.................................................................................مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

69

سال چهاردهم/ شماره 48/ خرداد 1396

dizani.ehsan@gmail.com 09121810887 کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت های تاریخی- دانشگاه تهران. نویسنده مسئول.*

تاریخ دریافت : 1395/12/14تاریخ پذیرش : 1396/02/25

چکیده هند ازجمله سرزمین هایی است که از گذشته های دور دارای تمدن های متنوعی بوده است. همین امر باعث شده این کشور از دیدگاه معماری غنی و متنوع باشد. ورود اسالم به هند و شکل گیری حکومت های اسالمی باعث شکل گیری نوع خاصی از معماری اسالمی در شبه قاره شده است. معماری مساجد هندی، بارزترین گونه معماری اسالمی شبه قاره ارزیابی می شود. ایرانی اولیه اسالمی، از معماری مساجد الگوی معماری مساجد هند ترکیبی استوار است که این فرض بر این پژوهش به این مجال نوشتار حاضر است. در بومی هند است. ریشه یابی ویژگی های معماری مساجد هندی، موضوع و معماری تأثیرپذیری معماری مساجد هندی از معماری مساجد اولیه اسالمی، معماری غنی و باسابقه طوالنی در هند، قبل از ورود

اسالم و معماری تمدن های اسالمی پیشرفته در همسایگی هند مانند ایران پرداخته شده است. ویژگی های معماری مساجد هندی به طورکلی شامل شبستان های رو به قبله، وجود میانسرا، الگوی چهار ایوانی، تقسیمات منفرد بدنه ها به ویژه تقسیمات سه تایی، حضور مسجد در مرکز محله و قرارگیری آن بر روی صفه )در ارتفاع(، دسترسی به ورودی های مسجد با پلکان های وسیع، تقسیمات سه تایی گنبدخانه ای روبه قبله و استفاده از رواق های شفاف)نیم جدارة بیرونی رواق ها که منظری به بیرون دارد( در اطراف میانسرا است. ریشه یابی ویژگی های معماری فوق در نوشتار حاضر،

رهنمون به کشف الگوی معماری مساجد هندی خواهد بود.

واژگان کلیدیالگویابی، معماری، مسجد، معبد، هند، ایران.

الگویابی معماری مساجد هند

احسان دیزانی*

ترجمه انگلیسی این مقاله نیز تحت عنوان :Finding the Patterns of Indian Mosques Architecture

در همین شماره مجله به چاپ رسیده است.

.........................................................................................................................................

70

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

مقدمه معماری مساجد هندی دارای ویژگی هایی است که سواالتی، اساسی را مطرح می نماید ازجمله سیر تحول الگوی معماری مساجد تکامل یافته الگوی است؟ بوده چگونه هند مساجد الگوی ویژگی های است؟ ویژگی هایی چه دارای هندی معماری مساجد هندی از کجا سرچشمه گرفته است؟ مقاله تدوین شده است. روش این سؤاالت به پاسخ حاضر در پی تحقیق در این مقاله تحلیلی- توصیفی است. نوشتار حاضر و تطبیقی مقایسه با سپس توصیف و مشاهده با نخست تحلیل به دنبال اثبات فرضیه است. رویکرد مقایسه تطبیقی بررسی و موردی نمونه های کردن مطرح مقاله، این در ویژگی های آنهاست. به منظور ریشه یابی ویژگی های معماری مساجد هندی از نمونه های موردی سه گروه معماری بومی هند، مساجد اولیه اسالمی و ایرانی انتخاب شده و ویژگی های از است. قرارگرفته ویژگی ها تحلیل و استخراج مبنای آنها معماری بومی قبل از اسالم در هند معبدهای آجانتا، الورا، معماری از کنارک، معبد و ماهادوا کانداریا معبد و الفانتا، اولیه مساجد از و "مسجدالنبی)ص(" اسالمی دوران اولیه ایرانی مسجد کامل نمونه و فهرج" جامع "مسجد ایرانی سیر بررسی به منظور است. انتخاب شده اصفهان" "جامع تحول مساجد هند، نمونه هایی شامل "مسجد اجمیر شریف"

تصویر1. تقسیمات سه تایی درون یکی از غارهای آجانتا، قرن دوم قبل از میالد.

عکس : احسان دیزانی، .1391

الگوی در "جامع احمدآباد" به عنوان اولیه، به عنوان مسجد به عنوان دهلی" "جامع و هندی مساجد شکل گیری حال نمونه کامل معماری مسجد هندی آورده شده و ویژگی های مساجد معماری ویژگی های جمع بندی عنوان تحت آنها انتها مقایسه تطبیقی و تحلیل هندی آورده شده است. در اولیه مساجد هند، بومی معماری از استنتاجی ویژگی های پرداخته شده هندی مساجد نمونه های با اسالمی-ایرانی

است.

ریشه یابی ویژگی های معماری مساجد هندیدر این قسمت به منظور شناخت و ریشه یابی معماری مساجد هندی ابتدا معماری بومی هند و نمونه هایی از معابد هندی معرفی شده و ویژگی های معماری آنها جمع بندی می شوند. در و اسالمی نخستین مساجد معماری ویژگی های سپس ادامه ویژگی های معماری مسجد در ایران معرفی می شوند. در معماری مساجد هندی ویژگی های تحول شناخت سیر اولیه، میانی و تکامل یافته صوررت طی زمان در سه دوره

خواهد گرفت.

معماری بومی هنداز میالد است و دارای 29 از قرن دوم قبل غارهای آجانتا

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82............................................................

..............................................................................71 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

معبد بودائی است )تصویر1(. غارهای الورا بین قرون ششم تا دهم میالدی است و دارای است. غار جینی پنج و غار هندو بودائی، هفده غار دوازده قرارگیری این معبدها در ارتفاع به صورت طبیعی و مصنوعی

از ویژگی های معماری غارهای آجانتا و الوراست. تقسیمات سه تایی، دسترسی توسط پلکان های عظیم، وجود دیگر از تزئینات سنگی و و مجسمه ها ورودی های شاخص

ویژگی های این غارها است )تصاویر2و3(.

تصویر2. ساخت معابد بر روی ارتفاع طبیعی

و ایجاد پلکان، غارهای الورا، بین قرون ششم و

دهم میالدی. عکس : احسان دیزانی، 1391.

تصویر3. قرارگیری روی صفه، وجود ورودی

شاخص و مجسمه ها و تزئینات سنگی در معابد الورا، بین قرون ششم و دهم میالدی. عکس: احسان دیزانی، 1391.

.........................................................................................................................................

72

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

معبد الفانتاششم سده به )مربوط الفانتا در هندویی معبدهای غار میالدی( با ویژگی های معماری تقسیمات سه تایی، قرارگیری عالی ترین است."شاید گرایی عظمت و ارتفاع)طبیعی( در که دید الفانتا جزیره در بتوان را هندو هنر دستاورد صنعتگرانش)راهبان هنرمند( در سده ششم میالدی، درون قله ای را خاک برداری کردند و )درون غار( یک تاالر ستون دار

عظیم به وسعت سیصد مترمربع در دلش ایجاد کردند.بیننده به محض ورود به این معبد، از میان ردیف ستون های

مأنوس از اینکه پس تا می شود آن خیره درون به سنگین را سردیس سه غول آسای شکل های تاریکی، با شدن این در می شوند. پدیدار مقابل دیوار از ذره ذره که می بیند و خدایان خدای یعنی مهادوا مقام در شیوا سردیس ها، تجسم نیروهای خالقیت، بقا و تخریب )جلوه گر( شده است. تصور قدرت، بی درنگ از مشاهده ابعاد سرها که تقریبا 420 برابرشان بیننده در ارتفاع دارند و از سطح معبد سانتی متر می شود" القا بیننده به نمی کند، جلوه بیش کوتوله ای

)گاردنر،1374: 689(؛ )تصویر4(.

معبد کانداریا ماهادوا در قرن یازدهم درخاجوراهو ساخته شده و معبدی هندویی است )Albanese, 2003: 30(. قرارگیری این بنا بر روی یک صفه مصنوعی از ویژگی های معماری این بنا است. از دیگر ویژگی های آن دسترسی توسط پلکان های وسیع، ورودی های شاخص، مجسمه ها و تزئینات سنگی است )تصاویر5، 6، 7(.

معبدی و ساخته شده سیزدهم قرن در کنارک معبد دست ساز سکویی روی بنا این .)Ibi: 64( است هندویی پلکان های طریق از آن به دسترسی و است ساخته شده است امکان پذیر طرف سه از شاخص ورودی های و وسیع

)تصاویر 8 تا 10(. این بنا دارای حجاری های سنگی به صورت

مجسمه ها و نگاره های سنگی است.کوه ها میان در غار به صورت هندی معابد اولیه نمونه های توسط دسترسی و ارتفاع در قرارگیری است. ایجادشده داخلی، فضاهای سه تایی تقسیمات و عظیم پلکان های در است. غاری معابد ویژگی های از سردیس ها و ستون ها با الگو گرفتن از معابد غاری طی زمان معابد متأخر هندی و می شوند ساخته مصنوعی یا و طبیعی سکوهایی روی می شود. ایجاد آنها به دسترسی برای وسیع پلکان های ورودی های شاخص از دیگر ویژگی های این معابد است.کاربرد مجسمه های تراشیده شده از سنگ به اشکال مختلف انسانی،

حیوانی و تخیلی از ویژگی های بارز معابد هندی است.

تصویر4- تقسیمات سه تایی شیوا در مقام مهادوا)خالقیت، بقا و تخریب(، معبد غاری، جزیره الفانتا، سده ششم میالدی. مأخذ: گاردنر، 1374 : 692.

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82............................................................

..............................................................................73 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

www.education.asianart.org : تصویر 5. نمای ورودی و جانبی معبد کانداریا ماهادوا، قرن یازدهم. مأخذ

www.tiuristlink.com : تصویر6. نمای جانبی معبد کانداریا ماهادوا، قرن یازدهم. مأخذ

.........................................................................................................................................

74

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

. Albanese, 2003 : تصویر 7. پالن معبد کانداریا ماهادوا، قرن یازدهم. مأخذ

. Albanese, 2003 :تصویر 8. نمای ورودی و کلی معبد کنارک، قرن سیزدهم. مأخذ

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82............................................................

..............................................................................75 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

تصویر 9. نمای ورودی و کلی معبد کنارک، قرن سیزدهم.. Albanese, 2003 :مأخذ

. Albanese, 2003 : تصویر 10. پالن معبد کنارک، قرن سیزدهم. مأخذ

مساجد اولیه اسالمی• مسجدالنبی)ص(

این مسجد در مدینه نمونه اولیه مسجد است )تصویر 11(.در ساخته شده فضای نخستین مدینه در پیامبر "مسجد اسالم پس از مسجد قبا است")پیرنیا، 136:1382(. این فضا دارای فضای مسقف ستون دار)شبستان(، و بوده مکه به رو حیاط، حجره های برای سکونت و صفه بوده است. این مسجد دارای موقعیت مرکزی بوده است. این مسجد دارای شبستان روبه قبله و میانسرا بوده که ورودی هایی اطراف میانسرا قرار

داشته است.

مساجد ایرانی• مسجد جامع فهرج یزد

این مسجد نمونه اولیه مساجد ایرانی است. این مسجد دارای

تصویر 11. پالن مسجد مدینه، 622 میالدی مأخذ : پیرنیا، :1382 : 136.

شبستان روبه قبله و دارای میانسرا است. کالبد معماری این مسجد از معماری قبل از اسالم ایران گرفته شده است )تصویر 12(.

مسجد خراسانی، شیوه ساختمان های اصیل ترین از "یکی مسجد کهن ترین شاید مسجد این است. فهرج جامع شیوه نیارشی ویژگی های که باشد ایران در ساخته شده پارتی-ساسانی را داراست")پیرنیا، 137:1382(. این مسجد دارای تزئینات معماری قبل از اسالم است."آرایه های گچ بری شکنجی و پیچک های آن، همانند آرایه های کاخ کسری در

تیسفون است")همان : 139(.• مسجد جامع اصفهان

همواره 13(که )تصویر است ایرانی مساجد کامل نمونه دارای موقعیت مرکزی در شهر بوده و در جوار بازار قرار دارد.

تصویر12.پالن مسجد جامع فهرج، 672 میالدی. مأخذ : پیرنیا، 1382 :138.

.........................................................................................................................................

76

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

تصویر 13. مسجد جامع اصفهان، 1045 میالدی. مأخذ : پیرنیا، 1382 : 179.

جامع اصفهان به عنوان نمونه کامل مسجد ایرانی دارای چهار گونه به مسجد، نخستین است."طرح میانسرا به رو ایوان بومسلمی)شبستان ستون دار( بوده که در سال 156 هجری ساخته شده و کاوش ها موقعیت آن را روشن ساخته است. در سده پنجم و ششم دگرگونی های بنیادی در معماری مسجد رخ داد و مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد. بدین گونه فضای پیوسته و ساده شبستان ها و میان سراها با ایوان ها و دو گنبد

ازهم گسسته شد.ویژگی های از یکی مسجد، بودن ایوانی چهار ازاین پس .)144: شد")همان ایران در سازی مسجد بنیادی با اصفهان جامع مسجد فضایی ارکان شکل "ساختار میانسرا وجود شده اند. مقایسه اسالم از قبل ابنیه برخی ایران که در ایالمی بناهای کهن به الگویی مربوط به عنوان ستون دار شبستان است. داشته تداوم نیز بعدی دوره های است. گرفته شده پارسی معماری ستون دار تاالرهای از که دوره از ایران معماری در مستقل به صورت ایوان فضای پارتی شکل گرفته است و ایوان رو به میانسرا نیز در همین مسجد خانه گنبد ساختار شکل است. داشته وجود دوران به طرف آن البته جهت گیری است گرفته شده آتشکده ها از در کهن عنصری به عنوان نیز منار است. نموده تغییر قبله مایه ایران وجود داشت. فن آوری ساخت و ساخت معماری نیز در ابتدای دوران اسالمی مشابه معماری بومی بوده است ازاین رو شد. همراه چشمگیری پیشرفت های با بعدها که هم نشینی کنار از اصفهان جامع مسجد در شکل ساختار الگوهای بومی قبل از اسالم، معماری ایران پدید آمده است"

)دیزانی، 1392: 16(.

سیر تحول مساجد هندشریف اجمیر جمعه مسجد هندی مساجد اولیه نمونه محراب کتیبه طبق را مسجد )تصاویر14و15(."این است

زمان در 1199 595/مارس-آوریل الثانیه جمادی در آن قطب الدین ایبک ساختند. این بنا که بر بلندی در نیمه راه یکی از تپه های اجمر ساخته شده، مرکب از یک چهارضلعی بزرگ و هفتادونه متر هر ضلع آن است. .... در حقیقت این بنا را از مصالح باقیمانده از معابد پیشین ساخته اند")بلر،1390، بناشده و دارای محراب بر صفه طبیعی این مسجد .)389کالبدی ویژگی های است)تصویر16(. روبه قبله شبستان و الگوهای از پوشش ها و مانند ستون ها این مسجد معماری پیش از اسالم است. همچنین تزئینات سنگی آن مربوط به قبل از اسالم است ازاین رو شبهة استفاده از مصالح معبد در بنای مسجد مطرح است. نمونه میانی مساجد هندی مسجد

جمعه احمدآباد است )تصاویر17و18(.در1142-1411( )سلطنت اول احمد شاه( او)مظفر "نوه متصرفات خود را استحکام بخشید و پایتخت خود را به شهر

قدیمی اساوال منتقل کرد و آن را احمدآباد نامید. در زمان او دوره ای از فعالیت های بی سابقه معماری شروع شد و تنها در پایتخت دست کم پنجاه مسجد بنا گردید. زیباترین از مرکب مسجد این بود. جامع)1423/826( مسجد آنها یک صحن بزرگ سنگی)75 در 66 متر( و ردیف طاقگانی در سه جهت بود. در جهت چهارم یا سمت قبله یک نمای پیشین منقور و زیبا قرار داشت.... شبستان)64 در 29 متر( دربردارنده بیش از سیصد ستون باریک بود که پانزده گنبد عظیم در باالی آنها دیده می شد و در باالی گنبدها مجموعه ای .)401 : بود")بلر،1390 ساخته شده کوچک گنبدهای از

این مسجد دارای موقعیت مرکزی در شهر بوده و در جوار بازار است. بنا بر روی صفه قرارگرفته و در دو جهت دارای جهات از مجزا ورودی سه دارای مسجد این است. پلکان ورودی دارای غربی قسمت در آن شبستان و است اصلی ناهمگون با فضای داخلی شبستان است. ورودی های این بنا از سه جهت بیرون شاخص شده اند و در اطراف میانسرا رواقی کم عمق بدون تشخص نمایی ورودی ها قرار دارد )تصویر19(. نمونه کامل مساجد هندی مسجد جامع دهلی )مسجد شاه جهان(

به 58-1644میالدی سال های بین مسجد این است. دستور شاه جهان ساخته شده است )میشل، 1380: 270(.

کمال حد به اینجا در هندی مساجد معماری ویژگی های صفه یک روی مسجد و21(. است)تصاویر20 رسیده خود است. ایجادشده اطراف محالت و بازار مشرف به بلند ورودی های شاخص دوسویه در سه جهت اصلی قرار داشته آورده اند وجود به را آنها به دسترسی عظیم پلکان های و

)تصویر22(.از )گورکانیان( دوره این در هندی حجاران و بنایان و معماران آنها را ایران متأثر بوده اند و شیوه های معماری و ساختمانی در اجرا می کردند. چنان که گفته شد وجود گنبدی بر فراز مقصوره،

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82............................................................

..............................................................................77 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

تصویر14. شبستان روبه قبله، مسجد جامع اجمیر شریف. عکس : احسان دیزانی، 1391.

تصویر15. نمای غربی و پالن جامع اجمیر. مأخذ: بلر، 1390 :412.تصویر16. دیاگرام تقسیمات سه تایی شبستان روبه قبله و قرارگیری روی

سکوی طبیعی در مسجد جامع اجمیر . مأخذ : نگارنده.

.........................................................................................................................................

78

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

تصویر 17. شبستان روبه قبله مسجد جامع احمدآباد. عکس : احسان دیزانی، 1391.

.Albanese, 2003 , :تصویر18. پالن مسجد جامع احمدآباد. مأخذ

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82............................................................

..............................................................................79 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

تصویر19. دیاگرام تقسیمات سه تایی شبستان روبه قبله و دسترسی های سه گانه در مسجد جامع احمدآباد . مأخذ : نگارنده.

تصویر 20. شبستان روبه قبله مسجد جامع دهلی)شاه جهان(. عکس : گوران عرفانی، 1391.

.........................................................................................................................................

80

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

تصویر 21. پالن مسجد جامع دهلی. مأخذ :کخ ، 1373 : 119.

تصویر22. دیاگرام تقسیمات سه تایی گنبدخانه ای و شبستان روبه قبله، ورودی های دوسویه

شاخص سه گانه و رواق های شفاف در مسجد جامع دهلی.

مأخذ : نگارنده.

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82............................................................

..............................................................................81 مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

رخ بر بلند و کتیبه ای متعدد طرح چهارایوانی، کتیبه های میانة صحن متقارن، حوضی در منار شبستان، وجود جفت کاربندی همگی مانند ایرانی معماری آرایه های از تقلید و از جهان( نما)شاه جهان جامع مسجد تأثیرپذیری از نشان مساجد ایرانی دارد )نظری و نیک زاد،1393 : 48(. همچنین و گنبدهای بدنه شبستان نمای کلی در تقسیمات سه تایی آن وجود دارد. در این بنا از الگوی چهار ایوانی در جانمایی و است گرفته شده الهام ایوان، شبیه شاخص ورودی های به هم وصل نموده را آنها رواق های کم عمق اطراف میانسرا است. قرارگیری بر صفه و اشراف به مناظر اطراف باعث شده که دیوار خارجی رواق های اطراف میانسرا حذف شده و چشم انداز آید. وجود به رواق ها پناه در میانسرا اطراف در وسیعی

تحلیل الگوهای معماری مساجد هند

در این قسمت ویژگی های الگوی مسجد در هند با ویژگی های معماری معابد هند، معماری مساجد اولیه اسالمی و معماری مساجد ایرانی مقایسه تطبیقی شده اند )جدول1(. با ارزیابی نمونه های مذکور ویژگی های برگرفته از معماری معابد هند در مساجد هندی شامل تقسیمات سه قسمتی، قرارگیری بنا بر روی صفه، استفاده از عنصر پله جهت عظمت گرایی و کاربرد که گونه بدین است. تزئینات در مشابه )مصالح( ساختمایه مساجد هندی دارای تقسیمات سه تایی گنبد خانه ای رو به قبله بوده و تقسیمات منفرد در بدنه ها به ویژه تقسیمات سه تایی مانند جامع اجمیر و جامع احمدآباد دیده می شود. همچنین مساجد هندی بر روی صفه )در ارتفاع( قرارگرفته اند ازاین رو

شکوه و عظمت خاصی جلوه گر ساخته و به مخاطب انتقال پلکان با ورودی های مساجد هندی به می دهند. دسترسی، قرارگیری مسجد روی با این ویژگی همراه وسیع است که صفه و ورودی های شاخص، باعث ایجاد حس عظمت گرایی در مساجد هندی شده است. تزیینات سنگی مساجد شامل و نامه ها وقف اشعار، روایات، کریم، قرآن آیات خطوطی و نقش نورگیر، به صورت نیز سنگی مشبک های است. ...نگاره های هندسی و گیاهی شامل گل وبته و اسلیمی ها است.

اسالمی اولیه مساجد معماری الگوی با مشابه ویژگی های شامل شبستان روبه قبله، ورودی به میانسرا و موقعیت مرکزی مسجد است. بیشتر مساجد هندی در مرکز محل و هم جوار با بازار قرارگرفته اند. شبستان ها روبه قبله در سمت غرب مسجد واقع شده اند. ویژگی هایی که از الگوی معماری مسجد ایرانی به صورت که است ایوانی چهار الگوی شامل اقتباس شده ورودی های دوسویه شاخص اطراف میانسرا در مساجد هندی موقعیت میانسرا، اقتباسی ویژگی های دیگر می شود. دیده مرکزی مسجد و هم جواری با بازار است. اغلب مساجد هندی کم عمق رواق های آن گرداگرد و هستند میانسرا دارای دیوار دهلی جامع مانند مساجد برخی در که قرارگرفته بیرونی رواق ها نیز حذف شده و با توجه به قرارگیری مساجد هندی در ارتفاع، امکان دید وسیعی برای بهره گیری از مناظر اطراف به وجود آمده است. مساجد هندی دارای ورودی های شاخص ایوان مانند در اطراف میانسرا هستند این ورودی ها به رو سو دیگر از و میانسرا به رو سویی از یعنی دوسویه

بیرون مسجد دارند )جدول 1(.

ویژگی های الگوی مسجد هندیردیفتحلیل الگوهای معماری

مساجد اولیه معماری هند قبل معماری ایرانیاسالمی

از اسالممحصول معماری

اسالمی هند

**قرارگیری مسجد در مرکز و هم جوار با بازار1

*شبستان های واقع در غرب مسجد )به جهت قبله(2

**تقسیمات سه تایی گنبدخانه ای3

**تقسیمات منفرد بدنه ها ) سه تایی(4

*قرارگیری مسجد بر روی صفه5

**میانسرا6

*رواق های کم عمق و شفاف7

**ایوان های دوسویه )الگوی اصلی آن، ایوان در معماری ایران(8

*الگوی پالن چهار ایوانی9

*ورودی های مسجد با پلکان های وسیع10

**تزیینات سنگی11

جدول 1. ویژگی های برگرفته شده از معماری بومی هند، مساجد اولیه اسالمی و ایرانی در الگوی معماری مساجد هند و خلق ویژگی هایی در دوره اسالمی. مأخذ : نگارنده.

.........................................................................................................................................

82

احسان دیزانی/ باغ نظر، 14 )48( : 69-82

مجله علمی ـ پژوهشی پژوهشکده هنر، معماری و شهرسازی نظر

نتیجه گیریتحقیق حاضر نشان داد که ویژگی های معماری در نمونه های ابتدایی مساجد هندی، ترکیبی از ویژگی های معماری معابد هندی و الگوهای مساجد اولیه اسالمی مانند جهت گیری بنا بر اساس قبله، حذف مجسمه و نقوش انسانی و حیوانی بوده است. به دیگر سخن در دوره های آغازین مبنای الگوی مساجد هندی بهره گیری از ترکیب الگوی معماری معابد هندی و مساجد اولیه اسالمی بوده است. معماری مساجد هند در سیر تحول خود از ویژگی های معماری تمدن های اسالمی همسایه به ویژه مساجد ایرانی مانند الگوی میانسرا و پالن چهار ایوانی مسجد، بهره برده است. بدین ترتیب مساجد هندی با ترکیب ویژگی های کهن معماری بومی خود با مساجد اولیه اسالمی و ایرانی، به الگویی ترکیبی و جدید در معماری مساجد جهان اسالم با ویژگی های منحصر به خود دست می یابد. این ویژگی ها شامل رواق های کم عمق و شفاف اطراف میانسرا برای بهره گیری از مناظر اطراف، ایوان های دوسویه با پالن چهار ایوانی اطراف میانسرا و تزئینات اسالمی مانند نقوش هندسی،گل وبته و اسلیمی ها با مصالح

سنگی است که به الگویی خاص، برای معماری مساجد هند تبدیل شده است.

فهرست منابع • پیرنیا،محمد کریم. 1382. سبک شناسی معماری ایرانی. چاپ دوم. . تهران : پژوهنده.

• بلر، شیال و بلوم، جاناتان.1390. هنر و معماری اسالمی)2(. ت : یعقوب آژند. چاپ چهارم. تهران : سمت.• جرج، میشل. 1380. معماری جهان اسالم. ت : یعقوب آژند. تهران : مولی.

• دیزانی، احسان. 1392. ساختار شکل در ابنیه آیینی اسالم. هنر و تمدن شرق، )2( : 12-17.• کخ، ابا. 1373. معماری هند، در دوره گورکانیان، ت : حسین سلطان زاده. تهران : دفتر پژوهش های فرهنگی.

• گاردنر، هلن. 1374. هنر درگذر زمان. ت : محمدتقی فرامرزی. چاپ سوم. تهران : نقش جهان.• نظری، فرهاد و نیک زاد، ذات اهلل. 1393. بررسی زمینه های پیدایش مسجدجهان نمای دهلی. فصلنامه علمی-پژوهشی شهراسالمی ایرانی،

.43-53 : )16(• Albanese, M. )2000). Architecture in india, Original from the University of Michigan. Michigan: Publisher Om Book Service.