа масағындағы дәндердің орналасуын,

таңқурайдың құрылысын, кесіртке қабыршақтарының орналасу суретін, бал арасы

кәрезінің құрылу тәртібін, тағы басқа тірі ағзалардың дене мүшелеріндегі ерекшеліктерді

анығырақ қарастырсақ жеткілікті. Солардың барлығы қарапайым бір ғана бөлшектің

қайталануынан құралса да әрбір өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігі және ұрпақ

таратуына қажетті уақыттыда, материал мен энергияны да үнемді жұмсауда заңды

құбылыс болып табылады. Міне, табиғат пен математика ғылымдарының байланысы

қайда жатыр?!

Өзімізге белгілі таразының екі басы тең болмай, бір басы ауыр болатын болса, екінші

басын басып кететіні сияқты табиғат элементтері бірімен – бірі тығыз байланысып, тепе –

теңдікте тұрмаса, табиғатта жүйелілік жойылып, ыдырау басталады. Табиғатта бір

элементтің шектен тыс көбеюі де және өте құлдырап азаюы да қауіпті [5].

Біз математика сабақтарында жер бетінде жануарлар дүниесінің 1 миллион 500

мыңнан астам түрлері барекенін есептеп шықтық. Біздің еліміздегі негізгі табиғат

байлықтарының бірі осы жануарлар дүниесі. Жер көлемі 2754 мың шаршы километрлерді

алып жатқан Қазақстанда балықтың 104 түрі, құстың 488 түрі және сүтқоректілердің 175

түрі өмір сүретінің осы математика оқулықтарынан танып білдік [4].

Мәселен, 2000 жыл ішінде жер бетінен жануарлардың 110 түрі жойылып кетті. 110

түрдің үштен бірі (38) 18 ғасыр уақыт ішінде, ал келесі үштен бірі (30) тек өткен бір

ғасырда ғана жойылып кеткен. Ал қалған үштен бірі (36) соңғы 50 жыл ішінде құрып

отыр. 1600 жылдан бері жер бетіндегі хайуанаттардың түрлерінің жойылып кетуін

Халықаралық табиғатты қорғау одағының деректері бойынша жер бетінен құстың 94 түрі

(0,09%) және сүтқоректілердің 63 түрі (1,48%) құрып кеткен. Осылардың ішінде

құстардың 86% - ы, сүтқоректілердің 75 % - ы адамдардың іс – әрекетінің нәтижесінде

жойылғанын да анықтадық [6].

Математика пәнін оқу барысында бұл ғылымның жалпы маңызын, оның дамуының

басты кезеңдерін, басқа ғылымдармен, қоғамдық қарым – қатынастармен байланысын,

өмірмен, практикамен байланысын т.б. ұғып келеміз. Математика пәні біздің ой –

өрісімізді, логикалық ойлауымызды дамытуға, табиғат заңдарын ғылыми тұрғыдан

түсінуіне көмектеседі.

Алғаш табиғатпен танысуымыз бастауыш сыныптарда табиғат туралы алғашқы

түсініктермен танысудан басталған.

Біздің сынып оқушыларының табиғатқа қызығушылығы өте жоғары болды. Өйткені,

табиғаттану материалдарын пайдалана отырып математика сабағында ауа, су, пайдалы

қазбалар, жан – жануарлар, өсімдіктердің әр түрлерін қорғауға байланысты қызықты

есептерді шығару арқылы біздің бойымызда туған өлке табиғаты туралы, оны аялаудың

қажеттігі қалыптаса бастады.

Алғашқы математикалық білім заттарды санаудан, натурал сандар мен олардың

қасиеттері туралы, нөл саны туралы түсініктің болуынан, сандардың натурал қатарының

ретін білуден, натурал сандар мен нөл санын оқи, жаза және салыстыра білуден, кеңістік

пен уақыт туралы ұғыммен таныстық.

Есеп1. Құстың, шыбынның екі қанаты бар, ал шегіртке мен көбелектің төрт қанаты

бар. Құстың қанаты көп пе, әлде көбелектің қанаты көп пе? Шыбынның қанаты көп пе,

өлде шегірткенің қанаты көп пе?

Есеп 2. Шырша ағашының түбінде 2 жасыл сары бауыр саңырауқұлағы және 1

шыбынжұт саңырауқұлағы өсіп тұрды. Шырша түбінде қанша саңырауқұлақтар өсіп

тұрған? Оның қаншауы улы саңырауқұлақ? [6]

Есеп 3. Көктерек ағашының басында 3 торғай мен 4 нәуірзек қонып отыр. Көктерек

ағашының басында қанша құс қонып отыр? Оның қаншауы біздің елде қыстап қалады?

139

Есеп 4. Мектеп бауында 4 арша мен 6 үйеңкі өсіп тұр. Бауда барлығы қанша ағаш

өсіп тұр?

Есеп 5. Тоғай маңында 8 емен және қайың ағаштары өсіп тұр. Қайың ағашының саны

5 болса, онда неше емен ағашы өсіп тұрғаны?

Есеп 6. Ақсу – Жабағылы қорығының территориясында сүт қоректілердің 42,

бауырмен жорғалаушылардың 9 түрі мекендейді. Ақсу – Жабағылы қорығында

хайуанаттардың қанша түрі мекендейді?

Есеп 7. Қазақстанның барлық облыстарына таралған жыртқыштардың бірі – аққалақ.

Оның дене пішіні 10 см – ден 30 см – ге дейін өзгеріп отырады. Дециметрмен есептегенде

аққалақтың пішіні қанша дециметрден қанша дециметрге дейін өзгеретінін анықта.

Есеп 8. Еліміздің оңтүстігінде таулы аумақтарда кездесетін үкі – 71 жыл, бұлбұл

үкіден 46 жылға аз өмір сүреді, жапалақ бұлбұлдан 35 жылға артық өмір сүреді екен.

Сонда бұлбұл мен жапалақ қанша жыл өмір сүретін болған? [6]

Есеп 9. Біздің елімізде сирек кездесетін, саны азайып бара жатқан құстар мен

аңдарды аулауға тиым салынған. Оның ішінде аңның 16 түрі, құстың түрі аңның түрінен 8

– ге аз. Сирек кездесетін құстар мен аңдардың барлық сандары қанша болғаны?

Есеп 10. «Құстар күні» мерекесіне жасөспірімдер 25 ұсақ кұстар мен шымшықтарға

ұя жасады. Олар ағаштардың бастарына 13 теңбіл торғай ұясын және 10 шымшық ұясын

орналастырды. Ағаштың басына орнатылмаған қанша кеуек ұясы қалды?

Есеп 11. Адам баласы бұрыннан сауысқан мен қарғаны жек көреді. Көп адам өзінің

мергендігін сынау үшін сауысқан атады. Ал, сол сауысқан әртүрлі қоңыздар, өсімдік

кенелері мен қандалалардың негізгі жауы екен. Көптеген сауысқандар Транс – Сібір темір

жол магистралының бойында санитардың қызметін атқарады. Сауысқандар 27 жыл

жасаса, қарлығаштар одан 18 жыл аз жасайды. Ал, қарғалар болса қарлығаштардан 40

жыл артық тіршілік етеді екен. Қарлығаш пен қарға қанша жыл тіршілік еткені? т.б.

есептерді шығару барысында табиғатты танып, білдік.

Табиғаттың тікелей өзін зерттеп көрмейінше, ол туралы толық білім алуға

болмайтыны өзінен-өзі түсінікті. Тірі және өлі табиғатқа, жергілікті жердегі адам еңбегіне

байланысты жүргізіліп, көріп-біліп жүрген көзқарастарымызды5-6-сыныпта одан ары

жалғастырып, тереңдете түстік, табиғат қорғау жұмыстарына қатыстық. Табиғатты тану

мәселесімен келген есептердің шарты бойынша санды немесе әріпті өрнек құрастыруды

үйрендік.

Есеп 1. Мектеп ауласында 60 түп көктерек өсіп тұр. Оның әрқайсысы тәулігіне 2

адам тыныс алуға жететін оттегін бөліп шығарады және әрқайсысы сол маңайда ауада

кедесетін улы газдардың 70%-ін бойына сіңіріп алады. Сонда 60 түп көктерек қанша

адамға жететін оттегін бөліп шығарады.

Есеп 2. Су ағатын арық бойында қатарынан егілген 100 талдың әрқайсысы бойынан

ауаны тазартып, ауру тудыратын микробтарды жоятын жеті түрлі хош иісті зат

(фитонцид) бөліп шығарады. Олардың әрқайсысы 8-10 жасында, тамырларымен

айналасындағы 10м² жердің топырағын эрозиядан қорғап қалады?

Есеп 3. Ақсу-Жабағылы қорығы өсімдіктер дүниесіне бай. Қорықта мүктің 61,

қынаның 58-ден астам, жоғары сатыдағы өсімдіктердің 1336 түрі өседі. Ақсу-Жабағылы

қорығында өсетін барлық өсімдіктерді есептеуге арналған өрнек құрастырыңдар

жәнемәнін есептеңдер?

Есеп 4.Ақсу-Жабағылы қорығында құстың 238, сүтқоректілердің 42, бауырымен

жорғалаушылардың 9-түрі мекендейді. Ал, қосмекенділердің түрі сүтқоректілердің

түрінен 40-қа кем болса, ал балықтардың түрі бауырымен жорғалушылардың түрінен 7-ге

кем екен. Ақсу-Жабағылы қорығында хайуанаттардың қанша түрінің мекендейтінін өрнек

құрып есептеңдер. [6]

140

Есеп 5. Ақсу-Жабағылы қорығында саны өте аз, ерекше қорғауды қажет ететін

жыртқыш құстар бар. Олардың негізгі қоректері – ауыл шаруашылығына зиянын тигізетін

кеміруші ұсақ тышқандар.

1 ұя жапалақ күніне 20-30, ал жылына 10000 зиянкес тышқандарды азық етеді екен.

Сол сияқты бақылау жұмысы 4 бүркіттің жылына 11500 ауыл шаруашылық зиянкестерін

жоятындықтарын көрсетті.

Табиғаттың баға жетпес ең қымбат қазынасының бірі- су.Су- өмір көркі,жер

нәрі,тіршілік көзі.Сусыз ешбір тірі ағза өмір сүре алмайды,өйткені барлық тіршілік көзі

ағзадағы суға байланысты.Сондықтан табиғи өзен-көлдер мен жасанды су қоймаларының

сулары таза болуын төмендегі есептер арқылы білдік:

Есеп 6. Балхаш көлінің суы таязданғандағы ауданы 17500 км² тең.Бұл оның толған

кездегі ауданының 35/40-ін құрайды.Балқаш көлінің толған кездегі ауданын есептеп

шығар.

Есеп 8. Республикамыздың су жүйелеріне қосылып,оларды ластайтын,бүлдіретін

өнеркәсіп орындары мен қалалардың лас қалдықтарының халық шаруашылығы мен

экономикасына, адамның денсаулығына келтіретін зияны өте үлкен. Өзендерге құйылған

лас шығындылардан өзен суы 17 жылда толық тазарып шықса,атмосферадағы ылғал 8-

күнде тазарады екен. Ал, жер асты сулары өзен суларына қарағанда 82 есе көп жылда

толық тазарса, өзен арнасындағы сулар атмосферадағы ылғалдың тазаруынан 2 есеге көп

күнде тазарады екен. Осы айтылған су ресустарының қанша уақытта улы заттардан толық

тазаратынын есептеңдер.

Қазақстанда жерді көгалдандаруды іске асыру үшін қазірде көптеген шаралар

белгіленуде.

Есеп 9. 1 гектар самырсын орманның 32 тонна түрлі шаң-тозанды жұтып қалатыны

анықталған.Ал,1 гектар жерге егілген қарағаш самырсынға қарағанда 6 есе шаң-тозанды

артық жұтады екен. 3,2 гектар самырсын орманы қанша шаң-тозаңды жұтып қалатынын

анықта. Ал,2,3 гектар жерге егілген қарағаш ше?

Біздің Бауыржан Момышұлы атындағы №45 қазақ классикалық гимназиясында

жылда көктем айларында мектептің аймағына жасыл желектерді егу айлығыкөп

жылдардан бері үрдіске айналған. Сол уақытта біз ағаштарды отырғызғанда олардың өсу

жылдамдықтарын ескере отырып отырғыздық:

Өте тез өсетіндер - (жылына 2 м-ден артық өседі) қара бәйтерек, көк терек, қайың, ақ

қарағай т.б.

Тез өсетіндер - (жылына 1м-ден артық өсетіндер) шетен, шегіршін, қарағай, шырша.

Орташа өсетіндер-(жылына 0,5-1 м-ге дейін өсетіндер) үйеңкі,ақ терек, шығыс

шыршасы т.б.

Баяу өсетіндер-(жылына 0,25-0,3 м-ден өсетіндер) майлы қарағай, магнолия т.б.

Өте баяу өсетіндер- (жылына 0,15 м-ден өсетіндер) самшит, шамшат, т.б.

Табиғаттың тиімді әсерлерінен жүргізілетін іс-шараларының нәтижесінде, өндірістің

қысқаруына байланысты өзендердің төменгі ағыстарында жағдай біршама жақсара түсуде,

көлдердің деңгейі қалпына келуде.

а/ Шу өзенінің су көлемі – 1213,5 млн.м³, Талас өзенінің су көлемі – 382,5 млн.м³, Аса

өзенінің су көлемі – 241,0 млн.м³ .

ә/ 0 С температурадағы судың тығыздығы 0,9998 кг/м³ ,

1С температурадағы судың тығыздығы 0,99996 кг/м³ ,

4С температурадағы судың тығыздығы 1,00000 кг/м³ ,

8С температурадағы судың тығыздығы 0,99997 кг/м³ ,

10С температурадағы судың тығыздығы 0,99989 кг/м³ болатынын есептедік.

Осындай мәліметтермен ондық бөлшектерді өту кезінде таныстық.

141

Есеп 10. Жай бөлшек түрінде жазыңдар. Гидросферадағы су қорлары төмендегі

мөлшерде бөлінген:

а) топырақтағы ылғал – 16,5 мың м³ ; ә) көл сулары – 176,4 мың м³ ;

б) батпақ сулары – 11,5 мың м³; в) өзен сулары – 11,5 мың м³;

г) атмосферадағы ылғал – 12,9 мың м³; д) биологиялық сулар – 1,1 мың м³;

Бөлшектерді аралас сандар түрінде жаз.

Есеп 11. Ауа құрамында 5,2 мг/м³ ден 26,0 мг/м³ күкіртті газ енетін болса, онда

қылқан және жалпақ жапырақты ағаштар зақымдана бастайды. Ал егер 1,82 мг/м³ ден 5,2

мг/м³ газ болса өсуі баяулайды.

Есеп 12.Бөлшек сандарды салыстыр.

а) теңіз ортасында толқынның биіктігі 30,5 см-ден басталса жағаға жеткенде 3,5 м-ге

дейін биіктейді ме әлде төмендейді ме?

ә) Ауаға жеңіл автокөліктер әр километрге 23,9 г, ал жүк автокөлігі әр километр

сайын 29,8 г көмірқышқыл газын бөліп шығарады екен. Қай автокөлік көмірқышқыл

газын көп бөліп шығаратын болғаны.

Қазақ халқының жасыл өсімдіктерді қамқорлыққа алуға байланысты дәстүрлерінің ел

арасына кең тарауы жақсылыққа жетуге үлкен септігін тигізеді. Мысалы, көктеректің

жасының орташа ұзақтығы 60 жыл. Жақсы күтілсе, көктерек 80 жылға дейін қурамай тұра

береді. Егер күтімсіз болса, ол 40 жылда қурап қалуы мүмкін. Жақсы күтілген 10 жастағы

көктерек көктем, жаз, күз айларының әрбір күнінде ауаға екі кісіге жететін оттегін бөліп

шығарады. Ауада ұшып жүрген шаң-тозаңдардың, улы заттардың 70 %-ін бойына сіңіріп

алады. Оның үстіне көктерек жеті түрлі хош иісті зат – фитонцид бөліп шығаратыны

белгілі. Фитонцид ауру тудыратын микробтарды өлтіреді. Көктерек тоғайын аралап

шыққан адамның көңіл-күйі орына түсіп, қан қысымы тұрақтанып, тынысы кеңіп,

демалып қалатыны тағы бар.

Есеп 13.Ауаға ластаушы заттарды негізінен жылу электр станциялары – 29,0%,

құрылыс материалдарын өндіру – 8,1%, қара металлургия – 24,0%, түсті металлургия –

10,5%, мұнай-химия өндірісі – 15,5%, химия өнеркәсібі – 1,3% зиянды заттарды шығарады

екен. Ауаны ластаушы заттардың сан мәндерін жай бөлшек түріне айналдырып, оларды

өсу ретімен жазыңдар.

Есеп 14.Тараз қаласы мен Құлан ауылындағы шілде айының ауасының

температурасы 60,9°С болады. Тараз қаласының ауасының температурасы 31,5°С –ға аз

болса, Тараздағы ауаның температурасы қандай болғаны ?

Есеп 15. Іле, Ақсу, Қаратал,Лепсі өзендерінің таудан шыққан кездегі көлемі

206/10км² болады, ал одан 18,1км² көлемі буланып кетеді екен. Сонда өзендердің қаншасы

буланып кететін болғаны [6].

Көктемнің сәуір айында, ауданы 600 км² жерді алып жатқан Талас- Аса оазисіндегі

Талас өзенінің жағасына сыныбымызбенсеруенге шығып, қысқы ұйқыдан оянған сұлу

табиғатты көзбен көріп, жанымен сезіп, сүйе білу ләззәтіна ие болдық. Өзен басын Талас

Алатауының мұздықтарынан алаты, табиғаттың тиімді әсерлерінің, жүргізілген іс-

шаралардың нәтижесінде, өндірістің қысқаруына байланысты төменгі ағысы біршама

жақсара түскен, көлемі 382,5 млн м³ Талас өзенінің ағысының жылдамдығын есептедік.

Ол үшінарасы 12 м болатын жерде Ажәне В қазықтарын қағып, оған параллель С және Д

қазықтарын қақтық. Бір оқушыға сағат беріп екінші оқушыға аузы тығындаулы,жалау

байланған бөтелкені береміз де, сағаты бар баланы Д қазығының артына тұрғызып,

қалтқысы бар бала қалтқыны А қазығынан біраз жоғары барып суға тастайды да, өзі С

қазығының артына келіп тұрады. Бөтелке СА қазығының созындысын қиып өткен кезде,

екінші бала қолын бұлғайды. Осы белгі бойынша бірінші бала уақыт белгілеп, ДВ түзуін

бөтелке қиыпөткенге дейінгі уақытты анықтайды /сурет. 1/. Осы мерзім айырмасы 60 сек

142

болады. Онда өзендегі судың ағысының жылдамдығы секөндіне V=S/t. S=12м, t=60c,

V=12/60=0.2м/c.

В А

д 12м С

Сурет 1

Ағынның жылдамдығын есептеудегі мақсатымыз, судың 1 секундтағы жылдамдығы

0,2 метрболса, онда ол сол өзенге төгілген улы лас қалдықтардың қаншалықты жерге

тарайтынын, қанша елді мекенді улап жатқаны белгілі болды.

Сондай-ақ, ауадағы шаңды азайтып, күн сәулесінің қуатын кемітіп, ультракөгілдір

сәлелерді сіңіріп алатындығы белгілі. Мысалы бір гектар шырша орманы бір жылда 32

тонна, қарағай-35, қарағаш-43, емен-54 тонна шаң сіңіреді.Орманның ауаны реттеуі, онда

өсетін ағаштың түрлеріне де байланысты. Бұған мынадай мысалдар келтіруге болады: бір

гектар шырша орман 100 пайыз көмірқышқыл газын сіңіреді деп алатын болсақ,

жапырақты орман -160, жөке орманы -250, емен орманы 450, терек орманы-700 пайыз

көмірқышқыл газын сіңіреді. Бір гектар орман сағатына 2 литр көмірқышқыл газын

сіңіреді. Бұл сол уақытта 200 адамның тыныс алғандағы бөліп шығаратын көмірқышқыл

газына тең. Ал жапырақты орман жылына (2-3) кг фитонцид затын бөліп шығаратын

болса, ол затты қылқан жапырақты орман-5кг, арша- 30 кг шығарады. Дұрыс талғап,

ретімен өсірген жағдайда ағаштар қала шуының 60 пайзына кедергі болады /сызба 1/

Әр түрлі ағаш түрлерінің көмірқышқыл газын сіңіру мөлшері.Терек

Сызба 1

шырша

жапырақты

орман

қарағай

жөке

Емен

700%

450%

250%

160%

120%

100%

143

Табиғатта кездесетін қарама-қарсы жұптарды Абай Құнанбаевтың өлеңі арқылы

таныстық

Абай жұмбағы

Алла мықты жаратқан сегіз батыр,

Баяғыдан соғысып әлі жатыр.

Кезек-кезек жығысып,жатып-тұрып,

Кім жығары белгісіз түбінде ақыр.

Абай шешуі:

Мұны тапсам ойланып,ақын деңіз

Таба алмасам,ақылды болар неміз.

Қыс пенен жаз,күн мен түн,тақ пенен жұп,

Жақсылық пен жамандық-болады сегіз.

Абай жұмбағын қара сөз түрінде былай айтуға болады –

Есептің шарты: тұтас дүниенің мәңгілік түп нұсқасы болып келе жатқан сегіз қарама-

қарсы бастапқыларды түгел тауып,атап шық.

Есептің шешімі: Дүние түзуші сегіз қарама- қарсылық бастапқы мынадай төрт

жұптан тұрады:

1)қыс пен жаз, 2) күн мен түн, 3) тақ пен жұп, 4) жақсылық пен жамандық.

Абай жұмбағының түп төркіні Пифагор іліміне ұштасады. «Дүниенің бәрі – сан мен

сандар үйлесімділігі»деген қағиданы ұстанған Пифагор мен пифагоршілдер бүкіл дүние

он түрлі қарама- қарсы жұп бастапқылардан тұрады деген.Пифагорлық бастапқылардың

тізімі мынадай болып келеді: 1) шектілік пен шексіздік, 2)тақ пен жұп, 3) жалғыздық пен

көптік, 4)оң мен сол, 5) ер мен әйел, 6) тыныштық пен қозғалыс, 7) түзу мен қисық, 8)

жарық пен түнек, 9) жақсы мен жаман, 10) шаршы мен ұзындық.

Пифагордың дүниетанымдық оқуы бойынша: «Дүние тұтқасы – әсемдік», ал

«Әсемдік дегеніміз – бастапқы қарама –қайшылықтар гармониясы» [1].

Абай бүкіл әлем заңы-әсемдік заңды Пифагордың сұлулық сыры туралы оқумен

мағыналас тұрғыда өздігінен тауып,өлең-жұмбақтүрінде паш еткен.

Біздің зерттеу жұмысымыз мектеп қабырғасындағы оқылатын математика пәні егер

саналы түрде ойланып, мазмұны табиғатқа материалдармен толықтырылса басқа пәндер

тәріздес оқушылардың бойында өз өлкесінің табиғатына деген сүйіспеншілікті

қатынасатындықтарын дәлелдеп отыр.

Табиғатты, оның өлі және тірі қорларымен, оларды сақтаудың, қорғап қалудың

қажеттігін әрбір қорға байланысты жеке-жеке математикадан есептер шығару арқылы

үлкен нәтиже алатындығымыз қарастырылды.

Әлбетте, біз өзіміздің осынау зерттеуімізде математика пәні арқылы табиғатпен

танысудың идеяларын егжей-тегжейлі қамтып, бұл мәселенің зерттелуін түбегейлі шештік

деген ойдан әсте аулақпыз. Сондықтан табиғатты тануда математика пәнінің мүмкіндігін

тиімді пайдаланудың басқа да жолдарын іздестіру алдағы уақыт еншісінде деп есептейміз.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. Математическая энциклопедия Т.3.М.:Советская энциклопедия,1982.

2. Дубинин Н.П.Вечное движение. –М. :Политиздат, 2011.

3. Моисеев Н.Н. Экология человечества глазами математика. –М.:Молодая гвардия, 2013.

4.Нысанбаев Ә., Сейсенов Б. Математика дегеніміз не?- Алматы: Ғылым, 1991.

5. Сарыбеков Н.С., Қонақбаев Е.К. Табиғат - тіршілік тірегі -Алматы: Қайнар, 1998.

6. Жалпы білім беретін орта мектептің математика оқулықтары. 1-6 сыныптар.

144

Түйіндеме

Мақалада математика арқылы табиғатты танудың жолдары қарастырылады.

Табиғатпен байланысты құрастырылған есептер балаларға туған табиғатты танудың жаңа

жолдарын ашқан.

Аннотация

В статье рассматриваются пути познания природы через задачи. Задачи связанные с

материалами природы дают возможность детям узнать больше о своей родной природе.

Annotation

In the article the ways of cognition of nature are examined through tasks. Tasks are related

to materials of nature give an opportunity to the children to learn more about the native nature.

УДК 159.93/95

С 28

РАЗВИТИЕ КРЕАТИВНОСТИ ЛИЧНОСТИ

Сейдалиева Г.Ш., Хабиева С.Н.

Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Ключевые слова: креативность, личность, интеллект, творчество, концепции

креативности.

На сегодняшний день человеческая оригинальность, уникальность,

индивидуальность тесно связана с проблемой креативности. Многие психологи с разных

стран интересовались проблемами развития креативности. Отличительной стороной

данной статьи является то, что мы строили ее основываясь на определениях данных

различными психологами. Становление креативности личности, как мы знаем, обладает

своеобразной спецификой: при научном описании «креативность» соотносят к понятию

«творчество» и его производных (предпосылки к творчеству, способности, потенциал и

др.), где возникает опасность ухода от научных основ природы креативности[1].

Реативность (от лат creatio - созидание) - творческие способности индивида,

характеризующиеся готовностью к продуцированию принципиально новых идей и

входящие в структуру одаренности в качестве независимого фактора [2].

Концепция креативности как универсальной познавательной творческой способности

приобрела популярность после выхода в свет работ Дж. Гилфорда. Он указал на

принципиальное различие между двумя типами мыслительных операций: конвергенцией

и дивергенцией. Конвергентное мышление(схождение), он считал анализируется в том

случае, когда человеку, решающему задачу надо на основе множества условий найти

единственно верное решение. В принципе, конкретных решений может быть и несколько,

но это множество всегда будет ограничено. Дивергентное мышление как говорил Дж.

Гилфорд «это тип мышления, идущего в различных направлениях». Гилфорд считал

операцию дивергенции основой креативности как общей творческой способности. Однако

исследователи интеллекта давно пришли к выводу о слабой связи творческих

способностей со способностями к обучению и интеллектом. Одним из первых на различие

творческой способности и интеллекта обратил внимание Терстоун. Он отмечал, что в

творческой активности важную роль играют такие факторы как особенности

темперамента, способность быстро усваивать и порождать идеи (а не критически

относиться к ним), что творческие решения приходят в момент релаксации, рассеивания

внимания, а не в момент, когда внимание сознательно концентрируется на решение

проблемы[3].

145

Гилфорд выделил четыре основных параметра креативности: 1) оригинальность-

способность продуцировать отдаленные ассоциации, необычные ответы; 2) сематическая

гибкость- способность выявить основное свойство объекта и предложить новый способ

его использования; 3) образная адаптивная гибкость- способнось изменить форму стимула

таким образом, чтобы увидеть в нем новые признаки и возможности для использования;

4) семантическая спонтанная гибкость- способность продуцировать разнообразные идеи в

нерегламентированной ситуации. Общий интеллект не включается в структуру

креативности. На основе этих теоретических предпосылок Дж. Гилфорд и его сотрудники

разработали тесты программы исследования способностей (ARP), которые в настоящее

время известны как тесты преимущественно иследующие дивергентную продуктивность.

[4]

Как известно, по мнению П. Торренса, креативность включает в себя повышенную

чувствительность к проблемам, к дефициту или противоречивости знаний, действия по

определению этих проблем, по поиску их решений на основе выдвижения гипотез, по

проверке и изменению гипотез, по формулированию результата решения. Определив

креативность как способность к обостренному восприятию недостатков в структуре

творческого акта, П. Торренс выделял восприятие проблемы,формирование и проверку

гипотез а также нахождение результатов.

Как считал П. Торренс, креативность включает в себя: процесс ощущения

трудностей, разрывов в информации, проблем, а также недостающих элементов. Из этого

следует что, креативность (по Е.П. Торренсу) выступает как способность к творчеству; как

способность осознавать проблемы и противоречия; отказ от стереотипных способов

мышления; как способность продуцировать новые идеи и находить нетрадиционные

способы решения задач; способность формулировать гипотезы относительно

недостающих элементов ситуации [5].

А вот как полагали М. Воллах и Н. Коган, фактор интеллекта и фактор креативности

они считали независимыми, но при этом взаимосвязанными не только на уровне свойств

личности, но и на уровне целостного познавательного процесса. Основой их исследования

является доказательство того, что мотивация достижений, соревновательная мотивация и

мотивация социального одобрения блокирует самоактуализацию личности, затрудняет

проявление ее творческих возможностей. В то же время исследователи, используя

независимость фактора интеллекта и фактора креативности, выделили четыре группы

людей, отличающихся способами адаптации к внешним условиям и решения жизненных

проблем [6].

Совсем другая концепция лежит в основе разработанного С. Медником (1969) теста

RAT(«тест отдаленных ассоциаций»). Он считал, что в любом творческом процессе

(творчество рассматривается как широта ассоциаций) присутствует как конвергентная, так

и дивергентная составляющая. Но при этом чем из более отдаленных областей взяты

элементы проблемы, тем более креативным является процесс ее решения. Творческое

решение отклоняется от стереотипного: понятие творчества, по С. Меднику, не в

особенности операции, а в способности преодолевать стереотипы на конечном этапе

мыслительного синтеза и в широте поля ассоциаций [7] .

Как считал В.Н. Дружинин, креативность – это «интегративное качество психики

человека, которое обеспечивает продуктивные преобразования в деятельности личности,

позволяя удовлетворять потребность в исследовательской активности». Как писал В.Н.

Дружинин «креативность может являться чисто ситуативной характеристикой – реакцией,

чтобы она сложилась как глубинное (личностное), а не только поведенческое

(ситуативное) свойство, формирование должно происходить под влиянием условий

среды» [8] .

146

Е.Л. Яковлева, исследуя психологию развития творческого потенциала личности,

определяет творчество как проявление человеком собственной индивидуальности;

«развитие индивидуальности человека есть главный путь развития его творчества» [9].

Из вышесказанного можно сказать, что креативность формируется и проявляется в

деятельности. Условием реализации творческих потенциалов человека в этом случае

выступает творческая среда. На наш взгляд другим важнейшим фактором формирования

креативности является состояние творческого самочувствия. Для развития творческого

самочувствия необходимо создавать благоприятные условия, и, конечно же, важной

частью процесса является работа человека над самим собой [10].

Как мы выше сказали, что креативность формируется в деятельности, давайте

рассмотрим формирование креативности в рамках учебной дисциплины «Методика

преподавания психологии». Формирование креативности можно при проведении

различных лекций и семинаров, развивающих креативность, а так же различного рода

тренинговых занятий.

Креативный эффект лекций достигается благодаря сформулированным на них

заданиям и проблемам. Приведем возможные примеры заданий на лекции:

• необходимо самостоятельно составить план лекции (простой или сложный), в

конце занятия планы можно зачитать и сравнить.

• воспроизвести в тетрадях основное содержание лекции (конспективно или

схематично, в виде таблицы или символического рисунка).

• придумать и задать свои вопросы по содержанию лекции.

• сделать собственные выводы из лекции, отразить личный взгляд на проблему в

виде последующего мини-сочинения [11] .

Также лекции и семинары по формированию креативности у нас проводятся в

следующих видах работы:

Индивидуальное самообучение — когда студенты выполняют ту или иную

самостоятельную работу (с изучаемыми объектами, учебниками, решением психолого-

педагогических задач, исследовательская работа) и составляют письменные сообщения по

ее результатам.

Парное взаимообучение - студенты в стабильных парах либо в парах сменного

состава (студенты в течение семинара меняются местами по типу конвейера) объясняют

друг другу какой-либо вопрос, защищают свою тему, оценивают результаты друг друга.

Групповая работа по общей теме (обучение внутри группы) Студенты, объединенные

в группы, взаимодействуют внутри них: объясняют новый материал, обсуждают его,

оценивают свою деятельность, готовят выступление, проводят фрагмент занятий.

Взаимообучение групп. Группы, занимающиеся разными проблемами или видами

деятельности, например теоретики и экспериментаторы, временно объединяются, чтобы

поделиться опытом, информацией, проблемами.

Студент вместо преподавателя. Это когда один или двое учеников обучают всю

группу, проводя лекцию или семинарское занятие.

Подготовка студентами выступлений. Отрабатываются такие виды деятельности, как

техника выступления, методика ведения дискуссии, формулировка вопросов и ответов к

ним, аргументация суждений, оценивание, анализ.

Самоорганизующий коллектив. По мере овладения студентами определенными

видами деятельности им представляются все большие возможности в самоорганизации

обучения. Например, спонтанное либо специально организованное (методом «круглого

стола» или «мозговой атаки») рождение замысла семинара (или их серии) ведет к

образованию координационной группы учащихся, уточнению тематики и технологии

занятия, коллективной подготовке и проведению занятия. А также для развития

организационно-деятельностных качеств студентов на семинарах, которые тоже

147

развивают креативность, применяются также различные способы образования подгрупп

[12] .

Таким образом, понятие «креативность» в современной науке трактуется как

многомерное и многоаспектное понятие. В широком смысле – это самостоятельный

феномен, который представляет собой единую целостную систему и функционирует во

всех сферах жизни человека как: креативный процесс, креативный продукт – результат

творческого процесса и свойства (качества) личности креативного типа. В узком же

смысле креативность определяется как общая универсальная способность к творчеству, в

той или иной степени свойственная каждому человеку[13] .

Список использованной литературы:

1.http://psi.webzone.ru/st/050200.htm

2.http://gopsy.ru/lichnost/chtotakoekreativnost.htm

3.Гилфорд Дж. Структурная модель интеллекта. Психология мышления. М., 1965. 244 с.

4.Психология. Учебник для вузов.

5.Торренс Е.П. Диагностика креативности 1964. 234 с

6.Воллах М. Коган Н. Психология общих способностей.

7.Психология общих способностей. Концепция С. Медника

8.Психология: учебник для гуманитарных вузов / под общ ред. В.Н Дружинина. СПб.,

2009. 656 с.

9.Яковлева Е.Л. Психология развития творческого потенциала личности. М., 1997. 224 с.

10.Е.И. Рогов – М.: Гуманит. Изд. Центр ВЛАДОС, 1998. С.258-294.

11.Сартаков И.В. Инициатива в творческой деятельности

12.Активность личности (Сборник научных трудов). Новосибирск. 2000. Часть II. С.133-

141.

Түйін

Мақалада креативтіліктің түрлі анықтамалары, сонымен қатар креативтілікті

қалыптастыру және дамыту тұжырымдамалары қарастырылады.

Аннотация

В статье рассматриваются различные определения креативности, а также концепции

формирования и развития креативности.

Annotation

In the article various definitions of creativity and also the concentration of the formation

and development of creativity.

ӘОЖ 88.5/6

С 52

ТҰЛҒАНЫ КҮЙЗЕЛІС ЖАҒДАЙЫНДА ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ САУЫҚТЫРУ

ЖОЛДАРЫ

Оралымбетова Г.У., Сманова У.К.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев халықтың әл-ауқатына аса

мән беріп келе жатқаны белгілі. Ол өзінің «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде,

148

бір болашақ» атты жолдауында халықтың денсаулығы мен еңбек етуіне байланысты

міндеттерді нақты саралап көрсетті.

Қазақстан халқына Жолдауында: біздің болашаққа барар жолымыз

қазақстандықтардың әлеуетін ашатын жаңа мүмкіндіктер жасауға байланысты. XXI

ғасырдағы дамыған ел дегеніміз - белсенді, білімді және денсаулығы мықты азаматтар.

Бұл үшін біз не істеуіміз керек? Денсаулық сақтау саласындағы басты басымдық -

алғашқы медициналық-санитарлық көмекті дамыту. Міндетті медициналық сақтандыру

енгізу мәселесін зерттеген жөн. Мемлекеттің, жұмыс берушілердің және қызметкердің

денсаулық үшін ортақ жауапкершілігі - медициналық қызметтің барлық жүйесінің басты

қағидаты. Спортпен шұғылдану, дұрыс тамақтана білу, жүйелі профилактикалық

тексерілу - аурудың алдын алудың негізі, - деп денсаулық мәселесінің келелі міндеттерін

айқындап берді [1].

ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа

саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында: Ұлт денсаулығы - біздің табысты

болашағымыздың негізі. Денсаулық сақтаудың ұлттық жүйесін ұзақ мерзімді жаңғырту

аясында біз елдің барлық аумағында медициналық қызметтер сапасының бірыңғай

стандарттарын енгізуге, сондай-ақ медицина мекемелерінің материалдық-техникалық

жабдықталуын бірыңғайландыруға тиіспіз. Соның ішінде біз балаларымыздың

денсаулығын қамтамасыз етуге жаңа тәсілдер енгізу мәселесімен жұмыс жүргізуіміз

қажет. Барлық 16 жасқа дейінгі балаларды медициналық қызметтің барлық спектрімен

қамту қажет деп ойлаймын. Оның ең төменгі өмір стандарттарына заңнамалық тұрғыдан

бекіту қажет. Бұл қадам ұлт денсаулығын қамтамасыз етуде маңызды үлес болады [2].

Көрнекті ғалым, философ В.Г.Белинский айтып өткендей: «Күрес деген өмір шарты:

күрес тоқтаса, ол өмірдің өшкені», - деген. Ал өмірдің сыры мен мазмұны осы күрес

жолында нақты мақсатқа жету үстінде әр түрлі қиыншылықтармен күресе отырып,

шыңдалады.Алайда, өмірде кездесетін қиын сәттер өте көп. Оның бірі адамның мінез-

құлқынан немесе іс-әрекетінен тысқары орын алатын апаттық жағдайлар, сәтсіздіктер,

қайғылы сәттер. Өзінің жеке бас ерекшелігіне байланысты әр адамның жан дүниесінде

әртүрлі күйге түседі. Яғни, бұл жағдайлар адамның басына кенеттен тап болып, соның

салдарынан адам түрлі күйзеліске ұшырауы мүмкін.

Күйзеліс - қоғамға тигізетін салдары гипертониялық ауру, жүрек ишемиясы немесе

диабет секілді созылмалы аурулардың салдарымен пара-пар келетін ауру болып

табылады. БДСҰ-ның жаһандық аурулар бағдарламасы бойынша, күйзелістік ауытқулар

дамушы және өнеркәсібі дамыған елдердегі өлім мен мүгедектіктің маңызды себептері

қатарына жатады. 2020 жылы күйзеліс мүгедектікке алып келетін аурулар тізімінде жүрек

ишемиясынан кейінгі екінші орынды алуы мүмкін деп көрсетіледі. БДСҰ 2006 жылғы

Еуропалық конференциясы есебінде Еуропалық аймақта өмір сүріп жатқан 870 млн

адамның ішінде шамамен 100 млн адам алаңдаушылық пен күйзеліс күйін басынан

кешуде деп көрсетілген. Күйзеліс ең көп экономикалық шығын алып келетін аурулар

шкаласында үшінші орын алады; оның үлесіне ауру себебінен жұмсалған 6,2% өмір жасы

сәйкес келеді. XXI ғасырдың басында күйзелістік ауытқу үлесі әлемде тіркелген

психологиялық потологияның 40% құрады, Еуропалық Одақта психикалық аурулардың

20% күйзелістік аурудан зардап шегуде. Ғалымдар күйзелістік ауытқудың өсуі

психотикалық емес форма есебінен болады деп атап өтеді, күйзелістік ауытқу қаупі өмір

сүру барысында әйелдерде 10-25%, еркектерде 5-12% құрайды; экономикалық дамыған

елдерде ауру үлесі жылына 3,6-10% құрайды [3].

Күйзеліс мәселесінің ғылыми теориясында бұл ұғымды ғылыми айналымға алғаш

канадалық физиолог Ганс Селье 1936 жылы енгізген. Ол «Бүкіл ауру стресстен!» деген

тұжырыммен күйзелістің әмбебаптық формуласын ұсынады. Сонымен бірге «күйзеліске

өмірдің тек жағымсыз жағдайы емес, ол қандайда болса ағзаның стереотиптік,

149

филогенетикалық қорғаныштық, бейімделушілік реакциясы» - деген анықтама береді. Ол

күйзелісті белгілі бір төтенше жағдайларда пайда болатын реакция деп қарастырған.

Г.Сельенің пікірінше, күйзеліс «өмірге дәм беретін», қандай жағдай болмасын,

нәтижесінде ағзаның бейімделіп, жұмылдандырылуына алып келетін жағымды жағын

эустресс деп атаған, ал психологиялық ауыртпалық, қайғы, бақытсыздық, әлсіздікке

әкелетін түрін дистресс деп көрсеткен [4].

А.Б.Леонова мен А.С.Кузнецованың айтуы бойынша, алдын-алу және түзету теріс

функционалдық жай-күйлер, соның ішінде күйзелістік жағдайлар келесі себептер

бойынша маңызды болып табылады. Біріншіден, функциялыққа тікелей байланысты адам

қызметінің тиімділігі. Әр түрлі жағдайларға уайымдау және созылмалы күйзеліс-күйінің

нашарлауы мынандай жағдайларға алып келеді: сенімсіздік, жұмыс сапасының төмендеуі,

жол апаты мен түрлі жарақат әсері және тағы басқа.

Екіншіден, түзету және алдын-алу бойынша күйзелістік жағдайлар кәсіби

денсаулықты сақтауда маңызды болып табылады. Күнделікті жағымсыз күйзелістік

жағдайлар әсері тұлғалық өзгерістерге ықпал етеді. Мысалы, созылмалы күйзелістік

жағдайлар үрейлену, тез шешім қабылдамау, жоғары әлсіреушілік қасиеттерін

қалыптастырады [5].

Педагогика ғылымының кандидаттары Н.А. Кулмышева мен Қ.С. Адильжанова

эмоция тудыратын күйзелістің пайда болу ағымында биологиялық танымдықтың үш

буыны болатынын атап өтті.

1. Күйзеліс тудыратын бағалар. Күйзеліс қаталдығы үлкен мөлшерде

болмағанымен, адамның мәселені өзіне, біліміне және түсінігіне қарай бағалауында.

Бағасына қарай адам ағзасында физиологиялық-биохимиялық процестер өтіп, бірнеше

пайдалы және пайдасыз өзгерістер туады.

2. Оқиғаның өзіне немесе оның бағасына деген физиологиялық-биохимиялық,

биологиялық жауабы.

3. Алдағы уақыттарда күйзелісті болдырмайтын, оның түрлі себептерін жоюға

арналған іс-әрекеттер. Жұмсалатын биологиялық күш өлшемі, оқиғаның салдары әрдайым

есепке алынуы тиіс. Осының нәтижесінде ағзада тізбекті күйзеліс пайда болады [6].

К.В.Судаков айтып кеткендей, «эмоциялық күйзелістің негізінде

психосоматикалық аурулар қалыптасады: неврозар, жүрек қызметінің бұзылуы,

артериялық гипертензия, асқазан-ішек жолдарының зақымдануы, эндокринопатия, тіпті

ісік аурулары».

Кейбірбатыс сарапшыларының бағалауы бойынша, аурулардың 70% эмоциялық

күйзеліспен байланысты. Еуропада жыл сайын миллионнан астам адам жүректің қан

тамырлар жүйесі функцияларының бұзылуы салдарынан көз жұмады. Осы

бұзушылықтардың пайда болуының негізгі себептері: эмоциялық күйзеліс, отбасындағы

тұлғааралық кикілжіңдер және кернеулі өндірістік қарым-қатынастар және тағы басқа.

Егер де адам әлеуметтік жағдайларға тап болса, онда дабыл реакциясы, қорқыныш сезімі,

невроздар және тағы басқа да жағдайлар дамуы мүмкін. Соңғы уақытта көрсетілгендей,

эмоциялық мәселелер енбек қабілетінің жоғалуы мен физикалық мәселелерді

салыстырғанда ең маңызды себеп болып табылады [7].

Күйзелістен зардап шегетін адамдардың көпшілігі емдеу шараларын жасамайды.

Мысалғы, АҚШ-та тек бес науқастың біреуі ғана кәсіби көмек алады. Егер кейде біреуде

жаман көңіл-күй болатын болса, онда ештеңеге алаңдаудың қажеті жоқ - бұл емдеуді

қажет етпейді. Алайда, неғұрлым ұзақ мерзімді жабырқау - бұл алаңдауға кедергі болып

табылады. Соның салдарынан елеулі эмоционалдық күйзеліс адам денсаулығының

күрделі проблемасына әкелуі мүмкін. Ал бұның салдары ағзаның ауруға қарсы төмен

деңгейін көрсетеді. Экстремалды жағдайда өз-өзіне қол жұмсау жағдайлары да жиі

150

кездеседі. Сондықтан күйзелістің басым көпшілігін табысты емдеуге болатынын білу өте

маңызды.

Емдеу жолын таңдау маңызды ауруларға тәуелді болып келеді. Егер де өзіне-өзі

көмек беретін әдістерді пайдалана білсе, күйзелістің жеңіл формаларын бірнеше аптаның

ішінде емдеуге болады:

- Сіз оң нәтижені салыстырмалы тез түрде байқай аласыз, себебі өзін-өзі

қамтамасыз ету әдісі өте эффективті, бұл көптеген зерттеулер арқылы дәлелденген.

- Сіз өзіңіз қайтадан бақылай алып күйзелісті жеңе алатындығыңызды сезінсеңіз,

сізде ерекше мақтаныш сезімі көңіл толу және күш пайда болады. Өз-өзіне деген

сенімділікке ие болу және өзін-өзі сыйлау күйзелісті жеңуде өте маңызды.

- Күйзелісті жеңудің белгілі бір қабілетіне ие болу арқылы, сіз бұл аурудың алдын

алып онымен күресе аласыз[8].

Күйзеліс дегеніміз ағзаның өмірдегі қарбаласқа, алаңдаушылыққа реакциясы.

Адамға аса ауыр күш түскен жағдайда жағымсыз көңіл-күй пайда болып, оның белгілі бір

іске деген құлшынысы азаяды. Күйзеліс ағзаның жай-күйін айқындап, өмірдің әр түрлі

жағдайларына төтеп беруге және бейімделуге тырысады. Егер адам қиын психологиялық

және физикалық қысымға ұшыраса, оның ағзасы қорғануға дайындалады. Бірақ бұл

үдерістен кейін адам ағзасы тез бейімделіп алады да жоғарғы қысымдағы реакциясы

оңтайлы жағдайда қалады. Бұл жағдайды оң күйзеліс деп атайды. Ол адамның қоршаған

ортаға бейімделуіне және психикалық дамуына әсер етеді.

Мамандардың айтуы бойынша, күйзелістен арылу үшін адам ең алдымен өз ішкі

дүниесінің мәнін ашып түсінуі қажет. Адам өз-өзіне сұрақ қою арқылы тілдесіп, жауап

іздеуі тиіс. Себебі күйзеліске ұшыраған адам жалғыз өзіне ғана емес, әлеуметтік ортаға да

кері әсерін тигізіп, қоғамнан алшақтанып алдамшы өмір кешетіні сөзсіз.

Күйзелістің күнделікті өмірде физиологиялық және психологиялық түрлері

кездеседі. Физиологиялық күйзеліске: қауіпті аурулар, ауыр физикалық жұмыстар және

тағы басқа жатады. Ал, психологиялық күйзеліске: біреуге өкпелеу, қорқыныш, ми

жұмысының шаршауы, қайғы, ауыртпалық. Яғни, осы жағдайлардың әсерінен мынандай

белгілер байқалуы мүмкін: енжарлық, ашуланшақтық, көңіл-күйдің өзгеруі, жылауық,

асыра белсенділік, алаңдаушылық, ұйқы көрмеу, тәуелділік. Сондықтан да психологиялық

күйзеліс кезінде - қорқыныш, ашу-ыза, қызба мінез секілді эмоциялар қатар жүреді.

Ал, психолог мамандар күйзеліс дертін үш түрге бөліп қарастырады. Оның

біріншісі - адамның жүрек ишемиясына жиі ұшырауы немесе түрлі жарақат салдарынан

болатын күйзеліс.

Екінші - ішкі күйзеліс. Бұл күйзеліс түрі адамның ішкі жан дүниесінен пайда

болады. Ішкі немесе эндогендік күйзеліс адамға кері әсерін тигізеді. Себебі адам осы

күйзеліске түскен жағдайда айналадағы заттарға өзіндік баға бере алмай, іштей күйзеліске

тап болады.

Үшіншісі - психогендік күйзеліс. Бұл адамның психикалық ауытқу салдарынан

пайда болатын күйзеліс түрін айтады. Қазіргі таңда ер адамдарға қарағанда әйел

азаматтары күйзелістік жағдайға жиірек түседі. Яғни, зерттеулерге қарағанда әйел

азаматтарының күйзеліске түсуі ер азаматтарға қарағанда 2-3 есе жоғары.

Күйзелістің сонымен қатар реактивті және эндогенді түрлері кездеседі. Реактивті

күйзеліс өмірдегі жағдайларға байланысты туындайды. Мысалғы, түрлі апатқа ұшырау,

қызметтегі сәтсіздіктер, адамдармен болған қатынастағы кикілжіңдер және тағы басқа.

Ал, эндогенді депрессия осы аталған жағдайлардың әсерінсіз-ақ адам алжаса бастағанда

туындайды. Мұның салдарынан адам белсенділігі төмендейді, өмірге құштарлығы

жоғалады, барлық нәрсеге күдікпен қарайды, өзгелерді кінәлайды және тағы басқа

жағымсыз эмоциялық күйлер пайда болады. Мұның соңы адамды физиологиялық және

психологиялық тұрғыдан шаршатып, тіпті тамаққа тәбеті болмай, ұйқысыздық белең

151

алып, күйгелектікке ұрындырады. Соның салдарынан адамның сана-сезіміне, ақыл-ойына

әсерін тигізіп, нәтижесінде адам тұйықталып, айналадағы адамдардың бар-жоғын айыра

алмайтын күйге жетеді.

Күйзелісті алдын-алып, емделу жолдарын қолдануға болады. Ол үшін күйзеліске

қарсы дәрілер пайдалану және психотерапияны қолдану маңызды. Бірақ, бұл тәсілдерді

адам арнайы мамандандырылған орталықтарға барып, тәжірибелі мамандардың

көмегімен, олардың кеңесімен жүргізу қажет. Белгілі уақыт аралығында жүргізілген

психотерапия адамның айығуына он әсерін тигізеді.

Күйзеліс - ұзаққа созылғанішкі күйді сипаттайтын сезім, ол адамның күнделікті

өмір сүруіне әсер етеді. Сондықтан да адамның күйзеліске түсуіне негіз болатын 2 фактор

орын алады. Мұның бірі тездетуші фактор - бұл күйзеліс кезінде айқындалатын

жағдайлар, мысалғы жақсы көретін қызметінен айырылу немесе жақын адамымен

қатынасты бұзу.

Екіншісі, бейімделушілік фактор - бұл күйзеліске түскен адамның тұрмыс қалпы

немесе оның бұған дейін өткерген оқиғаларға, әлеуметтік жағдайларға байланысты орын

алатын фактор.

Осыған байланысты күйзелісті анықтайтын Ч.Д.Спилберг және Ю.Л.Ханиннің

«Реактивті және тұлға күйзелістік деңгейін анықтау» әдістемесі сол мезеттегі күйзелістік

деңгейі мен тұлғалық күйзелісті анықтаудың сенімді ақпараттық тәсілі болып табылады.

Тұлғалық күйзеліс көп жағдайларда қауіп ретінде қабылданып, себепсіз мазасыздануға

алып келеді. Ал, реактивті күйзеліс қысылу, тынышсыздану, күйгелектеумен сипатталады.

Реактивті күйзелістің жоғарғы деңгейі зейін мен сезімнің үйлесімін бұзады. Ал

күйзелістің өте жоғарғы деңгейі адамда невротикалық жанжалдың туындауына,

эмоциялық немесе психосоматикалық аурулардың қозуына әкеліп соқтырады.

Бұл әдістеменің мақсаты - сол сәттегі реактивті күйзелістік деңгейін зерттеу және

тұлға күйзелістік деңгейін анықтау. Бұл әдістеме 16 жастан асқандарға қолданылады.

Зерттеу тәртібі: экспериментті жүргізуші әдістеме мәтінін оқиды және алдын-ала

толтырылған парақты сыналушыға береді. Тест 2 бөлімнен тұрады: әрқайсысында

реактивті және жеке күйзелісті жеке-жеке бағалаған 20 құптама беріледі.

Сыналушылар сұрақтың бірінші бөліміндегі (1-20) нұсқадағы 4 жауаптың біреуін

таңдайды:

1) жоқ;

2) болмауы мүмкін;

3) болуы мүмкін;

4) иә.

Екінші бөлім (21-40) нұсқасындағы жауаптары басқаша 4 жауаптың біреуін

таңдайды:

1) ешқашан;

2) кей кезде;

3) жиі;

4) әрқашан.

Алынған деректерді өңдеу және қорытындылау. Құптама тұсына жазылған ұпай

қосындысы есептеліп №3,4,6,7,9,12,13,14,17,18, яғни Σ1, содан кейін қалған сандар

қосындысы №1,2,5,8,10,11,15,16,19,20, есептеліп Σ2, кейіннен күйзелістік деңгейінің

көрсеткіші есептелінеді.

PM=Σ1-Σ2+ 35

Осылайша тұлғаның күйзелістік деңгейі де есептелінеді, онда:

TM =Σ1-Σ2+ 35

Онда Σ1 - ұпай қосындысы - ұпай жауаптары №22, 23, 24, 25, 28, 29, 31, 32, 34, 35,

37, 38, 40;

152

Σ2- қалған ұпай қосындысы № 21, 26, 27, 30, 33, 36, 39.

Сыналушылардың жалпы саны - 25. Әдістеменің қорытынды нәтижесі бойынша,

біз жүргізген сыналушы топтарында 11 адамның ұпайы 30-дан төмен болды, яғни бұл

күйзелістің төмен деңгейін көрсетті. Ал, 8 адамның ұпай саны 30-45, бұл күйзелістің

орташа деңгейі. 6 адам 46 және одан да жоғары ұпайды иеленді, бұл күйзелістің жоғары

деңгейі екені анықталды.

Қорытындылай келе, күйзеліс - жыл сайын миллиондаған күшті эмоциялық ауытқу

туғыза отырып, зардап шектіретін ауыр ауру. Бұл ауру адамның еңбекке қабілеттілігін

төмендете, тіпті жоя алады, қалыпты отбасылық өмір мен жұмысқа кедергі келтіреді,

физикалық мазасыздық қаупін арттырады, кейде өз-өзіне қол жұмсауға алып келеді.

Алайда күйзелісті емдеуге болады. Өкінішке орай, көпшілік күйзелістен зардап

шегуші адамдар бірқатар себептер салдарынан ешқандай емге жүгінбейді. Кейбіреулер

емнен ерте ме кеш пе өздігінен жазылады деген үмітпен тартынатындығы айқын. Өзгелер

күйзелісті әлсіздік, жеке мінездегі ақау немесе жолы болмаудың белгісі деп есептейді.

Олар дағдарыстан өз күшімен шығу керек деп ойлайды. Ал кейбіреулер тіпті күйзелісті

емдеуге болатындығынан хабарсыз. Бізге белгілі күйзеліс табиғаты бойынша, өз

жағдайынан қысылудың немесе ұялудың ешбір себебі жоқ. Күйзеліс әлсіздіктің белгісі

болып табылмайды. Алайда бұл аурумен жалғыз күресу қиын, бірақ бақытқа орай емдеуге

болады [8].

Қандай жағдай болмасын барлық нәрсенің шешімі бар, тек адам өзін-өзі тәртіпке

салып, айналадағы адамдармен қатынасты үзбей жақсарту қажет. Ең дұрысы адам өзіңнен

сұрағаны жөн: «Әрі қарай қиналып күйзелгім келеді ме әлде жоқ па?». Себебі адамның

еңбекке қабілеті мен өмірге деген белсенділігінің төмендеуі ең алдымен басқаларға кері

әсерін тигізеді. Әлемде адамның өз міндеттері болады және оларды орындау үшін адам өз

күш-жігерін жоғалтпауы керек.

Күйзеліс адамның көптеген жағдайын сипаттауда қолданылады. Бұл термин қазіргі

таңда кеңінен қолданылады және субъективті дистресстің әр түрлі түрін білдіре алады.

Күйзеліс туралы көбіне адамның түңілуі, қобалжуы немесе өзгелердің одан теріс айналуы,

жақын туысынан айырылуы себебінен болған жүйке жүйесі бұзылуының едәуір өткір

кезеңі айтылады. Бұндай жағдай барлық адамға таныс - бұл стресске қалыпты жауап

болып табылады. Барлығымыз отбасы, дос, жұмыс туралы уайымдаймыз. Жақын

адамыңды жоғалтқан кезде, неке бұзылғанда, үмітің ақталмағанда уайымға салыну -

қалыпты жағдай. Қайғы - біздің көңіл қалу немесе бір нәрседен қол үзу кезіндегі

реакциямызды көрсететін өте адами эмоция. Ол бақытты толығырақ сезіну үшін қажет.

Тек қайғымен салыстыру арқылы ғана шын мәнінде бақытты бағалауға болады.

Күйзелісті кезең ол көңіл-күйдің уақытша торығу сәті болып есептелінеді. Сол

кезде адам өзінің бойындағы өзгерістерге ден қою арқылы, қажет болған жағдайда

тәжірибелі мамандардың көмегіне жүгініп, күйзелістік жағдайды реттеуге болады.

Күйзеліс-ол емдеуге болатын сырқат, тек оны тез арада анықтап, адамға тиісті

психотерапиялық, психологиялық көмек түрлерін дер кезінде көрсету қажет.

Психолог мамандар: «Адамда неғұрлым көбірек үміт болса, соғұрлым адам

күйзеліске сирек тап болады. Сол үшін үмітке мұқтаж адамдарды үміттенуге үйрету

керек», - дейді. Сондықтан да психологиялық күйзелістен шығу әр адамның өз қолында.

Егер де адамның ішкі психологиялық энергиясы, жігері күшті болса, онда ол адам қандай

қиындық болмасын өз бетімен шыға алады. Күйзелістен арылып бақытты болу үшін адам

ең алдымен жақсылық жасап үйрену қажет.

153

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. ҚР Президентінің «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ»

атты Жолдауы. - Астана, 2014 ж. 17 қаңтар.

2. Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа

саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. - Астана, 2012 ж. 14 желтоқсан.

3. Кошкин К. Психопатологическая структура апатической депрессии.

«Монография»: Написано пером; Санкт-Петербург; 2016. - 101 б.

4. Қазиев Қ.О. Күйзеліс (стресс) және оны жеңу тәсілдері. С.Торайғыров атындағы

ПМУ ғылыми журналы. ПМУ хабаршысы: /Павлодар, - 2017 - №2 -182 б.

5. Водопьянова Н.Е. Психодиагностика стресса. - СПб.: Питер, 2009. - 336 б.

6. Кулмышева Н.А., Адильжанова Қ.С. Мұғалімдердің психоэмоциялық күйзелістері

және одан шығу жолдары. // Республикалық педагогикалық-әдістемелік журнал: /А., -

2017 - №3(53) - 3 б.

7. Щербатых Ю.В. Психология стресса и методы коррекции. - СПб.: Питер, 2012 ж. -

108 б.

8. Алла Ширман. Депрессия и методы ее лечения. «Деконт» Москва. 1998. - 110 б.

Аннотация

Мақала тұлғаның күйзеліс жағдайында психологиялық сауықтыру жолдарын

анықтауға және қоғамға тигізетін салдарын жан-жақты зерттеуге арналады. Мақаланың

негізгі мақсаты – психологиялық күйзелістен шығу жолдарын тез арада анықтап, адамға

тиісті көмек түрлерін дер кезінде көрсету.

Аннотация

Данная статья определяет пути психологической реабилитации при стрессе и

всесторонне исследует их последствия для общества. Главная цель статьи – определить

пути быстрого выхода из психологического стресса, своевременно оказать человеку

соответствующие виды помощи.

Summary

This article identifies ways of psychological rehabilitation during the stress and

extensively investigates its effects on society. The main goal of this article is to identify the ways

of quickly recovering from psychological stress and to provide appropriate types of assistance on

time.

ӘОЖ 373

С 89

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫҢ ІС-ӘРЕКЕТІНДЕ ДАМЫТУШЫ

ОРТАНЫҢ МАҢЫЗЫ

Шынтаева Н.А., Сұлтанбекова А.Д., Тұрлыбек А., Сахова Р.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты. Тараз қ.

Педагог ұқыпты, шын мәніндегі өнегелі ұстаз-тәрбиеші болуға тиіс. Ақыл-

парасатты, қажырлы, өтірік айтпайтын, қолайсыз іске бармайтын, дүниеқоңыздыққа

салынбайтын, өз нәпсісін тиып ұстайтын адал да, шыншыл адам болуға тиіс.

В.Н.Татищев.

154

Қазіргі Қазақстандағы қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық жағдай

баланың интеллектуалды, жеке және табиғи дамуын қамтамасыз ету жүйесін тұрақты

дамытуға мүмкіндік беруде. Оның маңызды жақтарының бірі – мектепалды даярлық

балаларының білім беру іс-әрекетіне қолайлы енуіне, оқу қызметін меңгеруіне,

белсенділігі мен сенімділігін қалыптастыруға және шығармашылығын танытуына

бағыттау.

Елімізде білім беруді дамыту тұжырымдамасында айқындалған негізгі мақсат –

мектепке дейінгі білім беруді жетілдіру жолымен балалардың білім алуына бастапқы

мүмкіндіктерді қамтамасыз ету. Осыған орай, мектепалды даярлық балаларының бойында

оқу қызметін меңгерту, белсенділігін қалыптастыру, дамытушы ортада баланы

ынталандыру басты бағыт болып саналады.

Мектепке дейінгі білім беруде балалардың қазақ балабақшаларының балаларына

ұлттық тәрбие берудің және оған басшылық педагог-тәрбиешілерді дайындаудың

бағдарлы идеялары еліміздің тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан жолы-

2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» Жолдауының «Қазақстан мұраты» бөлімінде

былай айтылған «Олар бабаларының игі дәстүрлерін сақтай отырып, қазіргі заманғы

нарықтық экономика жағдайында жұмыс істейтеуге даяр болады... Олар күллі әлемге

әйгілі, әрі сыйлы, өз елінің патриоты болады...»[2,19].

Мектепалды даярлықта «дамытушы орта» термині «үлкендердің және балалардың

өмірін ұйымдастыруды қамтамасыз ететін материалдық-техникалық, санитарлық-

гигиеналық, эстетикалық, психологиялық-педагогикалық жағдайлар кешені ретінде

түсіндіріледі. Мектепалды даярлықта дамытушы ортаны құрудағы негізгі мақсат –

қалыптасып келе жатырған тұлғаға әлеуметтік, рухани жағынан өмір сүруіне аса керек

қажеттіліктерді дер кезінде қамтамасыз ету. [3,57].

Мемлекетіміздің қазіргі қарқынды даму кезеңінде қоғамның түрлі салаларының

құрылуы мен тұлға белсенділігінің жоғарылауы арасындағы байланыс айқындалып отыр.

Осыған байланысты тұлғаның іс-әрекетін белсендендіру, оны тиімді басқару, дамыту,

әдстемелік-ұйымдастырушылық және моральдық-психологиялық тұрғыдан қамтамасыз

ету күрделі педагогикалық мәселе ғана емес, әрі маңызды әлеуметтік міндет.

Үздіксіз білім беру жүйесінде болып жатқан тың өзгерістер мен әлемдік деңгейге

жету үшін жасалып жатқан талпыныстар, бүгінгі маманнан білім беру қызметіне жаңаша

қарауды, қол жеткен табыстарға сын көзбен саралай отырып бағалауды, білім берудің әр

түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып, терең білімді, ізденімпаз, барлық іс-әрекеттерінде

шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын тұлғаны

қалыптастыруды талап етіп отыр[9,5].

Дамытушы орта – бала тұлғасын дамытудың бірден бір құралы оның дара білім мен

әлеуметтік тәжірибесінің көзі. Біз мектепалды даярлықта балалардың белсенділігін

дамытушы орта арқылы қалыптастыру ұғымын мынадай анықтама бердік: «Мектепалды

даярлықта балалардың белсенділігін дамытушы орта арқылы қалыптастыру дегеніміз –

бала тұлғасының үйлесімді қалыптасуына, өзбетті іс-әрекет жасауына ықпал етуге

мүмкіндік беретін арнайы мақсат көздейтін орталықтарды ұйымдастыру арқылы жүзеге

асыру».

В.А.Петровскийдің анықтамасы бойынша дамытушы орта – арнайы

ұйымдастырылған баланың өздігінен білім алуына және дамуына жағымды әсер етуге

қабілетті баланы қоршаған кеңістік [4,82].

М.Н. Полякова анықтамасы бойынша дамытушы орта, – табиғи, өте жайлы, ыңғайлы,

тиімді ұйымдастырылған, әр түрлі сенсорлық қоздырғыш және ойын материалдарымен

толтырылған жайдай деп көрсетеді [5].

«Дамытушы заттық орта», – деп көрсетеді С.Л.Новоселова, – бұл баланың рухани

және физикалық бейнесінің даму мазмұнын функционалды модельдейтін іс-әрекетінің

155

материалдық объектілер жүйесі. Байытылған орта баланың түрлі іс-әрекетін қамтамасыз

етудің әлеуметтік және табиғи құралдарының бірлігін көздейді». Бұл ортаның негізгі

элементтеріне С.Л.Новоселова архитектуралық-ландшафтық және табиғи-экологиялық

объектілерді; көркемдік студияларды, ойын, спорттық алаңдарды және олардың

жабдықтарын; ірі габаритті, баланың бойына сай конструкторларды; ойыншықтардың

тақырыптық жиынтықтарын, құралдарды; оқыту мен тәрбиелеудің аудиовизуалдық және

ақпараттық құралдарын жатқызды[6,57].

М.Монтессори тұжырымдамасында білім берудің мазмұны құрылымдық білімдік

орта формасында ұсынылады. Білімдік орта – білім алушының табиғи немесе жасанды

әлеуметтік мәдени ортасы, оған баланың өнімді іс-әрекетін қамтамасыз етуге қабілетті

білімнің түрлі құралдары мен мазмұны енеді. Табиғи ортада тәрбиешінің міндеті өте

қарапайым: ол тек жаңа педагогиканы ұғынып, меңгеруге көмектесуі ғана жеткілікті деп

қарастырған[1,96].

Отандық педагогтардың ішінде мектепке дейінгі тәрбие жайында сындарлы ой-пікір

айтқандардың бірі танымал ғалым педагог Н.Құлжанованың зерттеулерінде бала

интеллектісінің дамуы оның өмір сүрген ортасына, тіршілік жағдайы мен әлеуметтік

қарым-қатынасына байланысты екендігі атап көрсетіледі [3;10].

Кеңестік педагогикада «орта» термині 20-жылдары пайда болды. Ол кезде «орта

педагогикасы» (С.Т.Щацкий), «баланың қоғамдық ортасы» (П.П.Блонский), «қоршаған

орта» (А.С.Макаренко) ұғымдары жиі қолданылды. Көптеген зерттеулер нәтижелері

көрсеткендей, педагогтің әсер ету обьектісі бала және оның қасиеттері, іс-әрекеті, тіпті

оның мінез-құлығы да емес, керісінше оның өмір сүру жағдайлары болып есептеледі.

Сыртқы жағдай – қоршаған орта, тұлғааралық қарым-қатынас, іс-әрекеттер, ал ішкі

жағдай – баланың эмоционалдық көңіл-күйі, өз-өзіне деген қарым-қатынасы,

ұстанымдары мен өмірлік тәжірибесі болып табылады. Осылайша, «даму ортасы»

ұғымының толық мағынасы сан түрлі дәрежеде әлеуметтік-мәдени кеңістік шеңберінде

түрліше ұйымдастырылған жағдайда тұлға дамуының үрдісі түрінде жүзеге асуына ықпал

етумен байланысты болып келеді.

Мектеп жасына дейінгі білім беру үдерісінде балалардың белсенділіктерін

дамытушы орта арқылы қалыптастырудың теориялық әдістемелік жағынан керектігі

қажет етеді. Сондықтан да, іс-әрекетті мақсатты ұйымдастыру үдерісінде белсенділіктің

орны маңызды болып саналады. Белсенділікті педагогикалық-психологиялық құбылыс

ретінде анықтау мектепалды даярлықта балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне

талдау жасауға, білім беру ұйымдарының педагогикалық үдерісінде оны қалыптастыру

жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді[8,13].

Мектепке дейінгі ұйымдардағы заттық-дамытушылық орта белгілі талаптарға жауап

береді: бұл бәрінен бұрын баламен тақырыпқа, ойын, желісіне, сол немесе басқа

ойыншықтарға, ойынның орны мен мерзіміне еркін жету. Менің ойымша, кез келген орта,

соның ішінде білім беру ортасы білім алушылардың іс-әрекетіне әсерін тигізеді, өйткені

оның өз мтериалдық құралдары, рухани құндылықтары, тұлғааралық қарым-қатынасы

бар. Сөйтіп, орта – өмірлік іс-әрекет өнімі болып табылады. Яғни, мектепалды даярлықты

жүзеге асыратын дамытушы орта балалардың жан-жақты дамуына тікелей және жанама

әсер ететін компоненттерден тұрады (Кесте 1).

156

Кесте 1 – Мектепалды даярлықты жүзеге асыратын дамытушы ортаның

компоненттері

Дамытушы орта келесі компоненттерден тұрады: заттық орта, мектепке дейінгі білім

беру мазмұнын меңгеру, білім беру үрдісіне барлық қатысушылардың өзара іс-әрекеті.

Аталған осы компоненттердің әрқайсысының әр түрлі қасиеттері бар және олар білім беру

сапасының артуына әсер етеді.

Баланың даму ортасын жобалау процесі үздіксіз, оны аяқталды деуге болмайды.

Мектеп жасына дейінгі бала өседі, дамиды, барлық салада онда өзгерістер болады

(мотивациялық, физикалық, интеллектуалдық, коммуникативтік, креативтік). Баламен

бірге оны жаңа белсенділік түрлеріне жетелейтін қоршаған кеңістік өзгереді.

М.Н.Полякова педагог құрған бастапқы орта өз функцияларын екі айда

орындайтындықтарын, одан кейін оның түрленіп өзгеретінін айтады. Оның үстіне

статикалық кезең бойы баланы қоршаған кеңістікке түрлі өзгерістер енгізіп тұру

қажеттігін атап көрсетеді [5,48].

Мектеп жасына дейінгі балалардың даму ортасын жобалағанда және құрғанда

педагог мынаны түсінуі керек «...балалардың өмір сүретін ортасындағы жағдай оларды

тәрбиелеуде еш нәрсемен салыстыруға келмейтін зор роль атқарады. Орта жағдайы әсер

Мектеп жасына дейінгі балалардың жүзеге асыратын дамытушы орта

Заттық орта Мектепке дейінгі білім

беру мазмұнын

меңгеру

Педагогикалық үрдіске

қатысушылардың өзара

әсерлесуі

Дамытушы ұстаным

бойынша білім беру

мазмұнын меңгеру

әдісіне сәйкес келуі

1.Білім беруде әр түрлі

әдістерді пайдалану.

2.Білім берудің

диагностикалық негізі.

3.Білім беру мазмұны-ның

балалардың қажеттілігіне

сәйкес келуі.

4.Балалардың бекітілген

және болуы мүмкін

қажеттіліктеріне сәйкес

келуі.

Білім беру сапасына

педагогтың

жауапкершілігі

1.Педагогикалық іс-

әрекетті талдау.

2.Педагогтардың өзіндік

білім алуын жетілдіру.

Тұлғалық-бағдарлы

өзара әрекет

1.Әдістемелік жұмыс-та

педагогтардың жеке

ыңғайы.

Балаларға жас ыңғайы.

3.Ата-аналардың білім

беру үрдісіне қатысуы.

Денсаулық сақтау іс-

әрекеті

1.Санитарлы-гигиеналық

қалыптарға сәйкес келуі.

2.Балалардың денелік

дамуын денсаулық

жұмыстарымен қамту.

Дамытушы іс-әрекеті

1.Дұрыс ақпараттың

болуы. 2.Шығармашылық іс-

әрекетке жағдай жасау

157

етпейтін тәрбиенің ешқандай жағы жоқ, баланың тікелей нақты қоршаған ортасының

тәуелді емес қабілеті жоқ...» – деп көрсетеді Е.И.Тихеева .

Мектепалды даярлықтағы білім беру үдерісінде балалардың іс-әрекетін дамытушы

орта маңызының теориялық әдістемелік жағынан керектігі қажет етеді. Сондықтан да іс-

әрекетті мақсатты ұйымдастыру үдерісінде іс-әрекеттің орны маңызды болып саналады.

Іс-әрекетті педагогикалық-психологиялық құбылыс ретінде анықтау мектепалды

даярлықта балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, білім беру

ұйымдарының педагогикалық үдерісінде оны қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын

қарастыруға мүмкіндік береді.

Сонымен қатар заттық кеңістік орта – дегеніміз бұл баланың өзін қоршаған

әлеуметтік, тұрмыстық, қоғамдық, материалдық және рухани жағдайларда тіршілік етуі.

Заттық кеңістік орта баланың ойынға деген қызығушылығын тудырып, қабілетін

қалыптастырады. Бір жағынан алғанда ол баланың ойлауынша, материалдық орта болып

табылады.

Мектепалды даярлық топта балалардың іс-әрекетін дамытушы орта арқылы

қалыптастырудың теориялық тұжырымдары мен тәжірибелік-эксперименттік жұмыстары

барысында қол жеткен нәтижелер мынадай қорытындылар жасауға мүмкіндік берді:

1. Мектепалды даярлық топта дамытушы орта арқылы белсенділікті қалыптастыруды

теориялық негіздеріне ізгілік, тұлғалық, іс-әрекеттік, құзыреттілік тұрғылары алынды.

2. «Мектепалды даярлық топта балалардың белсенділігін дамытушы орта арқылы

қалыптастыру дегеніміз – бала тұлғасының үйлесімді қалыптасуына, өзбетті іс-әрекет

жасауына ықпал етуге мүмкіндік беретін арнайы мақсат көздейтін орталықтарды

ұйымдастыру арқылы жүзеге асыру» деген анықтамасы берілді.

3. Мектепалды даярлық топта балалардың белсенділігін дамытушы орта арқылы

қалыптастырудың мотивациялық, эмоционалдық-еріктік, іс-әрекеттік өлшемдері,

көрсеткіштері мен деңгейлері анықталды.

Мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеудің басты міндеті балалардың

эмоционалды жайлылық және психолгиялық қорғаныс сезімін тудыру. Балабақшада бала

өзін сүйкімді, әрі қайталанбас тұлға ретінде сезінуі тиіс. Сол себепті, менің ойымша,

тәрбие процесі жүретін орта маңызды болып табылады.

Қорыта айтқанда «Қазіргі жас буын, бүлдіршіндер – мемлекетіміздің мығым тірегі» –

деп елбасы Н.Назарбаев атап көрсеткендей, жас өспірімдердің жан-жақты даму негіздері

мектепке дейінгі мекемеден басталады. Қазіргі уақытта балаларды оқытуға арналған

әдістемелер соның ішінде ойын технологиясы кеңінен пайдалану үстінде. Яғни,

ойындарды игеру балаларды жан-жақты болуына зор ықпалын тигізеді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балалардың тәрбие тұжырымдамасы. –

Алматы: РБК, 2000.

2. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ». –

Астана, 17 қаңтар 2014.

3. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы: Рауан, 2012.

4. Петровския В.А. и. Др. Построение развивающей среды в дошкольном

учреждении. – Москва; Педагогика, 2007.

5. Полякова М.Н. Построение развивающей среды в детском дошкольном

учреждении //Готовимся к аттестации. – СПб., 2006.

6. Новоселова С.Л. Развивающая предметная среда в дошкольном учреждении. –

Москва: Наука, 2008.

7. Козлова С.А., Куликова Т.А. Дошкольная педагогика. – Москва: Наука, 2010.

158

8. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі

тәрбие мен оқыту стандарты. – Астана, 2016.

9. Балаларды оқыту мен тәрбиелеуге арналған «Біз мектепке барамыз»

бағдарламасы. – Астана, 2009.

10. Андабекова С.Ж. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы, 2014.

Аннотация Мектеп жасына дейінгі балалардың қызметі дамытушы орта негізінде үйлесімді

жүзеге асырылса, онда мектепалды жастағы балалардың дамуы жаңа сапалық деңгейге

көтеріледі, өйткені мұндай ортада ұйымдастырылатын оқу және ойындық іс-әрекеттер

балалардың іс-әрекетінде қалыптасуына жағымды ықпал етеді деп білеміз.

Аннотация

Изучить теоретические основы значимости развивающей среды в деятельности детей

дошкольного возраста. Гармоничная построение развивающей среды в детском саду,

способствует повышению уровня пред школьный подготовки детей дошкольного

возраста.

Annotation

To study the theoretical bases of the importance of the developing environment in the

development of preschool education. Harmonious construction of the developing environment in

the kindergarten helps to improve the level of pre-school education.

159

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ

МАТЕМАТИКА, ФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА

ӘОЖ 539.1:620.4:371.3

«АТОМДЫҚ ЭНЕРГЕТИКА» ҚОЛДАНБАЛЫ КУРСЫН ОҚЫТУДА

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТІЛІКТЕРІН ДАМЫТУ

Айдарбекова Ж.М., Құрманбаева Г. А.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Энергетика кез-келген өндірістің дамуының негізі болып табылады. Қоғамның

өркендеу дәрежесі көбінесе энергияның өндірісімен және тұтынылуымен анықталады.

Ғалымдардың айтуынша, Қазақстанда жылдан жылға электр знергиясын тұтыну артып

келеді, сондықтан 2030 жылға қарай 6600 мегаватт қуаттылығы бар жаңа станциялар

қажет болады [5,24б].

Біздің елімізде негізгі энергия көзі ретіндегі ресурстар көмір, мұнай, газ болып

саналады. Қазіргі кезде бізде мұнай мен газ қарқынды өндіріліп жатыр. Егер мұнай мен

газ өндіру қарқыны осылай жалғаса берсе, онда ол 2020 жылға қарай 120 млн. тоннаға

жетуі мүмкін, олай болған жағдайда барланған мұнай-газ қоры 60-70 жылға ғана

жетеді.Міне, көріп отырғанымыздай бұл ресурстар сарқылатын, орнына қайтып келмейтін

ресурстар болып табылады. Сондықтан энергияның басқа көздерін, яғни жаңартылған

энергия көздерін игеруді ойластыру керек. Жаңартылған энергия көздерінің ішінде ең

тиімдісі – атом энергиясы [4]. Сондықтан қазір осы салаға үлкен көңіл бөлінуде. Азия

мемлекеттерінде 60 астам атом электр станциялары салынып жатыр. Біздің елімізде де

осы салада көптеген жұмыстар жасалды. Егер дамыған мемлекеттердің энергетика

жүйесін қарастырсақ, барлығы да осы мәселені әр уақытта көтеріп энергия тапшылығын

атом электр энергиясын көмегімен шешіп отырған. Бізде ресурс байлығы да, дайын

мамандар да болғандықтан болашақта басқа алдыңғы қатардағы мемлекеттер сияқты осы

жүйе қарқынды дамиды деген үміт бар.

Атом энергиясын алу үшін уран изотоптары қолданылады және ол арзан және көп

энергия көзі болып табылады. Себебі, 1 кг байытылған уранның беретін энергиясы 100

тонна жоғары сапалы көмірдің беретін энергиясымен бірдей. Уранды пайдалану арқылы

өндірілген энергия жер бетіндегі 75-80% адамзатты қамтамасыз ете алады. Ал, бізде

уранның мол қоры бар. Сонымен қатар, мұнай, газ, көмірден энергия алғанда ауаға улы

заттар тарайды, ал атом энергиясын өндіргенде ауа ластанбайды. Біздің «жасыл

экономикаға» көшуімізге байланысты, бұл жағымды жағдай, сол себепті, атом энергиясын

игеру керек.

«Атомдық энергетика» қолданбалы курсы қазіргі ядролық энергетиканың дамыту

мәселелері мен оның қауіпсіздігін оқыту әдістеріне арналған.

Курстың тақырыптық-күнтізбелік жоспары мектептің жоғары буын оқушыларына

бейіндік оқыту негізінде құрылған. Курс 11 сынып оқушыларын физика пәнінің

«Атомдық физика» тарауымен ілесе оқытылад. Курс 11 сыныптарға 1 жылдық оқытуға

арналған. Бағдарлама бойынша сағат саны – 34. Аптасына 1 сағат, оқу жоспарына сай

оқытылады.

Курс болашақ қызметі энергетикамен, энергетиканың экологиялық мәселелерімен

байланысты болып келетін барлық мамандық иелері мен ұстаздарға пайдалы болады деп

сенеміз.

Физиканы оқытуда есептер шығару және практикалық жұмыстарды орындау

барысында оқушылардың дербестігін дамыту маңызды мәселе болып табылады.

160

Оқушылардың есептерді шеше алу және практикалық жұмысты сауатты орындай алуы

оқу материалын терең меңгеру ғана емес, шығармашылық қабілеттілігін арттыра отырып,

ғылыми ойлауды қалыптастырады.

Оқушыға белгілі бір көлемдегі білім, білік-дағдыларды меңгертумен бірге табиғат,

қоршаған дүние туралы түсініктерін кеңейтіп, оларды шығармашылық бағытта жан-жақты

дамыту - бүгінгі күннің талабы [1].

Жалпы білім беру үрдісінде:

-жаңа педагогикалық технологияларды ендіре отырып, оқыту үрдісінде

дербестендіру және ізгілендіру, субъект қатынасын қалыптастыру;

-сабақтағы оқушының шығармашылық ролін аттырып, еркіндігін қамтамасыз ету;

-сол арқылы оқушылардың даралық интеллектуалдық және шығармашылық

қабілеттіліктерін, бейімділіктерін ашу және дамыту;

Шығармашылықтың негізгі сипаты соңғы жаратылыстану саласындағы

жетістіктерді меңгеру, жаңалықтар ашу, жаңа тәсілдер табуға ұмтылу деп айтуға толық

негіз бар[2].

Шығармашылық әрекетке - оқушының проблеманы көре білуі, өз іс-әрекетінің

бағдарламасын жасай білуі және ойды іске асыру үшін жаңа идеялар алуы жатады [1].

Курс барысында оқушылардың танымдық, шығармашылық қабілеттіліктерін

белсендірудің әр түрлі әдістері пайдаланылады. Соның ішінде практикалық зерттеу

жұмысы, зерттеу есептерін шығару, модельдерді ойлап шығару және дайындау.

Қысқаша дәрістер жинағында оқушылардың назарына негізгі энергетикалық

ресурстардың түрлері мен олардың сипаттамасы, болашақ энергия өндіруші ресурстар

көздері туралы деректер беріледі.Сондықтан мектепте өтетін физика курсының ядролық

физика бөлімін өткенде, атом энергетикасы саласына оқушылар үлкен шығармашылықпен

қарау керек.

АЭС- да уранның екі түрлі изотопы U238

92және U235

92пайдаланылады. Төмендегі (1)

теңдеуде нейтрондардың әсерінен жүретін тізбекті реакция көрсетілген. Біріншісінде

ыдырау реакция шапшаң нейтрондар әсерінен болса(2), екіншісінде шабан нейтрондардың

әсерінен болады (3). Бұл реакциялар кезінде көп мөлшерде энергия бөлініп шығады.

PuNpUnU 239

94

239

93

239

92

1

0

238

92

(1)

nKrBanU 1

0

89

36

144

56

1

0

238

92 3 (2)

nSrXenU 1

0

94

38

140

54

1

0

235

92 2 (3)

Уран ядросының ыдырауының бір актісінде толық энергия шығымы шамамен 200 МэВ-ке

тең. Мұндай энергияның бөлінуі ядролық отынның химиялық отыннан миллиондаған есе

асып түсетін үлкен көлемдегі жылулық қабілетін көрсетеді. Мысалы, 1 МВт/тәул алу үшін

1,05 г U235

92 шығындалады. Екінші реттік нейтрондар тізбекті реакцияны ұстап тұрады.

U235

92бөлінгендегі босатылған жалпы энергия 195 МэВ-ке тең. Энергияның бөлінуі

төмендегі кестеден көрсетілген.

Энергия түрлері МэВ %

Кинетикалық(ыдырау болшектері) 162 83

Кинетикалық (нейтрондардың) 6 3,1

Бөліну кезіндегі γ-сәулеленуі 6 3,1

161

Кесте-1. Жылулық нейтрондармен босатылған уран энергиясының бөлінуі

АЭС-тың жұмыс істеу принципі келесідей: жылу, радиоактивті заттарды(уран,

плутоний, торий), реактордың активті зонасында қыздырып, оның ыдырауына әкеледі.

Бұл кезде ядролық отыннан жылу бөлінеді. Бұл жылу тасымалдайтын тұйық жүйе бірінші

контур деп аталынады. Бірінші контурдың жылу алмастырғыштарындағы жылу екінші

контурдағы судың қайнауына әкеледі. Судың қайнауының салдарынан бу пайда болады.

Буды турбинаға жіберу арқылы электр тоғын өндіреді немесе үлкен ғимараттарды

жылытуға жұмсалады. Бұл атомдық электростанцияның басқалардан ерекшелігі ол суды

буға айналдырады, бұл бу электроэнергияны алуға қолданылады. Реакторда ядролық

реакция жүреді. Реакция жүрген кезде қуатты арнайы стерженьдер реттеп отырады, олар

нейтрондардың белгілі бір мөлшерін ұстап қалады. Реактордың активті зонасында

стерженьдердің ену тереңдігі артқан сайын ол нейтрондарды соншалықты аз жұтады. Бұл

нейтрондар реакцияны жылдамдатып, жылудың бөлінуін көбейтеді. Ал, төтенше

жағдайларда керісінше стерженьдер активті зонаға енеді де ядролық реакцияның

толығымен тоқтауына әкеледі[5].

Жүйелі түрде атом энергетикасы тақырыбы саласында есептер шығару және ғылыми

шығармашылық ізденісте болу (қолданбалы курс барысында жасалатын жобалар,

модельдер) оқушыларды еңбекқорлыққа, тұрақтылыққа, мақсатқа ұмтылғыштыққа

тәрбиелейді және олардың білім-білік дағдыларын бақылаудың құралы болып табылады.

Бұл курстың басты мақсаты: практикалық энергетиканың іргетасын қалап, оның

дәл ғылымдармен байланысын нығайта түсу. Энергияны пайдалану және алу туралы

білімдерін тереңдету, жүйелеу сонымен қатар, оны ғылыми-зерттеу және дамыту

қызметінде қолдануына ықпал жасау.

Оқушының шығармашылық қабілетін дамыту, жеке тұлғаны білімділікке және

ізденімпаздыққа, тапқырлыққа ынталандырып, болашақ мамандығына дұрыс бағдар

беру, өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру.

Курстың міндеттері:

- оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту, физика ғылымына деген

танымдық қызығушылығының қалыптасуына әсер ету;

- оқушылардың зияткерлік құзыреттілігін дамыту, ғылыми және практикалық

жұмыстар жүргізу біліктілігін қалыптастыру;

- анықтама және ғылыми – танымдық әдебиеттермен, әр түрлі ақпарат көздерімен,

жаңа ақпараттық технология құралдарымен жұмыс істеу дағдысын жетілдіру;

-бақылаулар жүргізу, экспериментті жоспарлау және орындау, экспериментальдық

фактілерді түсіндіруге модельдер жасау біліктілігін игеру;

- пән бойынша игерген білімдері мен әртүрлі ақпарат құралдарынан алынған

мәліметтерді өнеркәсіптің қоршаған ортаға тигізетін ықпалын бағалау үшін қолдана

білуге баулу ;

Қазіргі күнде шәкірттеріміз заман талап етіп жатқан пайдалы,беделді мамандықты

таңдайды, белгілі бір оқу саласына түсіп, оны бітіріп, белгілі маман болуды қалайды. Сол

үшін мектеп қабырғасында мамандыққа дұрыс бағыт сілтенуі керек деп санаймыз.

Сондықтан оқушының кәсіби бағдарлануы бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.

Бөлу өнімдерінің γ-сәулеленуі 5 2,6

Бөлу өнімдерінің β – шашырауы 5 2,6

β-шашырауменбайланысқан

нейтрино

11 5,6

Барлығы 195 100

162

Мамандықты дұрыс таңдауда мектептегі берілетін пән негіздерімен қоса қолданбалы

курстардың да әсері бар.

Ұсынылып отырған қолданбалы курста кәсіпте бағдарлау: бұл курс

политехникалық барлық мамандықтар үшін қажет.

11 сыныпта «Атомдық энергетика» тақырыбына арналған қолданбалы курс

бағдарламасы

І. Электр энергиясын өндіру жолдары

Энергетикалық ресурстардың территориялық орналасуы. Отын энергетикасы және

оны пайдалану. Жылулық энергетика. Жылу қозғалтқыштары. Су энергиясы және оны

пайдалану. Су электр станциясының энергиясы. Жел электр станциясы. Күн электр

станциясы.

II. Атомдық энергетика және атом электр станциялары

Ядролық отын. Ядролық отындық циклі. Ядролық реакторларды жіктеу. Жылулық

нейтрондық энергетикалық реакторлар. Жылдам нейтрондағы реакторлар. АЭС

реакторларына қойылатын негізгі талаптар. АЭС тарихы. АЭС жіктеу және жұмыс істеу

принципі. Термоядролық реакция түсінігі. Реакторлық қондырғылардағы жағдайлардың

халықаралық шкаласы. Реакторлық қондырғыдағы апаттар [6].

III. Қазақстандағы атомдық энергетиканың дамуы

Атом энергетикасын дамытудың алғышарттары. Атом энергетикасын қолға алуда

әсер етуші ішкі факторлар. Атомдық энергетиканы Қазақстанда дамыту мәселелері.

IV. Атом өндірісінде қауіпсіздікті қамтамасыз ету

Техникалық және ядролық қауіпсіздік. Радиациялық және экологиялық қауіпсіздік.

Радиация және оның түрлері. Иондаушы сәулелер көздері. Иондаушы сәулелердің тірі

ағзамен өзара әсерлесуі. Сәулеленудің генетикалық әсері. Радиоактивті сәулелердің

биологиялық жүйелерге әсері. Адам мүшелеріне сәулеленудің физиологиялық әсері, шекті

рұқсат етілген дозалар. Сәулеленуден қорғану, қорғану әдістері. Дозиметриялық құралдар

[3].

Әр тарау соңында конференция, дөңгелек үстел, пікір-талас сабақтармен

қорытындыланып отырады.

Қолданбалы курс барысында жасалынатын практикалық зерттеу жұмыстары мен

жобалар: энергетикалық ресурстар картасын салу, оттегіде жануды бақылау, жылу

қозғалтқышының үлгісін жасау, төрт тактілі іштен жану қозғалтқышының жұмыс істеуі

және құрылысын демонстрациялау, бу турбинасының үлгісін дайындау, СЭС жобасын

жасау (плакат), желбағар (флюгер) дайындау, жарық және қараңғы беттерде Күн

энергиясының сәулеленуі және жұтылу құбылыстарын зерттеу, ядролардың соқтығысу

процесін ДК-да модельдеу, реактор макетін компьютерлік модельдеу, АЭС-мен

тұтынушы арасындағы байланыс сызбасын келтіру, ядролардың бөлінуінің тізбекті

реакциясын ДК-да модельдеу.

Күтілетін нәтижелер:

Курсты оқытудың соңында оқушылар атом энергетикасы саласындағы :

- Физика заңдарының практикалық қолданыстарын түсініп, игере білу;

- Есептер шығарған кезде сызбада берілген шамаларды, олардың арасындағы

тәуелділікті дұрыс тауып анықтай білу;

- Физика пәнінен меңгерген білім, іскерлік дағдыларын басқа пәндерден алған

білімдерімен ұштастыра білу;

- Зерттеу әдістерін жоспарлай білу, эксперименттік фактілер және сәйкес кестелер

мен статистикалық мәліметтер негізінде қорытындылар жасау, іздену және зерттеу

жұмыстарының нәтижелерін дайындай білу;

163

- Электрондық оқу құралдарын тиімді пайдалана білу сияқты нәтижелерге қол

жеткізуге тиіс.

«Атомдық энергетика» қолданбалы курсы есептер шығару және практикалық

зерттеу жұмыстарын біріктіру мақсатында жасалып отыр. Курс физикалық құбылыстар,

заңдар мен теориялар, физикалық теорияның практикалық қолданылуымен, физикада

қолданылатын зерттеу әдістерімен таныс 11 сынып оқушыларына арналған.

Оқушының шығармашылық қабілеті практикалық әрекеттері, ізденімпаздығы

арқылы дамиды. Шығармашылыққа үйрететін сабақтар – жаңа технологияларды қолдану

болып табылады. Мұндай сабақтарда оқушыға ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы

арасында ынтымақтастық қабілет қалыптасады. Мұғалім бұл жағдайда білімді түсіндіріп

қоюшы, бақылаушы емес, бағалаушы емес, танымдық іс-әрекетін ұйымдастыратын,

ұжымдық, шығармашылық істердің ұйытқысы. Тек осындай оқыту ғана оқушы

интеллектісінің көзін ашып, шығармашылығын дамытады.

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Бексұлтанова Н. Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін арттыру. Бастауыш

мектеп.2007. №5-6. –31-33 б.

2. Алыбаева А. Оқушылардың шығармашылық қабілетін дамыту. Бастауыш мектеп.

2009. №11. – 19-20 б.

3. Әлімбекова Г.Б. Атомдық физика және радиоактивті сәулелену.Алматы, Литера,

2002-58,106,114б.

4. Хожин.Г.Х.Электрэнергетика.Алматы,ҚР-ның Жоғары оқу орындарының

қауымдастығы, 2011-245б.

5. Даукеев.Г.Ж. Актуальные проблемы обеспечения энергетической безопасности

Казахстана. Алматы энергетика және байланыс институтының хабаршысы. 2008.

№ 1. - 23-27б.

6. Даукеев Г.Ж.Энергетика Казахстана на современном этапе: факторы устойчивого

развития. Алматы энергетика және байланыс университетiнiң хабаршысы. 2012.

№1. – 6б.

Андатпа

Бүкіл әлем энергия тапшылығынан құтылып, қоршаған ортаны ластамайтын

альтернативті энергия көздеріне қол жеткізуге кірісіп кетті. Сол энергия көздерінің бірі

ретінде атом электр станциясы пайдаланылуда. Атомдық энергетикада адамдардың және

қоршаған ортаның қауіпсіздігі жоғары басымдыққа ие. «Атомдық энергетика»

қолданбалы курсы қазіргі ядролық энергетиканы дамыту мәселелері мен оның

қауіпсіздігін оқыту әдістеріне бағытталған.

Мақалада «Атомдық энергетика» қолданбалы курсын жүзеге асырудың әдістемесі

қарастырылған. Оқушылардың атомдық энергетика саласындағы білім-біліктерін

тереңдету, энергияны пайдалану және алу туралы білімдерін жүйелеу, сонымен қатар,

жеке тұлғаны еңбексүйгіштікке, тапқырлыққа ынталандырып, болашақ мамандығына

дұрыс бағдар беру, өз бетінше жұмыс істеу қабілетін арттыру жолдары ұсынылады.

Қолданбалы курс барысында өз бетімен ізденіс жұмыстарын жасау, жаңашылдыққа

ұмтылу, оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамытады.

Аннотация

Альтернативные источники энергии имеют большую перспективу. Они не

загрязняют окружающую среду, поэтому многие страны мира начали интенсивно

использовать их в промышленности и производстве. Так, например, атомная энергетика,

являющейся основой альтернативной энергетики широко внедрена в развитых странах

164

мира. Следовательно, изучение дополнительного курса по физике в школе

альтернативных источников энергии является в настоящее время актуальной. Одно из

таких направлении альтернативной энергетики является атомная энергетика.

В статье изложены методические вопросы изучения данного курса. Рассмотрены

физические основы атомной энергетики. Изложены ядерные процессы, происходящее при

делении изотопа урана на базе школьной программы физики. Основное внимание

уделяется на развитие способности, а также на применения полученных знаний на

практике. Методические решения этих вопросов позволяет повысить работоспособность,

вызывать непосредственный интерес к изучаемой теме, что позволяет развивать

творческие способности учащихся.

Annotation

Alternative sources of energy have a greater perspective. They do not pollute the

environment, so many countries have begun to use them extensively in industry and

manufacturing. For example, nuclear power, which is the basis of alternative energy are widely

implemented in the developed world. Therefore, the study of additional course in physics at

school, alternative sources of energy is now urgent.One such direction of alternative energy is

nuclear energy.

The article describes the methodology of the study of this course. The physical basis of

nuclear energy. It sets out nuclear processes occurring in the fission of uranium isotopes on the

basis of the curriculum of physics. The focus is on the development of skills, as well as to apply

the knowledge gained in the practice of students. Guidelines addressing these issues can improve

performance, cause a direct interest in the subject under study, allowing students to develop

creative skills.

ӘОЖ 621.315.592

«ФИЗИКА ЖӘНЕ АСТРОНОМИЯ» ПӘНІН ОҚЫТУДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ОЙЛАУ ҚАБІЛЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Кушкимбаева Б.Ж., Егембердиева С.Ш., Наметкулова Р.

Тараз мемлекетті педагогикалық институты, Тараз қ.

Адамға қажетті білім көлемі күрт тез өсіп отырған қазіргі жағдайда белгілі бір

мәліметтер жиынтығын ғана басты міндет етіп қою мүмкін емес. Адамды өз білімін

дербес толықтыра білуге, ғылым және саяси ақпараттың үдеген тасқынында бағдар таба

білуге баулу қажет.

Қазіргі кезде астрономия қарыштап дамуда. Физиканың белгілі заңдарына сүйеніп

ең жаңа деген құралдарды, автоматты ғаламшарлық кемелерді қолданып, бүгінгі

астрофизика аспан объектілерінің физикалық күйлерін және олардың даму жағдайларын

зерттеудің түрлі әдістерін енгізіп және оны пайдаланып келеді.

Астрономия ілімдері адамзаттың дамуына және оның көзқарасын

қалыптастыруына күшті ықпал етті. Астрономия ғылымы бізді қоршаған табиғи ортада

туындайтын құбылыстарға – күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдерінің өзгерісі,

теңіздердің тасуы мен қайтуы, Әлемнің пайда болуы мен дамуына т.б. жауап береді.

Сонымен бірге астрономияның әрбір мәдениетті адам, соның ішінде жас ұрпақты

тәрбиелеуші – мұғалімдер үшін маңызы зор. Астрономияда оқыған табиғат заңдары

материяның біртұтас бірлігін, Әлемнің кеңістіктік және уақыттық мәңгілігі мен

шексіздігін айқын көрсетті.

165

Осыдан орта білім беру мектебі оқушыларына негізгі астрономиялық

құбылыстарды оқытудың қажеттігі және ол физика мұғалімдеріне міндеттелетіндігі

шығады. Сондықтан келешек физика мұғалімі астрономия курсының теориялық

негіздерін және оны оқытудың әдістемелерін терең меңгеруі қажет.

Астрономияны оқытудың міндеті оқушыларда астрономиялық ұғымдарды

қалыптастыру және негізгі астрономиялық құбылыстардың мәнін ашып, астрономиялық

зерттеу әдістерін түсіндіру.

Мектептерді қазіргі заман талабына сай жетілдіру, физика және астрономияны

оқытудың жаңа әдістемелік жүйесінің жасалуы әрбір оқушының жан-жақты дамуына,

оның ойлау іс-әрекетін қалыптастыру мақсатында іске асырылуда. Сондықтан да

оқушының ойлау қабілетін арттыратын, оның жеке басы дамуына ең тиімді жолды таңдай

білуіне мүмкіндік беретіндей оқу пәні кешенін жасау қажеттігі туындады. Танымдық

мүмкіншілікті толық пайдаланудың ең тиімді жолдарының бірі жақын пәндерді біріктіру

болып табылады. Мұндай әдісті жаратылыстану пәндерін оқытуда батыл қолдануға

болады.

Физика курсы оқушылар санасында табиғат, адам және техника туралы тұтастай

ұғым қалыптастырудағы өзіндік рөлін атқара береді. Дегенмен оның жеке пән ретінде

мүмкіндіктері шектеулі екенін білеміз. Оқытудың белгілі бір кезеңінде қоршаған дүниені

жаратылыстану пәндерін интеграциялау негізінде пән аралық байланыстарды ескеретін

жалпы теориялық тұрғыдан тереңірек оқыту қажеттігі туындайды. Мұндай оқу пәндеріне

мысал ретінде физика мен астрономияны біріктіруді айтуға болады.

«Физика және астрономия» оқулығында физика және астрономия элементтері

бойынша негізгі тараулар материалдары бір-бірімен өзара байланыста берілген және

логикалық аяқталған курс болып табылады. Курс мазмұнына қоршаған ортаның жалпы

сипаттамасы енгізілген, және Әлем құрылысы, әртүрлі табиғат құбылыстары туралы,

негізгі физикалық және астрономиялық ұғымдар туралы мәліметтер берілген.

Қазіргі кезде астрономия мен физика бір ғылым – астрофизикаға айналуда.

Сондықтан физика және астрономияның бірігуі Әлемнің физикалық және астрономиялық

бейнесінің оқушылар санасында дұрыс қалыптасуын қамтамасыз етеді.

Физика мен астрономияны оқыту оқушылардың шығармашылық дамуына,

олардың логикалық ойлауына өте маңызды үлес қосады. Бұл пәндер оқушыларда

эстетикалық талғамды қалыптастырады, адамзат мүмкіндіктерінің шексіздігін сездіруге

мүмкіндік береді, танымдық белсендігін арттырады.

«Физика және астрономия» жаңа оқулығы оқушы мен мұғалімнің біріккен

шығармашылықты жұмысын талап етеді. Оқушы өз мүмкіндігіне сәйкес деңгейді таңдауы

керек, ал мұғалім әрбір оқушының ойлау деңгейін үнемі дамытуға ыңғайлайтын

ынтымақтастық шығармашылық атмосфера жасауы қажет. Астрономия тақырыптарын

мектепте оқытуда оқушылардың өз бетінше ізденіп, қосымша мәліметтер іздеп, әр түрлі

бақылаулар жасап, өлшеп, зерттеп, талқылай білу үшін мұғалім оларға зерттеу

мәселелерін қоя білуі қажеттігі туындайды.

Мысалға Күн физикасы тақырыбын оқытуда Күннің қозғалысы заңдылықтарын,

яғни Күннің өз осінен айналуы біртұтас қатты дененің айналысына ұқсамайтындығын

[1,195б] қайталау керек. Сонымен қатар оқушылардың шығармашылықты ойлау қабілетін

дамыту үшін ақпараттық құралдардан алынған мәліметтер арқылы төмендегідей

есептеулер жүргізуге болады.

Әртүрлі уақытта түсірілген Күннің бес фотосуреті берілген. Осы фотосуреттердегі

дақтың орын ауыстыруына байланысты Күннің өз осінен айналу периодын анықтау керек.

Фотосуреттердің түсірілу уақыт интервалы дәл тәулікке сәйкес емес болғандықтан,

дақтың сызықтық ығысуын дақтың ендігіне сәйкес келетін бұрыштық айналымға

ауыстыру қажеттігі туады. Оны сызба түрде көрсетуге болады.

166

1-сурет. Күн айналуының фотосуреттері

Күннің өз осінен айналу периоды мына формуламен анықталады:

T=

t

22

Мұндағы, t дақтың бұрышқа бұрылу уақыты. Ол фотосуретте көрсетілген екі

уақыт мезетінің айырмасына тең.

1 ii ttt

Бұрылу бұрышы 1 ii

Дақтың бұрылу бұрышын Күн бетінің дақ тұрған орыны ендігіне сәйкес шеңбер

радиусының бұрылуы арқылы анықтауға болады. Ол үшін Күн бетіндегі дақтың

гелиографиялық ендігін өлшейміз. Дақтың гелиографиялық ендігі 025 -қа тең. Осы

ендікке сәйкес Күннің кіші шеңбері жазықтығының 2-суретте көрсетілген сызбасын

қарастырамыз. 2-суреттегі iP нүктелер дақтың орындары. Оларға сәйкес кіші шеңбер R

167

радиустарының i бұрыштарын, оның кіші шеңбердің центрлік хордасына түсірілген ix

проекциялары арқылы анықтауға болады.

2–сурет Күннің 250

гелиография ендігіне сәйкес шеңбер сызбасы

R

xii cos

Дақтарға сәйкес радиустың ix проекцияларының және оның Күн радиусы бойынша

сызба масштабымен алынған нақты мәндері төмендегідей:

1x =2.6см 1x = 4.89*108 м

2x =2,1см 2x = 3.95*108 м

3x =0 3x = 0 м

4x =1,5 см 4x = 2.82*108 м

5x = 2.7 cм 5x = 5.0789*108 м

Дақтың ендігіне сәйкес шеңбер радиусы R 3-суретке сәйкес мына формуламен

анықталады.

R

R)90sin(=sin 0 )90sin( 0 RR

3- сурет. Берілген ендіктегі кіші шеңбер радиусын анықтау

Күн радиусы R =6.96 810 м

R =6.96810 м

880 107.69063.01096.665sin м

168

Дақтың бұрылу бұрышын анықтау үшін i

-лерді анықтаймыз

7298.0107.6

1089.4cos

8

8

11

R

x 0

1 43

5895.0107.6

1095.3cos

8

8

22

R

x 0

2 54

0107.6

100cos

8

8

33

R

x 0

3 90

4209.0107.6

1082.2cos

8

8

44

R

x 0

4 65

7580.0107.6

100789.5cos

8

8

55

R

x 0

5 40

Күннің өз осінен айналу периоды:

1

10360

ii

ii ttT

T 1 = 360 0

)- (

)t-(t

12

12

=360 0

4354

86400

=2592000c=30 тәулік

T 2 = 360 0 )- (

)t-(t

23

23

360 0

5490

235200

=2352000c=27.2 тәулік

T 3 = 360 0

)- (

)t-(t

34

34

360 0

6590

864002

= 24888320c=28.8 тәулік

T 4 = 360 0

)- (

)t-(t

45

45

=360 0

4065

170460

= 2454624c=28.41 тәулік

Top= 4

T + T+ T+ T 4321 = 4

28.4128.827.230 = 28.6 тәулік

Күннің әр қабатының айналу жылдамдығы әр түрлі. Күннің өз осінен бір айналуы

экватор аймағында 25, ал Күннің полюсіне жақын аймағында шамамен 30 Жер тәулігінде

өтеді [2,165.б]. Ал, біздің есептегеніміз бойынша 025 -қа тең гелиографиялық ендікке

сәйкес Күннің өз өсінен айналу периоды 28.6 тәулікке тең болды.

Астрономияны оқытудың міндеті оқушыларда астрономиялық ұғымдарды

қалыптастыру және негізгі астрономиялық құбылыстардың мәнін ашып, астрономиялық

зерттеу әдістерін түсіндіру. Олай болса, жоғарыда көрсетілгендей есептеулер жүргізу

оқушылардың логикалық ойлау қабілетін және шығармашылықты жұмыс жасауға

қабілеттілігін дамытуға ықпал жасайды.

Әдебиеттер тізімі

1. Дагаев М.М., и д.р., Астрономия, М.: Просвещение, 1983г

2. Бакулин П.И., Кононович Э.В., Мороз В.И. Курс общей астрономий М.: Наука,

1983г

3. Клищенко А.П., Шупляк В.И. Астрономия. М.: Новое знания, 2004г

4.Кононович Э. В., Мороз В. И. Общий курс астрономии. М.: Эдитор, 2001г

169

5. Юрисов В. А. Учебно-методическое руководство по курсу «Астрономии». М.:

Наука, 1980г

6. Бұзаубақова К.Ж. Инновациялық педагогика негіздері. Алматы, «Білім», 2009ж

7. Рамазанов С.А., Садық Б.Х. Астрономия. Шымкент, 2012г

8. Рамазанов С.А., Садық Б.Х. Астрофизика. Шымкент, 2012г

Аннотация

Мақалада «Физика және астрономия» мектеп курсындағы астрономиялық

тақырыптарды оқытуда оқушылардың шығармашылық ойлау қабілетін қалыптастыру

жолдары қарастырылған, яғни астрономиялық зерттеулерге мүмкіндік жоқ мектептерде

дайын ақпарат көздерінен алынған мәліметтерді қолданып, Күннің өз осінен айналу

периодын есептеу әдісі берілген.

Аннотация

В данной статье рассматривается пути для формирования творческих мышлений

учащихся в обучении астрономических тем в школьном курсе «Физика и астрономия», а

также дается метод расчета периода вращения вокруг оси Солнца полученных из

источников информации, в школах с ограниченной материальной возможностью.

Summary

In this article examined a way for forming of creative thoughts student in teaching

astronomic that in the school course of «Physicist and astronomy», and also the method of

calculation of period of rotation about axis of a Sun is given got from information generators, in

schools with the limited financial possibility.

ӘОЖ 621.315.592

АМОРФ ШАЛА ӨТКІЗГІШТЕР ДЕГЕН НЕ?

Мұсабеков Е.С.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Жалпы физика курсынан білетініміздей, қатты денелер физикалық қасиеті бойынша

негізінен екі үлкен топқа – кристалл және аморф болып бөлінеді. Ал электр өткізгіштігі

бойынша үш топқа - өткізгіштер, шала өткізгіштер және диэлектриктер болып бөлінеді.

Шала өткізгіштердің дәстүрлі болып табылатын түрі - кристалды шала өткізгіштер

қазіргі заманғы электрониканың барлық базалық элементтерінің негізгі материалы болып

отыр. Дегенмен, өткен ғасырдың соңғы онжылдықтарынан бастап шала өткізгіштердің

аморф деп аталатын түрлеріне де едәуір қызығушылық туып отыр. Соның арқасында бұл

объектілердің техникада қолданысы бірте –бірте артып келеді.

Аморф шала өткізгіштерге қызығушылықтың негізгі себептеріне мыналар жатады:

а) монокристалл кремний алумен салыстырғанда аморф шала өткізгіштерді алудың

технологиялық режимдеріне аса үлкен дәлдіктің қажеті жоқ; ә) аморф шала өткізгіш

материалдың құрылымы біртекті бола отырып, бетінің ауданы едәуір үлкен болуы.

«Аморф» деген ұғымды түсіну үшін жақын реттілік пен алыс реттіліктің

айырмашылығын біліп алуымыз керек. Бірінші және екінші көрші атомдарға дейінгі

аймақтағы жақын реттілікке барлық қатты және сұйық материалдар ие болады. Егер

кристалдарда периодты атомдық реттілік, мысалы майда кристалды материалдардағыдай

10-100 атомдық арақашықтыққа дейін таралатын болса, онда бұндай реттілікті алыс

реттілік деп атайды. Алыс реттілігі болмайтын қатты денелерді аморф, немесе

шынытәріздес денелер деп атайды. Бұндай материалдардың атомдары үздіксіз, ретсіз

170

кеңістіктік торда орналасады. Осы жағдайды 1-суреттегі екіөлшемді модель көрнекі түрде

кескіндейді [1, 14б.].

Алыс реттілік Алыс реттілік жоқ

1-сурет

Сонымен қатар, аморфты деп аталатын шала өткізгіштерде алыс реттілік жоқ кезде

көп мөлшерде атомаралық электрондық байланыстардың үзілулері де байқалатындығы

көрсетілді (2-сурет). Байланыстар үзіліп қалған жерлерде электрондар 2-суретте

көрсетілгендей шайқалып, тербеліп тұрады делінеді.

2-сурет

171

Аморф шала өткізгіштердің кристалл шала өткізгіштермен салыстырғанда ең

айқын айырмашылығы – бұлардың электр өткізгіштігінің ондаған есе аздығы, бұл заряд

тасушыларды қармап алу мүмкіндігі бар, статистикалық таралған химиялық байланыс

ақауларының көп мөлшерде болуының салдары болып табылады. Заряд тасушыларды

уақытша ұстап қалатын орталықтардың арқасында қозғалғыштық жоғары емес болса да,

монокристалл шала өткізгіштер сияқты аморф шала өткізгіштерде де айқын байқалатын

фотоөткізгіштік қасиет бар. Аморф шала өткізгіштердің маңызды артықшылығы - олардан

ауданы үлкен және атомдық деңгейдегі жеткілікті дәрежеде жоғары біртектілікті жұқа

қабаттарды салыстырмалы қарапайым түрде алу мүмкіндігі болып табылады.

Қатты денелік оптоэлектрониканың келешегі мол материалдарына Менделеевтің

периодтық жүйесінің төртінші тобындағы элементтердің аморф пленкалары

(қабыршақтары) - гидрогенделген кремнийдің а-Si:Н және кремний карбидінің а-SiС:Н

пленкалары жатады. Сонымен қатар, бұл пленкалар күшті құрылымдық ретсіздікті

жүйелердегі [2, 95-106б.] физикалық процестерді оқып үйренуге арналған модельді

материалдар болып табылады.

Осы және осыған ұқсас аморф шала өткізгіштердің пленкалары (а–Si:Н, а–Ge:Н, а–

С:Н) және солардың негізіндегі қорытпалар (а-SiGe:Н, а-SiС:Н) күн батареяларын

жасауда, фотоқабылдағыштарды, вакуумсыз түтікше – жазық телевизиялық экрандарды,

мөлдір өрістік транзисторларды жасауда қолданылады. Осы қолданыстардың ішінде ең

қызығушылық туғызатыны - а–Si:Н, а-SiС:Н аморф құрылымдарындағы күн

энергиясының фототүрлендіргіштері болып табылады [3, 533б.; 4, 503б]. Аморф

материалдарда әсерлі фототүрлендіргіштер жасау іргелі сипаттағы терең ғылыми

зерттеулерді талап етеді. Аморф шала өткізгіштердегі зарядтарды көшіру механизмі

сияқты, тепе-тең емес заряд тасушылардың генерациясы мен рекомбинациясының

механизмдері де кристалдардағы сондай сәйкес механизмдерден өзгеше болады. Осы

мәселелермен байланысқан бірқатар сұрақтар әлі де шешілуін қажет етеді, ал кейбіреулері

тіпті, сұрақтың дұрыс қойылуы сатысында болып отыр.

Cонымен қатар, аморф шала өткізгіштердің бірқатар электроника элементтерін:

термоэлектрлік элементтерді, термисторларды, варисторларды және т. б. жасауда

қолданылып отырғандығы белгілі [1, 38б].

Аморф шала өткізгіштерде кристалдық шала өткізгіштерде байқалмайтын, тек

өздеріне тән қасиеттер де байқалады. Бұның мысалына ауыстырып қосу эффектісі жатады.

Ол аморф шала өткізгішке электр өрісін түсірген кезде өткізгіштігінің күшті (онның

бірнеше дәрежесіндей есе) өзгерісі түрінде байқалады.Бұл өзгеріс қайтымды және өте аз

инерциялы екендігі маңызды болып отыр. Ауыстырып қосу уақыты 10-9

-10-10

с-ты

құрайды, сондықтан да бұл эффект келешекте аморф шала өткізгіштердің электронды

есептеуіш машиналар мен автоматикада іс жүзінде қолданысына жол ашады [5, 269б].

Аморф шала өткізгіштердің қасиеттерін және құбылыстардың барлық жиынтығын

түсіндіру және олардағы электрондық процестер туралы түсініктерді дамыту, тек тыйым

салынған зонадағы энергетикалық спектрдің параметрлері туралы мәліметтер негізінде

ғана мүмкін болады. Ең алғашқы зерттеулерден тағайындалғандай олар үшін

энергетикалық спектр өте күрделі сипат алды. Бірқатар жұмыстарда тыйым салынған

зонадағы локализацияланған электрондық күйлердің энергетикалық таралуының күрделі

сипаты туралы маңызды мәліметтер алынды. Бұл кезде бірқатар ауқымды эксперименттер

жасалды: жұмсақ рентгендік сәулелердің шығарылуы және жұтылуы, оптикалық,

ультракүлгін және рентгендік фотоэмиссия, оптикалық спектроскопия және басқалары.

Аморф шала өткізгіштердің тыйым салынған зонасындағы локализацияланған

электрондық күйлер туралы маңызды мәліметтер фотолюминесценцияны оқып үйренуден

алынады. Фотолюминесценция, қатты денелердегі тепе-тең емес заряд тасушылардың

рекомбинациялық процестерінің айнасы болып табылатындығы белгілі және сонысымен

172

ол шала өткізгіштердің тыйым салынған зонасындағы локализацияланған күйлердің бар

екендігімен байланысқан. Осыдан рекомбинациялық процестерді оқып үйрену, жалпы

алғанда қатты денелердің тыйым салынған зонасының энергетикалық спектрінің

ерекшеліктерін танып білудің ең елеулі және маңызды әдісі болып табылады және дербес

жағдайда, аморф заттардың да тыйым салынған зонасындағы локализацияланған

күйлердің табиғаты және олардың таралулары туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.

Әдебиеттер

1. Аморфные и поликристаллические полупроводники / Под редакцией В.Хейванга. Пер.

с немецкого. – М.: Мир, 1987. -160 с.

2. Sotiropoulos J. and Weiser G. Optical properties and structure of Si1-xCx:H allous// J.Non-

Crys.Sol., 1987, v.92, pp. 95-106.

3. Смит Р. Полупроводники: Перев. С англ.- М.: Мир, 1982. 560 с.

4. Carlson D.E. Recent developments in a-Si:H solar cells. Solar Energy Mater. 3 (1980) 503.

5. Фистуль В.И. Введение в физику полупроводников. –М.: Высшая школа, 1984.-352 с.

Аннотация

Бұл жұмыста аморф шала өткізгіштердің классикалық кристалл шала

өткізгіштерден айырмашылығы, аморф шала өткізгіш түсінігі және олардың

электроникадағы қазіргі қолданысы мен мүмкін болатын қолданысы аймағынан

мәліметтер беріледі.

Аннотация

В данной работе даются отличие аморфных полупроводников от классических

кристаллических полупроводников, понятие аморфного полупроводника и сведения из

области возможного и настоящего применения в электронике.

Summary

In this paper are unlike amorphous semiconductors from classic crystalline

semiconductors, the concept of an amorphous semiconductor and information from the present

and the possible applications in electronics.

УДК 512

С 58

АНЫҚТАЛМАҒАН ТЕҢДЕУДІҢ ПРАКТИКАЛЫҚ ҚОЛДАНЫЛУЫ

Сманов Қ.Ж.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Үздіксіз бөлшектер теориясының cbyax түріндегі қарапайым анықталмаған

теңдеулерін шешуде қолданылуын көрсетейік. Бұл теңдеулер анықталмаған теңдеулер

болғандықтан, олардың сансыз көп шешімдері болуы мүмкін a,b,c коэффициенттерін

бүтін сандар деп есептесек, бұл теңдеулердің шешімдері деп бүтін шешімдерін ғана

түсінеміз. Алдымен бірінші дәрежелі

cbyax (1.1)

теңдеуінің бүтін санды шешімдерін қарастырайық. Мұндағы cba ,, - бүтін сандар.

Әуел бастан ba, коэффициенттерін өзара жай сандар деп қарауға болады, өйткені егер

dba , >1 болса, онда (1.1) теңдіктен c –нің d –ге бөлінетіндігі шығады. (1.1) теңдеудің

173

екі жақ бөлігін де d –ге қысқартып, оны тиісті түрге келтіреміз. Егер dba , және c

саны d –ге бөлінбесе, онда (1.1) теңдеуді бүтін x пен y қанағаттандырмайды. Айталық

енді 1, ba , яғни a мен b өзара жай сандар болсын. Ол уақытта әрқашан да мен

сияқты бүтін сандар табылып, 1 ba болатындығы белгілі. Мұның екі жақ бөлігін

де c -ге көбейтсек, ccbca .

Бұдан іздеп отырған шешіміміздің cycx , екендігі көрінеді. Сөйтіп,

төмендегі қажетті қорытындыға келеміз.

Теорема 1.1 Егер 1, ba болса, (1.1) анықталмаған теңдеудің ең кемінде бір бүтін

шешімі болады.

Дәлелдеуі. Егер (1.1) теңдеудің ең кемінде бір бүтін шешімі болса, онда

сансыз көп бүтін шешімдері болатындығын көрсету оңай. Айталық, 0x мен 0y (1.1)-

нің бүтін шешімі болсын:

cbyax 00

x пен y қалған шешімдердің бірі десек,

0)()( 00 yybxxa

немесе

b

a

xx

yy

0

0 (1.2)

болады.

a мен b өзара жай сандар болғандықтан, b

a - қысқармайтын бөлшек. Олай болса,

(1.2)-ден

btxxatyy 00 ,

мұндағы t - кез келген бүтін сан. Дәлелдеу керегі де осы.

Теорема 1.2 Егер 0x мен 0y сандары (1.1) анықталмаған теңдеудің бір бүтін

шешімі және 1, ba болса, онда қалған сансыз көп шешімдері

atyybtxx 00 , (мұндағы ,3,2,1,0 t ) (1.2)

формулаларынан анықталады.

t -нің еріктілігіне байланысты, (1.2) формуланы тағы да мынадай түрде жазуға

болады:

atyybtxx 00 ,

Табылған (1.2) формула, (1.1) теңдеудің барлық бүтін шешімдерін табу үшін, оның

бір дербес шешімін білу жеткілікті екендігін көрсетеді.Үздіксіз бөлшектің қасиеттері (1.1)

анықталмаған теңдеудің қарапайым бір дербес шешімін табуға мүмкіндік береді.

Айталық,

kaaaab

a,,,; 210

174

b

a-нің үздіксіз бөлшекке жіктелуі болсын.

b

a бөлшегінің өзі k нөмірлі

k

k

Q

P лайықты

бөлшегін көрсетеді. Егер k

k

Q

P бөлшегі

1

1

k

k

Q

P-ге тетелес бөлшек болса, онда лайықты

бөлшектің 02 қасиеті бойынша 1

11 1

k

kkkk PQQP болады. Теңдіктің екі жақ бөлігін

де ck 1

1

-ге көбейтіп, bQaP kk , екенін ескерсек, cPcbQca k

k

k

k

11

111

болатынын табамыз. Егер соңғы теңдікті (1.1) мен салыстырсақ, (1.1)-нің ізделініп

отырған шешіміне келеміз:

101

1

0 1,1

k

k

k

kPcyQcx

(1.3)

Ал олай болса (1.1) теңдеудің шешімдерінің жалпы түрі

atPcybtQcx k

k

k

k

11

11,1 (1.4)

болады. Мұндағы ,3,2,1,0 t

Дербес шешім 00 , yx -ні тапқан кезде, a

b-ның үздіксіз бөлшекке жіктелуінен де

бастауға болады.

Мысал 1.1 Тұрғын үйді газбен қамтамасыз ету үшін ұзындығы 150 м болатын газ

құбырын жүргізу қажет. Бізде ұзындықтары 13м және 9м болатын құбырлар бар.

Қолдағы бар құбырларды кеспей 150 м газ құбырын жүргізу үшін ұзындықтары 13м және

9м болатын қанша құбыр қажет?

Шешуі. Айталық 13 м болатын х құбыр және 9м болатын у құбыр қажет болсын.

Енді теңдеу құрамыз. Теңдеуіміз мына түрде болады :

150913 yx

Енді 9

13 үздіксіз бөлшекке жіктейміз.

Ол мына түрде болады:

,4,2;19

13

Енді лайықты бөлшектерін есептеп алайық:

Кесте 1.1 - Лайықты бөлшектерді табу кестесі:

1 2 4

kP 1 3 13

kQ 1 2 9

Енді (1,3) формула бойынша теңдеуіміздің жалпы шешімдерін аламыз:

tytx 13450,9300 Мұндағы ,3,2,1,0 t

Жауабы: 8,6,35,34 yхtt

Мысал 1.2 334723 yx бірінші дәрежелі теңдеуінің жалпы шешімін табайық.

Шешуі. Мұнда

33,47,23 cba екені анық көрініп тұр.

175

47

23-тің үздіксіз бөлшекке жіктелуі

3,2,2;047

23 түрінде болады.

Лайықты бөлшектердің мәнін табайық:

47

23,

2

1,

1

0

2

2

1

1

0

0 Q

P

Q

P

Q

P

Демек, 47,23,2 11 QPk

(1.3)-ға сүйеніп, берілген теңдеудің дербес шешімін тапсақ:

331331

662331

2

0

12

0

y

x

болады.

Ал (1.4) формула бойынша жалпы шешімдерін аламыз:

ty

tx

2333

4766

Келесі үздіксіз бөлшектер теориясының 122 Dyx Пелль теңдеулерін шешуде

қолданылуын қарастырайық.

122 Dyx (1.5)

Алдын ала D бір санның квадратына тең болмасын деп жориық, ал егер 2dD

болса, онда (1) теңдеу

dyxdyxDyx 22

болғандықтан, сызықты теңдеулер жүйесіне жіктеледі:

1

,1

dyx

dyx немесе

1

,1

dyx

dyx

0,1 yx бірінші жүйенің, ал 0,1 yx екінші жүйенің шешімі болады. Бұған

қосымша D оң сан деп есептейміз, өйткені, егер D > 0 болса, D < 0 болады да, (1.4)-ді

1)( 22 yDx түрінде қайта жазуға болады. Ал бұл теңдеу 0,1 yx болғанда ғана

мүмкін болады. Сондықтан да келешекте D екінші бір санның квадратына тең емес оң

бүтін сан деп есептейміз.

Демек k жұп болғанда, (1.5)-дің ең кіші оң шешімі

kk

k

k aacaaaaQ

P,,,,,,; 1010

1

1

лайықты бөлшегі арқылы беріледі. Қорыта айтқанда, k - тақ болғанда (1.4) теңдеудің

оң шешімдері

,2,1,0,)1(

)1(

m

Q

P

kmk

kmk (1.6)

лайықты бөлшектерімен анықталады, ал k - жұп болса,

176

,2,1,0,)1(212

)1(212

m

Q

P

kmk

kmk (1.7)

лайықты бөлшектерімен анықталады.

Пелль теңдеуінің ең кіші оң шешімдері берілетін таблицалардың зор практикалық

маңызы бар. Осы күні D -нің 2-ден 1000-ға дейінгі барлық мәндері үшін осындай таблица

құрастырылған.

Тағы бір теңдеуді қарастырайық:

122 Dyx (1.8)

Егер D –нің үздіксіз бөлшегінің периоды caaaa k 010 ,,,; жұп санды 1k жұп

санды толымсыз бөліндіден тұрса, онда )1( kmk саны m кез келген сан болғанда тақ

болып қала береді. Сондықтан да (1.8) теңдеудің шешімі периодтағы 1k толымсыз

бөліндінің саны тақ болғанда ғана болады. Қалған оң шешімдері

,3,2,1,)1(2

)1(2

m

Q

P

kmk

kmk

бөлшектерімен анықталады.

Мысал 1.3 128 22 yx Пелль теңдеуінің ең кіші оң шешімін табайық.

Шешуі. 28 -ді үздіксіз бөлшекке жіктесек, ,10,3,2,3,10,3,2,3;528 болады.

10,3,2,3 периоды 4 толымсыз бөлінділерден тұрады, 4 жұп болғандықтан 24

127

3

3 Q

P

бөлшегі ең кіші оң шешімді анықтайды. Демек ізделініп отырған шешім .24,127 yx

Мысал 1.4 158 22 yx теңдеуін қанағаттандыратын x пен y -тің ең кіші оң

шешімдерін табайық.

Шешуі. 58 -ді үздіксіз бөлшекке жіктей отырып, ,14,1,1,1,1,1,1;758 екенін

табамыз.

Мұнда 14,1,1,1,1,1,1 период цифрларының санын көрсететін сан 7 - тақ,

сондықтан берілген теңдеудің бүтін шешімдері бар. Берілген теңдеудің ең кіші оң шешімі

13

99

6

6 Q

P бөлшегі арқылы анықталады, демек .24,127 yx

інігі к

Әдебиеттер тізімі:

1. А.Г.Курош. Курс высшей алгебры. М., 1971.

2. А.А.Бухштаб. Теория чесел. М., 1966

3. И.С.Соменский, Сборник задач по высшей алгебре. М., 1977.

4. А.У.Нурымбетов, М.К.Кадырбеков. Алгебра и теория чесел. Т.,2001.

5.М.П.Лельчук., И.И.Полевченко, Практические занятия по алгебре и теории чесел.

М.,1999.

Түйіндеме

Математикада диафанттық теңдеулердің алар орны ерекше. Теңдеуді қолданып

анықталмаған теңдеулердің және экономикалық есептердің шешімін табуға болады.

177

Аннотация

В математике диофанттное уравнения занимает особое место. С помощью

диофанттовых уровнения можно найти решения неопределенных уравнении и

экономических задач.

Abctract

In mathematics the diophantine eguation takes a special place. With the help of a

Diophantine eguation one can sind solutions to the uncertain economic eguations.

ӘОЖ 371.481.022

ҚБЖ 74.100

МОНТЕССОРИ ЖҮЙЕСІНДЕГІ МАТЕМАТИКАЛЫҚ АЙМАҚ

Сопбекова М.Б.

«БАҰО «Өрлеу» АҚ педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру

институтының Жамбыл облысы бойынша филиалының аға оқытушысы, Тараз қ.

Бұл жүйе негізінде бала математиканың базалық негізін сандармен және санаумен

таныспай тұрып-ақ ұғынады. Математикалық аймақта баланың салыстыру, өлшеу, реттеу

дағдыларын; нақты және логикалық ойлауды дамытуға арналған сенсорлық материалдар

жинақталған. Көрнекілігі мен нақтылығының арқасында осы бөлімнің Монтессори

материалдары балаларға қиын абстрактілі ұғымдар мен амалдарды ұғындыруға мүмкіндік

береді.

Математикалық материалдар 5 негізгі топтарға бөлінеді:

10-ға дейін тура және кері санауға үйрету;

1-ден 10-ға дейінгісандарментанысу;

сандар мен шамалардысалыстыру;

санның құрамын меңгеру;

көп мәнді сандармен танысу;

1000-ға дейінгі реттік санау;

қосу, азайту, көбейту және бөлу кестелерін, бөлшектерді бірте-бірте есте сақтауға

арналған материал.

Сандық зілтемірлер

Бұл ұзындықтары 10 см-ден 1м-ге дейінгі қызыл және көк кесінділер кезектесе

шектелген 10 ағаш зілтемір. Зілтемірлерді былай қолдануға болады:

өсу және кему ретіне қарай қойып шығу;

«ұзын», «ұзынырақ», «қысқа», «қысқарақ» ұғымдарын үйрене отырып

ұзындықтарын салыстыру;

бір зілтемірдің басқаларынан қанша кесіндіге ұзынырақ екенін анықтау;

ұзын зілтемірлердің ұзындықтарын ең кіші зілтемірмен өлшеуге болады;

егер зілтемірлерді бір-біріне айқастырып қойса, бала олардың ортасын тауып

үйренеді.

Зілтемірлерді қолданудың басты шарты – балаға әрбір сан заттардың белгілі бір

шамасын білдіретіні туралы ақпаратты жеткізу. Зілтемірлерді ретіне қарай, әрбір кесіндіні

қайта санай отырып қойып шығамыз, жанына сәйкес сандар жазылған кеспе қағаздарды

қоямыз. Баланың көзбен мөлшерлеуін «Осы зілтемірде қанша кесінді барын тап» ойыны

арқылы дамытуға болады. Зілтемірлер сандардың құрамын үйренуге арналған:

зілтемірлердің қанша кесінділерден тұратынын санаймыз (мысалы үш кесіндіден) да

178

ойланамыз, 4 кесінділік зілтемір шығу үшін қанша кесіндіні қосу керек. Зілтемірлердің

көмегімен балалар сенсорлық деңгейде дециметр ұғымымен танысады.

Жарғақ сандар

Сіздерге 1–ден 9–ға дейінгі сандар жазылған тақтайша қажет болады. Бала екі

саусағымен санды айналдырып сипауы, оның пішінін, жазылуы мен аталуын есіне

сақтауы тиіс.

Көршілерді тап

8 тіктөртбұрышты кеспе қағаздар. Әрқайсысы үш бөлікке бөлінген. Ортаңғы

бөлігінде нақты 2–ден 9–ға дейінгі сандар жазылған. Сондай–ақ 1–ден 10–ға дейінгі

сандар жазылған бөлек кеспе қағаздар да болады. Бала кеспе қағаздардың көршілерін

іріктеп алуы тиіс.

Ұршық

Қоршаулармен 5 бөлікке бөлінген екі жәшік қажет. Әрбір бөлікте 0-ден 9-ға сандар

белгіленген. Тағы да 45 есеп таяқшасы (ұршықтар) қажет болады. Бала әрбір ұяшыққа

тиісті таяқшаларды қойып шығады: 1 саны бар ұяшыққа – бір таяқша, 2 санына – екі

таяқша, ары қарай т.с.с. О саны бар ұяшыққа не себептен ешқандай таяқша салынбағаны

талқыланады. Осындай ойынды нөмірленген стақандармен және үрмебұршақпен де

өткізуге болады. Егер барлық үрмебұршақтар стақандарға дұрыс салынса, онда басқа

үрмебұршақ қалмайды.

Сандар мен дөңгелектер

1-ден10-ғадейінгісандар мен 55 қызыл дөңгелек. Бала сандарды ретімен қойып

шығады, сосын олардың астына бағаналап дөңгелектердің сәйкес санын қояды. Сонда

көзге байқалатын баспалдақтар пайда болады. Осы материал арқылы жұп және тақ

сандармен таныстыруға болады.

Ондық жүйемен танысу

Егер бала 10-ға дейін санай алатын болса, ол ары қарай да санауды үйрене алады.

Бірлік –бұл кішкентай моншақ, егер бала өз қолымен білікке енгізген он моншақ–

бірліктерді алсақ, онда ондық пайда болады. Жүздік–он біліктен тұратын шаршы, ал бір–

біріне біріктірілген шаршылардан жасалған текше – жүздіктер.

Метр, сантиметр, дециметр, миллиметр

Бала сызғыштың және метрдің көмегімен түрлі заттарды (қағазды, кітапты, айнаны

үстелді, т.б.) өлшейді. Қағаздан бойөлшегішжасауға және баланың бойын қайта–қайта

өлшеуге болады.

Килограмм, грамм

Еденге қоятын және тұрмыстық таразылар арқылы түрлі заттарды өлшейді.

Алтын материал

Осы материал арқылы қосу, алу, көбейту мен бөлу әрекеттерін ұғындыру тиімді.

Алтын түстес 100 моншақ, 45 моншақтары бар білік, 10 шаршы – моншақтардан құралған

жүздіктер,моншақтардан құралған 1 текше, 1-ден 9000-ға дейінгі сандар жазылған кеспе

қағаздар. Бала 1, 10, 100, 1000 шамалармен танысады және алтын материал арқылы бұл

жиынтықты – бірліктерді бірліктерге, ондықтарды ондықтарға, жүздіктерді жүздіктерге,

мыңдықтарды мыңдықтарға тізуді үйренеді. Сосын осы сандар жазылған кеспе

қағаздарды игереді де, шамалар мен таңбаларды салыстыра бастайды. Енді сол алтын

материалда қосу, азайту, көбейту мен бөлуді көрнекі түрде меңгеруге болады.

Ақшаны ұсақтау

Нақты ақшалармен де картоннан жасалған үлгілермен де ойнауға болады. Бала

ақшаны санап, ірі ақшаны тиындармен ұсақтауды, артығын қайыруды үйренуі керек.

Жиынтықты біріктіру

179

Бірнеше бау мен әртүрлі көлемдері шағын геометриялық фигуралар дайындаңыз.

Бала үстел үстіне бірнеше үшбұрыштарды қойып, оларды баумен «сызып» шығады.

Сосын шаршыларды, шеңберлерді қойып, оларды да баулармен біріктіреді.

Қосуға арналған тақтайша

Тақтайша 18 текше бойынша 11 көлденең бөлікке бөлінген Ең жоғарғы қатар 1-ден

19-ға дейінгі сандармен нөмірленген. Тағы да 9 көк жолақ (алғашқы қосылғыш) пен 9

қызыл жолақ (екінші қосылғыш) бар. Олардың барлығы әртүрлі ұзындықта – 1 см-ден 9

см-ге дейін және нөмірленген. Қосу үшін, мысалы 4+5 қосу үшін, біз 4 см көк жолақты

алып тақтайшаның жоғарғы қатарына көлденең қоямыз. Оның соңынан «5» қызыл

жолағын қоямыз. Сөйтіп жоғары қатарға қараймыз – жолақ қандай санға аяқталған – 9-ға.

Яғни, 4+5=9.

Сеген тақтайлары

Екі тақтай бес бөлікке бөлінген. Әр бөлігінде 10 саны жазылған. 1-9 аралығындағы

сандармен кестелер қосымша беріледі. Осы құрал арқылы балалар 11-ден 19-ға дейінгі

сандармен танысады жәнеоларды белгілі бір сандармен және моншақтармен

байланыстырады.

Үлестер мен бөлшектер

Қызыл түсті бүтін1-ден 1/10-ге дейінгі дөңгелек-бөлшектер қажет. Бала екі жартыдан

бүтін бір дөңгелек, үш, төрт, т.с.с. бөлшектерден құрастырып жаттығады; осы

бөлшектерді бір-бірімен салыстырады: 1/2 көп пе әлде 1/5 көп пе. Біртіндеп бөлшектердің

шамасын таңбалардың ара қатынасымен белгілейді. Бөлшектердің атауларымен танысып,

салыстыруға, жазуға, арифметикалық операцияларды фракциялармен орындауға үйренеді.

Қолданылғанәдебиеттер:

1. «Қазақстан Республикасы мектепке дейінгі білім беру ұйымдарының оқу-тәрбие

үдерісіне М.Монтессоридің педагогикалық жүйесін енгізу бойынша әдістемелік

нұсқаулық» Алматы, 2013

2. Мария Монтессори: Помоги мне сделать это самому

3. Е. Хилтунин упражнения с Монтессори– материалом

4. http׃//www. montessori –material.ru

Аңдатпа

Бұл мақалада кіші жастағы балаларға математиканы үйретуде қолданылатын

М.Монтессори жүйесіндегі жаттығулар үлгілері қарастырылған.

Аннотация

В данной статье рассматриваются упражнения для маленьких детей по математике в

системе М.Монтессори.

Resume

In this article are considered exercises for young children in mathematics in the Montessori

system.

180

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ

ӘОЖ: 801

К 62

А 14

ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУ САЯСАТЫ АЯСЫНДА БӘСЕКЕГЕ

ҚАБІЛЕТТІ МАМАНДАРДЫ ДАЯРЛАУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ

Абжапарова А.С., Керімбекова Н.С.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Сөздің басын «Ел боламын десең, бесігіңді түзе!» деген халық даналығынан

бастағым келеді. Кез келген елдің болашағы - жастардың қолында! Жастарға білім беруде,

жастарды тәрбиелеуде Махмұд Қашқари атамыз айтқандай «Тәрбие басы - тіл» демекші

тіліміздің де ел болуымызда ойып тұрып орын алары шындық. Қазақ халқы ежелден тіл

мәселесіне ерекше мән беріп, жоғары бағалаған. Адам тұлға болып қалыптасуында өз ана

тілін жетік білуімен қатар, қазіргі заман өзге тілдерді білуді де талап етіп отыр. Бұл талап

жеке тұлғаға да, қоғамға да пайдалы болмақ. Ата бабамыздың «Жеті жұрттың тілін біл,

жеті түрлі ілім біл» - дегені дәл қазіргі заманға, дәл біздерге айтылғандай![1].

XXI ғасыр боймен емес, оймен жарысатын ғасыр. Ойды дамыту көптілділікті қажет

етіп отыр. Қазіргі уақытта еліміз 30 елдің қатарына қосылуда ерен еңбектер жасап жатыр.

Білім беру саласында өзге мемлекеттермен қарым қатынас жасау барысында көптілді

соның ішінде, үштілді меңгеріп, болашақ жас ұрпақты мектеп қабырғасынан үштілді

біліммен оқытып шығару еліміздің ең басты міндеттерінің бірі болып отыр. Осы орайда

президентіміз Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кемі үштілді болуы,

қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгеруі тиіс» деген болатын [4].

Қазіргі таңда еліміздің шет мемлекеттермен қарым қатынасы күн өткен сайын

артып келеді. Көптілді меңгеру мемлекетіміздің ары қарай жетілуіне, халықаралық

байланыстарың дамуына маңызды қадамдардың бірі. Елбасымыз өзге мемлекеттермен

қарым қатынас жасау барысында ұлттық тіліміз ретінде - қазақ тілін, ұлтаралық тіл

ретінде - орыс тілін, әлемдік тіл ретінде - ағылшын тілін меңгерген ұлт тәрбиелеу,

бәсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсетті. Тілді меңгеру барысында

елімізге өзге тілдерді оқытуға да болар еді, дегенмен жоғарыда аталған тілдер сұранысқа

ие, әлемдік қақпаны ашатын, кілт болып отыр [3].

Мектеп табалдырығынан шәкірттерді үштілді саясат бойынша білім беру, жоғарғы

оқу орындарында үштілділік қолға алынып, көптілді топтар ашылып, білім деңгейі едәуір

биік деңгейге көтеріліп жатқаны қуантарлық жәйт. Тіл деген жәй ғана ақпарат алмасу

құралы ретінде көрінгенімен, сол арқылы адамның рухани байлығын, тарихын білуде

үлкен рөл атқарады. Сонымен қатар мемлекетіміздің жоғарғы оқу орындарында

студенттерді білім алу барысында жан жақты дамыту үшін, болашақ маман даярлап шығу

үшін, студенттерге шет елдерге барып білім алуға мүмкіндік жасалған. Әрине, ондай

мүмкіндіктерді пайдалану тағы да көптілділікті талап етеді. Сол елдің тілін білу арқылы,

ол елдің мәдениетімен, тарихымен және білім саласындағы жаңалықтарымен танысу

арқылы өзіңді тұлға ретінде дамыта отырып, болашақ маман ретінде, оқушыларды

тәрбиелеу барысында үлкен мүмкіндіктерге ие боласын [4].

Президентіміз Н.Ә.Назарбаев жылдағы жолдауында «Тілдердің үш тұғырлығы»

мәдени жобасын іске асыруды жеделдету керектігін айтқан болатын. Сонымен қатар

көптілді меңгере отырып, ұлттық тіліміз қазақ тілін де ары қарай дамытып, тілді меңгеру

барысында ұмыт болмауын қадағалау туралы да айтып кеткен болатын. Осы орайда

181

көптілді білім беру саясаты енгізілгеннен кейін, халық арасында қарсы пікірлер де

айтылғаны шындық [4].

Өзге тілді меңгергенімізбен біздің мемлекеттік тіліміз ұмыт болмайды. Өзге тілдер

қазақ тілінің дамуына нұқсан келтірмейтінін, қазақ тілімен бәсекеге түсе алмайтынын

халқымыз түсінсе екен деймін. Жаһандану заманында әлемдік мемлекеттермен қатарлас

болуымыз үшін, әлемдік эканомикаға кірігуіміз үшін көптілділік қажет деп білемін.

Дамыған мемлекеттермен қатар тұрып, өз орнын ойып тұрып алатын мемлекет болуға

біздер лайықтымыз! Сонымен қатар ел тарихының, ел мәдениетінің өшпеуіне

атсалысуымыз қажет. Кешегі Абайдың «Абай жолын», бүгінгі Мұхтардың, Мұқағалидың

өлеңдері өзге тілге аударылмағанда, қазақ деген елдің тарихы сонау тереңде жатқанын,

құнды мәдениеті бар екенін, ел мақтанатын аға әпкелеріміз бар екенін шет елдіктер білер

меді? Тілдің арқасында әлемге танылуға үлкен мүмкіндік аламыз. Тек бір қынжылатын

жәйт, қазіргі таңда үштілді жетік меңгерген, болашақ ұрпақты тәрбиелейтін мамандардың

аздығы. Бірақ күн өте келе еліміздің мақтанышы болатын, білімді, тәрбиелі, бойында

адами құндылықтарды қалыптастырған мамандар көп боларына сенімім мол.

«Тілі бірдің - тілегі бір» демекші мынау бейбіт заманда тыныш, тату - тәтті өмір

сүргенге не жетсін, шіркін! Сөзімді қорытындылайтын болсам, Елімнің болашағы мен

үшін маңызды. Әрбір жастың жүрегінде, көкейінде «Елім мен үшін не істейді? емес, Мен

елім үшін не істей аламын? – деген ұғым тұрса, еліміздің болашағы жарқын, әрі,

болашаққа деген қадамы нық болар еді! Болашаққа бастар жолда, әрбір жас, яғни, біздер

елім үшін деп ерінбей еңбек ететін, намысты қолдан бермейтін, нағыз патриот жастар

болуымыз қажет

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жарықбаев Қ. Аталы сөз. – Алматы: «Жалын», 1980ж.

2. Назарбаев Н.Ә (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.

– Астана, 2007ж.

3. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері. - А, 2008ж.

4. Ақиқат. 2011ж. №5 «Қазақ тілін білу – әншейн бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың

Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі.

Аннотация

Үштілді білім беруді дамыту саясаты аясында болақшақта бәсекеге қабілетті

мамандарды даярлаудың тиімді жолдары қарастырылған.

Аннотация

Рассмотрены эффективные способы подготовить в будущем конкурентно

способных специалистов в трехъязычное стратегия развития образования.

Annotation

Effective ways to prepare in the future competitive specialists in the three-lingual

strategy for the development of education.

182

ӘОЖ: 39.01.75

ҚАЗАҚСТАН ЭНЕРГЕТИКАСЫНЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ОНЫҢ

БОЛАШАҒЫ

Байсеркеева Л.С., Дауылбаева Г.Б.

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан энергетикасы — электр энергиясы мен қуатын өндiру және электрмен

жабдықтау жүйесi, ұлттық экономиканың өндiрiстiк және әлеуметтік инфрақұрылымындағы

маңызды сала әрi өнеркәсiптiң басқа салаларын дамытудың басты базасы.

Кеңестiк билiк дәуiрiне дейiнгi кезеңде өндiргiш күштердiң даму деңгейi төмен

болуы себептi оның энергетикалық базасы Қазақстанда тым кенже қалды. Деректер

бойынша, қазақ жерiнде барлық электр станциялардың қуаты 2,5 мың кВт/сағ-тан аспаған,

оларда жылына 1,3 млн. кВт/сағ электр қуаты өндiрiлген.

Кен кәсiпорындарына қызмет көрсету үшiн ұсақ локомобильдi немесе екi тактiлi

мұнай электр станциялары қолданылған. Успенск сияқты кенiштiң барлық электр қуаты

32 кВт болған, ал Спасск зауытында 455 кВт-тан аспаған. Тек 6 қалада ғана қуаты шағын

қалалық электр станциялары болған.

Қазақстан энергетикасының даму жолы алты негізгі кезеңдерге бөлінеді. Бірінші

кезең 20-шы жылдарды қамтиды. Ірі кәсіпорындар (Орталық Қазақстанда Қарсақпай мыс

балқыту зауыты, Шығыс Қазақстанда Глубокое мыс балқыту зауыты және басқалар)

үшін электр стансалар салынды.

Екінші кезеңде (30-шы жылдар) Қазақстан өнеркәсібі күшті дамыды. Ірі өнеркәсіптік

кәсіпорындармен бірге сол уақыт бойынша қуатты электр стансалар да салынды. 1934

жылдыңбасындареспубликадабарлықэлектрстансалардыңжиынтыққуаты 60 МВт-қажетті.

Үшінші кезең соғыс жылдарын қамтиды. Өте қиын жағдайда 1942 ж. сол кездегі ірі

жылу электр станса Қарағанды МАЭС-1 (Мемлекеттік аудандық электр станса) —

Қазақстанда бірінші аудандық электр станса іске қосылды. Сол 1942 ж. екінші ірі жылу

электр станса — Ақтөбе ЖЭО-ғы тапсырылды. 1943 ж. Петропавл ЖЭО-1, 1944 ж. Текелі

ЖЭО-1 және Шымкент ЖЭО-1 істей бастады. 1944 ж. Алматыда каскадтың бірінші СЭС-ы

іске қосылды.

Бұл жылдары электр стансалар қуаты 1,8 есе өсіп 382,5 МВт-қа жетті, электр өндіру

1,83 есе өсіп 1 млрд.кВт.сағ-тан асты.

Төртінші кезең: 1946-1960 жылдарды қамтиды. Электр стансалар қуаты 6,5 есе өсті

де 1960 жылдың басында 2,53 млн.кВт-қа жетті. 1952 ж. Өскемен СЭС-ы (Ертіс өзенінде)

жіберілді, 1960 ж. Бұқтырма СЭС-ның бірінші кезегі іске қосылды. 1959 ж. Алматы СЭС-

лар каскады салынып бітті. Сонымен қатар жылу электр стансалары қарқынды гұрде

дамыды. Олардың ең ірілерін ғана атаймыз. 1947 ж. Өскемен ЖЭО, онда Қазақстанда

бірінші рет жоғары қысымды жабдықтар қондырылды. 1952 ж. Жезкдзған ЖЭО және

Жамбыл ЖЭО-3, 1956 ж. Лениногор ЖЭО және т.б. іске қосылды.

Бесінші кезең — едәуір жоғары көрсеткішті энергетика кезеңі.

1959 жылдан бастап республиканың энергетика шаруашылығында сапалық және

мөлшерлік өзгерістер бастадды. 1958 жылдан 1968 жылға дейінгі онжылдықта электр

стансалар қуаты 3,3 еседен артық есті. Осы уақытта 18 жылу электр стансалар салынып

бітті, оның ішінде Петропавл ЖЭО-2 (1961), Алматы МАЭС (1962), Жамбыл ЖЭО-4

(1963), Павлодар ЖЭО-1 (1964) ж.б. Осы кезде салынған электр стансалар жоғары және

аса жоғары қысымды ірі қондырғылармен жабдықталды.

Алтыншы кезең — бірегей электр стансалар және дүние жүзінде болмаған аса жоғары

кернеулі электр жеткізу желілерін салу кезеңі. Осы кезде Екібастұз МАЭС-ы салынды.

183

Оның электр энергиясын тұтынушыларға жеткізу үшін дүниеде тәріздесі (аналог) болмаған

Барнаул—Екібастұз— Қостанай—Көкшетау—Қостанай—Челябинск кернеуі 1,15 млн.кВ

айнымалы.

Қарастырылған уақыт аралығында Қазақстанның отын-энергетикалық теңестігі

көмірсутек шикізатының негізінде құрылады.

ҚР-ның электр энергетикасы секторын қайта құру негiзiнде электр энергетикасы

нысандары түрлi меншiк иелерiнiң қолына көштi:

• iрi электр станциялары шет елдiк компанияларға тиесiлi;

• кернеуi 220 және одан жоғары кВ электр тораптарын басқару;

• диспетчерлеу, т.б. мәселелердi шешу мiндеттерi электр тораптарын басқару

жөнiндегi қазақстандық компания — KEGOC-қа жүктелдi;

• кернеуi 110 және одан төмен кВ электр тораптары бұрынғы энергетика жүйесi

шеңберiнде таратушы электр компанияларының басқаруында;

• электр қуатын өндiрушiлерден сатып алу және оны тұтынушыларға сату мiндетi

Электр қуаты рыногiнiң қазақстандық операторына жүктелген.

Электр энергетикалық тәуелсіздікке жету үшін біздің Республика Батыс және

Оңтүстік Қазақстанда қосымша энергия көздерін салу қажет және Солтүстік Қазақстан

электр стансаларынан тапшы Оңтүстік Қазақстан алқабына электр энергияны көбірек

жеткізізу үшін Солтүстік-Онтүстік электр беру желісін салу керек.

Сыртқы нарыққа бейімделу Қазақстан экономикасының Батысқа колониалдық отын-

шикізаттың тәуелділігі емес, ол тек Қазақстан экономикасының табиғат сыйлаған зор

мүмкіндікті тиімді пайдаланып халықаралық еңбек бөлісуге қатынасу қажеттілігін

көрсетеді.

Республика энергетика саласында 448 су қыздыратын және энергетикалық

қазандар пайдалануда, оның 247-сі көміртозаңды. Барлық көміртозаңды қазандар

күлұстағыш қондырғылармен жабдықталған, олардың 90%-нің жобалық күлұстағыш

деңгейі 93-тен 99,5%-ке дейін. 1995 жылы зиян заттарды ауаға шығару 1213 мың тонна

болды, ол бұрынғы жылдардағы деңгейден төмен және мыналарды көрсеткен жөн

болар:

• отынсапасыныңнашарлауы;

• отын теңестігінде табиғи газ үлесінің азаюы;

• электр энергия өндірудіңтөмендеуі;

• күлұстаудеңгейі 97%;

• азот тотықтарынұстаудеңгейі 14%;

• күкірттотықтарынұстау — 6% болды.

Зиянды заттардың көрші мемлекеттер шекарасынан өтіп, олардың ауасын және

жерін ластауы халықаралық мәселе болуы мүмкін, сондықтан Қазақстанның шекара

арқылы тасымалдау бойынша Еуропалық келісімге қосылғаны жөн.

Қазақстандағы электрмен қамдаудың келесі 10 жылдағы дамуы екі маңызды

фактормен анықталады. Олардың біріншісі — ұзақ кезеңде электр энергияға сұраныстың

"басылыңқы" дамуы. 1990 жылы болған жүктеме максимумына 2001 жылдан бұрын

жете алмайтынымызды есептеулер көрсетеді. Екінші фактор — қаражат жетіспеулігі.

Екі жағдай жаңа станцияларды салуды емес, істеп тұрғандарды қайта техникалық

жабдықтауға үзбей итермелейді.

Су электр станциясы - электр генераторын айналдыратын гидравликалық турбинамен

су ағынының механикалық энергиясын электр энергиясына түрлендіретін электр

станциясы. Қазақстандағы ең алғашқы СЭС 1902 жылы Зырян кенішін энергиямен

қамтамасыз ету мақсатында Тұрғысын өзенінде салынды. Оның қуаты 1 мың кВт болды.

Жақын арадағы болашақта жоспар бойынша Солтүстік Қазақстанда Семей СЭС-ы,

Оңтүстік Қазақстанда Кербұлақ және Мойнақ СЭС-ы салынуы керек.

184

Энергетика бүгінде әлемдік өркениеттің мыңызды қозғаушы күшіне айналып отыр.

Адамзаттың XXI ғасырдағы тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуде

және энергетикалық сұраныстарын қанағаттандыруда ядролық энергетика айтарлықтай

үлес қосуға тиіс. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғанындай, Қазақстанда ядролық

энергетиканы қолданбастан жақын және алыс болашақта энергетикалық кілтипандарды

шешуге болмайтын сияқты. Қазақстан энергетикасы ерте ме, кеш пе, әйтеуір осы жолды

таңдары анық. Бұл ретте көмірсутегімен салыстырғанда атом энергетикасының үлкен

экономикалық тартымдылығы шешуші рөл ойнауы тиіс. Алып қорлары барына

қарамастан уақыт өте келе көмірсутегі энергия тасымалдағыштарының сарқыла

бастайтыны, сондай-ақ парникті шығындыларды шектеу мен қоршаған ортаны қорғау

бойынша халықаралық стандарттарды сақтауға байланысты экологиялық құрамдас

бөліктері де соған итермелейді.

Электр торап дегеніміз электр энергияны жеткізу және тарату үшін керек электр

қондырғылар жиынтығы, ол стансашалар (подстанции), тарату құрылғылары, ток өткізгіштер,

белгілі аумақта істейтін ауалық (АЖ) және кабельдік электр жеткізу желілерінен тұрады.

Электр тораптардың негізгі міндеті тұтынушыларды электрмен қамтамасыз ету. Электр

тораптары электр қабылдағыштарды және тұтынушыларды электр көзіне қосады. Бұл электр

қабылдағыштар саны көп және олар орналасқан аумақ үлкен болғандықтан едәуір күрделі

мәселе.

Электр тораптарының екінші міндеті электр энергияны өндірген жерден тұтынатын

жерге жеткізу. Көп жағдайда энергия көздері (көмір, мұнай, газ, су қорлары) тұтыну

орталықтарынан — зауыттардан ел мекендерінен және т.б. алыста орналасқан.

Электр тораптарына қойылатын негізгі талап — ол тұтынушыларды айтарлықтай сенімді

электрмен қамдауды және электр энергияның қажетті сапасын қамтамасыз ету.

Қазақстанның алқаптық электр тораптары бойынша тұтынушыларға электр энергияның

50%-тейі жеткізіледі. Республика аумағында елді мекендердің шашыраңқы орналасуы

алқаптық электр тораптардың экономикалық тиімділігін төмендетіп пайдалануды

күрделендіреді, жұмыс тәртібін нашарлатады және электр энергияның үлкен тәсілдемелік

ысыраптарына алып келеді.

Тарату тораптарының негізгі көлемі 70-80 жылдары пайдалануға берілген, қазіргі кезде

олардың үлкен бөлігінің техникалық күйі нашар.

Тарату тораптары бойынша электр энергияның айтарлықтай мөлшері жеткізілетін ескере

отырып, бұл тораптардың дамуына және олардың техникалық күйіне электр энергетиканы

дамыту стратегиясын жасағанда ерекше көңіл аудару қажет. Тарату тораптарының

көрсеткіштерін және сенімділігін қажетті деңгейде болуын қамтамасыз ету керек.

Әдебиеттер тізімі:

1. К. Дүкенбаев. Қазақстан энергетикасы. Нарықтық қатынастар – Алматы: Ғылым,

1998.-350б.

2. Ж.Ж. Жатқанбаев. Экология негіздері. Оқулық- Алматы:”Зият”. 2003.-212б.

3. "Қазақстан Республикасы Энергетика және минералды ресурстар министрлігінің

мәселелері" ҚР Үкіметінің 2001 ж. 25 қаңтардағы № 133 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2001, № 3,

37- бап).

4. "Қазақстан Республикасы Энергетика және минералды ресурстар министрлігінің

Геология және жер қойнауын пайдалану комитетінің мәселелері" ҚР Үкіметінің 2004 ж.

28 қазандағы № 1107 қаулысы (ҚР ПҮАЖ, 2004, № 39, 518-бап).

5. Ә. Бейсенова, А. Самақова және т.б. Экология және табиғатты тиімді пайдалану. –

Алматы,2004.

6. Қазақ энциклопедиясы, 5 том

185

Аннотация

Бұл мақалада Қазақстан энергетикасы — электр энергиясы мен қуатын өндiру және

электрмен жабдықтау жүйесi, ұлттық экономиканың өндiрiстiк және әлеуметтік

инфрақұрылымындағы маңызды салалары мен өнеркәсiп салаларын дамытудың басты

базасы қарастырылған.

Аннотация

В этой статье рассмотрено энергетическая промышленность Казахстана и основные

источники системы электроэнергетики, энергоснабжения. Развития ключевых отраслей

промышленности и промышленных секторов инфраструктуры экономики.

Annotation

In this article, Kazakhstan's energy industry is the main source of energy, electricity and

energy systems, the development of key industries and industrial sectors of the industrial and

social infrastructure of the national economy.

БІЛІМ БЕРУДІ МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУДАҒЫ ҮШТІЛДІЛІКТІҢ МАҢЫЗЫ

Оралбекова Ж.А.

Әбдірахман Әйтиев атындағы орта мектебі, Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы

Тіл – халықтың ең негізгі байлығы. Қазір заман талабына сай үш тұғырлы тіл

саясатын бәріміз де қолдаймыз.

Тіл білу – байлық. Әсіресе, өркениетті еліміздің дамуына үлес қосқымыз келсе, көп

тілді игерген азаматтарға қарап қуанатынымыз да белгілі. Үштұғырлы тіл өмірдің

қажеттілігі. Бұл бүгінгі елдің тыныс-тіршілігін айқындайды және жалпыға ортақ қалыпты

норма болып саналады. Үш тілді қатар меңгеру бәсекеге қабілетті ел азаматының міндеті.

Қазақстанның білікті, білімді әр азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық

ағынына ілесу ағылшын тілін үйренуге жетелейді.Бұл орайда орталықта тіл үйренем

деушілер қазақ тілімен қатар ағылшын тіліне де үйреніп жатыр. Бұл бәсекеге

қабілеттілікке ұмтылудың ең алғашқы сатысы болып саналады. Өйткені қазіргі уақытта

бірнеше тілді меңгерген азаматтардың қай ортада жұмыс істесе де жолы ашық. Ағылшын

тілін білген адам, болмаса кадрдың еңбек нарығындағы бағасы өседі. Бүгінде елімізде

жұмысқа қабылдағанда ағылшын тілін білетін жастарға ерекше құрметпен қарайды. Ал,

кейбір шетелдік компанияларда бұл тіпті талап ретінде қарастырылып жатқаны өтірік

емес. Бесаспап, яғни әмбебап маман болам десеңіз, өз ісіңіздің іскері болам десеңіз оған

ағылшын тілінсіз айналып бару мүмкін емес. Мемлекеттік тіл мемлекет өмірінің барлық

саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін, орыс тілі ұлтаралық қатым-

қатынас тілі, ал ағылшын тілі әлемдік экономикаға, әлемдік қауымдастыққа кірігуімізге

қызмет етуде.

Мен өз тәжірибиемде химия пәнін ағылшын тілінде өткізілетін болса, оқушының

үлгеріміне кедергі жасайды деген ұстанымда болған едім. Осы ағылшын курсын оқу

барысында өз ойымды түбегейлі өзгерттім...

К.Ушинский: «Бала - балқытылған алтын, оны қандай қалыпқа құйып, қандай мүсін

жасаймын десе де, мұғалімнің өз қолында», - деп айтқандай үштілді оқыту - жас ұрпақтың

білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашылатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз

қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.

Ушинскийдің әдемі бір сөзі бар «Мұғалім үйренуді тоқтатақан кезде өледі» деген.

Себебі, әр мұғалім өз білімін тоқтаусыз үнемі жетілдіріп отыруы керек. Әрине, мектепте

186

жұмыс істейтін әр мұғалімнің жоғары оқу орнын бітірген стандарттық талапқа сай білімі,

кәсіби шеберлігі бар. Сабақтарында жақсы өткізіп балаларменде жақсы қарым - қатынаста

болатыны анық. Десекте, мұғалім тек өз пәнін ғана біліп қана қоймай, сол пәнге жақын

жатқан білім салаларынан, қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларынан білімді болуы, қазіргі

саясатқа, экономикағк және тағы басқа бағдар ұстауы керек екендігін түсінді. Ол

үштілділікті дамыту, үш тілде сабақ беруді енгізу.Бұл сонымен қатар, болып жатқан,

болатын және ҰБТ-мен байланысты күтіліп отырған өзгерістер (трансформация).Тұрақты

түрде өзін-өзі жетілдіру және дамыту- уақыт талабы. Мемлекетіміз мұғалімдердің білімін

жетілдіру үшін мол мөлшерде қаржы бөліп, оған зор маңыз беруде. Қазіргі таңда жүздеген

мұғалімдер өз білімдерін жетілдіруде. Бұл өте жақсы. Ал ең жақсысы сол алған білімдерін

бір орында тоқтап қалмай әрі қарай жетілдірсе және балаға жеткізе білсе, әріптестерімен

бөлісе отырып семинар, тренинг, әңгімелер жүргізсе және бірлесе жұмыс атқарса тамаша

болары анық. Оқушы сыныпта оқып, дами алады. Бұрынғы дәстүрлі білім беруде мұғалім

90 пайызын өзі айтатын еді, ал қазір бұл парадигма өзгеруде. Қазір біз мұғалім сабақтың

тек 10-15 пайызын ғана алып, қалған 80-90 пайызын оқушыларға беруіміз керек. Міне

осындай бөліністерде біздің оқушылар өз бетінше білім алуға, ойлануға, ізденуге

үйренеді. Бүгінгі таңда қосымша материалдарды көптеген сайттардан алуға болады.

Соның жолын оқушыларға нұсқау беру арқылы көрсетіп, жетелеп отыруымыз керек.

Сонымен қатар біз сыныпта бақылау жасап, өзімізге өзіміз мониторинг, рефлексия

жүргізіп, яғни өзімізге өзіміз талдау жасай аламыз. Рефлексия жасай отырып өзімізге

талдау жасап қате кеткен тұстарымызды анықтаймыз. Басқаларды бақылай жүріп,

үйренуге асық болуымыз керек. Табыс өзінің ісін жақсы көретін адамға келеді емеспе?

Сондықтан табысты болу үшін үнемі ізденісте болуымыз керек.

21 ғасыр мұғалімі қандай болу керек? Менің ойымша алдымен адамның жан дүниесін

түсіне білетін, адами қасиеті мол болу керек. Себебі алдымызда отырған әр баланың

мінезі әртүрлі болғандықтан, сол баланың жүрегіне жол таба алатын, балардың пікірі мен

ойын тыңдай білетін және әр ойдың құнды екендігін айта алатын, балаға жеке тұлға

ретінде қарайтын және азғантай болсада өз пәнін ұнатқыза алатын болуы керек. Ол үшін

мұғалім жан-жақты, қиялы ұшқыр, түсінігі мол, оқушылармен жақсы орта жасай білетін

болса, онда мүндай ұстаздыды оқушылар жақсы көретіні анық. Ұстаз - ол әртіс, бірақ

оның тыңдаушылары мен көрермендері оған қол соқпайды. Ол болмасты болдыруға,

мүмкін еместі мүмкін етуге жаралған жан.

Біз еліміздің тірегі, мемлекетіміздің беріктігі өзіміздің қолымызда екенін айқын

түсінеміз.

Келешектің кепілі – білім беру ісіне ерекше көңіл бөліп, отандық білімді жаңа сатыға

көтеру, Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Жолдауын бұлжытпай орындау, жаңа технологияны

игеріп, үштілдікті меңгерсек, өркениетті озық елдердің бірі – біз боламыз деп сеніммен

айта аламын! Ойлану сұрақтарына келер болсам: мұғалімдер сабақта қазақ, орыс және

ағылшын тілдерін қалай қолдану қажет? Бұл әрине әр мұғалімнің өз тәжірибесіне сәйкес

қолдану қажеттелігі. Оқушыларға қиын болмау үшін бірінші мәтінді ана тілінде түсіну,

орыс тілінде аудара отырып, ағылшын тілінде мағынасын ашу. Химияны ағылшын тілінде

оқыту барысының тиімділігі жоғары. Өйткені көптеген ұлы ғалымдардың еңбектері мен

қолжазбалары ағылшын тілінде жазылған. Ағылшын тілін жақсы меңгерген оқушы

ғалымдардың еңбектерін сабақ барысында қолдана алады. Шет елдердің соңғы

жаңалықтарын оқушыларға айта отырып, сол жаңалықтарды жасау біздің оқушылардың

қолынан да келетіндігін баса айта отыру.

Бүгінгі жаңартылған білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді

меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-

деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып,

әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын,

187

жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты

мақсаттардың бірегейі болып отыр.

Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына

апарар басты баспалдақтардың бірі.

Көптілді білім беру – мектептегі оқу пәндерін екі немесе одан да көп тілде оқыту,

жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым

құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін ең басты қажеттілік.

Көптілді білім беру – көптілді тұлғаны қалыптастырудың негізі. Қазіргі кезде қоғамдық

қатынас жағдайында тұлғаның қалыптасу деңгейі көбінесе адамның өзін-өзі жүзеге асыра

алуына, бәсекеге қабілеттілігіне және әлеуметтік ұтқырлығына тікелей байланысты.

Ғылыми әдебиетте «көптілді білім беру - бұл мектепте оқу пәндерін екі немесе одан

да көп тілде аудармасыз оқыту» деген ұғым қалыптасқан. Бірақ іргелі білім негіздерін

меңгеру болашақтағы түбегейлі мақсат болғандықтан, көптілділіктің «туын» көтеріп,

стандарт мазмұнын білім алушыларға толығымен жеткізу, одан оң нәтиже алу артқы

шекте қалып қалмауы әдістемелік ізденістерді талап етеді. Олай болса, аудармасыз оқыту

мәселесі тәжірибеде толығымен дұрыс нәтижеге жеткізіп жатыр деп айта алмаймыз.

Қазақстанның бүгінгі жағдайында оқушылар білім мазмұнын жетік меңгеру үшін білімді

оқыту тілінде қабылдауы тиіс.

Соның негізінде екінші тілді меңгере алады. Ал аудармасыз оқыту- көптілділікті

дамытудың келесі сатысы.Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі

пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр.

Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық

байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана

шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы

тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін

дамытуды мақсат етудеміз.

Өз іс-тәжірибемде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын

технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Оқушыларды

ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың

коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз

болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар,

тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша

деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.

«Қазақстан әлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де: қазақ тілін – мемлекеттік тіл

ретінде, орыс тілін – ұлтаралық қатынас тілі ретінде және ағылшын тілін – жаһандық

экономикаға нәтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы

керек».

Н.Ә. Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан»

Мен Бриджит Гудманның «Үш тіл - білім берудегі ресурс» тақырыбындағы дәрісін

тыңдадым. Бриджит Гудман, Назарбаев Университеті Жоғары Білім беру Мектебінің

көптілді білім беру саласы бойынша доценті. Бриджит Гудман өткізген видео - дәріс маған

ерекше әсер қалдырды.

Бриджит Гудман, сабақты сергіту сәтінен бастады, ол:

What you know? - Сен не білесің?

What you want to know? - Сен нені білгің келеді?

What you’ve learnt? - Сен нені оқыдың? – деген сұрақтар берді.

Тілдік жоспарлаудағы бағдарды үш негізгі бөлікке бөліп, жеке тоқталып өткендігі

маған ұнады.

Тілдік жоспарлаудағы бағдарлар (Руиз, 1984):

І бағдар: «Тіл Проблема ретінде»;

188

· ІІ бағдар: «Тіл Құқық ретінде»;

· ІІІ бағдар: «Тіл Ресурс ретінде».

Жалпы химия пәнін ағылшын тілде оқытуда жаңа технологияларды, техникалық

құралдарды сабақта жан-жақты қолдану, мұғалімнің көптеген қиындаған қызметтерін

жеңілдетіп, осы іскерліктің ұстанымды жаңа тәсілдерің пайда болуына мүмкіндік

туғызады. Осындай жаңа жолдардың біріне ақпараттық оқыту жүйесіндегі комьютерлік

бағдарламалардың түрлері арқылы химия сабақтарының бөлімдерін меңгертуде

ақпараттық технологиялардың алатын орны зор. Интернет арқылы оқушы жаттығулар,

оқуға және тесттерімен жұмыс істей алады. Компьютерлік оқыту бағдарламаларының қай

қайсы болмасын өз мазмұнынан грамматикалық құрылымның жұмыстарын қамтиды.

Білім беру жүйесіндегі ақпараттық технологияның мүмкіндіктері:

Әрбір адамға білім алудың өзіне тиімді жолын таңдауға мүмкіндік беретін білім

берудің ашық жүйесін орнықтыруға;

Білім алудың техникасын түбірімен өзгертуге;

Оқыту үрдісінде оқушылардың танымдық іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру;

Электрондық білім беру пайдалану арқылы даралап оқытуға.

Ақпараттық коммуникациялық технологияларды пайдаланудың тиімділігі;

Мультимедиялық мүмкіндіктерді қолдау (музыкалық немесе дикторлық дайындау,

анимация бейне-клиптер, слайд-шоу).

Жүйенің басқару құрылымы-оқытушы өз ойын, көзқарасы, өз кезегіндегі

материалдық ұсынылымын, әр түрлі аудиторияға бірғана оқу мәліметтерін ұсынуға

мүмкіндік алады.Білімді бақылау арқылы нәтиже алу, бағалау.

Қазақстан Республикасының мемлекет аралық тілі- ағылшын тілін жаңа

технологиялар арқылы оқыту ісі күннен- күнге өзекті болып келеді. Тілді ақпараттық –

коммуникативтік технология арқылы оқыту тіл үйренушінің өз бетімен тіл үйрену

қабілеттерін жетілдіруіне игі ықпал ететін тиімді жүйе болып табылады. Сонымен қатар

оқушылар интелектуалдық, шығармашылық және коммуникативтік істерін дамыта алады,

оқушының оқу белсенділігі артады, сабақтың негізгі кезендерінің бәрінде оқушыларға

шығармашылық жұмысты ұсынуға болады.

Бәсекеге қабілетті болу тікелей білімге байланысты. Біз жаңа технологияға, жаңа

өркениетті дамуға байланысты басқа өркенді елдердің көптен бері пайдаланып келе

жатқан ақпараттық-коммуникациялық технологиялар құралдардың қолданып отырмыз.

Бұл-біздің Қазақстанның алға қарай жылжуының нышаны болып табылады. Ғылыми

білім беруде интерактивті тақтаның мүмкіндігі мол. Интерактивті құралдарды қолдану

арқылы оқушы білім кеңістігіне еркін бойлай алады. Оқу процесінде, оның ішінде

практикалық сабақтарда ақпараттық коммуникациялық технологиялар. Интерактивті

тақтамен презентацияны бірге қолдану оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын

ерекше арттырады.

Топтық тапсырмалар берген кезде студенттердің тек ағылшын тілінде ғана емес,

сондай-ақ орыс және қазақ тілдерінде де сөйлеуіне мүмкіндік берілді. Бұл дәрістің

мақсаты – тілдерді үйрену, тіл саясатын жоспарлау және оны қолдану саласындағы

зерттеулерге, сондай-ақ жеке өзі Украинада, ағылшын тілі оқыту тілі және академиялық

контент ретінде пайдаланылған ортада өткізілген зерттеуге сәйкес бұған неліктен рұқсат

берілетінін білу болды. Сонымен қатар, ол CLIL түсінігін зерттеумен және ана тілді

(біздің жағдайымызда – қазақ немесе орыс тілдерін қолдану, бәлкім өзбек, ұйғыр және

қандай да бір басқа тілді) қолданумен байланысты бірнеше теорияны қарастырды.

Сондықтан, мен «CLIL – кіріктірідген білім бағдарламасы» курсының тыңдаушысы

болғаныма өте қуаныштымын! Маған бұл жоба ерекше ұнады. Сондай-ақ алдағы уақытта

жинақтаған тәжірибемді, осы курста алған білімімді өз пәніме, яғни химия пәнінің

терминдеріне жүйелі тізім жасап, әр сабағыма дидактикалық материалдар, тесттер,

189

карточкаларға ағылшын тілін кіріктіру арқылы білім беріп, басқа да пән мұғалімдерімен

тәжірибе алмасып, еліміз өркендеу үшін, Отанымыздың болашағы баянды болу үшін білім

жолында, білім жүйесінде аянбай еңбек етемін!

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980.

2. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан

мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті

Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы

3. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес»,

Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі

4. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына жолдауы.Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. –

Астана, 2007

5. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері А, 2008ж.

УДК 615.471:681.32(075)

ПОЛЕЗНЫЕ СВОЙСТВА ГРЕЦКОГО ОРЕХА

Сейтмухамбетова З.М., Абилкасын Т.А.,Тайчибеков А.У.

«Таразский государственный педагогический университет»

Орех грецкий является ценным видом растением, недостаточно распространенным в

производственных насаждениях в силу слабой изученности их генофонда, биологических

особенностей роста, развития. Популярность грецкого ореха обусловлена важными

питательными, кулинарными, диетическими, лечебно-профилактическими качествами.

Высокая биологическая ценность плодов, широкий повседневный спрос на продукцию

является фактором последовательного и устойчивого расширения насаждений ореха

грецкого.

«Дерево жизни» - так часто величают грецкий орех, поскольку с давних пор он

кормил, восставнавливал силы и лечил человека.

Грецкий орех – настоящее чудо природы. Древние греки назвали этот орех «пищей

богов» и не ошиблись. Ведь по совокупности полезных свойств он не имеет себе равных в

растительном мире.

Древние греки вели широкую торговлю этим продуктом, и свое название этот

орешек получил именно потому, что привозили его на Русь греческие купцы.

Ценные лечебные свойства этого ореха признавали известные врачи древности, такие

как Диоскорид, Гален и Авиценна. Они широко использовали его как лекарство в своей

практике врачевания.

Грецкий орех – это и любимое лакомство, и настоящий источник здоровья. Всего три

ежедневно съеденных орешка подарят вам семь дополнительных лет жизни. .

Целью данной работы являлется расширение и улучшение ассортимента ореха

грецкого, изучения биологических особенностей и использования их в лечебных целях.

Грецкий орех относится к отделу покрытосеменных –Magnoliophyta,класс

двудольные – Magnoliopsida, порядок букоцветные – Juglandales, семейство ореховые –

Juglandaceae, род грецкий- Juglans, вид орех - regia L .

Происхождение видов рода Juglans уходит в глубокую древность, отделенную от

нашего времени десятками тысяч лет, и в те далекие времена этот вид был широко

распространен на земном шаре [1,2].

190

К концу ХХ в. мировое производство орехов превысило 1 млн т. В настоящее время

по шести основным странам-производителям оно распределено следующим образом

(тыс. т/год): США – 350, КНР – 310, Иран – 120, Турция – 76, Франция – 23, Италия – 15.

Лидируют США, где средняя урожайность составляет 3,5 т/га. Ореховые плантации здесь

вступают в пору промышленного плодоношения с 5-6 лет, потенциальная продуктивность

оценивается в 6 т/га . Сегодня грецкий орех имеет промышленное значение в Китае,

Иране, Турции, Италии, Франции, в среднеазиатских странах СНГ. Развита эта культура и

в Индии, Афганистане, Пакистане, Румынии, Чехии, Словакии, в странах Южной Африки

и др..

Грецкий орех представляет собой сильно развитое дерево, с хорошо выраженным

стволом и мощными скелетными ветвями, образующими относительно густую крону

широкоокруглой формы, достигающее высоты 20-30 м при диаметре ствола 80-150 см и

более. Листья крупные, сложные, состоят из 5-9, реже 13 листочков, непарноперистые,

сверху голые, снизу у основания жилок клочковато-шерстные, до 54 см и более длиной; на

порослевых побегах- до 75 см.

Цветки однополые, однодомные. Тычиночные или мужские цветки развиваются на

побегах прошлого года, собраны в боковые, свисающие сережки, длиной 5-10 см. Цветки

мелкие.

Плод - ложная костянка от округлой до удлиненной формы, с мясистой опушенной

или голой зеленой наружной оболочкой и деревянистым эндокардом различной толщины,

гладкой или морщинистой и даже изрытой углублениями поверхностью, с тупыми или

острыми бороздками или ребрами.

Плод внутри разделен двумя или четырьмя неполными перегородками, почему и

семя двух- или четырехлопастное. Семя с двумя семядолями покрыто светло-коричневой

оболочкой, богатой танинами(дубильными веществами).

Грецкий орех - быстрорастущая светолюбивая листопадная порода. Уже в

однолетнем возрасте сеянцы достигают высоты 50см(рис.1) и более, в трех-

четырехлетнем возрасте на участках, обеспеченных влагой, деревья могут достигать

высоты 3-4 м. Вегетирует дерево 150-170 дней.

Рис.1. Росток грецкого ореха

Грецкий орех является, пожалуй, самым уникальным и ярчайшим представителем

растительного сообщества, растением, в котором все его части обладают высокими

биологически активными свойствами. Орех вносит существенный вклад в зеленую

кладовую, что способствует высокоэффективному лечению человеческого организма от

191

многих недугов. Он с давних пор и во многих странах мира известен как прекрасное

лечебное средство.

По химическому составу- все части растения содержат много биологически активных

веществ: кора - тритерпеноиды, стероиды, алкалоиды, витамин С, дубильные вещества,

хиноны (юглон и др.); листья - альдегиды, эфирное масло, алкалоиды, витамины С, РР,

каротин, фенолкарбоновые кислоты, дубильные вещества, кумарины, флавоноиды,

антоцианы, хиноны и высокие ароматические углеводороды; околоплодник -

органические кислоты, витамин С, каротин, фенолкарбоновые кислоты, дубильные

вещества, кумарины и хиноны[3,4].

В зеленых орехах найдены витамины С, B1, B2, PP, каротин и хиноны, в зрелых -

стерины, витамины С, B1, B2, РР, каротин, дубильные вещества, хиноны и жирное масло,

в состав которого входят линолевая, линоленовая, олеиновая, пальмитиновая и другие

кислоты, а также клетчатка, соли железа и кобальта. Скорлупа содержит

фенолкарбоновые кислоты, дубильные вещества и кумарины; пелликула (тонкая бурая

кожица, покрывающая плод) - стероиды, фенолкарбоновые кислоты, дубильные вещества

и кумарины.

Зрелые орехи содержат витамины: A, B1, B2, В3, B12,С, К, Е, РР, каротин, дубильные

вещества, ситостероны, хиноны, линолиевую, линоленовую кислоту, галлотанины, юглон,

эфирное масло, фитонциды, небольшое количество галловой и элаговой кислот.

По содержанию витамина С незрелый орех в 8 раз превосходит черную смородину и

в 50 раз плоды цитрусовых. Известно, что аскорбиновая кислота способствует синтезу

дезоксирибонуклеиновой кислоты, участвует в окислительно-восстановительных

процессах, в обмене и синтезе стероидных гормонов коры надпочечников и гормонов

щитовидной железы, обеспечивает нормальную проницаемость капилляров, повышает

эластичность и прочность кровеносных сосудов, играет большую антиинфекционную

роль. Для повышения иммунитета и нормализации состава крови следует смешать в

равных частях по объему прокрученные через мясорубку зеленые плоды ореха и мед

(можно и сахар), настоять в плотно закрытой посуде в темном месте 1 месяц,

периодически встряхивая. Принимать по 1 ч. л. 3 раза в день за 30 мин до еды.

Благодаря содержанию в растении грецкого ореха комплекса витаминов,

минеральных и других биологически активных веществ он в течение многих веков

является природной копилкой и перспективным источником для получения жизненно

важных естественных лекарственных препаратов и борьбы со многими болезнями.

Родиной грецкого ореха считается Средняя Азия. Однако сейчас выведены

достаточно морозоустойчивые сорта, которые обеспечивают распространение этой

культуры несколько севернее, где она даёт хорошие урожаи. Этому способствует и

потепление климата.

Юглон, содержащийся большей частью в зеленой кожуре грецкого ореха, листьях,

стеблях и корнях – это антибиотик, обладающий высокой бактерицидной активностью и

антигрибковыми свойствами. Это универсальное средство от многих болезней с широким

спектром действия.

Четыре грецких орешка с мёдом могут снять спазм головных сосудов, помочь уснуть

при бессоннице, окажут успокаивающее действие при стрессах – ведь они содержат много

магния.

При бесплодии и импотенции тоже полезны грецкие орехи пополам с мёдом, если

есть их трижды в день после еды по одной столовой ложке, и запивать при этом молоком.

Съеденные натощак в течение 10 дней, грецкие орехи нормализуют кислотность

желудочного сока. Грецкие орехи предупреждают и даже излечивают атеросклероз. Они

полезны и при железодефицитной анемии, при сахарном диабете, так как несколько

снижают сахар в крови. Водный настой перегородок грецких орехов (1:5), принимаемый

192

трижды в день по четверти стакана, полезен при гипертонии, атеросклерозе, диабете, зобе,

а спиртовая настойка перегородок грецких орехов полезна при миоме и мастопатии.

Масло грецких орехов помогает заживлению трещин при геморрое и ожогах. При

приеме 20 грамм такого масла на ночь восстанавливается слизистая оболочка желудка и

очищается печень. Полученное методом прессования, масло из плодов грецкого ореха

является ценным диетическим продуктом – оно богато такими ненасыщенными жирными

кислотами, как линолевая, линоленовая и олеиновая.

Фармакологические свойства грецкого ореха достаточно широки. Препараты из

грецкого ореха обладают общеукрепляющими, бактерицидными,

кровоостанавливающими, противовоспалительными, противосклеротическими,

противоглистными, закрепляющими свойствами.

Листья грецкого ореха обладают противовоспалительными, антимикробными и

ранозаживляющими свойствами. Кора корней грецкого ореха применяется в качестве

слабительного. Ядра грецких орехов, обладают гипотензивным эффектом. Высокое

содержание магния, способствует сосудорасширяющим и мочегонным свойствам. А

высокое содержание калия помогает выводить из организма натрий и усиливать

мочеотделение.

Сосудорасширяющее действие грецких орехов косвенным образом стимулирует

умственную деятельность. Кожура грецкого ореха защищает ядро от воздействия

кислорода и света. Как только кожура удаляется, начинается процесс разрушения

содержащихся в ядрах витаминов. На рис.2 показаны тычиночные и пестичные цветки,

незрелый и зрелый раскрывающийся плод.

Тычиночные

цветки

Пестичные

цветки

Незрелый плод

Зрелый

раскрывшийся

плод

Рис.2. Тычиночные, пестичные цветки и плоды ореха

Активный рост завязей ореха наблюдается в течение 1-1,5 месяцев от момента

окончания цветения до июля, когда увеличение объема ореха вообще прекращается и идет

процесс созревания ядра.

Для того чтобы придать волосам более темный цвет, моют голову крепким отваром

листьев грецкого ореха.

Целебные свойства грецкого ореха:

Рецепт 1. Порошок из высушенных околоплодников несозревшего грецкого ореха

(его необходимо незначительное количество - буквально на кончике ножа) эффективно

останавливает носовые кровотечения, им присыпают также ссадины на коже. В народной

медицине спиртовая настойка из зеленой кожуры грецкого ореха применяется при

катарах желудка, дизентерии, болях в почках и мочевыводящих органах.

Рецепт 2. Как глистогонное средство используют сироп из зеленых корок плодов: 20

г измельченных зеленых корок отварить с сахаром или медом, принимать по 1 - 2 ст. л. на

1 стакан 3 - 4 раза в день.

193

Рецепт 3. Для проведения очистки кровеносных сосудов следует пользоваться

следующим препаратом: измельченную зеленую кожуру грецкого ореха (1 ч. л.) залить 1

стаканом кипятка, добавить 1 ч. л. меда и пить данный настой, как чай.

Чтобы удалить волосы (усы у женщин), надо разрезать зеленый орех и втирать сок

над верхней губой.

Рецепт 4. Смесь грецких орехов с гречневой крупой в соотношении 1: 5 смолоть в

муку, с вечера 1,5 ст. л. смеси залить кефиром на 2 см. Утром все заготовленное съесть и

заесть 1 тертым яблоком. В течение суток, за 30 мин до приема пищи, съедать по 1 ст. л.

смеси. Курс лечения от сахарного диабета - 5 месяцев.

Рецепт 5. При болезнях печени и почек эффективно такое средство: развести 300 г

свежего цветочного меда водой до жидкого состояния, засыпать туда 1/2 кг

размельченных в муку грецких орехов, перемешать до образования жидкой кашицы и

принимать ежедневно по 3 ст. л. в течение 2 недель. Через неделю курс лечения можно

повторить.

Использование в косметике

Грецкие орехи благодаря своим целебным свойствам широко используются в

косметологии. Предлагаем несколько рецептов питательных масок, которые можно

приготовить в домашних условиях.

Рецепт 1. Питательная маска для нормальной кожи 3 - 4 ореха, 2 моркови, оливковое

масло 1 ч. л. мед 1 ч. л. Натереть морковь, смешать с оливковым маслом и мелко

растертыми орехами любого вида. При жирной коже в этот состав можно добавить 1 - 2

капли лимонного сока.

Маску держать на лице 30 - 35 мин, после чего смыть водой.

Рецепт 2. Предупреждающая старение кожи. Белая фасоль 1 стакан, оливковое масло

1 ст. л., лимонный сок 1 ст. л., 3 ореха. Отварить фасоль, горячую протереть через сито.

Добавить в массу оливковое масло и лимонный сок. Смешать с мелко растертыми

орехами. В теплом виде нанести на чистое лицо и держать 20 мин. Смыть сначала

горячей, а затем теплой водой.

Маска-компресс, продлевающая молодость кожи. Свежепророщенные семена ржи

отварить в оливковом масле и растолочь до консистенции крема. Добавить мелко

растертые грецкие орехи (1 - 2 штуки)

Теплую массу нанести на специальную салфетку для масок (с прорезанными для глаз

и носа отверстиями). Наложить ее на лицо, накрыть махровым полотенцем, держать 30

мин, затем смыть. Такая маска-компресс защищает кожу от старения и продлевает

молодость.

Использованная литература

1. Щепотьев Ф.Л. Орех грецкий / Орехоплодовые лесные культуры. М., 1978. С. 5-93.

2. Торба А.И. Культура ореха грецкого и фундука в Донбассе. Луганск. Издательство

«Русь»,2001 - 96 с.

3. Петрова Н.Г. Интродукция растений семейства Juglandaceae Lindl в

Калининградской области: дис. к.б.н.; Н.Г. Петрова / РГУ им. Канта. – Калининград, 2000.

– С. 4-14, 38-96.

4. Ибрагимов З.А. Грецкий орех (Juglans regiа L.): биология, экология,

распространение и выращивание. Баку, 2007. 86 с

Аннотация

Статьяда грек жаңғақтың биологиялық ерекшелігі келтірілген және емдеу,

косметика мақсатында қолданатын рецептері берілген.

194

Аннотация

В данной статье приводятся биологические особенности грецкого ореха и даются

рецепты использования ее в лечебных и косметических целях.

Annotation

This article describes the biological features of walnut and are recipes using it for medicinal

and cosmetic purposes.

ӘОЖ 355.58 (574)

У82

МҰНАЙ ӨНДІРІСІНДЕГІ ӨРТТЕРДІ СӨНДІРУДЕ ҰНТАҚТЫ

ҚОСПАЛАРДЫ ҚОЛДАНУ

Утегенов С.К., Карабалаев К.А.

Тараз мемлекеттік педагогиикалық институты, Тараз қ.

Қазір күн тәртібінде Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына

кіру мәселесі тұр. «Ол үшін Қазақстанның энергия ресурстарын әлемдік рынокқа жеткізу,

мұнай-газ кешендерін осы заманғы инженерлік және бағдарламалық қамтамасыз етумен

қатар, оларды қауіпсіз сақтау мен халықаралық стандарттарға сай қоршаған ортаны

қорғау қажет» - делінген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2013

жылғы халыққа жолдауында. Демек, мұнай-газ өндірудің табиғи ортаға тигізетін зиянды

әсерлерін азайту, бүгінгі күннің өзекті мәселесі. XXI-ғасырда орын алған ғылыми-

техникалық прогрестің қарқынды дамуы, тек қана өнімділіктің жоғарылауына әсер етіп

қана қоймай, көптеген көлемде қалдықтардың жинақталуы мен қоршаған ортаға кері

әсерін тигізіп отыр. Технологиялық жабдықтардын қуатының артуы өндірістегі өрт

қауіптерді де арттыра түсуде [1].

Жылына қуаты 10-15млн. тонна мұнай өңдеу өнеркәсіптері аймақтарында 300-500

мың тоннаға дейін көмірсутекті отын қоры жинақталды. Бұл қордың энергиясы

эквивалентті түрде 3-5 Мт тротил мөлшеріне тең. Жүзеге асырылған технологиялардын

әруақытта қарқындауына температура, қысым, қауіпті заттардын мөлшері сияқты

көрсеткіштер тоқтамсыз жоғарылап, өзінің шектік мәндерінен артуда. Технологиялық

үрдістердің қолданылатын аппараттардың қуаттары да артуда, осыған сәйкес

зияндылықтар мен өрт пен жарылыс қауіптерде арта түсуде.

Мұнай газ саласында қауіпсіздікті қамтамасыз ету көп қырлы жұмыс болып

табылады. Жер қойнауынан жоғары қысыммен шыққан мұнай-газ өнімдерін жинау,

тасымал құбырларындағы жоғары қысымдар, өңдеу кәсіпорында технологиялық

жұмыстар, жеңіл тұтанғыш сұйықтықтар мен газдарға тән өрт пен жарылыс қауіптері

қауіпсіздікті қамтамасыз ету мамандарынан өте жоғары жауапкершілікті талап өтеді.

Сондықтан мұнай өндіру немесе оны өңдеу салаларында пайда болатын өрттер мен

жарылыстарды өшірудің өнімді және экономикалық жағынан тиімді өрт сөндіргіштерді

қолдану өзекті мәселе болып табылады.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасында және шетелдерде өрт сөндіру және

жарылысты заттар арасындағы барынша кең тарағаны ұнтақты өрт сөндіргіштер болып

табылады. Бұл жоғары өрт сөндіру тиімділігімен және осы құрамның әмбебаптылығымен,

яғни әртүрлі кластағы өртті сөндіру қабілеттілігімен және пайдаланылған температураның

кең диапазонында, сондай-ақ ұнтақтың экологиялық қауіпсіздігімен түсіндіріледі [2].

Ұнтақты өрт сөндіргіштер өрттің көптеген кластарын өшіру үшін пайдаланылады.

А классы – бірге болатын қатты заттардың жануы (ағаш, қағаз, тоқыма, көмір, пластмасса,

195

каучук); В – сұйық заттардың жануы (жанармай, мұнай өнімдері, спирттер, еріткіштер

және т.б.); С – газды және бу тәрізді заттардың жануы (аммиак, метан, пропан және

басқалар); Д – металл және құрамында металл бар жану процессі (магний, алюминий,

калий, натрий және т.б.); Е – жоғары кернеуліктегі электрлі қондырғылардың немесе

құралдардың жануы.

Ұнтақты өрт сөндіргіштермен өрттің барлық класстарын өшіруге болады. Өрт

сөндіргіштің құрамы өрт классына байланысты бөлуге болады:

- АВСЕ типті ұнтақтар – белсенді негізгі компонент – аммонилі фосфор тұздары;

- ВСЕ типті ұнтақтар – осы ұнтақтардың негізгі компоненті натрий

немесе калий бикарбонаты болуы мүмкін; калий сульфаты; калий хлориді; көмір

қышқыл тұздары және т.б.;

- Д типті ұнтақ – негізгі компоненті – калий хлориді; графит және т.б.

Ұнтақты өрт сөндіргіштер жалпы және арнайы деп бөліп қарастыруға болады.

Жалпы типтегі ұнтақтар АВСЕ, ВСЕ типті жеңіл жалындайтын және жанғыш

сұйықтықтар, жанғыш органикалық материалдарының өртін сөндіру үшін

пайдаланылады, мысалы әртүрлі күйдіргіш газдар, қатты материалдар – ағаштар, резина,

пластиктер және т.б. Осы материалдарды сөндіруге жану ошағын қымтайтын, ұнтақты

бұлт жасау жолымен қол жеткізуге болады.

Арнайы белгідегі ұнтақтар өрттің нақты класы үшін шығарылады, мысалы В,С

немесе тек Д үшін ғана шығарылады. Бұл жағдайда жануды тоқтату қоршаған ауадан

жанғыш беттерін оқшаулау жолымен қол жеткізуге болады [3].

Ұнтақтардың жетістігіне оларды флегматизация және жарылысты басу үшін

қолдану мүмкіндіктері жатады. Осыған байланысты ұнтақты қолдану аймағы бойынша екі

топқа бөлінеді: өрт сөндіргіш және жарылысты басатын. Үлкен топ арнайы өрт

автомобилдері және стационрлы қондырғылар, қолмен жылжитын және жылжымалы өрт

сөндіргіштер заряды үшін пайдаланылатын, өрт сөндіргіш ұнтақтардан тұрады.

Қазіргі уақытта мұнай өңдеу өнеркәсібінде метанның жарлыысты және

жалындауына жол бермеу үшін – ауа қоспасында әртүрлі заттар кеңінен пайдаланылады.

Қарапайым флегматизатордан бастап (инертті шаң және белсенді заттардың бетінде 5-7%

қоспасы бар су), өшіргіш әсерлері жануы тоқтағанға дейінгі деңгейге дейін

температураны төмендетуден тұрады. Қорғалатын көлемі 0,01 – 0,10 кг/м3 шамасындағы,

кіші салмақты шығынмен салыстырмалы түрдегі жалынды өшіруге қабілетті, борпылдақ

қоспалар және гидрофибизациялы арнайы өңделген, тез еритін тұздар негізінде жанудың

жоғары тиімділікті ингибаторларымен аяқталады [4].

Ұнтақты тәсілмен өшіруді ұнтақтың физико-химиялық қасиеттерімен түсіндіруге

болады (1-кесте) және келесі факторлар әсерімен түсіндіруге болады:

- Ұнтақты салудың газ пішінді өнімдерімен жанғыш ортада қоса отырып

немесе тікелей ұнтақты бұлттармен;

- Жалынға салу және олардың шетінен булануы, ұнтақтың бөлшектерін

қыздыруға жылудың шығын нәтижесінде жану аймағын салқындату;

- Ұнтақты бұлттармен жасалған сияқты, тар каналдар арқылы жалынның өтуі кезінде

қол жететін, отты бөгеу тиімділігімен;

- Өнімдерді салу кезіндегі ұнтақтардың бетіндегі байламды гетерогенді үзілістер

немесе ұнтақтарды салу және буланудың газ пішінді өнімдерімен, жанудың дамуына

негізделген, химиялық әсерлерді ингибация жасай отырып жүзеге асырады.

Өрт сөндіргіш заттардың жарамдылық мерзімі 5-10 жылдармен

шектелген және көп жағдайда өрт сөндіргіш құрамының жағдайына тікелей байланысты.

Мысалы, көлік жағдайында жұмыс істейтін, ұнтақтар, қосалқы дірілге ұшырайды, ол

«тізімдеме» тиімділігі деп аталатын, құрамының тығыздығына алып келеді.

196

1-кесте – Өрт сөндіргіш ұнтақтардың негізгі физико-химиялық мәліметтері

Өрт

класы

Жанғыш материалдар түрі Ұнтақтың қажетті

физико-химиялық

қасиеттері

Ке4 тарал5ан

компоненттер

А Құрамында көмірі бар түрі

(ағаш, көмір,

резинотехникалық

өнімдер, пластмасса және

басқалар)

Балқытудың полимерлі

пленкасының

жабысқақтығымен 200-

250оС температура

кезінде қалыптасуы

Фосфорлы-аммоний

тұздары; бор

қышқылының натрий

тұзы

В Жанғыш сұйықтықтар

(жанармай, спирттер,

лактар, еріткіштер және

басқалар)

Бөлшектердің және

өнімнің беттерінің

қабілеттілігі оның

булануы бірден

жанудың құнды әсерін

баяулатады; ұнтақты

заттардың қабілеттілігі

Т>200оС кезінде тез

жайластырылады

Фосфорлы-аммоний

тұздары; бикарбонаттар

және калий хлорид

(натрий)

С Жанғыш газдар және

булар (сутегі, метан,

аммиак, пропан – бутанды

қоспа, ацетон булары және

басқалар)

-//- -//-

Д Жеңіл металл және оларды

балқыту (магний,

алюминий, калий, натрий)

2000-3000оС

температурасында

тұрақты, балқыту

пленкасын

қалыптастыру

Калий хлорид (натрий);

меламин; графит;

криолит

Е 1000-1200В дейінгі

кернеулікті электр

қондырғылары және кабел

(соңғы халықаралық

стандарттарда бұл класс

жоқ)

Ұнтақты-ауа жолдары

және ұнтақтың

қабатының электр

сымдарының жоқтығы

Жоғарыдағы тізілген

компоненттерден – кез

келгені, графиттен басқа,

бірақ жақсы кептірілген

(ылғалданға дейін және

0,5% шамасында)

Ұнтақты өрт сөндіргіш үшін негіз фосфорлы-аммоний тұздары (моно және

диаммонды фосфаттар) болып табылады: (NH4)2HPO4, NH4H2PO4: калий хлориді КСІ

және т.б. Ұнтақ құрамына сол сияқты түйіршіктелуге жол бермейтін, арнайы қоспалар

кіреді. Сілтілі материалдардың бикарбонаттары және карбонаттары негізіндегі ұнтақтар

(КНСО3, NаНСО3) кеңінен тараған. Мұндай ұнтақтар ұнтақталуға тұрақты және жақсы

пайдалану қасиетін ие [5].

Зерттеуден байқағанамыз, инертті ортаны жасау үшін барынша тиімдісі бромды

натрий болып табылады. Алайда бромды натрий бикарбонат натрийден бірнеше есе

қымбат және түйіршіктенудің жоғары қабілеттілігін игерген, сондықтан тәжірибелік түрде

қолдану үшін бикарбонат натрий қолайлы болады [6].

Қазіргі уақытта көп көңіл бөлінетіні ұнтақты өрт сөндіргіштер. Себебі олар

өнімділігі жағынан және өшіру қабілеті жағынан басқа өрт сөндіргіштерден тиімді. 2-

кестеде, шеетлдік және отандық ұнтақты өрт сөндіргіштердің техникалық көрсеткіштерін

салыстыра отырып, олардың шамамен бірдей өрт сөндіру қабілеттілігіне ие екендігі және

197

пайдалану қасиеті жақын екендігін көруге болады. Өрт сөндіргіш ұнтақтардағы негізгі

компонент ретінде мыналар пайдаланылады:

- натрий және калий карбонаты және бикарбонаттары;

- аммофос (аммоний фосфаты);

- натрий және калий хлориді;

- карбамид (зәр қышқылы);

- аммоний, калий және натрий сульфаттары.

2-кесте – Стандартты өрт сөндіргіш ұнтақтардың негізгі техникалық мәліметтері

Ұнтақтың

таңбасы

Өрт классы Негізгі компонент Өрт сөндіргіш

қабілеттілігі

кг/м2 Атауы Формула

ПСБ-3 В,С,Е Бикарбонат натрий NaHCO3 0,7-0,8;

(көлемдік

кг/м3) 1,5-2,0

ПФ А,В,С,Е Диаммоний фосфат (Na4 )2HCO4 1,5-2,0

СИ-2 В,С,Е Сидикагель, хлор

сіңген

СI2 0,3

ПС Д Карбонат натрий Na2CO3 1,6

П-2АП А,В,С,Е Аммофос NH2H2PO4

(NH4 )2HPO4

0,8

П-4АП А,В,С,Д Аммофос NH2H2PO4

(NH4 )2HPO4

0,1(көлемдік

кг/м3)

ПГС-М В,С,Д Калий және натрий

хлорид қоспалары

NaCI+KCI 1,4

ПГС А,В,С,Д,Е Сілтілі металл

хлориді

(NH,K)CI 1,2-1,5 25-

30(металлы)

П-1А А,В,С,Е Аммофос NH2H2PO4

(NH4 )2HPO4

2,5-3,5

ВСЕ-

100(ФРГ)

В,С,Е Бикарбонат натрий NaHCO3 1,5-2,0

Р-п-

24(Франция)

А,В,С,Е Фосфатты-

аммоний тұзы

NH2H2PO4

(NH4 )2HPO4

1,5-2,0

«Монекс»

(Англия)

В,С,Е Зәр ерітіндісі және

карбонат натрий

CH3N2OH

Na2CO3*10H2O

0,7-1,2

-16 А,В,С,Е Фосфаттар және

сульфат аммоний

және сілтілі металл

(Na,K)3PO4

(Na,K)2SO4

0,8

В,С,Е Бикарбонат натрий Na2HCO3 1,0

А,В,С Фосфат аммоний NH4H2PO4

(NH4 )2HPO4

0,8-1,0

А,В,С Фосфат аммоний,

бикарбонат калий

NH2H2PO4

(NH4 )2HPO4 Na

HCO3

-

Карате (ФРГ) Б.С.Е Сульфат калий K2SO4 1,4-2,0

Фаворит

(ФРГ) Д

Хлорид

натрий

NaCI 5,0

198

Пирант А,В,С,Д Фосфат аммоний NH4H2PO4

(NH4 )2HPO4

0,8(көлемдік

кг/м3)

Жарылысты басатын және өртті сөндіретін ұнтақтардың тиімділігінің химиялық

құрамына жалпы байланысты ғылыми-техникалық әдебиетте біз байқай алмадық.

Заттардың топ құрамына қарай әртүрлі үзік тәуелділіктері табылды. Кейбір ұнтақтың

тиімділік заңдылықтары біріктіру құрамымен тек белсенді жағдайда ғана болады:

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. «Қазақстан-2050» стратегиясы Қазақстан Республикасының Президенті -

Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2012.ж 2. С.В.Белов, А.В.Ильницкая, А.Ф.Козьяков и др. Безопасность жизнедеятельности.

-М: Высшая школа 2004-661c

3. M.Л.Ройтман, Противопожарные нормирование в строительстве. -М:

Стройиздат. 1985-350 с

4. Е.Н.Иванов, Противопожарные защита открытых технологических установок.-

М: Химия 1998-288 с

5. Н.А.Крюген и др. Безопасность и защита населения ВИС-М:НЦЭНАС. 2003 -

264с

6. Д.С.Ділдәбек, С.К.Хамитов, ЖШС «Амангелді - Газ» нысанның аумағындағы

экологиялық жағдай. Вестник ТарГУ № 4 2012

АННОТАЦИЯ

Мұнай газ саласында қауіпсіздікті қамтамасыз ету көп қырлы жұмыс болып

табылады. Жер қойнауынан жоғары қысыммен шыққан мұнай-газ өнімдерін жинау,

тасымал құбырларындағы жоғары қысымдар, өңдеу кәсіпорында технологиялық

жұмыстар, жеңіл тұтанғыш сұйықтықтар мен газдарға тән өрт пен жарылыс қауіптері

қауіпсіздікті қамтамасыз ету мамандарынан өте жоғары жауапкершілікті талап өтеді.

АННОТАЦИЯ

Обеспечение безопасности в сфере нефти и газа является многогранной работы. Под

высоким давлением из недр нефти и газа, уборка урожая, перевозка трубопроводах

высоких давлений, обработка технологических работ на предприятии, обеспечение

пожарной безопасности, характерные угрозы взрыва.

ANNOTATION

Security in the field of oil and gas is multifaceted. Under high pressure from the bowels of

oil and gas, harvesting, transportation pipelines high pressure processing technology works in the

enterprise, fire safety, characteristic of a bomb threat.

199

МАҚАЛАЛАРДЫ РӘСІМДЕУ ТӘРТІБІ

Жарияланым төмендегі элементтерден тұрады:

а) ӘОЖ (әмбебап ондық жіктеу)

б) мақаланың тақырыбы (барлығы бас әріптермен);

в) авторлар туралы мәлімет;

г) мақаланың мәтіні;

д) әдебиеттер тізімі (5-10);

е) аннотация.

Мақалаларды жазу мен рәсімдеу тәртібін сақтау үшін журнал редакциясы

авторлардың төмендегі ережелерді сақтауын сұрайды.

Мақала материалдары баспадан шығу үшін Microsoft Word 2003, 2007 редакторында

немесе соған сәйкес редакторларда терілген 3-10 беттік мақаланың қолжазбасы А4

форматты қағазға 1 дана шығарылып, қазақ, орыс немесе шетел тілдерінде тапсыруға

болады. Мақала материалының электронды нұсқасы міндетті түрде болуы қажет. Баспаға

ұсынылатын мәтінді рәсімдеу тәртібі: KZ Times New Roman, шрифті – 12, жоларалық

интервал – 1, параметрлері барлық жағынан – 2см.

Мақала төмендегі құжаттармен қоса ұсынылуы қажет:

-Редакцияға келіп түскен материалдарда ғылым докторы немесе ғылым

кандидатының ұйымның мөрі басылған пікірі болуы керек. Пікір беруші мақалалардың

сапалылығына жауап береді. Ғылыми дәрежесі жоқ авторлар үшін ғылым докторларының

немесе ғылым кандидаттарының пікірі болуы тиіс. Мақалаларды жариялау үшін пікір

берушілердің ұсынысы жеткіліксіз. Соңғы шешімді редакция ұжымы қабылдайды.

- Аннотация – қазақ, орыс және ағылшын тіліндерінде қажет.

- автордың түйіндемесі: тегі, аты, әкесінің аты, қызметі, жұмыс орны, үй және жұмыс

телефондары, мүмкіндігінше – факс және e-mail.

Мақала төмендегі талаптарға сәйкес рәсімделуі қажет:

- сол жақ жоғарғы жағында ӘОЖ индексі, екінші бас әріптермен (қою шрифтпен) –

мақаланың тақырыбы, үшінші жолда ортасында автор(лар)дың тегі, аты, әкесінің аты

жазылады, екі интервалдан кейін негізгі мәтін жазылады.

- әдебиеттерге жасалған сілтемелер дәйектемеден (цитата) кейін, төрт бұрышты

жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөмеріне сәйкес нөмермен көрсетіледі.

Дәйектемені (цитата) беру үлгісі [10,81б.]. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 10. Бердяев

Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. мақаланың ең соңында беріледі. Әдебиеттер

тізімінен кейін мақаланың қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндемесі беріледі.

Кескіндемелер (кестелер, схемалар, диаграммалар) жеке А4 парағында компьютерде

немесе анық сызба (тушпен) түрінде орындалуы қажет. Суреттің нөмері қағаздың сырт

жағында қойылады және қай бетке және қай жерге орналасатындығы жазылады.

Математикалық формулалар Microsoft Equation объектісі ретінде теріліп, беріледі.

Сілтеме жасалатын формулалар ғана нөмірленуі қажет. Графикалық материалдар 5-

суреттен аспау керек.

Талапқа сай рәсімделмеген мақалалар қабылданбайды.

200

УСЛОВИЯ ОФОРМЛЕНИЯ СТАТЬИ

Публикация состоит из следующих обязательных элементов:

а) УДК (универсальная десятичная классификация)

б) заглавие статьи;

в) об авторе (сведения)

г) собственно текст статьи;

д) список литературы (не менее 5 и не более 10 названий);

е) аннотация.

При написании и оформлении статей для печати редакция журнала просит

придерживаться следующих правил для авторов.

Статья может быть представлена на казахском, на русском или иностранном языках в

объеме 3-10 страниц формата А4, включая таблицы, иллюстрации, список литературы.

Материал статьи обязательно должна быть в электронном варианте. Рукописи большего

объема принимаются по специальному решению Редколлегии. Гарнитура для текстов –

KZ Times New Roman, размер шрифта – 12, интервал – одинарный, поля с каждой стороны

– 2 см. Статья оформляется только в текстовом редакторе Microsoft Office Word 2003 или

2007.

Статья должна сопровождаться следующими документами:

- Материалы, направляемые в редакцию, должны иметь внешнюю (стороннюю)

рецензию кандидата или доктора наук (с указанием полных сведений о рецензенте),

подписанную и заверенную печатью организации (отделом кадров). Рецензент несет

ответственность за содержание статьи, достоверность представленных материалов.

Рецензия доктора или кандидата наук для авторов, не имеющих ученую степень. Наличие

положительной внешней рецензии не является достаточным основанием для публикации

статьи. Окончательное решение о целесообразности публикации принимается

редколлегией журнала.

- Аннотация для текстов на казахском, русском и английском языках должна.

- резюме автора: Ф.И.О., должность, место работы, домашний и служебный

телефоны, по возможности – факс и e-mail.

Статьи должны быть оформлены в строгом соответствии со следующими правилами:

- На первой странице вверху по левому краю – индекс УДК, на второй строке –

прописными буквами – название статьи, на третьей указываются инициалы и фамилия

автора(ов), после которого через двойной интервал печатается текст статьи.

- Список литературы дается в конце статьи. Список литературы для оригинальной

статьи – не более 10 источников. Список литературы составляется в алфавитном порядке

– сначала отечественные, затем зарубежные авторы. Если ссылку приводят на конкретный

фрагмент текста документа, в отсылке указываются порядковый номер и страницы.

Сведения разделяются запятой. Например: В тексте: [10, с. 81], В за текстовой ссылке

(Список литературы): 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с.

- После списка литературы представляется резюме на казахском, русском и

иностранном языках.

Иллюстрации (графики, схемы, диаграммы) должны быть выполнены на компьютере

или в виде четких чертежей (тушью) на отдельном листе формата А4. Математические

формулы должны быть набраны как объект Microsoft Equation.. Количество графического

материала должно быть минимальным (не более 5 рисунков).

Статьи, оформленные с нарушением требований, к публикации не принимаются.

201

МАЗМҰНЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ФИЛОЛОГИЯ

ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ: ҚАЗАҚ, ОРЫС, ШЕТ ТІЛДЕРІ

Kapağan Enver Mirjakip Dulat’in “Bakitsiz Jamal” romani’nin girişindeki şiir üzerine

bir değerlendirme................................................................................................................. 5

Mustafa Kundakci,Yılmaz Bacakli Şakerim Kudayberdiuli’nin şiirlerinde düşünce...... 9

Абдықадырова Т.Р. Саналы өмірін елінің болашағына арнаған – ғалым (Ахмет

Байтұрсынов хақында)....................................................................................................... 13

Баялиева А.Ж. Өзібек Ақжолұлының ақындық мұрасы.............................................. 18

Исматова С.М., Абаханова Н.Н. Елбасы жолдауындағы басты бағыт: білімнің

салтанат құруы................................................................................................................... 24

ТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ,

ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ,

ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҰҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА

Абилова А.Ж., Ибрагимов Т.А. Салық салуды жетілдіру жолдары.......................... 28

Идрисова Г.Б. Гендерлік саясат – әлеуметтік қатынас................................................... 33

Наурызбаева А.А. Инновационные технологии предприятий - как фактор

повышения конкурентоспособности ..............................................................................

37

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР Алиева П.С., Ешенәлі С. Мереке салт - дәстүр шараларды жас ұрпақтың ұлттық

мәдениетке қатынасын тереңдету құралы ретінде..........................................................

41

Абдыхайранов У.А., Абдикулов М. Спорт алаңындағы ұлттық ойындар................ 43

Исаков О.А. Теплофизические свойства и показатели энергоэффективности

наружных стен здании.......................................................................................................

45

Құлмамбетов Б. Қ. музыкалық тәрбие – эстетикалық тәрбие көзі.............................. 50

Нартбаев Т.Ө., Жайханов Ж.И. Салауатты өмір салтындағы дене тәрбиесінің

маңызы................................................................................................................................

56

Нартбаев Т.Ө., Жайханов Ж.И. Дене шынықтыру және спорт жүйесінің маңызы. 59

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ,

ДЕФЕКТОЛОГИЯ

Абдрасилова Г.Л. Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын

қалыптастыру жолдары.....................................................................................................

63

Аубакирова С.А., Рысжан М.О. Новые подходы в развитии познавательного

интереса учащихся на уроках...........................................................................................

68

Бекембетова Л. И., Амиркенова Э.Ж. Психолого-педагогическое cопровождение

в условиях инклюзивного образования...........................................................................

75

Бекнурманов Н.С. Теоретические основы подготовки учителя физической

культуры в сельской школе..............................................................................................

79

Заурбекова А.М, Измуханова Ж. Бастауыш сынып оқушыларына білім беруде

педагогикалық технологияларды қолданудың әдіс - тәсілдері

83

Кадрешева Б.Ж. Қарым-қатынас түрлeрін пeдагогикалық іс-әрeкeттe

пайдаланудың психологиялық eрeкшeліктeрі................................................................

88

Ким Ф.Э. Педагогическая характеристика деятельности спортивного педагога....... 93

Куздеубаев А.Ж., Тұрсынбай Е. Көп күндік биоырғақтардың студенттердің

шығармашылық ойлауына әсері.......................................................................................

96

202

Құрмантаева С.Ж. Дуалды оқыту жүйесін жетілдіру-заман талабы.......................... 101

Қарақожаева Ж.Т., Аушенова У.Б. Мамандық таңдауда рухани адамгершілік

тәрбие берудің психологиялық ерекшеліктері...............................................................

103

Махашова П.М., Кунтубаева Д. Заманауи технологияларды қолдануда медиа

білім берудің ерекшеліктері..............................................................................................

107

Минайдарова М.И., Кеңесбек С. Мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу.............. 111

Пушкарь И.Н., Тохтыев А.Ш. Особенности проведения занятий со студентами

в оздоровительных группах.............................................................................................

115

Жабаев Е.Х., Ревшенова М.И. К вопросу разработки электронного

образовательного ресурса..................................................................................................

118

Сарыбекова Қ.Н., Жуанышова А.Т. Ардагер ұстаз, эколог, ғалым Нұрғали

Сарыбеков..........................................................................................................................

121

Caрыбековa Қ.Н., Aбжaпaровa М.Т. Мaтемaтикaлық жaттығу - бacтaуыш cынып

оқушыcының шығaрмaшылық қaбiлетiн дaмытудың негiзгi құрaлы...........................

126

Сарыбекова Қ.Н., Сұрабалдиева Б.Т. Қазақтың байырғы қара есептерін

бастауыш сынып оқушыларын тәрбиелеудеқолдану.....................................................

130

Сарыбекова Қ.Н., Дауылбаева Б., Нурасилова Б.М. Математика мен табиғат

байланысының маңыздылығы..........................................................................................

136

Сейдалиева Г.Ш., Хабиева С.Н. Развитие креативности личности........................... 144

Оралымбетова Г.У., Сманова У.К. Тұлғаны күйзеліс жағдайында

психологиялық сауықтыру жолдары................................................................................

147

Шынтаева Н.А., Сұлтанбекова А.Д., Тұрлыбек А., Сахова Р. Мектеп жасына

дейінгі баланың іс-әрекетінде дамытушы ортаның маңызы.........................................

153

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ

МАТЕМАТИКА, ФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА

Айдарбекова Ж.М., Құрманбаева Г.А. «Атомдық энергетика» қолданбалы

курсын оқытуда оқушылардың шығармашылық қабілеттіліктерін дамыту................

159

Кушкимбаева Б.Ж., Егембердиева С.Ш., Наметкулова Р. «Физика және

астрономия» пәнін оқытуда оқушылардың шығармашылық ойлау қабілеттерін

қалыптастыру......................................................................................................................

164

Мұсабеков Е.С. Аморф шала өткізгіштер деген не?................................................... 169

Сманов Қ.Ж. Анықталмаған теңдеудің практикалық қолданылуы............................ 172

Сопбекова М.Б. Монтессори жүйесіндегі математикалық аймақ............................... 177

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ

Абжапарова А.С., Керімбекова Н.С. Үштілді білім беруді дамыту саясаты

аясында бәсекеге қабілетті мамандарды даярлаудың тиімді жолдары........................

180

Байсеркеева Л.С., Дауылбаева Г.Б. Қазақстан энергетикасының ерекшеліктері

және оның болашағы.........................................................................................................

182

Оралбекова Ж.А. Білім беруді модернизациялаудағы үштілділіктің маңызы........... 185

Сейтмухамбетова З.М., Абилкасын Т.А., Тайчибеков А.У. Полезные свойства

грецкого ореха ...................................................................................................................

189

Утегенов С.К., Карабалаев К.А. Мұнай өндірісіндегі өрттерді сөндіруде ұнтақты

қоспаларды қолдану...........................................................................................................

194

203

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ

ИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО

ПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА

BULLETIN OF THE TARAZ STATE PEDAGOGICAL

ІNSTITUTE

№31

2017

Редактор:

Султаналиева А.А.

Техникалық редактор:

Жирентаева Б.О.

Мұқаба дизайны:

Осерова Ж.Н.

Баспа кітаптың ішкі мазмұнына жауап бермейді.

Автордың дайын файлынан алынған.

Басуға 22.09.2017 жылы қол қойылды.

Пішімі 210 х 297, 1/16. Офистік қағаз.

Есепті беті 19,4; Шартты беті 12,8

Таралымы 300 дана. Тапсырыс №87

Подписано в печать 22.09.2017 г.

Формат 210 х 297 1/16. Бумага офсетная.

Уч. изд.л. 19,4; Усл.п.л.12,8

Тираж 300 экз. Заказ №87

ТарМПИ, Редакциялық баспа бөлімі

080000, Тараз қ, Төле би 62