لعہمطا تیاتجز و تحقیقی کبیر تفسیر تکملہHis book of Tafsir with title Mafateeh al Ghayb became the most famous of all his books and it got the fame

ء2018 دربمس-وجالیئ ہلمکت ریسفت ریبک)یقیقحت و زجتاییت اطمہعل( 2:،امشره 4:دلج: االزهار

16

یقیقحت و زجتاییت اطمہعلہلمکت ریسفت ریبک

Completion of Tafseer e Kabir: A research and Analytical Study

اجسد نیسح *

ڈارٹک نیسح افروق **

Abscert

The author of the under-discussion Tafseer “Mafateeh al Ghayb” is Fakhr-ud-

Din Mohammed bin Umer bin Hussain who is commonly known as Imam

Raazi. Imam Fakhr-ud-Din Raazi was born in 544 Hijri in Al-Ray, the famous

territory of Iran. He followed beliefs of Imam Abul Hassan Asha’ri and

defended them throughout his life while he was follower of Imam Shafe’I in

Fiqh. He preferred and supported Shafe’I school of thought during his

education work. He travelled several times for seeking knowledge and then for

preaching against the beliefs of Motazilas and finally, he resided permanently

at Afghanistan. His death was caused by the poison given to him by his

opponents in Harat in 606 Hijri.

His book of Tafsir with title Mafateeh al Ghayb became the most famous of all

his books and it got the fame of “Tafsir-e-Kabeer” The great Tafsir.

There has been found a conflict among the scholars of tafsir regarding the

completion of Tafsir-e- Kabeer. Some scholars are of the view that it was

compiled completely by imam Razi whereas the other group of scholars stands

firm that this interpretation was not compiled completely by Imam Razi. It was

rather accomplished by his disciples Imam Qamoli and Khowi.

The present research centers round the different opinions regarding the

completion of Tafseer Kabir. In the light of these views there would be an

objective analysis which would lead to decisive results۔

……………………………………………………………………………………………………………………………………………………

، ہبعش االسکم ایھتولیج، االسہیم اکجل اشپور ررسیچ اکسرل یپ اچی ڈی*

ہبعش االسکم ایھتولیج، االسہیم اکجل اشپوراٹنٹسس رپورسیف **


17

زری ثحب ریسفت " افمحیت ابیغل " ےک فنصم رخف ادلنی دمحم نب رمع نب نیسح ںیہ وج ہک اامم رازی ےک انم ےس

اقعدئ ںیم ھ ںیم دیپا وہےئ ۔آپ 544وہشمر ںیہ ۔ اامم رخفادلنی رازی اریان ےک وہشمر العہق " ارلی " ںیم

اامم اوب انسحل ارعشی ےک رظنایت ےک اپدنب ےھت اور رمع رھب ایہن اک دافع ایک ہکبج رفوع ںیم اامم اشیعف ےک ریپو اکر

ےھت اور اینپ یمیلعت اسمیع ںیم کلسم اشیعف یہ وک رتحیج و وقتتی اچنہپیئ ۔ وصحل ملع اور زتعمہل ےک اقعدئ ےک

یئک رفس ےیک اور ابآلرخ رہات ااغفاتسنن ںیم لقتسم وکستن اایتخر رک یل ۔ اور رہات یہ ںیم الخف غیلبت ےک ےئل

ھ ںیم آپ اس دار افین ےس رتصخ وہےئ ۔606اخمنیفل یک رطف ےس زرہ الھکےئ اجےن ےس

یل ، ہیقف ، اامم رازی ولعم االسہیم ںیم رفنمد اقمم و رمےبت ےک احلم ںیہ ۔ آپ کیب وتق رسفم، دحمث ، اوص

ےک گل 90ملکتم ، یفسلف ، وصیف اور بیبط ےھت ۔ ولعم ہیلقع اور ہیلقن ںیم اہمرت واقثتہ رےتھک ےھت ۔ ونے

آراہتس وہ یکچ ںیہ رگم ان بس ںیم آپ یک گھب دمعہ بتک ےک فنصم ںیہ ۔ نج ںیم ےس رتشیب زویر ابطتع ےس

ریسفت ریبک ےک انم ےس وہشمر وہیئ ۔ وج ہک رواتی و دراتی ےک ریسفت " افمحیت ابیغل" ےن تہب رہشت اپیئ اور

نیسح ازتماج اک رتہبنی ومنہن ےہ ۔

ہلمکت ریسفت رازی

ریسفت ریبک ےک ہلمکت اک وموضع اقنیلئ و امنیعن ےک امنیب وموضع االتخف ےہ ۔ ھچک املعء اک انہک ےہ ہک ریسفت ریبک

ےہ ہک ہی ریسفت لمکم اامم رازی ےن اتفیل ی راےئ ہیےہ ہکبج اکی دورس یک اتفیل رکدہلمکم وطر رپ اامم رازی

ؤیی ےن لمکم یک ےہ ۔

ںیہن یک ہکلب آپ ےک دعب آپ ےک اشرگدوں مںل ےس اامم ومقیل اور اامم خ

اک ااشرہ ای ہلمکت ںیم االتخف اک الص ببس وہ اوقال ںیہ وج وخد ریسفت ریبک ےک ادنر وموجد ںیہ نج ںیم اس ابت

یھبک رصاتح یتلم ےہ ہک ہی فینصت لمکم اامم رازی یک ںیہن ۔ ان اوقال اک یھب ذرک رکںی بس ےس ےلہپ اس ہتکن

ںیم االتخف رکےن واےل رگووہں وک ااصتخر ےس ذرک ےیک دےتی ںیہ ۔ مہ ےلہپ دقتمنیم یک آراء اک ذرک رکںی ےگ ۔

له التصانيف في فنون عديدة جمع فيها : ھ ےتھکل ںیہ 681ن وتمیف العہم انب اکلخدقتمنیم یک آراء :

1كل غريب و غريبة ، وهو غريب جدا لكنه لم يكمله.

ومن تصانیفه ھ اامم رازی ےک ابرے ںیم ےتھکل ںیہ:945العہم احظف سمش ادلنی انب ادلاؤدی وتمیف

۔ التفسیر الکبیر لکنه لم یکمل، کذا فی مختصر تاریخ الذهبی سماه مفاتیح الغیب"

2

آپ


18

یک اصتفین ںیم ریسفت ریبک ےہ ، آپ ےن اس اک انم افمحیت ابیغل راھک، نکیل آپ اس وک لمکم ہن رک اپےئ۔ رصتخم

اترخی اذلیبھ ںیم ایس رطح ےہ ۔

"وقال ابن القاض ی شهبة ومن ھ اامم رازی ےک ابرے ںیم ےتھکل ںیہ : 1089العہم انب اامعلد یلبنح وتمیف

3تصانیفه تفسیر کبیر لم یتمه فی اثنا عشر مجلدا کبارا سماه "مفاتیح الغیب "۔ انب اقیض

ب ہ ےتہک ںیہ ہک آپ یک اصتفین ںیم ریسفت ریبک ےہ وج ڑبی ابرہ دلجوں ںیم ےہ آپ ےن اس اک انم افمحیت ابیغل ہ

ش

نکیل آپ اس وک لمکم ںیہن رک ےک ۔ راھک

قال ابن خلکان: جمع فيه کل غریب، وهو کبیر جدا لم یکمله ، وصنف احیج ہفیلخ ےتھکل ںیہ:

سبع و 727الشیخ نجم الدین احمد بن محمد بن محمد القمولی تکملة له و توفی مدة

قی کمل ما عشرین وسبع مائة وقاض ی القضاة شهاب الدین بن خلیل الخوئی الدمش

ان الدین محمد بن ھتسع و ثالثین وستمائة واختصره بر 639نقص منه ایضا وتوفی مدة

بسبع وثمانین وستمائة وسماه الواضح ولخصه ایضا 687محمد النسفی املتوفی مدة

4۔ محمد بن القاض ی بایا ثلوغ والحق به بعضا من الفوائد وبعض تصرفات من عنده

قال ابن خلکان جمع فيه کل غریب، وهو کبیر جدا لم یکمله ۔ مجعم اوبطملاعت ارعلۃیب وارعملۃب ںیم ےہ

هـ777، وصنف الشیخ نجم الدین احمد بن محمد بن محمد القمولی تکملة له و توفی سنة

ھـ639 ةوالقاض ی شهاب الدین بن محمد خلیل الخوئی الدمشقی کمل ما نقص منه وتوفی سن5

مات فخر الدین قبل ان " یک اقیلعتت ںیم اھکل ےہ : ب التفسری االسالمیھمذا ڈارٹک دبع امیلحل ااجنلر ےن

یتم هذا الکتاب ، واکمله من بعده تلمیذه شمس الدین احمد بن خلیل الخوئي قاض ی القضاة

واختصره قاض ی القضاة االسکندرية املالکی ، محمد ابن ابی القاسم 6هـ ، 637دمشق املتوفی

بعنوان: التنویر فی التفسیر،مختصر التفسیر 709الریغی نسبة الی وادی ریعة التونس ی املتوفی

فی خمسة اجزاء " 619 ۔ 614، رقم 142الکبیر،ومنه مخطوط فی املکتبة األهلية بباریسکتالوج

ریبک وک لمکم رکےن ےس ےلہپ ہ ت وہ ھت ےھت ، اور اس یک پآ لی آپ ےک اشرگد سمش اامم رخفادلنی رازی ریسفت

ھ ےن یک ، وموصف دقشم ےک اقیض ااضقلۃ ےھت ۔ اور ادنکسرہی ےک اقیض 637ادلنی ادمح نب لیلخ وتمیف

ونعان ےس اس یک صیخلت یک ھ ےن اونتلری یف اریسفتل ، رصتخم اریسفتل اریبکل ےک709ااضقلۃ دمحم نب ایب ااقلمس وتمیف

ےہ ۔ ریپس یک الربئریی ںیم اس اک وطخمہط اپچن دلجوں ںیم وموجد ےہ ۔

7


19

اس ومفق رپ آراء و اوقال ذرک رکےت ںیہ ہک خیش مجن ادلنی ادمح نب دمحم اومقلیل ےن ریسفت ریبک وک لمکم ایک ۔

وله تکملة علی کان عارفا بالتفسیر ،و" خیش اتج ادلنی ایکبسل العہم ومقیل ےک ابرے ںیم رفامےت ںیہ:

آپ اعرف ابریسفتل ےھت اور آپ ےن ریسفت اامم رخفادلنی رازی اک ہلمکت اھکل ےہ ۔ "تفسیر اإلمام فخرالدین

8

۔ وأکمل تفسیر ھ العہم ومقیل ےک ابرے ںیم رفامےت ںیہ 854خیش االالسم العہم احظف انب رجح االقسعلین وتمیف

، وکان ابن الوکیل یقول ما فی مصر أفقه منه ، مات فی رجب سنة اإلمام فخرالدین

ه وهو من أبناء الثمانین ۔727

9

ہک آپ ےن اامم رخف ادلنی رازی یک ریسفت وک لمکم ایک ےہ ۔ اور انب

ھ ںیم ہ ت وہےئ ۔ آپ 727اوللیک رفامےت ےھت ہک آپ ےس ڑبھ رک رصم ںیم وکیئ ہیقف ںیہن اھت ، آپ ربج

ی یرجی ےس ںیہ ۔ آوھٹںی دص

۔وکمل تفسیر ابن الخطیبےتھکل ںیہ : العہم انب اامعلد یلبنح

10

ہک آپ ےن ریسفت اامم رازی وک لمکم ایک ےہ ۔

۔ وأکمل تفسیر ابن الخطیبالعہم ریخ ادلنی ازلریلک ےتھکل ںیہ :

11

آپ ےن ریسفت اامم رازی وک لمکم ایک ےہ ۔

آپ یک اصتفین ںیم ہلمکت ریسفت اامم رازی یھب ےہ ۔ ۔من تصانیفه ... الخطیبالعہم رمع راض احکہل ےتھکل ںیہ :

12

۔ آپ یک وکمل تفسیر الفخرالرازی ... له تصانیف منها مجعم اوبطملاعت ارعلۃیب وارعملۃب ںیم ےہ ۔

لمکم ایک ےہ ۔ اصتفین ںیم ہی یھب ےہ ہک آپ ےن ریسفت اامم رخفادلنی ارلازی وک

13

العہم یلبش امعنین ےتھکل ںیہ : "اامم رازی اس اتکب وک وپرا ہن رک ےک ، ان ےک دعب اکی اور افلض ےن ہیقب دلجںی امتم

ںیک ، نکیل وپری ریسفت اامم اصبح یہ ےک انم ےس وہشمر ےہ ۔ اہیں کت ہک ارثک ولوگں وک اس واہعق اک رسے

ےہ ہک ہلمکت ےنھکل واےل وکن زبرگ ےھت ۔ انب اکلخن ےن اس دقر ےس ملع یہ ںیہن ےہ ، اور ےہ وت ہی ولعمم ںیہن

ھکل رک وھچڑ دای ہک اامم اصبح ےن ہی اتکب وپری ںیہن یک ۔ فشک اونظلن ںیم اھکل ےہ ہک خیش مجن ادلنی ادمح نب

ھ ےن 639 ھ ےن ہلمکت اھکل اور اقیض ااضقلۃ سمش ادلنی ادمحنب لیلخ اوخلیی ادلیقشم اوتملیف777اومقلیل اوتملیف

یھب ہلمکت اھکل ےہ اور اس اک انم " واحض" راھک ۔

اس اابتلس اور دشمگیگ یک ڑبی وہج ہی وہیئ ہک ہلمکت ےنھکل واولں ےن اامم رازی ےک رطہقی وک اس دقر وفحمظ راھک ہک

آاسن ذرہ ربارب رفق رظن ںیہن آات ۔ اامم رازی اک ہی وصخمص وفص ےہ ہک لکشم ےس لکشم بلطم وک اس دقر

اور لہس رک ےک ےتھکل ںیہ ہک ہچب کت ھجمس اتکس وہ ۔ اور اس وصختیص ںیم امتم املعےئ االسم ںیم وکیئ صخش ان اک


20

رسمہ ںیہن وہ اکس ۔ نکیل ریسفت ریبک ےک ہلمکت اگنروں ےن اس رطز وک اس امکل کت اچنہپای ہک وخد مگ وہھت اور آج

ری ھجمس ریہ ےہ ۔ داین ان یک رحتری وک یھب اامم رازی یک رحت

ہی ارم اوسفس انک ےہ ہک ہی ققحم ںیہن ولعمم وہات ہک اہکں کت الص ریسفت ےہ اور اہکں ےس ہلمکت رشوع

وہاےہ۔ اامم اہشب ادلنی اافخلیج ےن افشےئ اقیض ایعض یک رشح ںیم اھکل ےہ ہک اامم ےن رصف وسرۃ االایبنء

کت اامم اصبح یک ریسفت اک اھکل اجان ہ ینی ےہ ، اس وسرۃ یک ریسفت کت ریسفت یھکل یھت۔ نکیل ہی حیحص ںیہن ، وسرۃ حتف

ھ ان یک زدنیگ اک زامہن ےہ اس وسرۃ ےک دعب رھپ ںیہک اس مسق یک رصتحی ںیہن یتلم 603ےک اخہمت ںیم اھکل ےہ ہک

است ، سج ےس اثتب وہات ےہ ہک ںیہی ےس ہلمکت اگنروں اک ہلسلس رشوع وہات ےہ۔ رغض آھٹ دلجوں ںیم

دلجںی وخداامم یک فینصت ںیہ۔

ومالان یقت امثعین اصبح ریسفت اعمرف ارقلآن ےک دقمہم

14

ںیم ےتھکل ںیہ " اامم رازی ےن وسرۃ حتف کت ریسفت وخد

یھکل ےہ اس ےک دعب وہ اےس وپرا ہن رک ےک انچہچن وسرۃ حتف ےس آرخ کت اک ہصح اقیض اہشب ادلنی

ھ ےن لمکم رفامای"۔ ۷۲۷ھ حیحص۷۷۷ادلنی ومقیل وتمیف ھ ای خیش مجن ۶۳۹ادلیقشم وتمیف

15

العہم الغم روسل دیعس ی یک قیقحت:

ربریغص اپک و دنہ ےک اعمرص املعء ںیم ےس العہم الغم روسل دیعس ی وکریسفت و ولعم ریسفت یک ااشتع ںیم ےس ظح

اھکل ےہ ہک اامم رازی ےن یہ ریسفت ریبک قیقحت ںیم وارف بیصن وہا ۔ وموصف ےن یھب زری ثحب وموضع رپ اینپ یک

وکلمکم ایکےہ۔

"ںیم وسرۃ االایبنء ےک دعب یھب لسلسم ریسفت ریبک اک اطمہعل رکات اینپ رہشہ آافق ریسفتایبتن ارقلآن ںیم ےتھکل ںیہ

ر ریبک اامم رازی ےن یہ لمکم رفامیئ ےہ ۔ سفی

ت

ویکہکن وسرۃ االایبنء راہ وہں اوراس دوران ھجم رپ ہی فشکنم وہا ہک

ےک دعب یک وسروتں ںیم یھب اامم رازی اک ویہ ادناز ےہ اور نج زیچوں یک وہ ےلہپ ریسفت اور قیقحت رک ےکچ ںیہ بج

دعب یک آوتیں ںیم ان اک ذرکآےئ وت رفامےت ںیہ: مہ اس ےس ےلہپ الفں وسرت ںیم اس یک قیقحت رک ےکچ ںیہ، الثم

ںیہ مہ ںولھں یک ذلت اور عف ادنوزی ےس قلعت وسرۃ االماعم ںیم ھکل ےکچ ںیہ ۔ یک ریسفت ںیم ےتھکل۳۴وہ سی:

16

:

فت ںیم ھکل ےکچ ںیہ۔ ۱۰۱یک ریسفتاوتلہب :مارد یک ریسفت ںیم ےتھکل ںیہ: مہ ۷الص

17

:

فت یک ریسفتںیم ھکل ےکچ ںیہ۔ ۴۸یک ریسفتالمنل :داخرون یک ریسفت ںیم ےتھکل ںیہ: مہ ۱۸الص

18


21

ارگ العہم ومقیل ےن االایبنء ےکدعب ریسفت ریبکیھکل وہیت وت وہ اس رطح ہن ےتھکل ہکلب ےتھکل ہک اامم اس یک ریسفت الفں

وسرت ںیم ھکل ےکچ ںیہ۔ مہ ےن نیت آ وتیں یک اثمںیل دی ںیہ ۔ ایسی اوریھب تہب اثمںیل ںیہ۔

آرخںیم وہ اترخی یھب یھکل ےہ سج اترخی وک دورسی تہب واحض دلیل ہی ےہ ہک اامم رازی ےن ضعب وسروتں ےک

اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئ ےہ۔ مہ اامم رازی یک یھکل وہیئ امتم ااتتخیم اتروخیں وکاہیں لقن رک رےہ

ھ روز رعمجات اس ۵۹۵ںیہ۔وسرۃ آل رمعان ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ :اہلل ےک لضف اور ااسحن ےس مکی رعیب ااثلین

وہیئگ۔وسرت یک ریسفت لمکم

19

وز لگن اس وسرت یک ریسفت ےس افر وہ ۔ای۔ ھ رب۵۹۵امجدی ااثلہین ۱۲وسرۃ ااسنلء ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ:

20

ھ ںیم اس وسرت یک ریسفت ۶۰۱مکی راضمن ہب روز اوتار ہلل الحمد والشکروسرۃ االافنل ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ :

لمکم وہ یئگ ۔

21

ھ ہب رو ز ہعمج ںیم اس یک ریسفت ےس افر وہ ۔ای ۔ ۶۰۱راضمن ۱۴ںیہ :وسرۃ اوتلہب ےک آرخ ںیم ےتھکل

22

ھ ہب روز ہتفہ افر وہ ۔ای اھت اور ان دونں ۶۰۱وسرۃ ویسن ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ : اس وسرت یک ریسفت ےس ربج

تس ےہ۔اےنپ کین ےٹیب دمحم یک وافت ےس تہب زایدہ زمغدہ وہں اور اقرنیئ ےس اس یک رفغمت یک دروخا

23

ھ ربوز دبھ اس وسرت یک ریسفت ےس افر وہ ۔ای اور ۶۰۱وسرۃ ویفس ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ : ںیم است ابعشن

۔ اور وج ریمے آج لک ںیم اےنپ کین ےٹیب دمحم یک وافت ےس تہب نیگمغ وہں اور اس یک رفغمت یک داع رکںی

ولصۃ ڑپیھ ۔ ےئل ہی داع رکے اگ ںیم یھب داع رکوں اگ۔ اور رھپ دمح و

24

ھ ہی روز اوتار وک اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ ،ےٹیب یک وافت ۶۰۱ابعشن ۱۸وسرۃ ردع ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ: آج

اک مغ اتزہ ےہ۔ اس یک داع ےک ےئیل دروخاتس رکےت ںیہ۔

25

متخ وہ یئگ ۔ ھ ہب روز ہعمج اس وسرت یک ریسفت۶۰۱وسرۃ اربامیہ ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ :اوارخ ابعشن

26

وز لگن رہش نز نی اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ ۔ ھ رب۶۰۲وسرۃ افہکل ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ: رتسہ رفص

27

وز ہعمج وبتق شا ت اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ ۔ ھ رب۶۰۳اتفصل ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ: رتسہ ذوادعقلہ

28

وسال ےک دعتمد وجاب ذرک ےیک ںیہ۔ ان ےک رسیتے وجاب ںیم اھکل یک ریسفت ںیم اکی ۷اامم رازی ےن ازلرم :

ےہ ہک ہی وجاب ریمے وادل خیش ایضء ادلنی رمع ےن دای ےہ۔

29


22

ہی ابعرت اس ابت رپ واحض رقہنی ےہ ہک وسرۃ االایبنء ےس آےگ یھب ریسفت اامم رازی یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔ زین

ھ ںیم لمکم وہیئ۔۶۰۳ ےہ ہک اس یک ریسفت ذوادعقلہ وسرۃ زرم ےک آرخ ںیم اامم رازی ےن اھکل

وایفت االایعن اور فشک اونظلن وریغامھ ںیم اھکل وہا ےہ ہک اامم رازی ےن وسرۃ االایبنء یک ریسفت یھکل ےہ ۔

ےہ وسروتں یک ریسفت یھب اامم رازی ےن یھکل۱۸ےہ۔ وگای ہک االایبنء ےک دعب ۳۹اور ازلرم اک ربمن ۲۱االایبنء اک ربمن

ھ ںیم اامم رازی یک وافت وہیئ ےہ۔ وگای اس ےک نیت اسل دعب ۶۰۶ھ ںیم یھکل یئگ ےہ۔ اور ۶۰۳اور ہی وسرت

کت اامم رازی ریسفت ریبک ےتھکل رےہ۔ اور آرخی وسروتں یک ریسفتاامم رازی ےن تہب رستع ےک اسھت یھکل ےہ۔

اسیج ہک دعب یک اتروخیں ےس ادنازہ وہات ےہ۔

ھ ہب روز لگن اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ۔ ۶۰۳ذوادعقلہ ۲آرخ ںیم رفامےت ںیہ: وسرۃص ےک

30

ھ ہب روز لگن اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ۔۶۰۳وسرۃ ازلرم ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ:آرخ ذوادعقلہ

31

وہ یئگ۔ھ وک رہظ ےک وتق اس وسرت یک ریسفت متخ ۶۰۳ذواہجحل ۲وسرۃ اوملنم ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ:

32

ھ وک رہظ ےک وتق اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ ۔۶۰۳ذواہجحل ۴وسرۃ مح دجسہ ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ:

33

ھ ربوز ہعمج اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ۔ ۶۰۳وسرۃ اوشلری ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ: آرخ ذواہجحل

34

اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ ۔ ھ ربوز اوتار ۶۰۳ذواہجحل ۱۱وسرۃ ازلرخف ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ:

35

اغابل ان دوونں وسروتں یک ریسفتںی اسھت اسھت لچ ریہ ںیھت اوروسرۃ ادلاخن اوروسرۃ ااجلہیث یک ریسفت یھب

ھ ربوز لگن اس وسرت یک ۶۰۳اسھت اسھت لچ ریہ یھت ۔ وسرۃ ادلاخن ےک آرخںیم ےتھکل ںیہ: ابرہ ذواہجحل

ریسفت متخ وہ یئگ ۔

36

ھ ہب روز ہعمج اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ ۶۰۳ذواہجحل ۱۵ہیث ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ:وسرۃ ااجل

۔

37

ھ اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ۔ ۶۰۳ذواہجحل ۲۰وسرۃ االاقحف ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ:

38

ھ ربوز رعمجات وک اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ۔۶۰۳ذواہجحل ۱۷وسرۃ احتفل ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ:

39

ھ ںیم یھکل ۔ اورہی ریسفت ریبکےک لک ۶۰۳وگای اوملنم ےس احتفل کت امتم وسروتں یک ریسفت اامم رازی ےن ذواہجحل

احفصت ھکل انیل دیعبںیہن ےہ۔ اردو ںیم لکشم وہات ےہ ویکہکن ۱۳۷احفصت ںیہ اوررعیب ںیم اکی امہ ںیم ۱۳۷

احفصت ےک گل گھب وت ںیم ےناکی امہ ںیم ےھکل ںیہ۔ وسرۃ احتفل ےک دعب ۱۲۰اس ںیم رتہمج رکان وہاتےہ۔ اور

ےہ اور اس ےک دعب اسڑےھ شار ۴۸اامم رازی ےن یسک وسرت ےکاخہمت یک اترخی ںیہن یھکل ےہ ۔ احتفل اک ربمن


23

ہ رےہ۔ ھ ںیم ےہ۔ اور اس ےک دعب وہ زمدی نیت اسل زدن۶۰۶اپروں یک ریسفت ابیق ےہ۔اور اامم رازی یک وافت

وت وکیئ وہج ںیہن ہک وپری ریسفت ان یہ یک یھکل وہیئ ہن وہ۔ذہلاحیحص یہی ےہ ہک وپری ریسفت ریبک اامم رازی یہ یک یھکل

ی فہ اور احظف انب رجح القسعین ےن وج اھکلوہ حیحص ںیہن ےہ۔ رمع راض احکہل یک یھب ل

وہیئ ےہ۔ اور انب اکلخن ،احیج خ

اامم رازی یک فینصت ےہ۔یہی قیقحت ےہ۔ ہک ریسفت ریبک

40

ارگ ریسفت ریبک العہم ومقیل ےن لمکم یک وہیت وت وہ اےنپ ہلمکت ےک دوران ںیہک وت اامم رازی اک انم ےتیل اور اتبےت ہک ہی

ےہ اور ہی رقآن دیجم یک آرخی ۵۸اامم رازی اک اولسب ےہ اور ہی ریما رطہقی ےہ۔ زین وسرۃ ااجملدہل اک ربمن

م درجات وسروتں ںیم ےہ۔اس یک آتی: ﴿عل

وا ال

وت

ذين أ

﴾ وال

ها﴿ یک ریسفت ںیم ےتھکل ںیہ: اجن ول ہک مہ ےن ۱۱ااجملدہل : لسماء ك

م آدم األ

یک ریسفت ںیم ملع یک تلیضف رپ وعل

زایدہ رونش وہ ۔ای ہک ریسفتریبک اامم رازی یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔تہب لیصفت ےساھکل ےہ۔ وت آاتفب ےس

بصار ﴿اور اامم رازی ولي األ

اعتبروا يا أ

یک ریسفتںیم ےتھکل ںیہ: مہ ےن اینپ اتکب اوصحملل نم ۲ارشحل: ﴾ف

رکںی ےگ۔اوصل اہقفل ںیم اس آتی ےس ہی ادتسالل ایک ےہ ہک ایقس تجح ےہ اس رقتری اک اہیں ذرک ںیہن

41

اس ابعرت ےس زمدی واحض وہ ۔ای ہک ریسفت ریبک لمکم اامم رازی یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔

42

ين﴾اامم رازی آتی رکۃمی ب بيوم الدذ

ك

ا ن ن

یک ریسفت ںیم رفامےت ںیہ ۔ امہرے ااحصب ۴۶ادملرث: ﴿وك

ےن اس آتی ےس اس رپ ادتسالل ایک ےہ ہک افکر وک ااکحم رشہیع رپ لمع ہن رکےن یک وہج ےس ذعاب دای اجےئ

اگ۔ اس یک لمکم ثحب مہ ےن اینپ اتکب اوصحملل نم اوصل اہقفل ںیم یک ےہ۔

رث اوسیتنںی اپرہ یک آرخی شار وسروتں ںیم ےس ےہ۔ اور العہم دیعسی ےتھکل ںیہ" ہک ںیم اتہک وہں ہک وسرۃادمل

اہیں کت یک ریسفت اامم رازی یہ یک وہیئ ےہ۔ اسیج ہک اس وقل ےس اظرہ وہات ےہہک افکر ااکحم رفہیع ےک فلکم

ںیہ اور اس یک قیقحت مہ ےن اینپ اتکب اوصحملل ںیم یک ےہ۔

43

اک مام یک فص ذ تت ذرک یک ںیہ۔ دیعس ی اصبح ر زاراز ںیہ اامم رازی ےن وسرۃ اوکتلری ںیم ربجالیئ انیم ہیلع

یک ریسفت ںیم یھب یک ےہ۔ ۳۰ہک اامم راز ی ےن یہی رقتری ارقبلۃ :

ھ العہم ۶۸۱اس ےس ولعمم وہاہک وپری ریسفت ریبک اامم رازی یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔ اور العہم انب اکلخن وتمیف

ھ ےن وج ہی اھکل ےہہک اامم ۸۵۲یج ہفیلخ اور احظف انب رجح القسعین وتمیف ھ، اح۷۴۸سمش ادلنی ذیبھ وتمیف


24

رازی ریسفتریبکوکلمکم ںیہن رک ےک ہی الخف قیقحت ےہ۔ درالص ان املعےئ رکام ےن وپری ریسفت ریبک اک اطمہعل

ہم ادمح ومقیل وتمیف ںیہن رفامای ورہن ہی رضحات ہی ابت ہن ےتہکہک اامم رازی یک وافت ےک دعب ریسفت ریبک وک الع

ھ ےن لمکم ایک ۔ اہلل اعتیل ان بس رضحات یک رفغمت رفامےئ اور ان رپ رمح رفامےئ ۔ اوہنں ےن ااجنےن ۷۲۸

۔

ںیم اامم رازی ےک امکالت العہم ومقیل ےس وسنمب رک دی

44

ںیم ومنینم اصنیحل رپ رفوتشں یک تلیضف ےک قلعت یلیصفت

ہ

بب یلداللئ ذرکرکےنےک دعب اامم رازی وسرۃ ا

رفامےت ںیہ۔ اس ونعان رپ لصفم وگتفگوسرۃ ارقبلۃ ںیم زگر یکچ ےہ۔

45

العہم دیعسی ، اامم رازی ےک یلیصفت وجاب دےنی ےک دعب رفامےت ںیہ۔ اامم رازی ےن وچہکن اس وسرت ںیم

یھب اامم رازی یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔ وسرۃ ارقبلۃ اک وحاہل دای ےہ ۔ اس ےس ولعمم وہا ہک اس آرخی اپرہ یک ریسفت

ضعب املعء ےن ریغبقیقحت ےک ھکل دایےہ ہک اامم رازی ےن ریسفت ریبک وک لمکم ںیہن ایک ۔ ہی حیحص ںیہن ےہ۔ وپری

ریسفت اامم رازی یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔

46

دہ ایک ےہ۔ ںیم ےن رقتا العہم دیعسی ےتھکل ںیہ ، وخد رامق ارحلوف ےن اامم رازی یک ریسفت ےس تہب زایدہ اافتس

وپری ریسفت ریبک اک اطمہعل ایک ےہ۔ اور ریسفت ریبک وک اسےنم رھک رک ایبتن ارقلآن وکاھکل ےہ۔ ںیم اتھجمسوہں ہک دمحبہ

و اعتیل انتج ںیم ےن ریسفت ریبک وک ڑپاھ ےہ ۔ اانتاےس یسک ےن ںیہن ڑپاھ وہاگ ۔ یہی وہج ےہ ہک تہب ےس املعء ےن ھکل

ہک اامم رازی ےن وپری ریسفت ریبک ںیہن یھکل ان ںیم العہم انب اکلخن ، العہم ذیبھ ، اتج ادلنی یکبس ، احظف دای ےہ

القسعین، احیج ہفیلخ اےسی ققحم املعء اشلم ںیہ ۔ہکبج ںیم ےن اباقدعہ ریسفتریبکےک وحاہل اجت ےس واحض ایک ےہ

وہیئ ےہ۔ہک وپری ریسفت رضحت اامم رازی دقس رسہ یک یھکل

47

اامم رازی وسرۃ االالخص ںیم اطمبل یک ااسقم ایبن رکےن ےک دعب رفامےت ںیہ ہک اہلل اعتیل یک وتدیح رپ مہ درج

اذلی آایت یک ریسفت ںیم لصفم داللئ شیپ رک ےکچ ںیہ۔﴿ فسدت

ه ل

الل

إال

ان فيهما آلهة

و ك

48 ﴾ل

رازی یک اس ابعرت ںیم اصف رصتحی ےہ ہک وپری ریسفت ریبک اامم رازی یہ یک یھکل العہم دیعسی ےتھکل ںیہ: اامم

وہیئ ےہ بت یہ وت اوہنں ےن وسرۃ االالخص یک ریسفتںیم وسرۃ االایبنء اک وحاہل دایےہ۔

یک یھکل وہیئ ںیہن العہم انب اکلخن ، احظف القسعین اور احیج ہفیلخ اک ہی انھکل حیحص ںیہن ےہ ہک وپری ریسفت اامم رازی

وتمیف ہکلب

ھ ےن لمکم ایک ےہ۔درالص ان املعء ےن وپری ریسفت ریبک ڑپیھ یہ ںیہن ےہ۔ ۷۲۷العہم ادمح ومقل

49


25

رپ اجدو اک ارث وہےن یک ثحب ںیم رفامےت ںیہ۔ملسو هيلع هللا ىلصاامم رازی وسرۃ اقلفل ںیم روسل اہلل

مہ وسرۃ ارقبلۃ ںیم اس ہلئسم رپ لمکم ثحب رک ےکچ ںیہ۔ العہم دیعسی ےتھکل ںیہ :اامم رازی ےن اہیں وسرۃ اقلفل یک

ریسفت ںیم وسرۃارقبلۃ اک وحاہل دای ےہ۔ اس ےس ولعمم وہا ہک ہی وپری ریسفت اامم رازی یک یھکل وہیئ ےہ۔ اور ہی انہک

زی یک ںیہن ےہ۔ اور العہم ومقیل ےن اس وکلمکم ایک ےہ۔ اسیج ہک مہ تہب ہگج رپ حیحص ںیہن ہک ہی وپری ریسفت اامم را

اس رپ ہیبنت رک ےکچ ںیہ۔

50

اامم رخفادلنی دمحم نب رمع رازی وسرۃ اانلس یک ریسفت ںیم رفامےت ںیہ۔ اولوساس یک

ںیم ایبن رکد ی ےہ۔ ۲۰قیقحت مہ ےن اال رعاف :

51

رکےن ےک دعب ےتھکل ںیہ: اامم رازی یک اس ابعرت ںیم ہی واحض رصتحی ےہ العہم الغم روسل دیعسی اس وک لقن

ہک وسرۃ اانلس کت ریسفت ان یہ یک یھکل وہیئ ےہ۔ ںیم ان ڑبے ڑبے املعء رپ ریحان وہاتوہں وہنجں ےن ہی اہک

ہک اامم رازی اینپ ریسفتوک لمکم ہن رک ےکےھت۔

52

دیعسی اصبح یک راےئ رپ رصبتہ :

ی اصبح ےن ریسفت ایبتن ارقلآن ںیم ریسفت ریبک ےک ابرے ںیم اینپ قیقحت لصفم رحتری یک ےہ ہک ریسفت دیعس

ریبک وک اامم رخفادلنی ارلازی ےن یہ لمکم فینصت رفامای ےہ۔اور العہم دیعسی اک انہک ےہ ہک "رمع احکہل یک یھب یہی

قیقحت ےہ ہک ریسفت ریبک اامم رازی یک فینصت ےہ۔

53

ارگ ریسفت ریبکالعہم ومقیل ےن لمکم یک وہیت وتوہ اےنپ ہلمکت

ےک دوران ںیہک وت اامم رازی اک انم ےتیل اور اتبےت ہک ہی اامم رازی اک اولسب ےہ اور ہی ریما رطہقی ےہ۔

54

ابن وتكملة تفسیر ۔۔۔۔۔۔من تصانيفه ہکبج العہم راض احکہل العہم ومقیل ےک اعترف ںیم ےتھکل ںیہ ۔ "

"آپ یک اصتفین ںیم ہلمکت ریسفت اامم رازی یھب ںیہ۔الخطيب

55

اس ےس ولعمم وہا ہک رمع راضاحکہل یک قیقحت

ہی ےہ ہک ریسفت ریبک وک اامم رازی ےک دعب العہم ومقیل ےن لمکم ایک ےہ۔ ارگ رمع راض احکہل یک قیقحت ہی وہیت ہک ریسفت

ای ےہ وت آپ العہم ومقیل ےک اعترف ںیم ہلمکت ریسفت اامم رازی اک ذرک ہن ریبک وک اامم رازی ےن یہ لمکم فینصت رفام

ےن اےنپ ہلمکت ںیم اامم رخفادلنی ارلازی اک یھب ذرکایکےہ اور ان اک اولسب یھب ایبن

رفامےت۔ اور العہم ومقل

ںیم رفامےت ںیہ یک ریسفت ۵۰۔وسرۃ ارمقل یک آتی ربمن ۱ رفامای ےہ۔ اس یک دنچ اثمںیل درج ذلی ںیہ۔

56 طوعا او کرها۔۔۔الخ" …۔"سادسها: ماقاله فخر الدین الرازی فی

۔ وسرۃ اولاہعق یک آتی ۲

57" اصبت منه احصيها .………فقوله:لیس کمثله یک ریسفت ںیم اکی اقمم رپ رفامےت ںیہ: " ۲۴ربمن


26

"املسالة األولی: أصولية ذ کرها اإلمام فخر الدین اور ایس ہحفص رپ اس ےک دعب رفامےت ںیہ۔۔ ۳

"فيه وهو ما ذکروه ……رحمه هللا فی مواضع کثیرة 58

ذموکرہ ابال اہلثم ےس ہی ابت واحض وہیت ےہ ہک اامم رازی ریسفت ریبک وک لمکم ںیہن رک اپےئ ےھت ہک آپ اک واصل وہ

ازجاء یک ریسفت ایس جہن رپ یک اور ریسفت ریبک وک لمکم ایک۔ ۔ای اور آپ ےک التذمہ ںیم ےس العہم ومقیل ےن ابیق

اامم رازی ےن ریسفت ریبک ںیم ضعب وسروتں ےک ااتتخم رپ وج وتارخی رمق رفامیئ ںیہ ان ںیم ضعب لحم رظنںیہ۔

۔ ھ ربوز اوتار اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ۶۰۳ذواہجحل ۱۱اسیج ہک وسرۃ ازلرخف ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ۔

59

ھ ربوز لگن اس وسرت یک ریسفت متخ وہیئگ۔ ۶۰۳اور وسرہ ادلاخن ےکآرخ ںیم ےتھکل ںیہ : ابرہ ذواہجحل

60

ؤنم ےک آرخ ںیم رفامےت ںیہ:

ؤمل

ذواہجحل وک اوتار اک دن ۰۲ہکبج ہی اترخی حیحص ںیہن ےہ۔ ویکہکن اامم رازی وسرہ ا

ذواہجحل ربوز اوتار اور وسرۃ ادلاخن ےک آرخ ںیم ابرہ ۱۱اتنبےہ ہکبج اامم رازی ےن وسرہ ازلرخف ےک آرخ ںیم

ھ وک ربوز لگن رحتری رفامای ےہ۔ وج ہک رحتری ےک اابتعر ےس حیحص ںیہن ےہ۔ ۶۰۳ذواہجحل

ھ ربوز دبھ اس وسرت یک ریسفت ۶۰۳ذواہجحل ۲۰ےتھکل ںیہ : اور ایس رطح اامم اصبح وسرۃ االاقحف ےک آرخ ںیم

متخ وہ یئگ ۔

61

ذواہجحل دبھ ےک د ن یہ اتنب ےہ ۔ نکیل وسرۃ احتفل ےک آرخ ںیم ےتھکل ںیہ ۲۰اور ہی ابت حیحص ےہ ہک

ھ ربوز رعمجات وک اس وسرت یک ریسفت متخ وہ یئگ ۔ ۶۰۳ذ واہجحل ، ۱۷:

62

ےہ۔ ہکبج ہی یسک رطح یھب حیحص ںیہن

اترخی وک اس اسل اوتار اک دن اھت۔ ۱۷ذ واہجحل وک رعمجات اک دن وہانرقنی ایقس ںیہن ےہ۔ ہکلب ۱۷ویکہکن اس اسل

ارثک ؤمرنیخ ےن اس اک ذرک ایک ےہ اور اس ےک مجح اور اامتم ںیم ان یک آراء فلتخم ںیہ یطفق اک وقل ےہ ہک اس یک

اک یھب یہی وقل ےہ دلجںی ںیہ اس اک انم افمحیت ابیغل ر 12

ی عہصیاھک اور انب ا

63

اامم رازی اک اس اتکب یک اتفیل

ںیم لمع فلتخم رمالح رپ میسقت ےہ اور اس اک اکی ڑبا ہصح آپ ےن رہات لقتنم وہےن ےس لبق لمکم رک ایل اھت

رقتابی نیت ھ ینعی آپ اینپ وافت ےس 603 –ھ 595اور اور اس اتکب یک اتفیل اک رعہص رقتابی آھٹ اسل ےہ

"لن نخوض كثیرا في صحة الكالم حول ما اسل ےلہپ اس اتکب یک اتفیل و پآ لی ےس افر وہےئ ۔

محدد واحد " ..…إذا كان اإلمام قد أكمل تفسیره أم ال

64

مہ اس ابت ںیم زایدہ ںیہن ڑپےت ہک

اےس لمکم ایک ہکلب امہ ابت ہی اس اتکب وک اامم وموصف ےن لمکم ایک ای ںیہن اور ہی ہک آپ ےک ضعب التذمہ ےن

ےہ ہک بس ولگ اس ابت رپ قفتم ںیہ ہک اتکب ےک ادنر رکفی قسن او ر اولسب اسکیں ےہ " ۔


27

اس ابت رپ بس قفتم ںیہ ہک اامم اصبح یک اکی فینصت اک انم "اریسفتل اریبکل " ےہ ۔ اس ےک دعب آراء فلتخم ںیہ

، ضعب ہی ااشرہ دےتی ںیہ ہک آپ ےن اےس لمکم ایک اور ضعب دورسے اصمدر ںیم ہی رصاتح ےہ ہک آپ ےن

لمکم ںیہن ایک ۔

ہک اامم رازی ےن اس ریسفت وک وخد لمکم ایک اور وساےئ وسرۃ ڈارٹک یلع اامعلری اک الیمن اس راےئ یک رطف ےہ

اولاۃعق ےک ہیقب اسری ریسفت آپ یہ یک فینصت ےہ "

65

اور ڈارٹک دمحم ااقلمس

66

، ڈارٹک دمحم ازلراکن

67

، اور ڈارٹک

نسحم دبع ادیمحل

68

وک لمکم ایک اور ڈارٹک دمحم انھدی ںیم ےس رہ اکی اک ہی ومفق ےہ ہک اامم رازی ےن یہ اس ریسفت

اور ریسفت افمحیت ابیغل اک وسرۃ اافلہحت ےس وسرۃ اانلس کت اخص اابتعر ےہ ۔

69

اکی اور اونیھک راےئ وج ہک دبع اہلل نب لبقم نب اظرف ارقلین یک ےہ وہ یھب ااہتنیئ اقلب اانتعء ےہ ارگہچ اےس یھب

یمتح راےئ رقار ںیہن دای اج اتکس المہظح وہ:

ر وج ابت اس ےلئسم ےک زناع وک متخ رکےن اک ببس نب یتکس ےہ اور اس ااکشل وک لح رک یتکس ےہ وہ یطخ وخسنں " او

وک المان اور ومازہن رکےن ےک ذرےعی یہ وہ اتکس ےہ۔ اور نج ولوگں اک انہک ےہ ہک ریسفت ریبک وک اامم رازی ےن لمکم

اامم رازی یک ریسفت اک وہ وطخمہط ےہ وج اجہعم اامم دمحم نب وعسد یک ںیہن ایک ہکلب اےس اامم وخیی ےن لمکم ایک ےہ وہ

ربمن رپ وموجد ےہ اور ہی وہ ہخسن 1465الربئریی ںیم وموجد ےہ اور اس یک الص رتشت یتیب یک الربئریی ںیم یھب

ھ 885 ےن ےہ وج دقیق طخ ےک اسھت ملق ےس اھکل وہا ےہ اےس نسح نب نیسح انب امعر ارقلااصحری ااصلیبح

ںیم اھکل ۔ سج ےک ادتبایئ احفصت رخاب ںیہ اور احہیش ںیم احیحصتت وموجد ںیہ اور اس رپ روانشیئ یلیھپ وہیئ ےہ

اور اس ےک اسھت اسھت روطتب ےک اشنانت یھب ںیہ ۔ اور وسر ہ سی یک ریسفتےک دعب اھکل ےہ " وسرہ اوبکنعلت

ؤیی یک ریسفت ےہ ۔ رھپ اامم رازی ےک اولسب رپ ےک اول ہصح یک ریسفت ےس ےل رک اہیں کت اق

ؤ

ؤل

یض سمش ادلنی ا

وغر رکےن واال داتھکی ےہ ہک وسرہ اوبکنعلت ےس وسرہ سی ےک ام نیب وج اولسب ےہ وہ اامم رازی ےک اولسب ےس

دلنی فلتخم اور اخمفل ےہ سج ےس اس ابت وک وقتتی یتلم ےہ وج ہک ذموکرہ وطخمط ںیم درج ےہ ہک ہی سمش ا

اوخلیی یک ریسفت ےہ اور ریہ ابت اامم ومقیل یک وت اس رپ یھب یمتح راےئ یملق ےخسن رپ وغر ےک ریغب نکمم ںیہن ۔

70


28

سج رگوہ اک ومفق پآ لی ریسفت اامم رازی اک ےہ ان ںیم اافنل تنب ییحی یھب ںیہ ۔ رتحمہم رمق رطاز ںیہ ہک " ہی

ہک ریسفت ریبک اامم رازی یک فینصت ےہ ای ںیہن ۔ سج یک رصتحی اتکب رپ اامم اصبح ہیضق وت لحم رظن ےہ یہ ںیہن

اک انم ، اور ریسفت ےک العوہ درگی بتک ںیم ہی رصتاحیت ہک مہ ےن اس ہلئسم وک ریسفت ریبک ںیم ذرک رک دای ےہ ۔

ریہ ابت ہلمکت یک وت اس ابرے ںیم یتھکل ںیہ :

إلى آخره هو من .…العلماء في مسألة نسبة التفسیر الكبیر كله إلى الرازي " وقد اختلف

" تاليف الرازي

71

" لمکم ریسفت ریبک وک اامم رازی یک رطف وسنمب رکےن ںیم املعء اک االتخف ےہ ۔ اور وج

اول ات آرخ اتکب اکی یہ صخش ریسفت ریبک ڑپاتھ ےہ وہ اس ےک جہنم و اولسب ںیم وکیئ االتخف ںیہن اپات ہکلب

رطہقی اور اکی یہ تمس یتلچ ےہ اور اس اتکب ںیم وغر رکےن واےل وک ہی نیقی وہ اجات ےہ ہک ہی اول ات آرخ اامم

رازی یک فینصت ےہ "۔

ریسفت ریبک ےک لمکم وطر رپ اامم رازی یک اتفیل وہےن ےک احویمں ںیم ےس بس ےس واحض اور تخس ومفق ڈارٹک

اجرب ولعاین ےن اایتخر ایک وموصف یک اس ابرے ںیم وطلی وگتفگ ےہ مہ رصف امہ اکنت ذرک رکںی ےگ ۔

ہ ط

ڈارٹک ولعاین ےن دقتمنیم وک اپچن فلتخم رگووہں ںیم میسقت ایک ےہ اور ان یک راےئ یک تمس اک یھب نیعت ایک ےہ ۔

وہ ولگ وہنجں ےن ریسفت ریبک یک اامم رازی یک رطف تبسن اک ذترکہ ایک ےہ اور اس ےک ہلمکت ای دعم پآ لی ےک -1

ب ہ ، اامم ذیبھ ، وریغہ ھ

ش

وحاےل ےس ھچک ذرک ںیہن ایک ےسیج اامم یکبس ، انب اقیض

دورسا رگوہ ان ولوگں اک ےہ وہنجں ےن اولسب ےک احلظ ےس لمکم ریسفت اامم رازی یک اتفیل وہےن یک رطف یہ -2

ااشرہ ایک ےہ ۔ ےسیج العہم یطفق

72

ی عہصیاور انب ایب ا

73

حض ںیہن ایک ہک اور رسیتے رگوہ اک ومفق ہی ےہ ہک ہی فینصت لمکم اامم رازی یک ںیہن نکیل اس رگوہ ےن ہی وا -3

وکن اس ہصح اامم رازی یک اتفیل ےہ اور وکن اس ان ےک اشرگدوں اک فینصت رکدہ ےہ ۔

.اور وچےھت رگوہ اک ومفق یھب رسیتے رگوہ ےک اسھت یہ ےہ -4

رکدہ ےہ ۔ اس رگوہ اپوچناں رگوہ وہ ےہ وج اس ابت اک اقلئ ےہ ہک ریسفت ریبک لمکم وطر رپ اامم رازی یک فینصت -5

ںیم رصف اامم دفصی ںیہ ۔اور اعمرصنی املعء ےک نیت رگوہ ایبن ےیک ںیہ :الہپ رگوہ وہ ےہ سج ےن ریسفت ریبک

–ےک لمکم اامم رازی یک فینصت وہےن یک یفن یک ےہ ۔ اور ہی ایخل ایک ےہ ہک ہی ان ےک یسک اشرگد یک اتفیل ےہ


29

ب ہ ارصملہی " ےک ققحم یک قیلعت وطبر دلیل وسرۃ اولاہعق یک ھلب

هذه العبارة "ابعرت ذرک یک ےہ ۔ وج ہک ہبتکم ا

تشعر و تؤکد ان الکتاب ملؤلف آخر غیر فخر الدین الرازی و انما هو الحد تالمذته "

74

اغترار ولو ال ":ڈارٹک ولعاین اس قیلعت رکدہ ومفق رپ تخس اافلظ ےس ؤماذخہ اور ذیفنت رکےت وہےئ ےتھکل ںیہ

ہک " بعض الكتاب املحدثین بهذا القول الساقط املتهافت و ادراجهم له ضمن ما نقلوا من أقوال

ارگ ضعب ےئن اھکلری اس وققیلعتل ےک دوھےک ںیم ہن آےت وج ہک اسطق اور وقل ےہ اور اےس وقنمل اوقل ےک

رگ ت رکےت وہےئ اس تہب ڑبا ناتہن اور نمض ںیم درج ہن رکےت ۔ ہکلب ققحم اتکب رپ ولعاین ےن ااہتنیئ تخس

وھجٹ رقار دای ےہ اور اہک ہک ایک اس اکی ابعرت ےک العوہ وپری اتکب اکیف ہن یھت وج داللئ ےس رھبی ڑپی ےہ

اور ادناز ایبن وخد وبل وبل رک اتب راہ ےہ ہک ریسفت ریبک اامم رازی ےک راحشت ملق ےس یہ ےہ ۔

"اس وقل وک ریسفت ریبک یک لمکم وطر رپاامم رازی یک رطف تبسن یک یفن یک اینبد انبان اہجتل یک زمدی ےتھکل ںیہ ہک

حیبق رتنی ونع ےہ ۔اور ابغوت و ارتفا یک ااہتنیئ ربی وصرت ےہ ۔ اور ہی ایسی ابت ےہ وج ےلہپ یسک ےن یہک ہن دعب

أشنع أنواع الغباء أو االفتراء و هو قول لم يسبق فذلك أقبح أنواع الجهل و " ۔ںیم وکیئ ےہک اگ "

ادیمحل ےن یھب زگہتش اوقل دقتمنیم و " إليه ولن يتابع عليه

ن

سؤمل

اور انب اعوشر اور ان ےک ام دعب ڈارٹک دبع ا

وک لمکم ڑپےتھ اتمرخنی یک آراء ےک ہجیتن ےک وطر رپ دمعہ راےئ اقمئ یک ےہ ۔ ہک ارگ امتم ولگ ریمی رطح اتکب

وت وہ یھب ایس ہجیتن رپ ےتچنہپ سج رپ ںیم اچنہپ وہں ہک دعم اامکل ےک اقنیلئ بس یطلغ رپ ںیہ " ۔ اور ہی ہک افمحیت

وسرۃ افہحت ےس واانلس ےک آرخ کت اامم رازی یک فینصت ےہ ۔ یسک دورسے یک ںیہن ۔ اہجں کت ان ابیغل

دعم اامکل ےک اقنیلئ ھت ںیہ وہ اس ابت رپ دالتل رکےت ںیہ ہک الص نتم ابعرات اک قلعت ےہ نج یک رطف

اامم رازی اک ےہ اوہ ہی ھچک اقیلعتت اامم اصبح ےک اشرگدوں یک رطف ےس ںیہ وج اتکب یک اتکتب ےک وتق

الحافظ فأخبرني الشيخ الورع " ریہ ریسفت ریبک ںیم وقنمل ابعرتاحہیش ےس نتم ںیم ھکل دی ںیئگ ۔

75"أصحابه " أتعجز عن أن تأتي وقت النوم بألف حسنة ……األستاذ عبدالرحمناعمرص نیققحم

ںیم ےس ڈارٹک ہط یک راےئ اور ثحب زایدہ مکحتسم و اپدیئار ولعمم وہیت ےہ اور ڈارٹک اامعلری اور نسحم دبع ادیمحل

ڑا ویکہکن اوہنں ےن یھب خیش ک یمل یک رطح وسرۃ وریغہ اوقال وک المجم ذرک رک ےک ریغب ثحب و ذیفنت ےک ںیہن وھچ

االایبنء کت اامم رازی یک ریسفت رقار دای ےہ اور ہیقب ومقیل اور وخیئ اک ہلمکت ۔

76

ڈارٹک ارعلیبی ےن انب اعوشر اور


30

والطريقة هي األدنى إلى الحق فمن الواضح أن األسلوب " دفصی ےک وحاےل ےس یہی ہجیتن ذرک ایک

" في معالجة اآليات واحدة في الكتاب كله

77

ہک ہی ابت زایدہ رقبی اور واحض ےہ ہک آایت یک ریسفت ںیم

نکیل اشدی ڈارٹک ارعلیبی ےن اس وموضع وک زایدہ وطاتل دانی اسری اتکب ںیم اولسب اور رطہقی اسکیں ےہ ۔

بس ںیہن اھجمس اور ااصتخر ےس اس ومعض وک متخ رک دای ۔ اور داللئ ےک اسھت اہبشت وک متخ رکےن وک انم

ہجیتن ثحب :

اس وطلی اور یلیصفت ثحب ےک دعب مہ اس ہجیتن رپ ےتچنہپ ںیہ ہک ریسفت ریبک لمکم وطر رپ اامم رازی یہ یک فینصت ےہ

اولسب ،جہنم اور اتکب زبابن ۔ ام وساےئ ان وحایش ای اقیلعتت ےک نج وک الص نتم ںیم درج رک دای ۔ای ۔ ویکہکن

وخد ہی واحض رک ریہ ںیہ ہک ہی فلتخم نیفنصم یک آراء و ااکفر اک ومجمہع ںیہن وہ اتکس ۔

وحایش

1

8/30رواضت اانجلت یف اوحال ااملعلء وااسلدات ، ()، عبط وشنمرات ارلیض4/249: انب اکلخن،وایفت االایعن واابنء ازلامن ،

2

ب ہ ، ااقلرہہ رصم، ط ۔ 416، ص4: انب ادلاؤدی اقبطت ارسفملنی، ج ہبتکم وھی

3

ر ۃ ، ریبوت انبلن21، ص5: ذشرات اذلبھ یف اابخر نم ذبھ ، ج سمیل

، عبط دار ا

4

، عبط دار ارکفل ریبوت انبلن1756، ص2احیج ہفیلخ ، فشک اونظلن نع ااسیم ابتکل واونفلن ، ج:

5

رسسیک، رصم917، ص1: مجعم اوبطملاعت ارعلۃیب وارعملۃب ، ج

طی عہم ، ط ۔

6

، ویعن االابنء یف اقبطت االابطء ، ج

ی عہ 1965، دار ۃبتکم اایحلۃ ، ریبوت ، ط : 171، ص2: ارظن انب اصی

7

، عبط دارارقاء 146: وگڈل ز ریہ ، ذمابھ اریسفتل االالسیم ، ص:

8

یسیع اابلیب ایبلحل31، ص:9: اتج ادلنی ایکبسل ، اقبطت ااشلہیعف اربکلی، ج

طی عہم رصم، ط ۔

9

ااقلرھۃ ، رصم325، ص:1: احظف انب رجح ، ادلرر ااکلہنم یف اایعن ااملۃئ ااثلۃنم ، ج

، عبط ،دار ابتکل ادحلی

10

ر ۃ ریبوت انبلن76، ص: 6ذشرات اذلبھ یف اابخر نم ذبھ، ج: سمیل

، عبط دار ا

11

مل نیی 414، ص:1ازلریلک ،ریخ ادلنی ، االالعم ، ج : لل

، ریبوت ، انبلن ، دار املعل

12

ؤنیفل،

ؤمل

، دار اایحء ارتلاث ارعلیب ، ریبوت انبلن 2/161: رمع راض احکہل ، مجعم ا

13

4/1546مجعم اوبطملاعت ارعلۃیب وارعملۃب ، رسسیک ، ویفس اایلین ، :

14

۱۴، ہبتکم داراولعلم رکایچ ربمن۵۰۴: یقت امثعین ، ولعم ارقلآن اور اوصل ریسفت ، ص:

15

ھ۱۴۱۴، ادارۃااعملرف ، رکایچ ، 1/57: یتفم دمحم عیفش امثعین ، اعمرف ارقلآن دقمہم ،

16

ھ۱۴۱۵، داراالایحء ارتلاث ارعلیب ، ریبوت ، 273/ 9ریسفت ریبک ، :

17

9/318ریسفت ریبک :

18



31

19

3/474: ریسفت ریبک

20


21


22


23


24


25


26


27


28


29


30


31


32


33

9/574 ریسفت ریبک:

34


35


36


37


38


39


40

ؤنیفل، :

، ط۔ داراال ایحء ارتلاث ارعلیب ریبوت، انبلن 11/79رمع راض احکہل ، مجعم امل

41

، 10/503ریسفت ریبک ، :

42

ء۲۰۰۵رفدی کب اٹسل اردو ابزار الوہر، اعبطل االول :اتسگ 34-10/32ایبتن ارقلآن ، :

43

12/389: ایبتن ارقلآن ،

44

95-12/594ایبتن ارقلآن ، :

45

11/249ریسفت ریبک ، :

46

12/916ایبتن ارقلآن ، :

47


48

11/359،ریسفت ریبک ، 22االایبنء/:


32

49


50

12/1049ایبتن ارقلآن ، ج:

51

، 377/ 11: ریسفت ریبک ،

52


53

ؤنیفل ، :

ؤمل

11/79مجعم ا

54

10/34ایبتن ارقلآن، :

55

ؤنیفل، :

2/161رمع راض احکہل ، مجعم امل

56


57

10/398ریسفت ریبک ،:

58


59

9/650: ریسفت ریبک ،

60


61


62

10/90 ریسفت ریبک ، :

ی دلی رخف ادلنی ارلازی ، ص :

سفلفل

ر افکی

لی

، اجۃعم ازجلارئ 112 – 111: ارلدیش وقاقم ، ا

63

ح وموسۃع احلطصمت االامم رخفادلنی ارلازی ، ص:

مب ش

م ، ڈارٹک

ب

غ

2001، ۃبتکم انرشون انبلن ، ریبوت انبلن ، ط: 21: د

64

۔ ہعبط اقرہہ 187-161 :: ادلوتکر یلع اامعلری ، ارلازی و آاثرہ ، ص

65

ھ 1339ر اوبطملاعت ادلوہیل ، ط: ، دا 46: ڈارٹک، دمحم ادمح ویفس دمحمااقلمس ، االاجعز اایبلین، ص:

66

، دار ارکفل ، ریبوت ، انبلن 66-65: ڈارٹک دمحم ازلراکن، رخفادلنی ارلازی و آراؤہ االکلۃیم ، ص:

67

ھ 1394، دار ارحلۃی ، دغباد ، 63- 52: ڈارٹک نسحم دبع ادیمحل ، ارلازی رسفما ، ص:

68

، ص: : ڈارٹک دمحم انھدی ، ارلازی و

اقمہل رباےئ یپ اچی ڈی اجۃعم ام ارقلی 41 – 40آراؤہ اوحنلۃی و ارصلف

69

70

یف وسرۃ اافلۃحت ، ارقبلۃ نم ریسفت ارخفل ارلا

ب ہ ی قطی

ت، اجہعم ام ارقلی ، 163 -162زی، ص: : دبع اہلل نب لبقم نب اظرف ارقلین ، اانملابست یف ارقلآن ارکلمی ، دراۃس

ۃیلک اوصل ادلنی ،

لف اک اقمہل ےہ( اجہعم ام ارقلی ، ۃیلک اوصل ادلنی –)ہی اتکب وموصہف اک امی 29 – 27: اافنل تنب ییحی ، ومفق ارلازی نم ااضقلء وادقلر یف اریسفتل اریبکل ، ص:

71

72

ما ء ، ص: حکل

191: اابخر ا

73

2/29: ویعن االابنء ،

۔ 155/ 29: افمحیت ابیغل ،

74

75

۔ 6/473، ریسفت ریبک :

76

۔ 81اور 73: ارلازی رسفما ، ص

77

دنع اإلامم ارخفل ارلازي ص

قا ت ارکفلي ةطل

میل وت 86: ا

ب

أویل 1992، دار ارکفل اانبلن

طی عة

Documents

لعہمطا تیاتجز و تحقیقی کبیر تفسیر تکملہHis book of Tafsir with title Mafateeh al Ghayb became the most famous of all his books and it got the fame