ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ OIKONOMIKEΣ εξελίξεις ΕΞΕΛΙΞΕΙΣΠεριεχόµενα Tεύχος14- Ιανουάριος2011 OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2011/14 1 1.Εξελίξεις

OIKONOMIKEΣΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

Τετραμηνιαία έκδοση του ΚΕΠΕ Τεύχος 4 Ιανουάριος 11 , 201

4Ια

νο

υά

ριο

ς1

1 ,

201

ΟΙΚ

ΟΝ

ΟΜ

ΙΚΕ

ΣΕ

ΞΕ

ΛΙΞ

ΕΙΣ

Τεύ

χο

ςΚ

ΕΝ

ΤΡ

ΟΠ

ΡΟ

ΓΡ

ΑΜ

ΜΑ

ΤΙΣ

ΜΟ

ΥΚ

ΑΙ

ΟΙΚ

ΟΝ

ΟΜ

ΙΚΩ

ΝΕ

ΡΕ

ΥΝ

ΩΝ

ISSN 1109-6284

εξελίξεις

Oικονομικές

Εξελίξεις στο διεθνές περιβάλλον

Οι οικονομικές εξελίξεις στην Ελλάδα

Εξελίξεις σε βασικά μεγέθη των κλάδων παραγωγής

Συγκριτική ανάλυση των πρόσφατων εξελίξεων στη μεγάλη και

στη μικρομεσαία μεταποιητική βιομηχανία

Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής κτηνοτροφίας

Η επερχόμενη μεταρρύθμιση της ΚΑΠ: Προτάσεις για τη θέση της Ελλάδας

Διάσταση και προϋποθέσεις ανάπτυξης του τουρισμού στην Ελλάδα

montaz_exofylo_a_opsi.prnY:\2011\004_11_KEPE_PERIODIKO\exofylo\montaz.cdrΠαρασκευή, 11 Φεβρουαρίου 2011 1:19:42 μμ

p p pComposite Default screen

ISSN -1109 6284

Εκδότης:

Υπεύθυνη έκδοσης:

Συντακτική ομάδα:

Εκτύπωση - Βιβλιοδεσία:

Γλωσσική και τυπογραφική

επιμέλεια

Τμήμα Εκδόσεων

Πληροφορίες:

:

www.kepe.gr

Διατίθεται δωρεάν

www.kepe.gr

ΚΕΝΤΡΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

Στέλλα Σάββα-Μπαλφούσια

[email protected]

N

ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΑΒΕΕ

Copyright 2011

ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ

ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ

A , Αθήνα, 106 72,

Τηλ.: +30-210-3676.300, 210-3676.350

Fax: +30-210-3630.122, 210-3611.136

:

ικόλαος Βαγιονής

μερικής 11

Δικτυακός τόπος

Το περιοδικό αναρτάται στον δικτυακό τόπο

Κώστας Κανελλόπουλος

Γιώργος Κωστελένος

Αθανάσιος Μπαλφούσιας

Ιωάννης Παναγόπουλος

Σοφία Σπαθή

Ελένη Σουλτανάκη

Γιώργος Ψυχομάνης

Τηλ. 210 3676350

στην ελληνική και στην αγγλική γλώσσα.

Οι γνώμες και κρίσεις που διατυπώνονται στα άρθρα είναι των συγγραφέων και δεν αντιπροσωπεύουν αναγκαία

γνώμες ή κρίσεις του Κέντρου Προγραμματισμού και Οικονομικών Ερευνών.

ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ-ΧΩΡΟΣΥΝΘΕΣΕΙΣ-ΔΙΑΔΙΚΤΥΟ

ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ

j

εξελίξεις

Oικονομικές

montaz_exofylo_b_opsi.prnY:\2011\004_11_KEPE_PERIODIKO\exofylo\montaz.cdrΠαρασκευή, 11 Φεβρουαρίου 2011 1:20:01 μμ

p p pComposite Default screen

ΠεριεχόµεναTεύχος 14 - Ιανουάριος 2011

OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2011/14 1

1. Εξελίξεις στο διεθνές περιβάλλον 5

1.1. Πρόσφατες εξελίξεις και προοπτικές στην παγκόσµια οικονοµική δραστηριότητα 5

1.1.1. Γενική αξιολόγηση των εξελίξεων στην παγκόσµια οικονοµία 5

1.1.2. Οικονοµικές εξελίξεις ανά τον κόσµο 8

1.1.3. Εξελίξεις στο διεθνές εµπόριο 9

1.2. Οικονοµικές εξελίξεις στην Τουρκία 11

1.2.1 Οικονοµική πολιτική της Τουρκίας: από την αστάθεια στη σταθερότητα 11

1.2.2. Επιπτώσεις της παγκόσµιας κρίσης στην τουρκική οικονοµία 12

1.2.3. Σχέσεις µε την Ευρωπα3κή Ένωση 15

1.2.4. Μελλοντικές προοπτικές 15

2. Οι οικονοµικές εξελίξεις στην Ελλάδα 17

2.1. Μακροοικονοµικές εξελίξεις και προοπτικές 17

2.1.1. Πρόσφατες εξελίξεις στα βασικά στοιχεία της ζήτησης 17

2.1.2. Βραχυχρόνιες προοπτικές για την οικονοµική δραστηριότητα 23

2.1.2.1. Υπόδειγµα παραγόντων για την πρόβλεψη του ρυθµού µεταβολής του ΑΕΠ 23

2.1.2.2. Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης για την ελληνική οικονοµία - Τρέχουσα περίοδος και προβλέψεις 26

2.2. Κλαδικές εξελίξεις 29

2.2.1. Εθνικολογιστική ανάλυση 29

2.2.2. Ανάλυση µε βάση τους δείκτες υψηλής συχνότητας 31

2.2.3. Κλαδική διάρθρωση της τραπεζικής χρηµατοδότησης της ελληνικής οικονοµίας 34

2.3. Εξελίξεις στα δηµόσια οικονοµικά 38

2.3.1. Η δηµοσιονοµική προσαρµογή το 2010 και ο προ?πολογισµός του 2011 38

1_thema:Layout 1 11/2/2011 12:45 µµ Page 1

2.3.2. Κρατικές επιχορηγήσεις προς Οργανισµούς Κοινωνικής Ασφάλισης (ΟΚΑ) 42

2.4. Εξελίξεις στον δείκτη τιµών καταναλωτή 45

2.4.1. Οι εξελίξεις στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη 45

2.4.2. Οι τιµές στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη: σύγκλιση ή απόκλιση; 46

2.4.3. Η κρίση στην ελληνική κτηµαταγορά και η ακαµψία των τιµώντων ακινήτων 49

2.5 Εξελίξεις στην αγορά εργασίας 55

2.5.1. Ανεργία 55

2.5.2. Απασχόληση 56

2.5.3. Οικονοµική κρίση και ευελιξία στην αγορά εργασίας 58

2.5.4. Κόστος εργασίας 59

2.5.5. Θεσµικές εξελίξεις 60

2.6. Εξωτερικές συναλλαγές 62

2.6.1. Πρόσφατες εξελίξεις 62

2.6.2. ∆ιάρθρωση και εξελίξεις των ελληνικών µεταποιητικών εξαγωγών 65

2.6.3. Εξελίξεις στον τουρισµό 71

Ειδικά θέµατα

Εξελίξεις σε βασικά µεγέθη των κλάδων παραγωγής 76

Συγκριτική ανάλυση των πρόσφατων εξελίξεων στη µεγάλη και στη µικροµεσαία µεταποιητική βιοµηχανία 85

Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικής κτηνοτροφίας 98

Η επερχόµενη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ: Προτάσεις για τη θέση της Ελλάδας 107

∆ιάσταση και προ?ποθέσεις ανάπτυξης του τουρισµού στην Ελλάδα 120

2 OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2011/14



Η ανάλυση των τελευταίων οικονοµικών δεδοµένων δεί-

χνει ότι οι ρυθµοί υποχώρησης της εγχώριας ζήτησης

κατά το δεύτερο και το τρίτο τρίµηνο του έτους εντά-

θηκαν σηµαντικά, οδηγώντας σε επιδείνωση της ύφε-

σης. Θα πρέπει εντούτοις να σηµειωθεί ότι το έλλειµµα

του εµπορικού ισοζυγίου παρουσίασε ραγδαία πτώση,

και ως εκ τούτου ο εξωτερικός τοµέας είχε σηµαντική

θετική συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠ.

Στο δηµοσιονοµικό πεδίο η αναθεώρηση του ελλείµµα-

τος και του χρέους της Γενικής Κυβέρνησης, εξαιτίας,

κυρίως, της ενσωµάτωσης σε αυτήν νέων φορέων και

οργανισµών, κατέδειξε το ακριβές µέγεθος του δηµο-

σιονοµικού προβλήµατος της χώρας. Όµως, το 2010

επιτεύχθηκε µια χωρίς προηγούµενο δηµοσιονοµική

προσαρµογή, παρά τη δυσµενή πορεία της οικονοµικής

δραστηριότητας. Ο Προ1πολογισµός του 2011 περι-

λαµβάνει ριζικές τοµές στο πεδίο της φορολογίας και

της ενίσχυσης των δηµοσίων εσόδων, αλλά και σηµα -

ντικές καινοτοµίες στο επίπεδο του σχεδιασµού της δη-

µοσιονοµικής διαχείρισης και του ελέγχου. Βέβαια και

αυτός ο Προ1πολογισµός θα υλοποιηθεί σε ένα δυσµε-

νές οικονοµικό περιβάλλον καθώς οι προοπτικές για το

άµεσο µέλλον δεν είναι ευνο3κές.

Ειδικότερα, από την πλευρά της εγχώριας ζήτησης οι

ενδείξεις σε βραχυπρόθεσµο ορίζοντα δεν είναι θετι-

κές, καθώς η ιδιωτική κατανάλωση αναµένεται να µει-

ωθεί περαιτέρω εξαιτίας της συνεχιζόµενης πτωτικής

πορείας των εισοδηµάτων, αλλά και της επίδρασης ποι-

κίλων άλλων ανασταλτικών παραγόντων. Ταυτόχρονα,

η δηµόσια κατανάλωση προβλέπεται να υποχωρήσει

περαιτέρω, στο πλαίσιο του προγράµµατος δηµοσιονο-

µικής προσαρµογής, ενώ η πορεία των επενδύσεων

αναµένεται να συνεχίσει να επηρεάζεται αρνητικά από

τις δυσµενείς συνθήκες και προσδοκίες.

Σύµφωνα µε τις βραχυπρόθεσµες προβλέψεις της Οµά-

δας Μακροοικονοµικών Προβλέψεων του ΚΕΠΕ, που

δηµοσιεύονται στο παρόν τεύχος, οι ρυθµοί µεταβολής

του ΑΕΠ θα συνεχίσουν να είναι αρνητικοί και το 2011.

Σε ετήσια βάση αναµένεται ο ρυθµός µεταβολής του

πραγµατικού ΑΕΠ να φτάσει στο -3,48%. Η δε µεγαλύ-τερη µείωση αναµένεται να σηµειωθεί το πρώτο τρί-µηνο του 2011. Στη συνέχεια ο ρυθµός µείωσης ανα-µένεται να παρουσιάσει επιβράδυνση.

Αν και οι ανωτέρω εκτιµήσεις δεν σηµατοδοτούν τοτέλος της καθοδικής φάσης του οικονοµικού κύκλουεντός του 2011, εντούτοις η εξασθένηση της ύφεσης,σε συνδυασµό µε τη θετική πορεία ορισµένων πρόδρο-µων δεικτών, επιτρέπουν την εκτίµηση ότι θα υπάρξειέξοδος από την ύφεση και θετικοί τριµηνιαίοι ρυθµοίµεταβολής του ΑΕΠ το 2012.

Τα πλέον ενθαρρυντικά δεδοµένα αφορούν την πορείατων εξαγωγών αγαθών, οι οποίες σηµειώνουν εντυπω-σιακή ανάκαµψη τους τελευταίους µήνες. Ενθαρρυντι-κές ενδείξεις για συνέχιση αυτής της τάσης προέρ-χονται κυρίως από την πορεία του δείκτη νέων παραγ-γελιών στη βιοµηχανία, από την εξωτερική αγορά, οοποίος παρουσιάζει συνεχή θετική πορεία από τον ∆ε-κέµβριο του 2009.

Η κατανόηση των εξελίξεων και η ορθή εκτίµηση τωνπροοπτικών της ελληνικής οικονοµίας προ1ποθέτουνανάλυση σε βάθος των επιµέρους οικονοµικών δραστη-ριοτήτων, ανάδειξη των κλαδικών προβληµάτων και διε-ρεύνηση των επιλογών που τίθενται στο πεδίο τηςάσκησης πολιτικής. Το ΚΕΠΕ παρακολουθεί συστηµα-τικά τις κλαδικές εξελίξεις και αναλύει τα προβλήµατασε επιµέρους παραγωγικούς τοµείς µε άρθρα, Επιστη-µονικές Μελέτες και Εκθέσεις. Το παρόν τεύχος περι-λαµβάνει µια σειρά από ειδικά θέµατα που επικεντρώ-νουν στις κλαδικές εξελίξεις και σε θέµατα κλαδικής οι-κονοµικής πολιτικής. Τα άρθρα καλύπτουν την ανάλυσητων πρόσφατων οικονοµικών εξελίξεων κατά ευρείεςκατηγορίες οικονοµικής δραστηριότητας, αλλά και ει-δικά ζητήµατα που αφορούν το χώρο της πρωτογενούςπαραγωγής, της µεταποιητικής δραστηριότητας καιτου τουρισµού.

ΣΤΕΛΛΑ ΣΑΒΒΑ-ΜΠΑΛΦΟΥΣΙΑΥπεύθυνη έκδοσης




1.1. Πρόσφατες εξελίξεις και προοπτικές στην παγκόσµια οικονοµική δραστηριότητα

Αριστοτέλης Κουτρούλης

Το 2010 η ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµικής

δραστηριότητας και του διεθνούς εµπορίου φαίνε-

ται να πραγµατοποιείται µε ρυθµούς όχι πολύ δια-

φορετικούς από αυτούς που αρχικά είχαν προ-

βλεφθεί. Ωστόσο, η επικείµενη έξοδος από το κα-

θεστώς δηµοσιονοµικής επέκτασης πολλών προηγµέ -

νων οικονοµιών, καθώς και οι κίνδυνοι που απει-

λούν τη σταθερότητα του διεθνούς χρηµατοπιστω-

τικού συστήµατος, δυσχεραίνουν τη µετάβαση της

παγκόσµιας οικονοµίας σε µια κατάσταση αυτο-

διατηρούµενης και βιώσιµης ανάπτυξης.

1.1.1. Γενική αξιολόγηση των εξελίξεωνστην παγκόσµια οικονοµία

Οικονοµική δραστηριότητα

Σύµφωνα µε το ∆ιεθνές Νοµισµατικό Ταµείο (∆ΝΤ), το2010 ο ρυθµός ανόδου του παγκόσµιου ΑΕΠ αναµένε-ται να φτάσει το 4,8% (βλ. Πίνακα 1.1.1). Παρά το γε-γονός ότι, σε σχέση µε τις προβλέψεις του Απριλίου καιτου Ιουνίου, η συγκεκριµένη πρόβλεψη είναι βελτιω-µένη κατά 0,2 και 0,6 ποσοστιαίες µονάδες, αντίστοιχα,οι επιδόσεις της παγκόσµιας οικονοµίας κρίνονται ανε-παρκείς. Η έννοια της ανεπάρκειας εδώ είναι διττή: Απότη µία, ο ρυθµός ανάκαµψης της παγκόσµιας οικονοµι-κής δραστηριότητας είναι µικρότερος από αυτόν πουαπαιτείται προκειµένου η παγκόσµια οικονοµία να επα-νέλθει σύντοµα σε επίπεδα αντίστοιχα µε αυτά της πε-ριόδου πριν την κρίση. Από την άλλη, η ανάκαµψη είναιασθενής σε σχέση µε το τι θα ανέµενε κανείς υπό τοκαθεστώς της πρωτοφανούς κλίµακας επεκτατικής πο-λιτικής που ακολούθησαν οι περισσότερες κυβερνήσειςτο τελευταίο διάστηµα.

1. Εξελίξεις στο διεθνές περιβάλλον

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.1 Πραγµατικό Ακαθάριστο Εγχώριο Προ3όν1 (ετήσιες % µεταβολές)

Παγκόσµια oικονοµία 4,8 - - 3,0 4,2 - - 3,2

Προηγµένες oικονοµίες 2,7 - - 1,9 2,2 - - 2,1

ΗΠΑ 2,6 2,7 2,7 2,9 2,3 2,1 2,2 2,5

Ευρωζώνη 1,7 1,7 1,7 0,9 1,5 1,5 1,7 1,5

Ιαπωνία 7,1 3,5 3,7 1,3 15 1,3 1,7 1,3

Αναπτυσσόµενες oικονοµίες 7,1 - - 5,9 6,4 - - 5,8

Βραζιλία 7,5 - - 5,8 4,1 - - 5,6

Ρωσία 4,0 - - 4,3 4,3 - - 3,0

Ινδία 9,7 - - 7,9 8,4 - - 8,1

Κίνα 10,5 - - 9,2 9,6 - - 8,8

∆ΝΤ EE ΟΟΣΑ OHE ∆ΝΤ EE ΟΟΣΑ OHE

2010* 2011**

Πηγές: ∆ΝΤ, Ευρωπα3κή Επιτροπή, ΟΟΣΑ, Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών.

*Εκτιµήσεις, **Προβλέψεις.

1. Οι αποκλίσεις που υπάρχουν στις εκτιµήσεις των διεθνών οργανισµών οφείλονται, µεταξύ άλλων, στη χρησιµοποίηση διαφορετικών οικο-νοµικών υποδειγµάτων, την υιοθέτηση εναλλακτικών υποθέσεων, καθώς και στη διαφορετική χρονική στιγµή που πραγµατοποιούνται οι προ-βλέψεις από την κάθε ερευνητική οµάδα.



Οι προοπτικές για το 2011 είναι λιγότερο ευνο3κές,καθώς ο ρυθµός ανόδου του παγκόσµιου ΑΕΠ αναµέ-νεται να πέσει στο 4,2%. Η εκτίµηση αυτή αντανακλάτόσο την επικείµενη απόσυρση των µέτρων επεκτατικήςπολιτικής σε πολλές χώρες όσο και την επιβράνδυσητης ανόδου της βιοµηχανικής παραγωγής, η οποία ξε-κίνησε από το τρίτο τρίµηνο του 2010 και αναµένεταινα συνεχιστεί και τους πρώτους µήνες του 2011.

∆ηµοσιονοµικές εξελίξεις

Η ασυνήθιστα επεκτατική δηµοσιονοµική πολιτική τωντελευταίων δύο ετών προικοδότησε τις περισσότερεςοικονοµίες του κόσµου µε υψηλά δηµοσιονοµικά ελλείµ-µατα και αυξηµένα δηµόσια χρέη. Το γεγονός αυτό έγι -νε ιδιαίτερα αισθητό στις επτά πλουσιότερες προηγµέ -νες οικονοµίες στις οποίες το µέσο δηµοσιονοµικό έλ-λειµµα ως ποσοστό του ΑΕΠ ξεπέρασε το 10% το 2009.

Σύµφωνα µε τα πλέον πρόσφατα στοιχεία, φαίνεται ότιη επιδείνωση της δηµοσιονοµικής θέσης των περισσό-τερων χωρών θα περιοριστεί το 2010 (βλ. Πίνακα 1.1.2).Η εξέλιξη αυτή, όµως, οφείλεται κυρίως σε κυκλικούςπαράγοντες και όχι στην ακολουθούµενη οικονοµικήπολιτική. Το 2011 προβλέπεται ότι τα δηµοσιονοµικάελλείµµατα θα περιοριστούν ακόµη περισσότερο λόγωτων αναµενόµενων µέτρων δηµοσιονοµικής σταθερο-ποίησης. Βραχυπρόθεσµα, είναι πολύ πιθανό ότι ταµέτρα αυτά θα περιορίσουν τη ζήτηση και ενδεχοµένωςτους ρυθµούς οικονοµικής επέκτασης σε ορισµένεςχώρες. Μεσοπρόθεσµα, ωστόσο, η επαναφορά των

ισορροπιών στο εσωτερικό των οικονοµιών θα επιτρέ-ψει την αποκατάσταση της εµπιστοσύνης του ιδιωτικούτοµέα και των αγορών στα δηµόσια οικονοµικά τωνχωρών. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η δηµοσιονοµική σταθε-ροποίηση είναι µια βασική προ1πόθεση αν όχι για τηµείωση, τουλάχιστον για τη σταθεροποίηση του δηµό-σιου χρέους. Ενός χρέους το οποίο έχει λάβει απειλη-τικές διαστάσεις σε πολλές προηγµένες οικονοµίες (βλ.Πίνακα 1.1.2) ενώ κάποιες άλλες τις έχει ήδη οδηγήσεισε δηµοσιονοµική κρίση.

Πληθωρισµός και ανεργία

Με εξαίρεση κάποιες αναδυόµενες και αναπτυσσόµε-νες οικονοµίες (Ρωσία, Ινδία, χώρες της Λατινικής Αµε-ρικής), τα διαθέσιµα στοιχεία υποδεικνύουν ότι οι πλη -θωριστικές πιέσεις είναι ιδιαίτερα ασθενείς (βλ. Πίνακα1.1.3). Τους τελευταίους µήνες του 2010 κάποιες πιέ-σεις στις τιµές έχουν εκδηλωθεί λόγω της αύξησης τουΦΠΑ σε ορισµένες χώρες (Ηνωµένο Βασίλειο) και λόγωτης αύξησης των τιµών βασικών εµπορεύσιµων αγαθώνεκτός πετρελαίου. Οι πιέσεις αυτές, ωστόσο, δε φαίνε-ται να επηρεάζουν τη δυναµική του γενικού επιπέδουτων τιµών. Όσον αφορά τις µελλοντικές εξελίξεις, τοπιο πιθανό σενάριο είναι ότι ο πληθωρισµός θα µετρια-στεί περαιτέρω στις περισσότερες οικονοµίες (βλ. Πί-νακα 1.1.3).

Σε αντίθεση µε τον πληθωρισµό, οι συνθήκες στις αγο-ρές εργασίας είναι ιδιαίτερα αποθαρρυντικές, ενώ οιπερισσότεροι διεθνείς οργανισµοί προβλέπουν ότι η

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.2 ∆ηµοσιονοµικό αποτέλεσµα και καθαρό δηµόσιο χρέος (% του ΑΕΠ)

Προηγµένες οικονοµίες -3,7 -8,9 -8,1 -6,8 - - - -

ΗΠΑ -6,7 -12,9 -11,1 -9,7 47,6 58,8 65,8 72,7

Ευρωζώνη -1,9 -6,3 -6,5 -5,1 53,4 62,3 67,4 70,4

Ιαπωνία -4,1 -10,2 -9,6 -8,9 94,9 111,6 120,7 129,5

Αναπτυσσόµενες οικονοµίες -0,6 -4,8 -4,2 -3,3 22,7 27,0 27,3 27,8

Βραζιλία -1,3 -3,2 -1,7 -1,5 37,9 42,3 36,7 35,5

Ρωσία 4,3 -6,2 -4,8 -3,6 7,8 10,9 11,1 12,9

Ινδία -7,6 -10,1 -9,6 -8,8 - - - -

Κίνα -0,4 -3,0 -2,9 -1,9 - - - -

2008 2009 2010* 2011** 2008 2009 2010* 2011**

∆ηµοσιονοµικό αποτέλεσµα(% του ΑΕΠ)

Καθαρό δηµόσιο χρέος(% του ΑΕΠ)

Πηγές: ∆ΝΤ.




ανεργία θα διατηρηθεί σε υψηλά ποσοστά και το 2011(βλ. Πίνακα 1.1.4). Φαίνεται λοιπόν ότι η βελτίωση στηναπασχόληση θα παρουσιάσει σηµαντική χρονική υστέ-ρηση σε σχέση µε την αύξηση της οικονοµικής δρατη-ριότητας. Μια εξήγηση του φαινοµένου αυτού προέρ -χε ται από την αβεβαιότητα των εργοδοτών οι οποίοιπροσπαθούν να αντεπεξέλθουν στην αυξηµένη ζήτησηµέσω της προσαρµογής των ωρών εργασίας των όσωνήδη απασχολούν και της αύξησης της παραγωγικότη-τας της εργασίας.

∆ιεθνείς χρηµατοπιστωτικές αγορές

Η σηµερινή κατάσταση του παγκόσµιου χρηµατοπιστω-

τικού συστήµατος θυµίζει την περίπτωση του Ιανού, του

αρχαίου ρωµα3κού θεού µε τα δύο πρόσωπα. Από τη

µια πλευρά, τα χαµηλά επιτόκια στις αγορές χρήµατος,

η βελτίωση των ισολογισµών των περισσότερων χρη-

µατοπιστωτικών ιδρυµάτων, η επικείµενη προσαρµογή

των τραπεζών στο νέο ρυθµιστικό πλαίσιο της Βασι-

λείας ΙΙΙ, καθώς και οι αυξηµένες τιµές των µετοχών σε

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.3 Πληθωρισµός (ετήσιες % µεταβολές)

Παγκόσµια οικονοµία - - 2,3 - - 2,3

Προηγµένες oικονοµίες 1,4 - 1,1 1,3 - 1,2

ΗΠΑ 1,4 1,7 1,4 1,0 0,9 1,4

Ευρωζώνη 1,6 1,5 1,2 1,5 1,3 1,3

Ιαπωνία -1,0 -0,9 -1,2 -0,3 -0,8 -0,3

Αναπτυσσόµενες οικονοµίες 6,2 - 5,6 5,2 - 5,3

Βραζιλία 5,2 - 5,2 4,8 - 5,2

Ρωσία 7,5 - 7,8 6,8 - 8,3

Ινδία 8,6 - 12,0 5,7 - 9,3

Κίνα 3,5 - 2,9 2,7 - 2,8

∆ΝΤ ΟΟΣΑ OHE ∆ΝΤ ΟΟΣΑ OHE

2010* 2011**

Πηγές: ∆ΝΤ, ΟΟΣΑ, Οργανισµός Ηνωµένων Εθνών.


ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.4 Ανεργία (ετήσιες % µεταβολές)

Προηγµένες οικονοµίες 8,3 - - 8,2 - -

ΗΠΑ 9,7 9,6 9,7 9,6 9,4 9,5

Ευρωζώνη 10,1 10,1 9,9 10,0 10,0 9,6

Ιαπωνία 5,1 5,1 5,1 5,0 4,9 4,9

Αναπτυσσόµενες οικονοµίες - - - - - -

Βραζιλία 7,2 - - 7,5 - -

Ρωσία 7,5 - - 7,3 - -

Ινδία - - - - - -

Κίνα 4,1 - - 4,0 - -

∆ΝΤ EE ΟΟΣΑ ∆ΝΤ EE ΟΟΣΑ

2010* 2011**

Πηγές: ∆ΝΤ, Ευρωπα3κή Επιτροπή, ΟΟΣΑ.




σχέση µε τις αρχές του 2010, οδηγούν στο συµπέρα-σµα ότι οι χρηµατοπιστωτικές συνθήκες στην παγκό-σµια οικονοµία έχουν εξοµαλυνθεί. Από την άλλη, τατελευταία διαθέσιµα στοιχεία δείχνουν ότι οι κίνδυνοιπου απειλούν την οµαλή λειτουργία και σταθερότητατων διεθνών χρηµατοπιστωτικών αγορών είτε παραµέ-νουν αµετάβλητοι (πιστωτικός κίνδυνος, κίνδυνος ρευ-στότητας και αγοράς), είτε έχουν αυξηθεί (µακροοι-κονοµικός κίνδυνος). Παράλληλα, διαπιστώνεται αύ-ξηση της απροθυµίας των ιδιωτών να τοποθετηθούν σεεπενδυτικά προ3όντα µέσου και υψηλού κινδύνου.

Η αρνητική όψη της σηµερινής κατάστασης στο διε-θνές χρηµατοπιστωτικό σύστηµα ενισχύεται και από τησυνεχιζόµενη δηµοσιονοµική κρίση σε χώρες της Ευ-ρωζώνης. Αναλυτικότερα, παρά τα θετικά αποτελέσµα -τα των ασκήσεων προσοµοίωσης ακραίων καταστά -σεων το περασµένο καλοκαίρι, υπάρχει έντονη ανησυ-χία σχετικά µε τις αµερικανικές και ευρωπα3κές τράπε-ζες που διακρατούν µεγάλο τµήµα του χρέους των χω -ρών µε δηµοσιονοµικά προβλήµατα. ∆εδοµένου ότιπολλές τράπεζες της Ευρωζώνης1 στηρίζονται στηνπαροχή ρευστότητας από την ΕΚΤ, ανάλογη ανησυχίαπροκαλούν οι προοπτικές χρηµατοδότησης των τραπε-ζών αυτών στα επόµενα τρίµηνα όπου αναµένεται ηαπόσυρση της βοήθειας από την ΕΚΤ. Τέλος, εκφρά-ζονται φόβοι ότι µια απότοµη αύξηση στις αποδόσειςτων οµολόγων και η συνεπακόλουθη µείωση στις τιµέςτους µπορεί να προκαλέσουν ένα νέο κύµα ζηµιών στατραπεζικά ιδρύµατα.

Από τα παραπάνω συνάγεται ότι, αν όχι ολόκληρο τοδιεθνές χρµατοπιστωτικό σύστηµα, όπως υποστηρίζουνοι αναλυτές του ∆ΝΤ, τουλάχιστον ο τραπεζικός τοµέαςεξακολουθεί να αποτελεί την αχίλλειο πτέρνα της πα -γκόσµιας οικονοµικής ανάκαµψης.

1.1.2. Οικονοµικές εξελίξεις ανά τον κόσµο

Προηγµένες οικονοµίες

∆εν χρειάζεται σε βάθος ανάλυση και αξιολόγηση προ-κειµένου να διαπιστώσει κανείς ότι οι πρόσφατες εξε-λίξεις των βασικότερων οικονοµικών µεγεθών ήτανιδιαίτερα δυσµενείς για τις προηγµένες οικονοµίες.Πρά γµατι, όλες οι διαθέσιµες εκτιµήσεις µαρτυρούν ότιοι προηγµένες οικονοµίες στο σύνολό τους χαρακτηρί-ζονται από τους βραδύτερους ρυθµούς οικονοµικήςανάπτυξης, αντιµετωπίζουν υψηλά και διατηρήσιµα πο-σοστά ανεργίας, και έχουν τα µεγαλύτερα εσωτερικά

και εξωτερικά ελλείµµατα. Μόνο στο µέτωπο του πληθω-

ρισµού φαίνεται να υπερτερούν οι προηγµένες οικονο-

µίες έναντι του υπόλοιπου κόσµου, αλλά αυτό το πλεο-

νέκτηµα οφείλεται κυρίως στο χαµηλό βαθµό χρησιµο-

ποίησης του παραγωγικού δυναµικού. Φυσικά οι παρα-

πάνω εξελίξεις ούτε καθολικό χαρακτήρα έχουν ούτε

χαρακτηρίζονται από ισόρροπη γεωγραφική κατανοµή.

Ενδεικτικά µπορεί να αναφέρει κανείς το δυναµισµό των

νέων βιοµηχανικών χωρών της Νοτιοανατολικής Ασίας σε

αντιδιαστολή µε την ασθενική ανάκαµψη της Ευρωζώνης,

τα υψηλά ποσοστά απασχόλησης στις χώρες του Ειρη-

νικού (Ιαπωνία και Αυστραλία) σε σχέση µε τα υψηλά πο-

σοστά ανεργίας στις ΗΠΑ και την Ευρωζώνη, ή ακόµη και

την πολύ καλύτερη πορεία της Γερµανίας από τους υπό-

λοιπους εταίρους της στη ζώνη του ευρώ.

Αναφορικά µε το µέλλον, οι σύνθετοι προπορευόµενοι

δείκτες που καταρτίζει ο Οργανισµός Οικονοµικής Συ-

νεργασίας και Ανάπτυξης (ΟΟΣΑ) υποδεικνύουν ότι οι

περισσότερες χώρες του ανεπτυγµένου κόσµου θα πα-

ραµείνουν στη φάση της ανάκαµψης και το 2011. Ωστό -

σο, οι ρυθµοί µε τους οποίους θα αυξηθεί το ΑΕΠ θα

επιβραδυνθούν, εκτίµηση που αντανακλά, µεταξύ άλ -

λων, και την επερχόµενη δηµοσιονοµική εξυγίανση.

Αναπτυσσόµενες οικονοµίες

Σε αντίθεση µε τον προηγµένο κόσµο, το σύνολο των

αναδυόµενων και αναπτυσσόµενων οικονοµιών χαρα-

κτηρίζεται από εύρωστες οικονοµικές επιδόσεις (υψη-

λοί ρυθµοί οικονοµικής ανάπτυξης, σχετικά χαµηλά

ποσοστά ανεργίας, περιορισµένα δηµόσια χρέη, και

υψηλά εξωτερικά πλεονάσµατα)2. Βέβαια, η αναπτυξια -

κή δυναµική κάθε άλλο παρά ενιαία είναι, µε τις διαφο-

ροποιήσεις να είναι ιδιαίτερα έντονες κυρίως µεταξύ των

µεγαλύτερων οικονοµιών (Κίνα, Ινδία και Βραζιλία) και

των πιο φτωχών οικονοµιών της Αφρικής και της Ασίας.

Ένα παρελκόµενο της ταχύτερης ανάκαµψης των ανα-

πτυσσόµενων οικονοµιών σε σχέση µε τις προηγµένες

οικονοµίες είναι η σηµαντική αύξηση της ροής χρηµα-

τικών κεφαλαίων από τις δεύτερες προς τις πρώτες.

Φαινοµενικά, η µεγάλη εισροή κεφαλαίων είναι µια θε-

τική εξέλιξη για τον αναπτυσσόµενο κόσµο. Εντούτοις,

τα κεφάλαια αυτά είναι βραχυπρόθεσµου χαρακτήρα

και διοχετεύονται κυρίως σε επενδύσεις χαρτοφυλα-

κίου, γεγονός το οποίο εγκυµονεί κινδύνους για τη δη-

µιουργία φαινοµένων “φούσκας” στις αντίστοιχες αγο -

ρές όπου και διοχετεύονται τα κεφάλαια αυτά. Επιπλέον,

1. Πρόκειται κυρίως για τις τράπεζες που έχουν έδρα των δραστηριοτήτων τους στον ευρωπα3κό Νότο και την Ιρλανδία.

2. Εξαίρεση σε αυτή τη γενικά θετική εικόνα αποτελούν οι έντονες πληθωριστικές πιέσεις, η παρουσία των οποίων χαρακτηρίζει την πλει-

ονότητα των αναπτυσσόµενων οικονοµιών.



δηµιουργούνται πιέσεις στις αγορές συναλλάγµατος τις

οποίες οι νοµισµατικές αρχές των αναπτυσσοµένων οι-

κονοµιών απορροφούν µέσω της αύξησης των συναλ-

λαγµατικών τους αποθεµάτων. Είναι προφανές ότι αυτό

γίνεται προκειµένου να αποφευχθεί η ανατίµηση του εγ-

χώριου νοµίσµατος και η επακόλουθη απώλεια ανταγω-

νιστικότητας των εξαγωγών. Ωστόσο, ο χειρισµός αυτός

δηµιουργεί εντάσεις στη διεθνή οικονοµική διπλωµατία

και τορπιλίζει τη συνεργασία των κρατών για την ταχύ-

τερη ανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας.

1.1.3. Εξελίξεις στο διεθνές εµπόριο

∆εδοµένου ότι το διεθνές εµπόριο είναι ιδιαίτερα ευ-

πρόσβλητο απέναντι στις οικονοµικές κρίσεις και τις

συνεπακόλουθες διακυµάνσεις του παγκόσµιου ΑΕΠ, η

µείωση στις διεθνείς εµπορικές συναλλαγές λόγω της

τελευταίας κρίσης ήταν αναµενόµενη. Αυτό που δεν

ήταν αναµενόµενο ήταν το µέγεθος της µείωσης: το

2009 η ποσοστιαία αρνητική µεταβολή του διεθνούς εµ-

πορίου ήταν εντεκαπλάσια της αντίστοιχης µεταβολής

του παγκόσµιου ΑΕΠ. Πρόκειται για µια δραµατική εξέ-

λιξη στην οποία, πέρα από τη µείωση στην παγκόσµια

παραγωγή, συνέβαλε η αναλογικά µεγάλη πτώση της

ζήτησης για διεθνώς εµπορεύσιµα προ3όντα, ο περιο-

ρισµός των εξαγωγικών πιστώσεων, καθώς και η µεγα-λύτερη συµµετοχή (σε σχέση µε το παρελθόν) πολλώνεπιχειρήσεων στις διεθνείς αλυσίδες παραγωγής. Αντί-θετα, σύµφωνα και µε τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία,η λήψη προστατευτικών µέτρων δεν φαίνεται να έχειπαίξει κάποιο ρόλο, κάτι που είναι ιδιαίτερα ενθαρρυ -ντικό για την τρέχουσα οικονοµική συγκυρία.

Εξίσου θεαµατική µε την πτώση είναι και η άνοδος τουδιεθνούς εµπορίου, του οποίου ο όγκος (αγαθά καιυπηρεσίες) αναµένεται να αυξηθεί κατά 11,4% το 2010.Η εξέλιξη αυτή αντανακλά την ανάκαµψη της παγκό-σµιας παραγωγής, και κυρίως τη δυναµική επαναφοράτων αναδυόµενων οικονοµιών της Ασίας σε ταχείς ανα-πτυξιακούς ρυθµούς. Ωστόσο, οι διαγραφόµενες θετι-κές µεταβολές δεν παρουσιάζουν την ίδια συνέπεια σεόλες τις χώρες και για όλα τα βασικά εµπορεύµατα. Σεό,τι αφορά τη γεωγραφική κατανοµή, τα στοιχεία µαρ-τυρούν µια βραδύτερη ανάκαµψη στις εισαγωγές τωνπροηγµένων οικονοµιών. Φαίνεται µάλιστα ότι ανάλογηδιαφοροποίηση µεταξύ προηγµένου και αναπτυσσόµε-νου κόσµου θα χαρακτηρίσει και τους ρυθµούς αύξη-σης των εξαγωγών το 2011 (βλ. Πίνακα 1.1.5). Αναφο-ρικά µε τις επιµέρους αγορές βασικών εµπορευµάτων,τα στοιχεία δείχνουν ότι το διεθνές εµπόριο είτε έχεισχεδόν επανέλθει (καταναλωτικά προ3όντα) είτε είναι

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.1.5 Ετήσιες µεταβολές στο διεθνές εµπόριο

Όγκος διεθνο ύς εµπορίου2,9 -11,0 11,4 7,0

(Αγαθά και Υπηρεσίες)

Προηγµένες 0,4 -12,7 10,1 5,2Εισαγωγές οκονοµίες

Αναπτυσσόµενες 9 -8,2 14,3 9,9οικονοµίες

Προηγµένες 1,9 -12,4 11,0 6,0Εξαγωγές οικονοµίες

Αναπτυσσόµενες 4,6 -7,8 11,9 9,1οικονοµίες

Τιµές βασικών εµπορευµάτων

Βιοµηχανικά προ3όντα -0,6 -0,8 9,9 3,2

Πετρέλαιο 27,1 -32,7 31,4 5,3

Βασικά αγαθά (εκτός πετρελαίου) 0,1 -14,1 24,4 -0,2

Τρόφιµα 14,9 -9,8 13,8 0,5

Ποτά 14,8 7,3 19,0 -16,7

Αγροτικά προ3όντα -7,6 -12,3 32,0 -3,2

Μέταλλα -14,3 -24,6 39,9 3,8

2008 2009 2010* 2011**

Πηγή: ∆ΝΤ.



λίγο πιο χαµηλά (βασικά και ενδιάµεσα αγαθά) από τηντάση που είχε πριν το ξέσπασµα της κρίσης. Αντίθετα,η αγορά κεφαλαιουχικών και διαρκών καταναλωτικώναγαθών επιδεικνύει σηµαντική υστέρηση.

Για το 2011 εκτιµάται ότι το διεθνές εµπόριο θα παρα-µείνει σε τροχιά ανόδου. Ωστόσο, σύµφωνα µε το ∆ΝΤ,οι ρυθµοί ανάκαµψης τόσο του συνολικού όγκου όσοκαι των επιµέρους θεµελιωδών µεγεθών του διεθνούςεµπορίου θα περιοριστούν (βλ. Πίνακα 1.1.5). Με άλλαλόγια, είναι πολύ πιθανή η επιµήκυνση του απαιτούµε-νου χρόνου προκειµένου η διεθνής εµπορική δραστη-ριότητα να επανέλθει σε επίπεδα αντίστοιχα µε αυτάπου επικρατούσαν πριν την κρίση. Κάτι τέτοιο µπορείνα υπονοµεύσει την αναπτυξιακή δυναµική της παγκό-σµιας οικονοµίας και ειδικά τις προοπτικές των ανα-πτυσσόµενων χωρών µε εξαγωγικό προσανατολισµό.Μπροστά σε αυτό τον κίνδυνο, οι τελευταίες επιβάλλε-ται να επαναπροσδιορίσουν τις προτεραιότητές τουςυπέρ των εγχώριων πηγών οικονοµικής ανάπτυξης.

Τιµές βασικών εµπορευµάτων

Παρά τον υψηλό βαθµό διακύµανσης που χαρακτήρισε

τις τιµές των βασικών εµπορευµάτων καθ’ όλη τη διάρ-

κεια του 2010, φαίνεται ότι οι τιµές των περισσότερων

εµπορεύσιµων αγαθών θα ανακτήσουν το µεγαλύτερο

µέρος των απωλειών που εµφάνισαν το 2009. Ιδιαίτερα

εντυπωσιακές είναι οι αυξήσεις στις τιµές του πετρε-

λαίου (λόγω της γενικευµένης οικονοµικής ανάκαµψης)

και των µετάλλων (λόγω της αυξηµένης ζήτησης από

την Κίνα). Επίσης, σηµαντική άνοδο εµφανίζουν οι τιµές

των αγροτικών προ3όντων, γεγονός που ωστόσο οφεί-

λεται σε συγκυριακούς παράγοντες (δυσµενείς καιρι-

κές συνθήκες).

Για το 2011 δεν αναµένονται θεαµατικές εξελίξεις. Συγ-

κεκριµένα, οι τάσεις που διαγράφονται θέλουν κάποια

µικρή αύξηση στις τιµές του πετρελαίου και σχετική

σταθερότητα στην πλειονότητα των υπολοίπων βασι-

κών εµπορευµάτων.




1.2. Οικονοµικές εξελίξεις στην Τουρκία

Ρίτσα Παναγιώτου

1.2.1. Οικονοµική πολιτική της Τουρκίας:από την αστάθεια στη σταθερότητα

Τα κύρια χαρακτηριστικά της τουρκικής οικονοµίας

κατά τις τελευταίες δεκαετίες ήταν οι υψηλές δανεια -

κές ανάγκες του δηµόσιου τοµέα, η έλλειψη δηµοσιο-

νοµικής πειθαρχίας, διαφάνειας και εγκυρότητας στο

δηµόσιο τοµέα, και η έλλειψη ανεξαρτησίας της Κεν-

τρικής Τράπεζας. Το κράτος –το οποίο ήταν αναποτε-

λεσµατικό και παρουσίαζε σοβαρά διαρθρωτικά προβλή -

µατα– έπαιζε κυρίαρχο ρόλο στην οικονοµία της Τουρ-

κίας, µέσω του ελέγχου στις υποδοµές, τις βασικές βιο-

µηχανίες και τις διάφορες κρατικές επιχειρήσεις. Τα

επιτόκια και η χρήση συναλλάγµατος ήταν ελεγχόµενα,

τα εµπόδια στις συναλλαγές ήταν µεγάλα, και η υποκα-

τάσταση εισαγωγών εκτεταµένη. Επιπλέον, από τη δε-

καετία του ’60, η Τουρκία έχει παρουσιάσει ένα πολύ

ευµετάβλητο και ασταθές πολιτικό και οικονοµικό περι-

βάλλον, που χαρακτηρίστηκε από την εισβολή των ενό-

πλων δυνάµεων στην πολιτική σκηνή (1960, 1971, 1980)

και από µια σειρά σοβαρών οικονοµικών κρίσεων και

υφέσεων (τέλη του 1970, 1994, 1999 και 2001).

Τις τελευταίες δεκαετίες, η τουρκική ηγεσία επιχείρησε

µια σειρά µεταρρυθµιστικών προγραµµάτων µε τη στή-

ριξη του ∆ΝΤ, τα οποία αποσκοπούσαν σε βαθιές και

ριζικές διαρθρωτικές αλλαγές. Τα προγράµµατα αυτά

συµπεριελάµβαναν πολιτικές βασισµένες στην ανά-

πτυξη των εξαγωγών, την υποτίµηση του τουρκικού νο-

µίσµατος, την κατάργηση των περιορισµών στο εξω -

τερικό εµπόριο, τον αυστηρό έλεγχο της προσφοράς

χρήµατος και των πιστώσεων, την κατάργηση των πε-

ρισσότερων επιδοτήσεων και την απελευθέρωση των

τιµών στις κρατικές επιχειρήσεις, τη µεταρρύθµιση του

φορολογικού συστήµατος, την ιδιωτικοποίηση και την

ενθάρρυνση των ξένων επενδύσεων. Παρά την κάποια

επιτυχία σε ορισµένους τοµείς, πολλές µεταρρυθµίσεις

παρέµειναν ελλιπείς, και οι βαθιές διαρθρωτικές µεταρ-

ρυθµίσεις δεν εφαρµόστηκαν ποτέ.

Η κρίση που έπληξε την τουρκική οικονοµία µετά τις

κρίσεις στην Ασία και τη Ρωσία το 1998 και το 1999

οδήγησε σε αρνητική ανάπτυξη κατά τη διάρκεια αυτών

των ετών και σε άνοδο του πληθωρισµού πάνω από

60%. Η κυβέρνηση εξήγγειλε «πρόγραµµα αποπληθω-

ρισµού», το οποίο συνοδευόταν από την 17η συµφωνία

stand-by µε το ∆ΝΤ. Ο βασικός άξονας του προγράµ-

µατος ήταν ένα σύστηµα συναλλαγµατικών ισοτιµιών

µε «ελεγχόµενη διολίσθηση», που γρήγορα κατάφερε

να µειώσει το ποσοστό του πληθωρισµού κάτω του

50%. Ωστόσο, µετά από τις κρίσεις του ∆εκεµβρίου του

2000 και του Φεβρουαρίου του 2001, το νόµισµα αφέ-

θηκε να διακυµαίνεται ελεύθερα, µε αποτέλεσµα, και

πά λι, την αύξηση του πληθωρισµού, στο 70% στις αρ -

χές του 2002. Η νέα κυβέρνηση του Ταγίπ Ερντογάν,

που ήρθε στην εξουσία το Νοέµβριο του 2002, ακολού-

θησε πολιτικές σύµφωνα µε το πρόγραµµα του ∆ΝΤ (το

∆ΝΤ, εκτός της µακροοικονοµικής διαχείρισης της οι-

κονοµικής κρίσης, προσέφερε οικονοµική βοήθεια 20,4

δις δολαρίων στην Τουρκία µεταξύ 1999 και 2003).

Το σχέδιο δράσης της κυβέρνησης καθόρισε µια σειρά

µέτρων που στόχευαν κατά κύριο λόγο στη µείωση των

δαπανών της κυβέρνησης, σε φορολογική µεταρρύθ-

µιση, στην επιτάχυνση των ιδιωτικοποιήσεων, στη µείω -

ση των τιµών ενέργειας, καθώς και σε διαρθρωτικές

µεταρρυθµίσεις στους τοµείς των τραπεζών, των τηλε-

πικοινωνιών και της ενέργειας. Στο πλαίσιο της τραπε-

ζικής µεταρρύθµισης, δηµιουργήθηκε η ανεξάρτητη

Τραπεζική Ρυθµιστική και Εποπτική Αρχή, αναδιαρθρώ-

θηκαν οι κρατικές τράπεζες, οι ιδιωτικές τράπεζες ενι-

σχύθηκαν µε την επιβολή νέων αποτελεσµατικών ρυθµί-

σεων, ενώ τα µέτρα εξυγίανσης µείωσαν τον αριθµό

των τραπεζών από περίπου 80 σε σχεδόν 50. Η Κεν-

τρική Τράπεζα της ∆ηµοκρατίας της Τουρκίας (CBRT)

έγινε ανεξάρτητη και οι αρµοδιότητές της ενισχύθηκαν.

Μετά την αστάθεια και τους κύκλους ραγδαίας ανάπτυ-

ξης και ύφεσης της δεκαετίας του 1990, η Τουρκία πα-

ρουσίασε ισχυρή ανάπτυξη µέχρι το 2007 χάρη στις

µεταρρυθµίσεις που εφαρµόστηκαν µετά την κρίση του

2001 (Πίνακας 1.2.1). Τα µέτρα –τα οποία περιελάµβα-

ναν αυστηρή νοµισµατική πολιτική και δηµοσιονοµική

πειθαρχία– οδήγησαν σε σηµαντική µείωση του δηµο-

σιονοµικού ελλείµµατος, µείωση του δείκτη δηµόσιου

χρέους/ΑΕΠ (από 98% το 2001 σε κάτω από 40% το

2008) (∆ιάγραµµα 1.2.3) και µείωση του πληθωρισµού

σε µονοψήφιο αριθµό (∆ιάγραµµα 1.2.2). Η οικονοµία

κατέγραψε µια σχετικά υψηλή και σταθερή ανάπτυξη

κατά την περίοδο 2002-2006, µε µέσο όρο της τάξεως

του 7,2%. Ο τραπεζικός τοµέας αναδιαρθρώθηκε και η

εποπτεία των τραπεζών ενισχύθηκε. Αυτό, σε συνδυα-

σµό µε µια µεγαλύτερη πολιτική σταθερότητα, συνέ-

βαλε στη µείωση των ασφαλίστρων κινδύνου και του

κόστους κεφαλαίων, και αναπτέρωσε τις επιχειρηµατι-

κές δραστηριότητες, ιδίως µεταξύ των διεθνώς προσα-

νατολισµένων µεγάλου και µεσαίου µεγέθους επιχει -

ρήσεων. Μετά από πολλά χρόνια αµελητέας δραστη-

ριότητας, τα επίπεδα των εισροών ξένων άµεσων επεν-

1_2_thema:Layout 1 11/2/2011 12:49 µµ Page 11


δύσεων (ΞΑΕ) στην Τουρκία άρχισαν να αυξάνονται,

από έναν ετήσιο µέσο όρο 900 εκατ. δολαρίων –κατά

την περίοδο 1995-2001– σε 10 δις δολάρια το 2005, και

κορυφώθηκε σε 22 δις δολάρια το 2007 (Πίνακας 1.2.2).

Η εντυπωσιακή αυτή αύξηση είχε ως καταλύτη τις δια-

πραγµατεύσεις της Τουρκίας για την ένταξή της στην

ΕΕ, που είχαν θετικό αντίκτυπο στην εµπιστοσύνη των

επενδυτών. Οι επενδύσεις ωθήθηκαν επίσης από πολι-

τικές του πρωθυπουργού Ερντογάν υπέρ των επιχειρή-

σεων, οι οποίες περιελάµβαναν περικοπή της φορο -

λογίας των επιχειρήσεων, ενίσχυση της προστασίας

της πνευµατικής ιδιοκτησίας, καθώς και την ίδρυση

ενός οργανισµού προώθησης των επενδύσεων. Οι δια-

συνοριακές συγχωνεύσεις και εξαγορές, καθώς και η

αγορά ακινήτων από αλλοδαπούς, έπαιξαν σηµαντικό

ρόλο στο υψηλό επίπεδο των ΞΑΕ. Για την περίοδο

2004-2008 οι ελληνικές επενδύσεις στην Τουρκία απο-

τελούσαν το 10% του συνόλου ξένων επενδύσεων στη

χώρα. Η 18η συµφωνία stand-by –συνοδευόµενη από

σηµαντικά δάνεια του ∆ΝΤ– εφαρµόστηκε επίσης κατά

την περίοδο 2002-2005, ενώ η 19η συµφωνία stand-by

ακολούθησε αµέσως µετά, στο διάστηµα 2005- 2008.

Σε αυτό το σηµείο, ήταν εµφανές ότι η παγκόσµια κρίση

απειλούσε και την οικονοµία της Τουρκίας.

1.2.2. Επιπτώσεις της παγκόσµιας κρίσηςστην τουρκική οικονοµία

1.2.2.1. Ανάπτυξη

Η ύφεση του 2008-2009 διέκοψε απότοµα την εντυπω-

σιακή αναπτυξιακή πορεία της Τουρκίας. Το ΑΕΠ είχε

αρχίσει ήδη να µειώνεται σηµαντικά στα µέσα του 2007:

από έναν µέσο όρο της τάξεως του 7,2% κατά την πε-

ρίοδο 2002-2006, η ανάπτυξη µειώθηκε στο 3,5% κατά

το δεύτερο εξάµηνο του 2007. Το 2008, η παγκόσµιαύφεση έπληξε σκληρά την Τουρκία, καθώς εξαπλώθηκεπολύ γρήγορα µέσω των χρηµατοπιστωτικών αγορώνκαι του εµπορίου. Σε ό,τι αφορά τις χρηµατοπιστωτικέςαγορές, υπήρξαν καθαρές εκροές κεφαλαίων, υποτί-µηση του νοµίσµατος, πτώση των τιµών των µετοχών(κατά περίπου 60% από τα υψηλά τους στα τέλη του2007), αύξηση των ασφαλίστρων κινδύνου και µείωσητης ρευστότητας στον τραπεζικό τοµέα. Οι πρώτες επι-πτώσεις της κρίσης στην Τουρκία, όπως µετρήθηκε απότη µείωση του ΑΕΠ από τις αρχές του 2008 ως και ταµέσα του 2009, ήταν οι µεγαλύτερες µεταξύ των χωρώντου ΟΟΣΑ. Οι ρυθµοί ανάπτυξης µειώθηκαν κατά 6,5%το 4ο τρίµηνο του 2008, και κατά 14,3% το 1ο τρίµηνοτου 2009 – η πιο απότοµη συρρίκνωση των τελευταίωντεσσάρων δεκαετιών. Οι εξαγωγές υποχώρησαν, µεαπο τέλεσµα τη µαζική µείωση της βιοµηχανικής παρα-γωγής και των επενδύσεων. Η επιδείνωση του διεθνούςπεριβάλλοντος και οι µεγάλες αβεβαιότητες οδήγησανσε απότοµη απώλεια της εµπιστοσύνης των επιχειρή-σεων και των καταναλωτών, οδηγώντας σε περαιτέρωπτώση της ζήτησης. Οι τοµείς της οικονοµίας που υπέ-στησαν το χειρότερο πλήγµα ήταν εκείνοι του χονδρι-κού και λιανικού εµπορίου, των κατασκευών και τηςβιοµηχανίας, σηµειώνοντας τεράστια πτώση κατά 25,4%,18,9% και 18,5%, αντίστοιχα. Η ιδιωτική κατανάλωση, ηοποία µειώθηκε κατά 4,6% το τελευταίο τρίµηνο του2008, κατρακύλησε κατά 9,2% το πρώτο τρίµηνο του2009. Ωστόσο, µετά από 4 τρίµηνα απότοµης συρρί-κνωσης της παραγωγής, το ΑΕΠ ανέκαµψε σηµαντικάαπό το δεύτερο τρίµηνο του 2009, αγγίζοντας µια µε-γάλη αύξηση της τάξεως του 6% το τέταρτο τρίµηνοτου ίδιου έτους. Με τον τρόπο αυτό, η Τουρκία έκλεισετο 2009 µε έναν καλύτερο του αναµενόµενου δείκτηρυθµού συρρίκνωσης της τάξεως του 4,7% (∆ιάγραµµα

ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2.1 Βασικά οικονοµικά µεγέθη

Αύξηση ΑΕΠ (%) 4,2 3,9 5,8 0,5

Πληθωρισµός (%) 58,2 77,4 20,4 9,5

Ανεργία (%) 12,1 9,5 10,5 13,5

Ισοζύγιο τρεχουσών συναλλαγών (% ΑΕΠ) -5,6 -5,2

Εξωτερικό χρέος (% ΑΕΠ) 29,2 35,5 38,2 42,4

Ισοζύγιο εξωτ. εµπορίου (εκατ. $) -3730,2 -13400,2 -29440,3 -66363,7

∆εκαετία 1980(ετήσιος µέσος

όρος)

∆εκαετία 1990(ετήσιος µέσος

όρος)

2000-2006(ετήσιος µέσος

όρος)

2007-2009(ετήσιος µέσος

όρος)

Πηγή: Turkstat, Statistical Indicators, 1923-2008, Statistical Yearbook of Turkey, 2009.



1.2.1). Η ανάκαµψη στην Τουρκία ήταν η ισχυρότερηστη ζώνη του ΟΟΣΑ –πάνω από 10%– όπως µετρήθηκεµε τη σωρευτική αύξηση του ΑΕΠ, από το χαµηλότεροσηµείο (πρώτο τρίµηνο του 2009) µέχρι το πρώτο τρί-µηνο του 2010.

1.2.2.2. Ανεργία

Τα ποσοστά ανεργίας είχαν αυξηθεί µετά την κρίση του

2001, φθάνοντας το 10,5% το 2003, για να µειωθούν κα-

τόπιν οριακά στο 9,7% το 2007. Η ανεργία αυξήθηκε

απότοµα κατά το δεύτερο εξάµηνο του 2008 και έφτα -

σε ποσοστά ρεκόρ της τάξεως του 16,1% και 15,8% το

Φεβρουάριο και το Μάρτιο του 2009. Καθώς η παγκό-

σµια κρίση µείωσε την ευρωπαXκή ζήτηση για τουρκικά

προXόντα, οι τουρκικές εταιρείες –ιδιαίτερα οι αυτοκι-

νητοβιοµηχανίες και οι κλωστοYφαντουργίες– µείωσαν

δραστικά τις θέσεις εργασίας κατά χιλιάδες και ανέ-

στειλαν την παραγωγή. Η ανεργία ήταν υψηλότερη

στους αστικούς µη-γεωργικούς τοµείς και κυρίως στο

νέο πληθυσµό, καθώς το ποσοστό των ανέργων στους

νέους µεταξύ 15 και 24 ετών έφτασε το 25,7%. Σηµα -

ντική συµβολή σε αυτό είχε η συνεχιζόµενη µαζική µε-

τανάστευση από τις αγροτικές-γεωργικές περιοχές στις

αστικές περιοχές, ενώ οι µη-γεωργικές δραστηριότητες

δεν ήταν σε θέση να απορροφήσουν το πλεονάζον ει-

σερχόµενο εργατικό δυναµικό. Μετά την κορύφωσή

τους το Φεβρουάριο του 2009, τα ποσοστά ανεργίας

µειώθηκαν ελαφρά κατά τους προσεχείς µήνες, φθά-

νοντας το 13,5% µέχρι το τέλος του έτους.

1.2.2.3. Ξένες Άµεσες Επενδύσεις

Οι εισροές ΞΑΕ, µετά από σταθερή αύξηση µεταξύ

2002 και 2007, κάµφθηκαν το 2008, πέφτοντας στα 18,3

δις δολάρια (µείωση 18%, σε σύγκριση µε 16% πτώση

στις παγκόσµιες εισροές ΞΑΕ), και στη συνέχεια έπε-

σαν κατακόρυφα σε 7,9 δις δολάρια το 2009 (συρρί-

κνωση κατά 58%, σε σύγκριση µε την πτώση 37% στις

παγκόσµιες εισροές ΞΑΕ για το ίδιο έτος). Κατά το

πρώτο εξάµηνο του 2010, οι εισροές ΞΑΕ ανήλθαν σε

3,2 δις δολάρια, που αντιστοιχούσε σε 25% µείωση σε

σχέση µε την ίδια περίοδο το προηγούµενο έτος. Η µεί-

ωση των εισροών ΞΑΕ συνδέθηκε κυρίως µε τον περιο-

ρισµό των οικονοµικών πόρων, ο οποίος οδήγησε σε

συρρίκνωση των επενδύσεων, των ενδοεταιρικών δα-

νείων, των κερδών των θυγατρικών των πολυεθνικών,

των επανεπενδυθέντων κερδών και των συγχωνεύσεων

και εξαγορών. Οι ΞΑΕ από χώρες της ΕυρωπαXκής

Ένω σης προς την Τουρκία (οι οποίες αντιστοιχούσαν

στο 60% του συνόλου) µειώθηκαν από 11 δις δολάρια

το 2008 σε 4,6 δις δολάρια το 2009.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2.1Αύξηση ΑΕΠ

Πηγή: IMF, World Economic Outlook.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2.2Πληθωρισµός

Πηγή: IMF, World Economic Outlook. ΠΙΝΑΚΑΣ 1.2.2 Ξένες Άµεσες Επενδύσεις στην Τουρκία (δις δολάρια)

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010(1ο εξάµηνο)

1,1 1,8 2,8 10,0 20,2 22,0 18,3 7,9 3,2

Πηγή: World Investment Report 2010, United Nations Conference on Trade and Development.



1.2.2.4. Έλλειµµα Ισοζυγίου Τρεχουσών Συναλλαγών

Το έλλειµµα ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών ήτανανέκαθεν µία από τις µεγαλύτερες αδυναµίες της τουρ-κικής οικονοµίας. Πριν δεχτεί πλήγµα η οικονοµία απότην παγκόσµια κρίση, η Τουρκία ήταν µια από τις χώρεςµε το υψηλότερο έλλειµµα τρεχουσών συναλλαγών –ως ποσοστό του ΑΕΠ– που έφτανε το 5,9% το 2007(∆ιάγραµµα 1.2.4). Η χρηµατοδότηση του ελλείµµατος

βοηθήθηκε από πλήθος ιδιωτικοποιήσεων και εισροέςξένων επενδύσεων χαρτοφυλακίου, οι οποίες όµως γί-νονταν όλο και πιο δύσκολες λόγω της υποχώρησηςτης παγκόσµιας ρευστότητας. Το έλλειµµα τρεχουσώνσυναλλαγών της Τουρκίας αυξήθηκε από 5,2 δις δολ.κατά το πρώτο εξάµηνο του 2009 σε 17,4 δις δολάριαγια την ίδια περίοδο του 2010. Το έλλειµµα του ισοζυ-γίου τρεχουσών συναλλαγών προβλεπόταν να φθάσειτο 4,75% του ΑΕΠ το 2010 λόγω της ισχυρής ανοδικήςτάσης των εισαγωγών. Το έλλειµµα του προYπολογι-σµού της Τουρκίας, επίσης, αυξήθηκε σε 23,2 δις τουρ-κικές λίρες (15 δις δολάρια) το πρώτο εξάµηνο του2009, 13 φορές υψηλότερα από το προηγούµενο έτος.

1.2.2.5. Εξωτερικό εµπόριο

Η πορεία του εξωτερικού εµπορίου της Τουρκίας απότα µέσα του 2008 αντικατοπτρίζει τις δισµενείς επιπτώ-σεις από την παγκόσµια χρηµατοπιστωτική κρίση σεσηµαντικούς τοµείς της τουρκικής οικονοµίας. Η από-τοµη µείωση της αξίας των τουρκικών εξαγωγών, πουάρχισε τον Οκτώβριο του 2008, προέκυψε από την πτώ -ση των όγκων, καθώς και τη µείωση των τιµών. Λόγωτης ύφεσης στις χώρες της Ευρώπης –η Γερµανία, ηΕλβετία, η Γαλλία και η Ιταλία αντιπροσωπεύουν τουςσηµαντικότερους προορισµούς των τουρκικών εξαγω-γών– οι εξαγωγές µειώθηκαν κατά 41% το πρώτο εξά-µηνο του 2009, σε σχέση µε το αντίστοιχο εξάµηνο του2008. Οι σπουδαιότερες τουρκικές εξαγωγές αφορού-σαν κυρίως οχήµατα και ανταλλακτικά, µηχανολογικόεξοπλισµό, σίδηρο και χάλυβα, έτοιµα ενδύµατα καιείδη διατροφής. Σε ό,τι αφορά το εµπόριο της Τουρ-κίας µε την Ελλάδα, κατά το πρώτο εξάµηνο του 2009οι τουρκικές εισαγωγές από την Ελλάδα σηµείωσανσχετικά µικρή µείωση κατά 8,5% σε σχέση µε το αντί-στοιχο εξάµηνο του 2008, ενώ οι τουρκικές εξαγωγέςπρος την Ελλάδα σηµείωσαν σηµαντική πτώση κατά40%. Οι ελληνικές εξαγωγές στην Τουρκία αφορούσανκυρίως βαµβάκι, πλαστικά, αγροτικά προXόντα, πετρε-λαιοειδή, µηχανολογικό εξοπλισµό, ηλεκτρικές συ-σκευές. Οι τουρκικές εξαγωγές στην Ελλάδα αφορού-σαν κυρίως οχήµατα, φυσικό αέριο, κλωστοYφαντουρ-γικά-έτοιµα ενδύµατα, προXόντα σιδήρου και χάλυβα,µηχανολογικό εξοπλισµό και ηλεκτρικές συσκευές.

Πολλές εταιρείες που λειτουργούν µε βραχυπρόθεσµαεµπορικά δάνεια προέβησαν σε απολύσεις και σε κα-θυστέρηση καταβολής µισθών. Το 2009, η τουρκική κυ-βέρνηση εισήγαγε διάφορα οικονοµικά µέτρα παροχήςκινήτρων για να µειώσει τις επιπτώσεις της χρηµατοπι-στωτικής κρίσης µε την αύξηση της ανταγωνιστικότη-τας των εξαγωγέων και την ενθάρρυνση της εγχώριαςκατανάλωσης. Το πακέτο κινήτρων περιελάµβανε ση-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2.3∆ηµόσιο χρέος (% ΑΕΠ)


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1.2.4Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών (% ΑΕΠ)




µαντικά φορολογικά κίνητρα για ορισµένες βιοµηχα-νίες, όπως η αυτοκινητοβιοµηχανία, τα ηλεκτρονικά, οιοικιακές συσκευές και τα έπιπλα, µείωση του ΦΠΑ γιατην αγορά ακινήτων, και µείωση του εταιρικού φόρουγια τις επενδύσεις.

1.2.3. Σχέσεις µε την Ευρωπα9κή Ένωση

Η Τουρκία έχει µια µακρά ιστορία σύνδεσης µε την Ευ-ρωπαXκή Ένωση (ΕΕ), και η ένταξη στους θεσµούς τηςΈνωσης παραµένει µία από τις κορυφαίες πολιτικές καιοικονοµικές προτεραιότητες της Τουρκίας. Το 1963 ηΕυρωπαXκή Οικονοµική Κοινότητα υπέγραψε τη Συµφω-νία Σύνδεσης της Άγκυρας για τη σταδιακή εγκαθί-δρυση της τελωνειακής ένωσης. Η Συµφωνία της Άγκυ -ρας συµπληρώθηκε από ένα Πρόσθετο Πρωτόκολλο,που υπεγράφη τον Νοέµβριο του 1970, το οποίο προ-βλέπει µια σειρά από σταδιακές µειώσεις των δασµώνκαι κατάργηση των ποσοστώσεων εισαγωγής, οι οποίεςαναµενόταν να οδηγήσουν στην εγκαθίδρυση της τε-λωνειακής ένωσης το 1995. Μετά την τουρκική εισβολήστην Κύπρο το 1974, οι σχέσεις της Τουρκίας µε τηνΕΕ ουσιαστικά πάγωσαν. Τον Απρίλιο του 1987 η κυ-βέρνηση του πρωθυπουργού Τουργκούτ Οζάλ υπέβαλεεπίσηµη αίτηση για ένταξη στην ΕΟΚ. Η τελωνειακήένωση τέθηκε σε ισχύ την 1η Ιανουαρίου 1996, δίνονταςκαι στις δύο πλευρές τα οφέλη του ελεύθερου εµπο-ρίου, χωρίς να χορηγούν στην Τουρκία τα άλλα σηµα -ντικά οφέλη από την ένταξη στην ΕΕ, όπως η ελεύθερηκυκλοφορία των εργαζοµένων, η πρόσβαση σε βιοµη-χανικές και γεωργικές επιδοτήσεις και δικαιώµαταψήφου σε θεσµικά όργανα της ΕΕ. Μετά τη δηµιουργίατης τελωνειακής ένωσης, ο όγκος των εµπορικών συ-ναλλαγών µεταξύ Τουρκίας και κρατών µελών της ΕΕαυξήθηκε σηµαντικά. Σήµερα, περισσότερο από τοήµισυ του εµπορίου της Τουρκίας είναι µε την ΕΕ, ενώοι άµεσες ξένες επενδύσεις της ΕΕ αντιπροσωπεύουνπάνω από δύο τρίτα των συνολικών εισροών ΞΑΕ στηνΤουρκία.

Στο Συµβούλιο του Ελσίνκι του 1999, η Τουρκία ανα-γνωρίστηκε επίσηµα ως υποψήφια χώρα της ΕΕ σε ισό-τιµη βάση µε άλλες υποψήφιες χώρες. Οι ενταξιακέςδιαπραγµατεύσεις ξεκίνησαν επισήµως τον Οκτώβριοτου 2005 και βρίσκονται σε εξέλιξη: από τα 35 κεφάλαιατων διαπραγµατεύσεων, 1 έχει ολοκληρωθεί µε επιτυ-χία, 12 είναι υπό διαπραγµάτευση, 14 δεν έχουν ακόµαανοίξει, ενώ 8 έχουν παγώσει επ’ αόριστον λόγω τηςκατάστασης στην Κύπρο. Τα κύρια εµπόδια για την έν-ταξη της Τουρκίας στην ΕΕ συνδέονται άµεσα µε τιςανησυχίες σχετικά µε: τον πολυάριθµο πληθυσµό της(εκτιµάται να φτάσει στα 100 εκατοµµύρια µέχρι το2030)· την επέκταση των γεωγραφικών συνόρων της ΕΕ

σε ασταθείς περιοχές· τη σηµαντική επιβάρυνση τουπροYπολογισµού της ΕΕ (ειδικά για την Κοινή ΑγροτικήΠολιτική και τα ταµεία συνοχής)· το δυσεπίλυτο ζήτηµατης Κύπρου· τις µαζικές µεταναστευτικές ροές και τιςπολιτικές, κοινωνικές και οικονοµικές τους συνέπειες·την έλλειψη υποστήριξης των πολιτών της ΕΕ για τηνένταξη της Τουρκίας· την έλλειψη ισχυρών δηµοκρατι-κών διαπιστευτηρίων της Τουρκίας, και την απροθυµίατης ΕΕ να ενσωµατώσει µια ισλαµική χώρα. Σε αυτούςτους αρνητικούς παράγοντες προστίθεται και η «κό-πωση της διεύρυνσης», η οποία έχει επιδεινωθεί απότην οικονοµική κρίση, καθιστώντας την περαιτέρω διεύ -ρυνση πολύ δύσκολη στο άµεσο µέλλον.

1.2.4. Μελλοντικές προοπτικές

Η οικονοµία της Τουρκίας ανέκαµψε γρήγορα από τιςεπιπτώσεις της κρίσης. Αν και υπέστη πλήγµα καθώς οιεξαγωγές έµειναν στάσιµες, ο χρηµατοπιστωτικός το-µέας –ο οποίος είχε υποστεί ριζικές µεταρρυθµίσειςµετά την κρίση του 2001 και είχε ενισχυθεί µε εισροέςκεφαλαίων– αποδείχθηκε εξαιρετικά ισχυρός, αντιµε-τωπίζοντας την πιστωτική κρίση καλύτερα από άλλεςαναδυόµενες οικονοµίες, και παρουσιάζοντας σταθε-ρότητα ακόµη και όταν οι αµερικανικές και ευρωπαXκέςτράπεζες βρίσκονταν σε πολύ δυσµενή κατάσταση. Αυ -τό οφειλόταν, επίσης, στο γεγονός ότι, σε αντίθεση µεπολλές δυτικές τράπεζες, οι τουρκικές τράπεζες είχανλίγα τοξικά κεφάλαια και περιορισµένη έκθεση σε υπο-θήκες, οπότε η κυβέρνηση δεν αναγκάστηκε να εκτρέ-ψει το δηµόσιο χρήµα στη διάσωση των τραπεζών.

Τα βασικά οικονοµικά µεγέθη είναι υγιή. Η τουρκική οι-κονοµία σηµείωσε µια εντυπωσιακή ανάπτυξη της τά-ξεως του 11,7% το πρώτο τρίµηνο του 2010 σε σύγκρι-ση µε το προηγούµενο έτος. Η έκθεση του ∆ΝΤ Προ-οπτικές της Παγκόσµιας Οικονοµίας (World EconomicOutlook - WEO) και ο ΟΟΣΑ προβλέπουν οικονοµικήανάπτυξη 6% έως και 6,5% για το 2010. Καθώς η οικο-νοµία και η ιδιωτική ζήτηση αρχίζει να ανακάµπτει, οισχυρός τραπεζικός τοµέας –µε τα υψηλά επίπεδα κε-φαλαίου του, τη σηµαντική ρευστότητα και το χαµηλόδείκτη δανείων προς καταθέσεις– θα επιτρέψει την επι-τάχυνση της πιστωτικής επέκτασης, και ως εκ τούτουτην περαιτέρω στήριξη της οικονοµικής ανάκαµψης. Οπληθωρισµός παραµένει υπό έλεγχο, εκτιµάται στο8,4% µέχρι το τέλος του 2010 (προβλέπεται να διαµορ-φωθεί στο 6,1% µέχρι το τέλος του 2011), ενώ το δη-µόσιο χρέος ανέρχεται σε περίπου 45% του ΑΕΠ (σεσύγκριση µε έναν µέσο όρο 60% στη ζώνη του Ευρώ).Το Μάρτιο του 2010 –µετά από σχεδόν δύο χρόνια δια-πραγµατεύσεων– αποφασίστηκε ότι η Τουρκία δεν θαυπογράψει άλλη συµφωνία stand-by µε το ∆ΝΤ, καθώς


δεν ήταν διατεθειµένη να κάνει πολλές από τις παρα-

χωρήσεις που απαιτούνταν για την επαναδιαπραγµά-

τευση. Τέλος, το δηµοψήφισµα της 12ης Σεπτεµβρίου

2010, σχετικά µε τη συνταγµατική µεταρρύθµιση έδωσε

στην οικονοµία νέα ώθηση, εκτοξεύο ντας τις µετοχές

στα ύψη, καθώς ερµηνεύθηκε ως µια ευκαιρία για εµ-

βάθυνση του προγράµµατος µεταρρυθµίσεων της Τουρ-

κίας και περαιτέρω εναρµόνισης µε τα ευρωπαXκά πρό-

τυπα.

Ωστόσο, η τουρκική οικονοµία παραµένει ευάλωτη όσο

η παγκόσµια οικονοµική ύφεση συνεχίζει να περιορίζει

τη ζήτηση για τουρκικές εξαγωγές. Άλλες αδυναµίες

είναι τα συνεχώς υψηλά ποσοστά ανεργίας (11% το Σε-

πτέµβριο του 2010), το υψηλό έλλειµµα τρεχουσών συ-

ναλλαγών (εκτιµάται στο 4,2% του ΑΕΠ για το 2010 και

στο 4,4% το 2011), και το υψηλό εξωτερικό χρέος.

Όσον αφορά τις επενδύσεις, το World Investment Re-

port 2010, της United Nations Conference on Trade and

Development (UNCTAD) εκτιµά ότι η ανάκαµψη των εισ-

ροών άµεσων ξένων επενδύσεων στην Τουρκία θα είναι

αργή και εύθραυστη το 2010: λόγω της βραδείας τάσης

των συγχωνεύσεων και εξαγορών και των δραστηριο-

τήτων ιδιωτικοποίησης, είναι πιθανό να µην ανακάµψει

πλήρως πριν από το 2012. Οι προβλέψεις της UNCTAD

–µε βάση τα 3,2 δις δολάρια που επενδύθηκαν κατά το

πρώτο εξάµηνο του 2010– βλέπουν τις εισροές ΞΑΕ να

φθάνουν περίπου τα 7 δις δολάρια µέχρι το τέλος του

2010, ελαφρώς χαµηλότερα από το αντίστοιχο ποσό

για το 2009. Μια τελευταία πηγή δυνητικής αστάθειας

είναι η αβεβαιότητα σχετικά µε τις προοπτικές ένταξης

της Τουρκίας στην ΕΕ, καθώς και οι αρνητικές συνέ-

πειες από τη µη ένταξη της Τουρκίας στην ΕΕ, σε αντί-

θεση µε τις µικρότερες χώρες των ∆υτικών Βαλκανίων

που θα προσχωρήσουν κατά τα επόµενα χρόνια.



ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.1 Βασικά µακροοικονοµικά µεγέθη% ρυθµοί µεταβολής ως προς την αντίστοιχη περίοδο του προηγούµενου έτους (σε σταθερές τιµές)

Ιδιωτική κατανάλωση -2,1 1,4 -4,8 -5,8 -3,0 -1,7

∆ηµόσια κατανάλωση 6,4 -10,4 -9,5 -4,7 -8,2 7,9

Επενδύσεις παγίου κεφαλαίου -17,0 -14,9 -18,1 -20,0 -17,6 -9,5

Εγχώρια ζήτηση* -3,6 -3,5 -7,8 -7,9 -6,9 -1,7

Εξαγωγές αγαθών και υπηρεσιών -19,5 1,2 -3,7 -1,1 -1,2 -20,2

Εξαγωγές αγαθών -20,2 1,0 3,5 -2,6 0,7 -17,3

Εξαγωγές υπηρεσιών -19,0 1,4 -8,9 0,0 -2,6 -22,3

Εισαγωγές αγαθών και υπηρεσιών -24,7 -9,4 -12,3 -17,8 -13,1 -16,5

Εισαγωγές αγαθών -25,9 -14,4 -18,2 -22,2 -18,2 -16,0

Εισαγωγές υπηρεσιών -18,6 17,6 14,3 0,7 10,5 -19,1

Ισοζύγιο αγαθών & υπηρεσιών -32,2 -27,0 -27,8 -42,2 -32,6 -9,7

ΑΕΠ -3,2 -2,7 -4,0 -4,6 -3,8 -2,0

Πηγή: Τριµηνιαίοι Εθνικοί Λογαριασµοί (∆εκέµβριος 2010).

*χωρίς τη µεταβολή των αποθεµάτων.

2009Q4 2010Q1 2010Q2 2010Q3 2010 2009

Τρίµηνα Eννεάµηνο Ιαν. - Σεπτ.

2.1. Μακροοικονοµικές εξελίξεις και προοπτικές

2.1.1. Πρόσφατες εξελίξεις στα βασικάστοιχεία της ζήτησης

Έρση Αθανασίου, Αικατερίνη Τσούµα

Σύµφωνα µε τα πλέον πρόσφατα δεδοµένα των τριµηνι-

αίων Εθνικών Λογαριασµών1 (ΕΛ.ΣΤΑΤ., προσωρινά στοι-

χεία, ∆εκέµβριος 2010), το βάθος της ύφεσης στην

ελληνική οικονοµία διευρύνθηκε σταδιακά στην πορεία

του εννεαµήνου Ιανουαρίου-Σεπτεµβρίου του 2010, µε

την υποχώρηση του τριµηνιαίου ΑΕΠ έναντι του αντί-

στοιχου τριµήνου του προηγουµένου έτους να φτάνειτο 4,6% κατά το τρίτο τρίµηνο του 2010, από 4,0% κατάτο δεύτερο τρίµηνο και 2,7% κατά το πρώτο τρίµηνο2

(βλέπε Πίνακα 2.1.1). Η επιδείνωση της ύφεσης συνδέ-εται κατά κύριο λόγο µε την περαιτέρω υποχώρηση τηςεγχώριας ζήτησης, µε ρυθµούς που κατά το δεύτεροκαι το τρίτο τρίµηνο του έτους εντάθηκαν σηµαντικά,επιφέροντας µία αυξηµένη αρνητική συµβολή στη µε-ταβολή του ΑΕΠ (∆ιάγραµµα 2.1.1). Αντίθετα, καίριορόλο στη συγκράτηση της έκτασης της ύφεσης δια-δραµάτισε η ραγδαία πτώση του ελλείµµατος του εµ-πορικού ισοζυγίου, η οποία µάλιστα εντάθηκε στο τρίτοτρίµηνο του 2010, διευρύνοντας έτσι τη µεγάλη θετικήσυνεισφορά της στη µεταβολή του ΑΕΠ.

Κύριο παράγοντα για την επιδείνωση της κάµψης τηςεγχώριας ζήτησης στο δεύτερο και το τρίτο τρίµηνο

2. Οι οικονοµικές εξελίξεις στην Ελλάδα


1. Η τελευταία έκδοση των τριµηνιαίων Εθνικών Λογαριασµών της ΕΛ.ΣΤΑΤ. περιλαµβάνει αναπροσαρµογές των στοιχείων από το 2004

και µετά.

2. Όπως επισηµαίνεται από την ΕΛ. ΣΤΑΤ., ο ρυθµός µεταβολής του ΑΕΠ µεταξύ των τριµήνων των ετών 2009 και 2010 θα πρέπει να χρη-

σιµοποιείται µε επιφύλαξη, καθώς υπάρχει διακοπή στη συνέχεια της σειράς των στοιχείων λόγω αλλαγής του τρόπου υπολογισµού των

συναλλαγών της Γενικής Κυβέρνησης.


του 2010 αποτέλεσε η επιστροφή του ρυθµού µεταβο-

λής της ιδιωτικής κατανάλωσης σε αρνητικά και στα-

διακά επιδεινούµενα επίπεδα, µετά από µία προσωρινή,

όπως αποδείχθηκε, ανάκαµψη στο πρώτο τρίµηνο του

έτους. Επιπλέον, κλιµακούµενη αρνητική επίδραση

στην εξέλιξη της εγχώριας ζήτησης άσκησε και η µε-

γάλη υποχώρηση των επενδύσεων παγίου κεφαλαίου,

καθώς οι ρυθµοί της διευρύνθηκαν σηµαντικά στο δεύ-

τερο και το τρίτο τρίµηνο. Σε ό,τι αφορά τη δηµόσια κα-

τανάλωση, η περιστολή της στο τρίτο τρίµηνο του 2010

αποδείχθηκε ηπιότερη συγκριτικά µε τα δύο πρώτα τρί-

µηνα, µε αποτέλεσµα µία ανάλογη συγκράτηση της

ανασταλτικής της επιρροής στη ζήτηση (Βλέπε ∆ιά-

γραµµα 2.1.2).

Στον εξωτερικό τοµέα, η µεγάλη υποχώρηση του ελ-

λείµµατος του ισοζυγίου αγαθών και υπηρεσιών στο

διάστηµα Ιανουαρίου-Σεπτεµβρίου του 2010 ήταν κατά

το µεγαλύτερο µέρος της απόρροια της συνεχιζόµενης

ταχείας κάµψης στις εισαγωγές αγαθών, ενώ θα πρέπει

να επισηµανθεί και η µικρή θετική συµβολή στο ισοζύ-

γιο από τη συγκρατηµένη άνοδο των εξαγωγών αγαθών

στο πρώτο εξάµηνο του 2010. Εν αντιθέσει µε το έτος

2009, το οποίο χαρακτηρίσθηκε από µεγάλη κάµψη των

εξαγωγών τόσο στα αγαθά όσο και στις υπηρεσίες, η

περίοδος Ιανουαρίου-Σεπτεµβρίου του 2010 περιελάµ-

βανε διαστήµατα σταθεροποίησης ή και βελτίωσης των

µεγεθών αυτών, γεγονός το οποίο, σε συνδυασµό µε

τη διαρκή υποχώρηση των εισαγωγών αγαθών, αποτέ-

λεσε µία θετική πρόσφατη εξέλιξη από την πλευρά της

ζήτησης.

Με βάση όλα τα ανωτέρω, αλλά και σύµφωνα µε τις οι-

κονοµετρικές εκτιµήσεις των πιθανοτήτων καθεστώτος

ύφεσης βάσει διαφορετικών υποδειγµάτων που παρου-

σιάζονται στην Ενότητα 2.1.2.2, είναι σαφές ότι η ελλη-

νική οικονοµία εξακολούθησε κατά το τρίτο τρίµηνο του

2010 να διανύει περίοδο ύφεσης.

Περισσότερα αναφορικά µε τους παράγοντες που συν-

τέλεσαν στη ύφεση, προκύπτουν από τη λεπτοµερέ-

στερη διερεύνηση της εξέλιξης των επιµέρους

συνιστωσών της εγχώριας και εξωτερικής ζήτησης, η

οποία και ακολουθεί. Για την ανάλυση αυτή χρησιµο-

ποιούνται αφενός τα βασικά τριµηνιαία εθνικολογιστικά

στοιχεία και αφετέρου ορισµένοι επιλεγµένοι βραχυ-

χρόνιοι δείκτες που αφορούν στην ιδιωτική κατανά-

λωση και τις επενδύσεις.

2.1.1.1. Ιδιωτική κατανάλωση

Η κάµψη της ιδιωτικής κατανάλωσης εξελίχθηκε µε ε -

ντονότερους ρυθµούς στο τρίτο τρίµηνο του 2010 (-5,8%

έναντι -4,8% στο δεύτερο τρίµηνο), οδηγώντας έτσι σε

µία σηµαντική διόγκωση της αρνητικής της συνεισφο-

ράς στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠ (-4,3 από -3,6 στο

δεύτερο τρίµηνο). Παροµοίως, όπως απεικονίζεται στο

∆ιάγραµµα 2.1.3, επιδείνωση σηµείωσε κατά το τρίτο

τρίµηνο του 2010 και η µηνιαία εξέλιξη του γενικού δεί-

κτη όγκου των πωλήσεων στο λιανικό εµπόριο3. Μετά

τον Ιούνιο, κατά τον οποίο ο ρυθµός µεταβολής του εν

λόγω δείκτη σε σχέση µε τον αντίστοιχο µήνα του 2009

κινήθηκε στο -4,4%, οι σχετικές µεταβολές για τους

µήνες Ιούλιο, Αύγουστο και Σεπτέµβριο ήταν της τά-

ξεως του -9,3%, -11,6% και -9,9%, αντίστοιχα.

Σηµαντικές αρνητικές µεταβολές του δείκτη όγκου στο

λιανικό εµπόριο παρατηρήθηκαν στο τρίτο τρίµηνο του

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.1Συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠΕγχώρια και καθαρή εξωτερική ζήτηση

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.2Συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠΕπιµέρους συνιστώσες της εσωτερικής ζήτησης


3. Σηµειώνεται ότι ο γενικός δείκτης συµπεριλαµβάνει τα καύσιµα και λιπαντικά αυτοκινήτων.


2010 σε όλες τις κύριες κατηγορίες καταστηµάτων.

Όπως διαφαίνεται από το ∆ιάγραµµα 2.1.4, στο οποίο

παρουσιάζεται η εξέλιξη των ρυθµών µεταβολής του

δείκτη αυτού στις κύριες κατηγορίες λιανικού εµπορίου

για τη χρονική περίοδο Ιανουαρίου 2009-Σεπτεµβρίου

2010, οι ρυθµοί µεταβολής στα καταστήµατα ειδών δια-

τροφής, τα καύσιµα και λιπαντικά και τα λοιπά καταστή-

µατα ήταν τον Ιούλιο της τάξεως του -5,1%, -10,7%, και

-14,2%, τον Αύγουστο της τάξεως του -12,6%, -16,2%

και -11,6% και το Σεπτέµβριο της τάξεως του -8,7%,

-8,5% και -13,3%, αντίστοιχα. Αναφορικά µε τις επιµέ-

ρους κατηγορίες καταστηµάτων, σηµειώθηκαν σηµα -

ντικές αρνητικές µεταβολές, οι οποίες σε πολλές πε -

ριπτώσεις ξεπέρασαν το -10,0%. Ειδικότερα, ιδιαίτερα

αρνητικές υπήρξαν οι µεταβολές του δείκτη στις κατη-

γορίες ένδυση-υπόδηση και έπιπλα-ηλεκτρικά είδη-οι-

κιακός εξοπλισµός, όπου οι σχετικοί ρυθµοί µεταβολής

ήταν τον Ιούλιο της τάξεως του -17,5% και -14,9%, τον

Αύγουστο -15,5% και -15,3% και το Σεπτέµβριο -18,5%

και -20,9%, αντίστοιχα.

Συνεχιζόµενη πτώση παρουσίασαν και οι νέες κυκλο-φορίες ιδιωτικών αυτοκινήτων, µε τους σχετικούς αρ-νητικούς ρυθµούς µεταβολής να κινούνται σε ιδιαίτεραυψηλά επίπεδα. Μετά το µήνα Αύγουστο του 2010,κατά τον οποίο η σχετική ποσοστιαία µεταβολή ωςπρος τον αντίστοιχο µήνα του έτους 2009 άγγιξε σχε-δόν το -70%, σηµειώθηκε µείωση στους αρνητικούςρυθµούς τους µήνες Σεπτέµβριο και Οκτώβριο, για ναακολουθήσει επιδείνωση κατά το µήνα Νοέµβριο. Πιοαναλυτικά, όπως διαφαίνεται στο ∆ιάγραµµα 2.1.5, οιµηνιαίοι ρυθµοί µεταβολής στις νέες κυκλοφορίες ιδιω-τικών αυτοκινήτων για τους µήνες Σεπτέµβριο, Οκτώ-βριο και Νοέµβριο ήταν της τάξεως του -48%, -32,3%και -61,2%, αντίστοιχα.

Όπως επισηµάνθηκε και στο προηγούµενο τεύχος τωνΟικονοµικών Εξελίξεων, η υποχώρηση της ιδιωτικής κα-τανάλωσης συνδέεται µε ένα πλέγµα παραγόντων οιοποίοι επέδρασαν αρνητικά στο διαθέσιµο εισόδηµα,τον πλούτο και την καταναλωτική συµπεριφορά των νοι-κοκυριών. Οι περικοπές αµοιβών και συντάξεων, οι δια-δοχικές αυξήσεις των έµµεσων φόρων και η συνεχιζό-µενη άνοδος της ανεργίας, περιόρισαν σηµαντικά τηνκαταναλωτική ευχέρεια µεγάλης µερίδας των νοικοκυ-ριών. Παράλληλα, η αυξηµένη αβεβαιότητα σε σχέσηµε τα µελλοντικά εισοδήµατα και την απασχόληση, σεσυνδυασµό και µε την επιµονή της κρίσης, λειτούργησεανασταλτικά ακόµα και για καταναλωτές η οικονοµικήδυνατότητα των οποίων δεν εθίγη ιδιαίτερα από τα δη-µοσιονοµικά µέτρα και την ύφεση. Πρόσθετες δυσµε-νείς επιδράσεις στην κατανάλωση, µέσω της µείωσηςτου πλούτου των νοικοκυριών και των εισοδηµάτωντους από ενοίκια, ενδέχεται επίσης να προκάλεσε καιη συνεχιζόµενη πτώση των τιµών κατοικιών και διαµε-ρισµάτων (βλέπε σελ. 21). Επιπλέον, στο πεδίο της ευ-χέρειας χρηµατοδότησης της ιδιωτικής κατανάλωσηςµέσω δανεισµού, τα κριτήρια και οι όροι χρηµατοδότη-


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.3∆είκτης όγκου στο λιανικό εµπόριο

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.4∆είκτης όγκου στο λιανικό εµπόριοΠοσοστιαίες µεταβολές στις κύριες κατηγορίες καταστηµάτων

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.5Νέες κυκλοφορίες ιδιωτικών αυτοκινήτων


σης των νοικοκυριών από τις τράπεζες παρέµειναν αυ-στηρά, συντελώντας στον περιορισµό του δανεισµούκαι της αντίστοιχης καταναλωτικής δαπάνης. Σύµφωναµε τα πλέον πρόσφατα στοιχεία για τους µηνιαίουςρυθµούς µεταβολής4 των υπολοίπων των δανείων τωννοικοκυριών ως προς το προηγούµενο έτος, τα υπό-λοιπα που αφορούν την καταναλωτική πίστη µειώθηκανκατά 1,1% τον Ιούλιο και κατά 1,5% τον Αύγουστο του2010.

Αναφορικά µε τις βραχυπρόθεσµες προοπτικές στοντοµέα των λιανικών πωλήσεων και της κατανάλωσης γε-νικότερα, οι δυσµενείς συνθήκες και τάσεις που προ-αναφέρθηκαν αναµένεται να διατηρηθούν και στοπροσεχές διάστηµα, καθώς όλες οι µέχρι στιγµής εν-δείξεις, συµπεριλαµβανοµένων και των εξελίξεων στοδείκτη εµπιστοσύνης στο λιανικό εµπόριο και το δείκτηεµπιστοσύνης καταναλωτών, είναι αρνητικές. Όπωςφαίνεται από το ∆ιάγραµµα 2.1.6, στο οποίο απεικονί-ζεται η πορεία των εν λόγω δεικτών έως και το Νοέµ-βριο του 2010, µαζί µε τις ποσοστιαίες µεταβολές τουγενικού δείκτη όγκου στο λιανικό εµπόριο, ο δείκτης εµ-πιστοσύνης στο λιανικό εµπόριο εξακολούθησε να κι-νείται σε χαµηλά επίπεδα, αντανακλώντας τις µηευνοDκές εκτιµήσεις των εµπόρων λιανικής, ενώ ο δεί-κτης εµπιστοσύνης των καταναλωτών σηµείωσε περαι-τέρω επιδείνωση, σηµατοδοτώντας τις ιδιαίτερα δυσµε-νείς προσδοκίες των καταναλωτών.

Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τον κλάδο της πώλησης νέωνιδιωτικών αυτοκινήτων, ο οποίος σύµφωνα και µε τα πα-

ραπάνω υπέστη ιδιαίτερα βαρύ πλήγµα τους τελευταί-

ους µήνες, µε αποτέλεσµα οι νέες κυκλοφορίες ΙΧ να

κινούνται ήδη σε πολύ χαµηλά επίπεδα, οι εξελίξεις

στην πορεία του έτους 2011 ενδέχεται να επηρεασθούν

και από τα πρόσφατα φορολογικά κίνητρα για από-

συρση των παλαιών ΙΧ. Εντούτοις, θα πρέπει να επιση-

µανθεί ότι, ακόµα και στην ευνοDκή περίπτωση µίας

ανόδου στις πωλήσεις, οι θετικές για την οικονοµία επι-

δράσεις θα αφορούν κατά κύριο λόγο την επιβίωση των

επιχειρήσεων και την προστασία θέσεων εργασίας στον

κλάδο, και όχι τόσο την ενίσχυση του ΑΕΠ, αφού τα ΙΧ

αποτελούν εισαγόµενο αγαθό5.

2.1.1.2. Επενδύσεις

Οι ακαθάριστες επενδύσεις παγίου κεφαλαίου, έχοντας

ήδη διαγράψει έντονα αρνητική τροχιά κατά τη διετία

2008-2009 αλλά και κατά το πρώτο ήµισυ του 2010, πα-

ρουσίασαν περαιτέρω µεγάλη υποχώρηση στη διάρ-

κεια του τρίτου τριµήνου του έτους, διαδραµατίζοντας,

όπως ήδη αναφέρθηκε, κρίσιµο ρόλο στην καθίζηση

της εσωτερικής ζήτησης και την επιδείνωση της ύφε-

σης. Συγκεκριµένα, η κάµψη τον επενδύσεων στο τρίτο

τρίµηνο του 2010 ανήλθε στο 20% σε σχέση µε το αν-

τίστοιχο τρίµηνο του 2009, µε αποτέλεσµα µία συνει-

σφορά -3,7 µονάδων περίπου στο σχετικό ρυθµό µετα-

βολής του ΑΕΠ, έναντι -3,4 µονάδων στο δεύτερο τρί-

µηνο του 2010 και -3,0 µονάδων στο πρώτο τρίµηνο.

Όπως µπορεί κανείς να διακρίνει από το ∆ιάγραµµα

2.1.7, η µεγάλη υποχώρηση των ακαθάριστων επενδύ-

σεων παγίου κεφαλαίου στο τρίτο τρίµηνο του 2010 αν-

τανακλά αφενός τις αρνητικές εξελίξεις στα µεγέθη των

επενδύσεων σε κατοικίες και λοιπές κατασκευές, τα

οποία υποχώρησαν κατά 17,1% και 10,4%, αντίστοιχα,

σε σχέση µε το τρίτο τρίµηνο του 2009, και αφετέρου

τη µεγάλη µείωση των λοιπών, εκτός των κατασκευών,

επενδύσεων κατά 26,3%.

Αναλυτικότερα, σε ό,τι αφορά τις επενδύσεις εκτός των

κατασκευών, ο ρυθµός µεταβολής των δαπανών για µε-

ταλλικά προDόντα & µηχανήµατα επιδεινώθηκε σηµα -

ντικά στο τρίτο τρίµηνο του 2010 (-25,4% από -10,6%

στο δεύτερο τρίµηνο σε σύγκριση µε το αντίστοιχα τρί-

µηνα του 2009), ενώ εντονότερη πτώση παρουσίασαν

και οι δαπάνες για εξοπλισµό µεταφορών (-33,2% από

-19,5% στο δεύτερο τρίµηνο). Τα αίτια των µειώσεων


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.6∆είκτης όγκου στο λιανικό εµπόριο και δείκτες εµπιστοσύνης

4. Η συγκεκριµένη αναφορά βασίζεται στους µηνιαίους ρυθµούς µεταβολής των υπολοίπων των δανείων ως προς το προηγούµενο έτος

οι οποίοι υπολογίζονται από την Τράπεζα της Ελλάδος αφού ληφθούν υπόψη οι διαγραφές δανείων, οι διακυµάνσεις συναλλαγµατικών

ισοτιµιών και η µεταβίβαση δανείων σε εγχώρια θυγατρική εταιρεία παροχής πιστώσεων το 2009.

5. Η τυχόν αύξηση των εισαγωγών αυτοκινήτων ενδέχεται να αποδυναµώσει τη θετική επίδραση του εµπορικού ισοζυγίου στη µεταβολή

του ΑΕΠ.



στις συγκεκριµένες κατηγορίες επενδυτικών δαπανών

σχετίζονται µε τις περιορισµένες προοπτικές κερδοφο-

ρίας που συνεπάγεται η εξασθένηση της εγχώριας ζή-

τησης, µε τα προβλήµατα χρηµατοδότησης και ρευστό-

τητας που αντιµετωπίζει µεγάλη µερίδα των επιχειρή-

σεων, αλλά και µε την αβεβαιότητα που επικρατεί όσον

αφορά της εξελίξεις, όχι µόνον στην ελληνική οικονο-

µία, αλλά και σε ορισµένους από τους σηµαντικότε-

ρους εξαγωγικούς της προορισµούς. Όσον αφορά τις

συνθήκες χρηµατοδότησης, σηµειώνεται ότι στο πλαί-

σιο των αυστηρότερων κανόνων δανεισµού που εφαρ-

µόζουν εδώ και αρκετό διάστηµα οι ελληνικές τρά -

πεζες, αλλά και λόγω των επιπτώσεων της κρίσης στην

πιστοληπτική ικανότητα των επιχειρήσεων και τη ζή-

τηση για νέα δάνεια, η συνολική πιστωτική επέκταση

από τα εγχώρια χρηµατοπιστωτικά ιδρύµατα προς τις

επιχειρήσεις για το διάστηµα από το τέλος ∆εκεµβρίου

του 2009 έως το τέλος Οκτωβρίου 2010 ανήλθε µόλις

στο 1,1%.

Στον τοµέα των επενδύσεων σε κατοικίες, οι ενδείξεις

που παρέχουν τα διαθέσιµα έως τον Σεπτέµβριο του

2010 στοιχεία για την ιδιωτική οικοδοµική δραστηριό-

τητα είναι αρνητικές. Ειδικότερα, και όπως απεικονίζε-

ται στο ∆ιάγραµµα 2.1.8, η µηνιαία εξέλιξη του όγκου

των αδειών νέων κατοικιών ήταν δυσµενής, µε τη µέση

µηνιαία µεταβολή της εκτιµώµενης ιδιωτικής οικοδοµι-

κής δραστηριότητας6 ως προς το προηγούµενο έτος

να διαµορφώνεται τους µήνες Ιούλιο, Αύγουστο και Σε-

πτέµβριο του 2010 στο -25,9%, -24,8% και -24,2%, αν-

τίστοιχα. Οι αρνητικές τάσεις στην ιδιωτική οικοδοµική

δραστηριότητα απεικονίζονται και στο δείκτη εµπιστο-

σύνης στις κατασκευές, ο οποίος αντανακλά τις εκτιµή-

σεις για την πορεία του εν λόγω κλάδου επενδύσεων.

Τα διαθέσιµα στοιχεία για το δείκτη αυτό µέχρι και το

Νοέµβριο του 2010, µε το επίπεδό του να διαµορφώνε-

ται τους µήνες Σεπτέµβριο, Οκτώβριο και Νοέµβριο στο

-66,3, -48,2 και -48,2, αντίστοιχα, δεν σηµατοδοτούν

εκτιµήσεις για µια σηµαντική ανάκαµψη στο προσεχές

διάστηµα.

Περαιτέρω ενδείξεις για τις εξελίξεις στον τοµέα των

επενδύσεων σε κατοικίες παρέχουν οι τριµηνιαίοι δεί-

κτες που αφορούν στις τιµές και το κόστος κατασκευής

κατοικιών, οι ποσοστιαίες µεταβολές των οποίων απει-

κονίζονται στο ∆ιάγραµµα 2.1.9 για την περίοδο 2006-

2010. Ο δείκτης τιµών κατοικιών για το σύνολο των

αστικών περιοχών εξακολούθησε να σηµειώνει µείωση,

µε τη σχετική ποσοστιαία µεταβολή να διαµορφώνεται

κατά το τρίτο τρίµηνο του 2010 ως προς το αντίστοιχο

τρίµηνο του 2009 στο -4,9%. Αντίστοιχες µειώσεις ως

προς το 2009 σηµείωσε και ο δείκτης τιµών διαµερισµά-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.7Συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠΕπιµέρους συνιστώσες των επενδύσεων

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.8Ιδιωτική οικοδοµική δραστηριότητα και δείκτης εµπιστοσύνης στις κατασκευές

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.9∆είκτης τιµών κατοικιών και δείκτης κόστους κατασκευής κατοικιών

6. Υπολογίζεται ο 12µηνος κινητός µέσος και οι σχετικές µεταβολές του όγκου βάσει αδειών.


των που είναι διαθέσιµος κατά γεωγραφική περιοχή καικατά παλαιότητα. Κατά γεωγραφική περιοχή, υψηλό-τερη υπήρξε στο τρίτο τρίµηνο του 2010 η αρνητική πο-σοστιαία µεταβολή για τη Θεσσαλονίκη (-9,7%), συγκρι-τικά µε την Αθήνα (-3,1%), τις άλλες µεγάλες πόλεις (-5,9%) και τις λοιπές περιοχές (-2,7%). Ως προς την πα-λαιότητα, οι τιµές των νέων διαµερισµάτων (έως 5ετών) σηµείωσαν πτώση της τάξεως του 5,2%, ενώ οιτιµές των παλαιών διαµερισµάτων (πάνω από 5 ετών) µεί-ωση κατά 3,7%. Σηµειώνεται ότι, παρά τις µειώσεις στιςτιµές των κατοικιών και των διαµερισµάτων, ο δείκτης κό-στους κατασκευής νέων κτιρίων κατοικιών εξακολούθησενα σηµειώνει αύξηση. Η θετική ποσοστιαία µεταβολή ωςπρος το προηγούµενο έτος κινήθηκε το τρίτο τρίµηνο σεεπίπεδο παρόµοιο µε αυτό του δεύτερου τριµήνου του2010 (2,1%) και διαµορφώθηκε στο 1,9%.

Όσον αφορά τις βραχυπρόθεσµες προοπτικές για τιςεπενδύσεις, οι άµεσες εξελίξεις προβλέπεται να παρα-µείνουν αρνητικές, καθώς κρίσιµοι παράγοντες όπως οισυνθήκες ύφεσης, οι προσδοκίες, η ρευστότητα και οιδυνατότητες χρηµατοδότησης πιθανολογείται ότι θασυνεχίσουν τους προσεχείς µήνες να δρουν ανασταλ-τικά. Εντούτοις, η ενίσχυση του θεσµικού πλαισίου προ-ώθησης των επενδύσεων (νέος αναπτυξιακός νόµος,fast track), η συµπίεση του κόστους εργασίας σε διευ-ρυνόµενο φάσµα δραστηριοτήτων της οικονοµίας, οιδιαρθρωτικές αλλαγές και η αναζήτηση από τις επιχει-ρήσεις διεξόδων σε άλλες δραστηριότητες και αγορέςαναµένεται σταδιακά να δηµιουργήσουν κίνητρα γιανέες επενδύσεις.

2.1.1.3. Ισοζύγιο αγαθών και υπηρεσιών

Σε αντίθεση µε τα προηγούµενα τρίµηνα, κατά τα οποίατα ισοζύγια αγαθών και υπηρεσιών κινήθηκαν προς δια-µετρικά αντίθετες κατευθύνσεις, ασκώντας έτσι σηµα -ντικές αντίρροπες επιδράσεις στο ΑΕΠ (βλέπε ∆ιαγράµ-µατα 2.1.10 και 2.1.11), στο τρίτο τρίµηνο του 2010 ηθετική συνεισφορά του εξωτερικού τοµέα έµεινε σχε-δόν ανέπαφη από δυσµενείς µεταβολές στο ισοζύγιουπηρεσιών, αντανακλώντας έτσι στο µέγιστο δυνατόβαθµό τη θετική εξέλιξη του ισοζυγίου αγαθών. Συγκε-κριµένα, στην περίπτωση του ισοζυγίου υπηρεσιών, ση-µειώθηκε οριακή υποχώρηση τόσο στις εξαγωγές όσοκαι στις εισαγωγές (-0,04% και -0,67%, αντίστοιχα) µεσυνέπεια µία ελάχιστη µείωση στο σχετικό πλεόνασµακαι µία αντίστοιχη οριακά αρνητική συνεισφορά στορυθµό µεταβολής του ΑΕΠ (-0,04 από -1,92 στο δεύ-τερο τρίµηνο). Όσον αφορά το ισοζύγιο αγαθών, πα-ρατηρήθηκε πολύ έντονη πτώση στις εισαγωγές (-22,2%)και παράλληλη συγκρατηµένη µείωση στις εξαγωγές (-2,6%), µε αποτέλεσµα µία µεγάλη υποχώρηση του

σχετικού ελλείµµατος και µία ανάλογη µεγάλη θετική

συνεισφορά στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠ (5,5 από

5,1 στο δεύτερο τρίµηνο).

Οι εξελίξεις στον εξωτερικό τοµέα και οι προσδιοριστι-

κοί παράγοντες των εξελίξεων αυτών εξετάζονται ανα-

λυτικότερα στην ενότητα 2.6. Εντούτοις, αξίζει στο

σηµείο αυτό να επισηµανθεί ότι µεγάλο µέρος της πα-

ρατηρούµενης σταθεροποίησης του ισοζυγίου υπηρε-


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.10Συµβολή στο ρυθµό µεταβολής του ΑΕΠΕπιµέρους συνιστώσες της εξωτερικής ζήτησης

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.11Επιµέρους συνιστώσες του ισοζυγίου αγαθών

Επιµέρους συνιστώσες του ισοζυγίου υπηρεσιών



σιών οφείλεται στη σηµαντική ανάκαµψη των εισπρά-ξεων από µεταφορικές υπηρεσίες. Επιπλέον, όσον αφο-ρά τις τουριστικές εισπράξεις, οι τάσεις υποχώρησηςέχουν ήδη παρουσιάσει εξασθένηση και πιθανότατα θαεξαλειφθούν σταδιακά, λόγω της ανάκαµψης σε κύριεςχώρες προέλευσης τουριστών και µε τη συνδροµή τηςπρόσφατης µείωσης του συντελεστή ΦΠΑ στα ξενοδο-χεία. Σε ό,τι αφορά το εµπόριο αγαθών, η αύξηση τωνεξαγωγών κατά το πρώτο εξάµηνο του 2010, παρότιδεν συνεχίσθηκε και στο τρίτο τρίµηνο του έτους, συ-νιστά θετική ένδειξη, η οποία, εκτός του ότι αντανακλάτην ανάκαµψη της διεθνούς οικονοµίας και την επακό-λουθη ενίσχυση του διεθνούς εµπορίου, ενδέχεται καινα σηµατοδοτεί κάποια µικρή ανάκτηση εδάφους σεόρους ανταγωνιστικότητας.

Όσον αφορά τις βραχυχρόνιες προοπτικές του εξωτε-ρικού τοµέα, η συνεισφορά του στο ρυθµό µεταβολήςτου ΑΕΠ αναµένεται να παραµείνει θετική, µε το µέγε-θός της να εξαρτάται σε σηµαντικό βαθµό από τις εξε-λίξεις στην ανταγωνιστικότητα, την πορεία του τουρι-στικού τοµέα, την έκταση των τυχόν αρνητικών επιδρά-σεων στις εξαγωγές από την προσδοκώµενη υποχώ-ρηση του ρυθµού ανάκαµψης της διεθνούς οικονοµίαςτο 2011, και τις επιπτώσεις στα µεγέθη των εισαγωγώναφενός από την ανοδική πορεία των τιµών του πετρε-λαίου και αφετέρου από τη σταδιακή εξάντληση τωναποθεµάτων, η οποία πιθανόν να δηµιουργεί την ανά -γκη και για νέες παραγγελίες εισαγόµενων προDόντων.

2.1.1.4. Συµπεράσµατα και προοπτικές

Σύµφωνα µε την ανάλυση που προηγήθηκε, καθώς καιµε βάση τις οικονοµετρικές εκτιµήσεις των πιθανοτήτωνκαθεστώτος ύφεσης για την τρέχουσα φάση του οικο-νοµικού κύκλου (βλέπε Ενότητα 2.1.2.2), προκύπτει ότιη ελληνική οικονοµία εξακολουθεί να διανύει µια περίοδούφεσης. Το βάθος της ύφεσης αυτής διευρύνθηκε στα-διακά στο δεύτερο και το τρίτο τρίµηνο του 2010, λόγωτης περαιτέρω σηµαντικής υποχώρησης της εγχώριαςζήτησης, και παρά την εντεινόµενη θετική συνεισφοράτου εµπορικού ισοζυγίου στη µεταβολή του ΑΕΠ.

Ως προς τις προοπτικές για τα αµέσως προσεχή τρί-µηνα, οι προβλέψεις που προκύπτουν τόσο από το υπό-δειγµα πιθανοτήτων ύφεσης όσο και από το υπόδειγµαπαραγόντων (βλέπε Ενότητες 2.1.2.2. και 2.1.2.1, αντί-στοιχα) δεν σηµατοδοτούν έξοδο από το καθεστώςύφεσης κατά το διάστηµα αυτό.

Ειδικότερα, από την πλευρά της εγχώριας ζήτησης οιπρόσφατες εξελίξεις δεν παρέχουν θετικές ενδείξεις σεβραχυπρόθεσµο ορίζοντα, καθώς η ιδιωτική κατανά-λωση αναµένεται να εξακολουθήσει την πτωτική τηςπορεία εξαιτίας των επιδράσεων ποικίλων ανασταλτι-κών παραγόντων, ενώ η δηµόσια κατανάλωση προβλέ-πεται να υποχωρήσει περαιτέρω, δεδοµένου του προ-γράµµατος δηµοσιονοµικής προσαρµογής. Αναφορικάµε τις επενδύσεις, η εξέλιξή τους αναµένεται να συνε-χίσει να επηρεάζεται αρνητικά από τις δυσµενείς συν-θήκες και προσδοκίες, αν και σε µεσοπρόθεσµο ορί -ζοντα ενδέχεται να υπάρξουν θετικές επιδράσεις απόθεσµικές και δοµικές µεταβολές, που ενθαρρύνουν τηνεπιχειρηµατικότητα και την ανταγωνιστικότητα.

2.1.2. Βραχυχρόνιες προοπτικές για την οικονοµική δραστηριότητα

2.1.2.1. Υπόδειγµα παραγόντων για την πρόβλεψητου ρυθµού µεταβολής του ΑΕΠ

Στέλλα Σάββα-Μπαλφούσια, Τηλέµαχος Ευθυµιάδης, Ιωάννα Κωνσταντακοπούλου, Σωτήρης Πέτρος, Γεωργία Σκίντζη, Ιωάννης ∆ενδραµής*

Εισαγωγή

Στις παρούσες συνθήκες, είναι απαραίτητη η όσο το δυ-νατό συχνότερη αξιολόγηση της συγκυρίας και η διατύ-πωση εκτιµήσεων για τις βραχυχρόνιες προοπτικές.Ταυτόχρονα το οικονοµικό σύστηµα πληροφόρησης δι-ευρύνεται και αναπτύσσεται προς διάφορες κατευθύν-σεις και στην Ελλάδα. Είναι, εποµένως, προφανής ηανάγκη για την όσο το δυνατό καλύτερη αξιοποίηση τηςστατιστικής πληροφόρησης υψηλής συχνότητας (µηνι-αία και τριµηνιαία δεδοµένα) για την ανάλυση και κατα-νόηση των οικονοµικών εξελίξεων, καθώς και για τηδιενέργεια βραχυχρόνιων προβλέψεων.

Η πρόβλεψη της πορείας της οικονοµικής δραστηριότη-τας σε βραχυχρόνιο ορίζοντα µπορεί να γίνει µε σχετικάαπλές στατιστικές ή οικονοµετρικές µεθοδολογίες, οι

* Ο κώδικας για τις εκτιµήσεις του υποδείγµατος παρασχέθηκε από τον Καθηγητή Γ. Καπετάνιο, ο οποίος συνέβαλε αποφασιστικά και

µε συµβουλευτική υποστήριξη στην οµάδα. Επίσης ευχαριστούµε τον Καθηγητή Ηλία Τζαβαλή καθώς και την ερευνήτρια Αικατερίνη

Τσούµα για τη συµβολή τους.


οποίες δεν προQποθέτουν την πλήρη ανάπτυξη εκτενώνδοµικών οικονοµικών υποδειγµάτων. Οι προσεγγίσειςαυτές δεν στηρίζονται σε περιγραφή της λειτουργίαςτης οικονοµίας µε βάση την οικονοµική θεωρία, ταυτό-χρονα, όµως, είναι ουδέτερες ως προς τις αλλαγές τηςοικονοµικής πολιτικής (policy neutral). Το σοβαρότεροτους πλεο νέκτηµα είναι ότι έχουν τη δυνατότητα ναχρησιµοποιήσουν κάθε διαθέσιµη πληροφόρηση πουφαίνεται εκ των προτέρων ότι µπορεί να είναι σηµα -ντική, ενώ προσφέρονται για γρήγορη επανεκτίµησηκάθε φορά που προκύπτουν νεότερα στοιχεία. Επι-πλέον, υπό ορισµένες συν θήκες, οι προσεγγίσεις αυτέςεπιτρέπουν και τη χρήση στοιχείων τα οποία διατίθε -νται σε διαφορετικές συχνότητες.

Στο πλαίσιο της προσπάθειας για εµπλουτισµό των ανα-λυτικών δυνατοτήτων και ιδιαίτερα των εργαλείων διε-ξαγωγής βραχυχρόνιων προβλέψεων, δηµιουργήθηκεστο ΚΕΠΕ εκτενής τράπεζα δεδοµένων βραχυχρόνιωνοικονοµικών δεικτών στη βάση της οποίας διατυπώθηκεκαι εκτιµήθηκε ένα ∆υναµικό Υπόδειγµα Παραγόντων µετη µέθοδο των κυρίων συνιστωσών. Ο βασικός σκοπόςτου υποδείγµατος είναι η βραχυχρόνια πρόβλεψη της οι-κονοµικής δραστηριότητας και συγκεκριµένα του ΑΕΠ,που αποτελεί τον πλέον συγκεντρωτικό δείκτη της πο-ρείας της οικονοµίας.

Στη συνέχεια, αναλύεται συνοπτικά η µεθοδολογία καιπαρουσιάζονται τα πρώτα αποτελέσµατα που αναφέ-ρονται στην πρόβλεψη του υποδείγµατος σε ορίζονταπέντε τριµήνων.

Το δυναµικό υπόδειγµα παραγόντων και η εµπειρική µεθοδολογία

Η διαχρονική µεταβολή του ΑΕΠ προσδιορίζεται από τηνεξέλιξη µεγάλου αριθµού οικονοµικών µεταβλητών. Η µε-θοδολογία των υποδειγµάτων παραγόντων επιτρέπει νασυνοψισθεί η πληροφόρηση που εµπεριέχεται στις µε-ταβλητές αυτές σε έναν µικρό αριθµό λανθανόντων πα-ραγόντων (latent factors) οι οποίοι ερµηνεύουν και κατάσυνέπεια προβλέπουν τη µελλοντική πορεία του ΑΕΠ.

Στην προκειµένη περίπτωση χρησιµοποιείται η µέθοδοςτων δυναµικών κυρίων συνιστωσών (dynamic principalcomponents), για την εκτίµηση των παραγόντων και τηδιενέργεια των προβλέψεων. Η εκτίµηση µε βάση τιςκύριες συνιστώσες έχει επιθυµητές ιδιότητες, δηλαδή,συνέπεια, ασυµπτωτική κανονικότητα. Επιπλέον, για µε -γάλα δείγµατα οι µη παρατηρήσιµοι παράγοντες είναιδυνατόν να χρησιµοποιηθούν ως κανονικές µεταβλητέςστις παλινδροµήσεις.

Η πρόβλεψη του ρυθµού µεταβολής του ΑΕΠ µε έναυπόδειγµα παραγόντων, στη βάση των κυρίων συνιστω-

σών, γίνεται σε δύο στάδια (Stock and Watson 2002). Στοπρώτο στάδιο εκτιµώνται οι παράγοντες που εξάγονταιµε τη µέθοδο των κυρίων συνιστωσών από το συνολικόδείγµα των οικονοµικών µεταβλητών που έχουν επιλεγεί.Στο δεύτερο στάδιο οι εξαχθέντες παράγοντες χρησιµο-ποιούνται στην εξίσωση του ρυθµού µεταβολής του ΑΕΠγια την απόκτηση προβλέψεων.

Ειδικότερα, εάν το yt περιγράφει την υπό πρόβλεψη οι-κονοµική µεταβλητή και το Xt περιγράφει το σύνολο τωνπροβλεπτικών οικονοµικών µεταβλητών µε Ν διάσταση,τότε γίνεται η υπόθεση ότι τα (Xt , yt+h) συνδυάζονται σεένα υπόδειγµα παράγοντα µε r κοινούς λανθάνοντες πα-ράγοντες Ft , έτσι ώστε

Xt = ΛFt +et (1)και

yt+h = βF Ft + βwwt + εt+h (2)

όπου το et είναι ένα διάνυσµα ιδιοσυγκρασιακών παρα-γόντων N x 1 διαστάσεων, το h περιγράφει τον ορίζοντατης πρόβλεψης, το wt είναι ένα διάνυσµα παρατηρήσι-µων µεταβλητών, συµπεριλαµβανοµένων και των υστε-ρήσεων του yt, οι οποίες σε συνδυασµό µε τα Ft χρη -σιµεύουν στην πρόβλεψη του yt+h, και το et+h αποτελείτο µε την πρόβλεψη συνδεόµενο σφάλµα.

∆εδοµένου του ότι τα διαθέσιµα δεδοµένα δίδονται απόyt, Xt, wt

Tt=1, σκοπός είναι η πρόβλεψη του yT+h. Για την

κατασκευή των προβλέψεων, συγκροτούνται/διαµορφώ-νονται κύριες συνιστώσες των Xt

Tt=1, οι οποίες χρησι-

µεύουν ως εκτιµήσεις των παραγόντων. Οι εκτιµηθέντεςπαράγοντες χρησιµοποιούνται σε συνδυασµό µε το wt

στην εξίσωση (2) για την εκτίµηση των συντελεστών πα-λινδρόµησης. Η πρόβλεψη προκύπτει από τη σχέση

yT+h = β^ F F^T + β^ ´wwT (3)

όπου τα β^F , β^W , και F^T περιγράφουν τους εκτιµηθέντεςσυντελεστές και παράγοντες.

Στατιστικά δεδοµένα

Για την εκτίµηση του υποδείγµατος χρησιµοποιήθηκαν144 µεταβλητές που καλύπτουν τους σηµαντικότερουςτοµείς της ελληνικής οικονοµίας. Τα δεδοµένα συλλέ-χτηκαν σε µηνιαία και τριµηνιαία βάση και προσαρµό-στηκαν σε τριµηνιαία συχνότητα για τις υπολογιστικέςανάγκες του υποδείγµατος. Κύρια πηγή των δεδοµένωνήταν η ΕΛ.ΣΤΑΤ, ενώ επιµέρους κατηγορίες δεδοµένωνπροήλθαν από την Τράπεζα της Ελλάδος, την Eurostatκαι την ΕυρωπαDκή Κεντρική Τράπεζα. Τα δεδοµένα κα-λύπτουν τη χρονική περίοδο από το πρώτο τρίµηνο του2000 µέχρι το τρίτο τρίµηνο του 2010 όπου η κάθε χρο-νολογική σειρά αποτελείται από 43 παρατηρήσεις.



Ειδικότερα οι κατηγορίες που καλύπτουν τα ανωτέρωδεδοµένα αφορούν τα εθνικολογιστικά µεγέθη σε τριµη-νιαία βάση, Ακαθάριστο Εγχώριο ΠροDόν και συνιστώ-σες, δείκτες από επιλεγµένους τοµείς της ελληνικήςοικονοµίας (π.χ. βιοµηχανία και λιανικό εµπόριο), δείκτεςτιµών (πχ. δείκτης τιµών κατοικιών), νοµισµατικά µεγέθη(π.χ. ποσότητα χρήµατος, επιτόκια, spreads), δείκτεςπου αντανακλούν προσδοκίες (π.χ. επιχειρηµατικέςπροσδοκίες στις κατασκευές (ΙΟΒΕ), δείκτη οικονοµικούκλίµατος και διεθνείς µεταβλητές (πχ. ΑΕΠ Ευρωζώνης).

Τα αρχικά δεδοµένα µετασχηµατίσθηκαν προκειµένουνα αποφευχθεί η ευαισθησία ως προς τις µονάδες µέ-τρησης και να προκύψει ένα κανονικοποιηµένο (normal-ized) σύνολο µεταβλητών. Στη συνέχεια έγινε εποχικήδιόρθωση των µεταβλητών, όπου ήταν απαραίτητο, καιεφαρµόστηκαν οι αναγκαίοι έλεγχοι για τη στασιµό-τητα. Για ένα µικρό αριθµό µεταβλητών χρειάστηκε πε-ραιτέρω µετασχηµατισµός των σειρών προκείµενου ναεπιτευχθεί η στασιµότητα.

Εκτίµηση και εµπειρικά αποτελέσµατα

Το προς εκτίµηση υπόδειγµα λαµβάνει τη µορφή των εξι-σώσεων (4) και (5), όπου y είναι ο δείκτης του ΑΕΠ σετριµηνιαία συχνότητα, και n και m ο αριθµός των υστε-ρήσεων στην εξαρτηµένη µεταβλητή και στους παρά-γοντες, αντίστοιχα.

yt = α + b1 yt–1 + Σm

Σk

γkj Fkt–j + εt (4)

j+0 k=1

Ft = Σp

Dq Ft–q + ut (5)

q=1

Ο παρακάτω πίνακας παρουσιάζει το σωρευτικό ποσο-στό µεταβλητότητας των µεταβλητών του υποδείγµατοςπου ερµηνεύεται από k αριθµό παραγόντων.

Βάσει του Πίνακα 2.1.2, το υπόδειγµα εκτιµήθηκε λαµβά -νο ντας υπόψη 5 παράγοντες. Η εκτίµηση του υποδεί -


ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.2 Σωρευτικό ποσοστό (%) µεταβλητότητας που ερµηνεύεται από τους k-παράγοντες

Αριθµός παραγόντων 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ποσοστό µεταβλητότητας 20,7 29,9 37,8 43,1 48,2 53,0 57,3 61,2 64,8 68,0

γµατος έγινε σε πρώτο στάδιο για το σύνολο των παρατη-ρήσεων και στη συνέχεια ελέγχθηκε η προβλεπτική ικα-νότητά του διαχωρίζοντας το δείγµα σε ένα υποσύνολογια εκτίµηση και ένα άλλο για πρόβλεψη εκτός δείγµα-τος (out of sample).

Ο άριστος αριθµός των υστερήσεων που επιλέχθηκε γιατην εξαρτηµένη µεταβλητή και τους παράγοντες ήταν 1,ο δε άριστος αριθµός των υστερήσεων για την πρό-βλεψη των παραγόντων ήταν 2. Τα αποτελέσµατα τηςεκτίµησης για το πλήρες δείγµα δίνονται στην εξίσωση(6). Η επιλογή του αρίστου υποδείγµατος έγινε µε βάσητα κριτήρια BIC, AIC και Rsqr (Πίνακας 2.1.3).

yt + 0,0043 + 0,2016yt–1 – 0,0009F1t – 0,0013F2t –(3,276) (1,110) (–4438) (–4,042)

– 0,0004F3t + 0,0004F4t + 0,0008F5t + 0,000F1t–1 +(–1,397) (0,970) (1,753) (–0,126)

+ 0,0001F2t–1 + 0,0001F3t–1 + 0,0004F4t–1 + (0,158) (0,334) (1,076)

+ 0,0010F5t–1 (6)(2,276)

Οι προβλέψεις που παράγονται µε ορίζοντα πρόβλεψης5 τριµήνων παρουσιάζονται στον Πίνακα 2.1.4 σε όρους

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.3 Κριτήρια

BIC -274,815

AIC -295,081

LogL 159.540

DW 2,324

Rsqr 0,769

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.1.4 Ρυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ (% ως προς το αντίστοιχο

τρίµηνο του προηγούµενου έτους)

2010 2011

1ο τρίµηνο -2,713 -5,091*

2ο τρίµηνο -4,041 -3,818*

3ο τρίµηνο -4,626 -3,044*

4ο τρίµηνο -4,824* -1,960*

Ετήσια µεταβολή -4,051* -3,478*

* Προβλέψεις.


µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ ως προς το αντίστοιχοτρίµηνο του προηγούµενου έτους.

∆ιαπιστώνουµε ότι, για το τέταρτο τρίµηνο του τρέχον-τος έτους, προβλέπεται µείωση του πραγµατικού ΑΕΠκατά 4,82% ως προς το τέταρτο τρίµηνο του 2009. Ορυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ για το 2010,λαµβάνοντας υπόψη την πρόβλεψη για το τελευταίοτρίµηνο του έτους, εκτιµάται ότι θα είναι -4,051%.

Μεγαλύτερη µείωση προβλέπεται ότι θα σηµειωθείκατά το πρώτο τρίµηνο του 2011, η οποία θα φτάσει το5,09%, έναντι του αντίστοιχου τριµήνου του 2010. Ταεπόµενα τρίµηνα, η πτώση του ΑΕΠ θα βαίνει µειού-µενη, συγκεκριµένα για το δεύτερο τρίµηνο του 2011 ορυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ προβλέπεταινα δια µορφωθεί στο -3,82%, για το τρίτο στο -3,04% καιγια το τέταρτο στο -1,96%.

Τέλος, µε βάση τα παραπάνω αποτελέσµατα ο υπολο-γιζόµενος ρυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ γιατο 2011 είναι -3,48%.

Στο ∆ιάγραµµα 2.1.12, απεικονίζεται ο ρυθµός µεταβο-λής του πραγµατικού ΑΕΠ από το πρώτο τρίµηνο του2008 έως το τρίτο τρίµηνο του 2010, καθώς και οι προ-βλέψεις όπως προέκυψαν από το δυναµικό υπόδειγµαπαραγόντων για το υπόλοιπο χρονικό διάστηµα µέχριτο τέταρτο τρίµηνο του 2011. Παρατηρείται ότι η οικο-νοµία εισήλθε σε µια περίοδο ύφεσης από το τρίτο τρί-µηνο του 2008, οπότε ο ρυθµός οικονοµικής ανάπτυξηςέγινε αρνητικός. Κατά τη διάρκεια του 2009 και 2010 ηοικονοµία κινείται µε όλο και πιο αρνητικούς ρυθµούς.Το πρώτο τρίµηνο του 2011 προβλέπεται να είναι σηµείοκαµπής, καθώς στη συνέχεια προβλέπεται βαθµιαία απο-κλιµάκωση των αρνητικών ρυθµών µεταβολής του ΑΕΠ.

Η προσπάθεια για τη βελτίωση της οικονοµετρικής δια-τύπωσης του υποδείγµατος συνεχίζεται, µεταξύ άλλων,και µε τη διαφορετική εξειδίκευση επιµέρους πλευρώντης οικονοµικής δραστηριότητας. Παράλληλα, θα ανα-νεώνεται τακτικά και θα εµπλουτίζεται η σχετική βάσηδεδοµένων. Στο πλαίσιο αυτό οι προβλέψεις για τιςβραχυπρόθεσµες προοπτικές θα δηµοσιεύονται στοεξής σε κάθε τεύχος των Οικονοµικών Εξελίξεων.

Επιλεγµένη βιβλιογραφία

Eklund, J., and G. Kapetanios (2008). “A review of forecastingtechniques for large datasets.” National Institute Economic Re-view 203(1).

Liu, D. and D. Jansen (2007). “Macroeconomic forecastingusing structural factor analysis.” International Journal of Fore-casting 23(4).

Stock, J., and M. Watson (2002). “Macroeconomic ForecastingUsing Diffusion Indexes.” Journal of Business and EconomicStatistics 20: 147-62.

2.1.2.2. Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης για την ελληνική οικονοµία - Τρέχουσα περίοδος και προβλέψεις

Αικατερίνη Τσούµα

Η εκτίµηση των πιθανοτήτων καθεστώτος ύφεσης πα-ρέχει πληροφόρηση σχετικά µε την αξιολόγηση τηςφάσης του οικονοµικού κύκλου την οποία διανύει η ελ-ληνική οικονοµία. Η εκτίµηση αυτή είναι δυνατό ναπραγµατοποιείται στη βάση διαφορετικών υποδειγµά-των και να αφορά είτε µέχρι και τις πιο πρόσφατες πε-ριόδους ή και προβλέψεις για µελλοντικές περιόδους.Εκτιµήσεις για τις πιθανότητες καθεστώτος ύφεσηςµπορούν να παρέχουν, µεταξύ άλλων, τα υποδείγµατα(α) εναλλαγής καθεστώτος κατά Markov και (β) τα κα-νονικά πιθανολογικά υποδείγµατα (probit).

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.12Ρυθµός µεταβολής του πραγµατικού ΑΕΠ(% µεταβολής ως προς το αντίστοιχο τρίµηνο

του προηγούµενου έτους)

(% µεταβολής ως προς το προηγούµενο τρίµηνο)



(α) Υπόδειγµα εναλλαγής καθεστώτος κατά Markov

Όπως παρουσιάστηκε στο προηγούµενο τεύχος των

Οικονοµικών Εξελίξεων,7 το υπόδειγµα εναλλαγής κα-

θεστώτος κατά Markov, σύµφωνα µε την εξειδίκευση

κατά Hamilton (1989),8 προσεγγίζει τον οικονοµικό

κύκλο ως µια ανέλιξη εναλλαγής µεταξύ καθεστώτος

ύφεσης και επέκτασης. Η εκτίµηση του υποδείγµατος,

χρησιµοποιώντας το ρυθµό µεταβολής του επιλεγµέ-

νου µεγέθους µέτρησης της οικονοµικής δραστηριότη-

τας, στη βάση της µεταβλητής κατάστασης και των

πιθανοτήτων µετάβασης, οδηγεί στον υπολογισµό των

πιθανοτήτων φίλτρου και εξοµάλυνσης για το καθε-

στώς ύφεσης. Οι πιθανότητες που εκτιµώνται αφορούν

µέχρι και την πιο πρόσφατη χρονική περίοδο για την

οποία υπάρχουν διαθέσιµα στοιχεία.

Τα στοιχεία που χρησιµοποιούνται είναι τα πιο πρό-

σφατα τριµηνιαία στοιχεία για το ΑΕΠ, που είναι διαθέ-

σιµα από τους τριµηνιαίους Εθνικούς Λογαριασµούς

και λαµβάνουν υπόψη την πρόσφατη προσαρµογή από

το 2004. Η εκτίµηση των πιθανοτήτων φίλτρου (filtered)

(στη βάση της πληροφόρησης που είναι διαθέσιµη στην

εκάστοτε χρονική στιγµή t) και εξοµάλυνσης (smoothed)

(στη βάση όλης της πληροφόρησης που είναι διαθέ-

σιµη έως το τέλος T του δείγµατος) για το καθεστώς

ύφεσης πραγµατοποιείται για τη χρονική περίοδο από

το πρώτο τρίµηνο του 1970 έως το τρίτο τρίµηνο του

2010. Στο ∆ιάγραµµα 2.1.13 απεικονίζονται οι σχετικές

πιθανότητες για την περίοδο από το πρώτο τρίµηνο του

2000 έως το τρίτο τρίµηνο του 2010,9 όπου υιοθετείται

ο κανόνας σύµφωνα µε τον οποίο µια περίοδος ύφεσης

ορίζεται ως περίοδος κατά την οποία η πιθανότητα ύφε-

σης που συνάγεται είναι υψηλότερη του 0,5.

Οι εκτιµηθείσες πιθανότητες φίλτρου και εξοµάλυνσης

για το καθεστώς ύφεσης επιβεβαιώνουν ξεκάθαρα την

είσοδο της ελληνικής οικονοµίας σε καθεστώς ύφεσης

στα τέλη της δεκαετίας του 2000. Ταυτόχρονα, οι υψη-

λές πιθανότητες ύφεσης για το τρίτο τρίµηνο του 2010

υποδεικνύουν ότι η ελληνική οικονοµία εξακολουθεί να

διανύει περίοδο καθεστώτος ύφεσης, χωρίς να σηµα-

τοδοτείται έξοδος από αυτό. Το ύψος των πιθανοτήτων

φίλτρου και εξοµάλυνσης για το καθεστώς ύφεσης

κατά το τρίτο τρίµηνο του 2010, που ταυτίζεται στις δύοπεριπτώσεις, εκτιµάται στο 0,863. Παράλληλα, σύµ-φωνα µε τις πιθανότητες φίλτρου και εξοµάλυνσης, ηπιθανότητα καθεστώτος ύφεσης εµφανίζεται να αυξά-νεται από το 0,858 κατά το δεύτερο σε 0,863 κατά τοτρίτο τρίµηνο και να µειώνεται από το 0,958 κατά τοδεύτερο στο 0,863 κατά το τρίτο τρίµηνο, αντίστοιχα.Η απόκλιση αυτή συνδέεται µε τη διαφοροποίηση τηςεκάστοτε διαθέσιµης πληροφόρησης και η πτώση στηνπερίπτωση της πιθανότητας εξοµάλυνσης αντανακλάτην ενίσχυση της σχετικής πιθανότητας ύφεσης για τοδεύτερο τρίµηνο του 2010, στη βάση της επίπλέον πλη-ροφόρησης ως προς την αρνητική εξέλιξη του ΑΕΠκατά το τρίτο τρίµηνο του 2010.

(β) Κανονικό πιθανολογικό υπόδειγµα

Το κανονικό πιθανολογικό υπόδειγµα, σύµφωνα µετους Estrella και Mishkin (1998),10 εκτιµά την κατάστα -ση της οικονοµίας µέσω µιας µεταβλητής που δύναταινα παίρνει µόνο δύο τιµές ανάλογα µε το εάν η οικονο-µία διανύει καθεστώς ύφεσης ή όχι. Πιο αναλυτικά, τουπόδειγµα καθορίζεται στη βάση της σχέσης

y* = β ΄x + ε (1)

όπου το y* είναι µη παρατηρήσιµο και ορίζει την επέ-λευση καθεστώτος ύφεσης στην κάθε περίοδο, το β πε-


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.13Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης στη βάση υποδείγµατος εναλλαγής καθεστώτος κατά Markov

7. Για την αναλυτική παρουσίαση της συγκεκριµένης εξειδίκευσης καθώς και την ερµηνεία των πιθανοτήτων που προκύπτουν, βλέπε Οι-κονοµικές Εξελίξεις, Τεύχος 13, Σεπτέµβριος 2010, σελ. 22-24.

8. Hamilton, J. D. (1989). “A new approach to the economic analysis of nonstationary time series and the business cycle”, Econometrica,

57, 357-384.

9. Η συγκεκριµένη χρονική περίοδος απεικόνισης επιλέγεται για λόγους συγκρισιµότητας µε τα αποτελέσµατα των πιθανοτήτων εκτίµησης

του κανονικού πιθανολογικού υποδείγµατος που ακολουθεί.

10. Estrella, A. and F. S. Mishkin (1998), “Predicting US Recessions: Financial Variables as Leading Indicators”, The Review of Economicsand Statistics, 80(1), 45-61.


ριγράφει το διάνυσµα των συντελεστών, το x αποτελεί

το διάνυσµα µε τις ανεξάρτητες µεταβλητές και τον

σταθερό όρο, και το ε είναι το σφάλµα που ακολουθεί

την κανονική κατανοµή. Στο υπόδειγµα υπεισέρχεται ο

παρατηρήσιµος δείκτης καθεστώτος ύφεσης R,11 ο

οποίος συνδέεται µε το υπόδειγµα µέσω της σχέσης

R =1, εάν y* >00, αλλιώς

(2)

και µε τη µέθοδο της µεγίστης πιθανοφάνειας εκτιµάται

η πιθανότητα η δυαδική µεταβλητή R να παίρνει την

τιµή ‘1’, όπου

P(R=1) = F(β ΄x) (3)

και το F περιγράφει τη σωρευτική κανονική συνάρτηση

κατανοµής που αντιστοιχεί στο ε. Οι προσαρµοσµένες

(fitted) τιµές F(β^x) από την εκτίµηση της εξίσωσης (3)

ερµηνεύονται ως οι εκτιµώµενες πιθανότητες καθεστώ-

τος ύφεσης.

Οι ανεξάρτητες µεταβλητές x που επιλέγονται για την

εκτίµηση του υποδείγµατος είναι ο ρυθµός µεταβολής

του τριµηνιαίου ΑΕΠ και του κατασκευασµένου µηνιαίου

∆είκτη Προήγησης12, ο οποίος µετατρέπεται εδώ σε

τριµηνιαία συχνότητα. Τα στοιχεία που χρησιµοποιού -

νται αφορούν στη χρονική περίοδο από το πρώτο τρί-

µηνο του 2000 έως το τρίτο τρίµηνο του 2010 και οι

εκτιµήσεις ενσωµατώνουν προβλέψεις για τις πιθανό-

τητες περιόδου ύφεσης για το τέταρτο τρίµηνο του

2010 και το πρώτο τρίµηνο του 2011. Ο ορίζοντας της

πρόβλεψης ορίζεται στα δύο τρίµηνα.

Στο ∆ιάγραµµα 2.1.14 απεικονίζονται οι προσαρµοσµέ-

νες πιθανότητες ύφεσης για την περίοδο από το πρώτο

τρίµηνο του 200113 έως το πρώτο τρίµηνο του 201114.

Όπως διαφαίνεται από το διάγραµµα, το υπόδειγµα υπο-

δεικνύει την ύφεση που ξεκίνησε κατά το 2008, µέσω των

ιδιαίτερα υψηλών πιθανοτήτων ύφεσης τις οποίες προ-

βλέπει ήδη κατά την έναρξη της ύφεσης αυτής. Ταυτό-

χρονα, οι υψηλές πιθανότητες ύφεσης (άνω του 0,9)

διατηρούνται καθ’ όλη τη διάρκεια της ύφεσης που δια-

νύει η ελληνική οικονοµία από το 2008, µε εξαίρεση την

τιµή της πιθανότητας (0,67) για το πρώτο τρίµηνο του2010. Η πτώση αυτή της πιθανότητας ύφεσης, ενώυπήρξε προσωρινή και δεν σηµατοδότησε την έξοδοαπό το καθεστώς ύφεσης, συµφωνεί µε κάποιες ενδεί-ξεις προσωρινής βελτίωσης των αρνητικών τάσεων πουείχαν καταγραφεί κατά το εν λόγω τρίµηνο. Για παρά-δειγµα, και όπως είχε επισηµανθεί στο Τεύχος 13 των Οι-κονοµικών Εξελίξεων, η ιδιωτική κατανάλωση και ηβιοµηχανική παραγωγή είχαν σηµειώσει άνοδο και ανά-σχεση της αρνητικής πορείας, αντίστοιχα.15 Η άµεσηεπαναφορά και διατήρηση των πιθανοτήτων ύφεσης σεεπίπεδα άνω του 0,98 επιβε βαιώνει ότι η εξέλιξη αυτήείχε προσωρινό χαρακτήρα και ότι η ελληνική οικονοµίαεξακολουθεί να διανύει περίοδο καθεστώτος ύφεσης.

Οι προβλέψεις που παρέχει το κανονικό πιθανολογικόυπόδειγµα για το τέταρτο τρίµηνο του 2010 και τοπρώτο τρίµηνο του 2011 επιβεβαιώνουν ότι δεν σηµα-τοδοτείται έξοδος από το καθεστώς ύφεσης για την ελ-ληνική οικονοµία κατά τις περιόδους αυτές. Πιο συ -γκεκριµένα, το υπόδειγµα προβλέπει ιδιαίτερα υψηλέςπιθανότητες ύφεσης, που αγγίζουν τη µονάδα, υποδη-λώνοντας την παραµονή της ελληνικής οικονοµίας σεκαθεστώς ύφεσης για την περίοδο µέχρι και το πρώτοτρίµηνο του 2011.


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.1.14Πιθανότητες καθεστώτος ύφεσης στη βάση κανονικού πιθανολογικού υποδείγµατος

11. Στην παρούσα εξειδίκευση, εξαιτίας του ότι δεν υπάρχει επίσηµη χρονολόγηση του κύκλου για την ελληνική οικονοµία, ο δείκτης κα-

θεστώτος ύφεσης που χρησιµοποιείται βασίζεται σε σχετική εφαρµογή που πραγµατοποιείται, στην οποία προσδιορίζονται τα ακριβή

σηµεία καµπής του οικονοµικού κύκλου. Βλέπε Ε. Tsouma (2011), “Dating the Greek Business Cycle: Is there Evidence on a Late 2000s

Recessionary Regime for the Greek Economy?”, Επετειακός Τόµος για τα 50 χρόνια από την ίδρυση του ΚΕΠΕ.

12. Για την κατασκευή του ∆είκτη Προήγησης για την ελληνική οικονοµία, βλέπε Ε. Tsouma (2010), Predicting Growth and RecessionsUsing Leading Indicators: Evidence from Greece, ΚΕΠΕ, Εργασίες για Συζήτηση, 114.

13. Οι εκτιµήσεις ξεκινούν από το πρώτο τρίµηνο του 2001 εξαιτίας του υπολογισµού των ρυθµών µεταβολής και της ενσωµάτωσης των

υστερήσεων.

14. Επισηµαίνεται ότι το υπόδειγµα εκτιµά µια ιδιαίτερα υψηλή πιθανότητα ύφεσης για το τρίτο τρίµηνο του 2005, η οποία όµως δεν συν-

δέεται µε περίοδο ύφεσης για την ελληνική οικονοµία.

15. Βλέπε την ανάλυση για την ιδιωτική κατανάλωση, Ενότητα 2.1.1. και την ανάλυση για τη βιοµηχανία, Ενότητα 2.2.2.



2.2. Κλαδικές εξελίξεις

2.2.1. Εθνικολογιστική ανάλυση

Σωτήρης Παπαωάννου

Όπως έχει ήδη συζητηθεί σε προηγούµενη ενότητα, ηελληνική οικονοµία εξακολουθεί να συρρικνώνεται ση-µαντικά για το 2010. Σύµφωνα µε τα στοιχεία των τρι-µηνιαίων Εθνικών Λογαριασµών της ΕΛ.ΣΤΑΤ., το ΑΕΠµειώθηκε κατά 2,4% το α΄ τρίµηνο του 2010, κατά 4,0%το β΄ τρίµηνο και κατά 4,7% το γ΄ τρίµηνο (σε σχέση µετο αντίστοιχα περυσινά τρίµηνα). Αντίστοιχα, σε επί-πεδο ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας, η πτώση τηςοικονοµικής δραστηριότητας ανήλθε στο 5,3% (Πίνα-κας 2.2.1) για τους πρώτους εννέα µήνες του 2010 (σεσύγκριση µε το αντίστοιχο περυσινό εννιάµηνο).

Ο Πίνακας 2.2.1 παρουσιάζει τη µεταβολή της ακαθά-ριστης προστιθέµενης αξίας στο σύνολο της οικονο-µίας και ανά κλάδο από το 2008 έως και το πρώτο

εννιάµηνο του 2010. Η ύφεση που έχει ξεκινήσει απότο τρίτο τρίµηνο του 2008 (από τα στοιχεία του Πίνακα2.2.1 µπορούµε να διακρίνουµε ήδη από το 2008 ση-µαντική πτώση της οικονοµικής δραστηριότητας στουςκλάδους της ενέργειας και των κατασκευών) έχει εντα-θεί, µε αποτέλεσµα η µείωση της ακαθάριστης προστι-θέµενης αξίας να έχει επιταχυνθεί από το -1,79% το2009 στο -5,3% για τους πρώτους εννέα µήνες του 2010.

Η µεγαλύτερη πτώση τα τελευταία δύο χρόνια παρατη-ρείται στον κλάδο των κατασκευών, όπου η µείωση τηςακαθάριστης αξίας για το 2010 ξεπερνά το 20%, συνε-χίζοντας την πτώση του 2008 (-15,4%) και του 2009 (-16,1%). Σηµαντική πτώση έχει υποστεί επίσης ο κλά-δος των µεταφορών, αποθήκευσης και επικοινωνιών µεµείωση της ακαθάριστης αξίας για το 2010 που πλησιά-ζει στο 10%, έναντι πτώσης 16,67% για το 2009.

Ο τοµέας των ξενοδοχείων-εστιατορίων (από όπου µπο-ρούµε να έχουµε κάποιες ενδείξεις για την πορεία τουτουρισµού) ακολουθεί συνεχιζόµενη πτώση τα τελευ-ταία δύο χρόνια, µε -5,6% το 2009 και -7,6% για το εν-νιάµηνο του 2010. Αντίστοιχη εικόνα επικρατεί στον

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2.1 Ετήσια µεταβολή Ακαθάριστης Προστιθέµενης Αξίας

Γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκοµία 12,19% 11,26% 11,16% 3,91%

Αλιεία -7,83% -4,59% -4,46% 1,59%

Εξόρυση-Λατόµηση 2,12% -13,90% -13,97% -5,61%

Μεταποίηση 4,60% 4,28% 3,37% -5,31%

Ηλεκτρική ενέργεια, αέριο, συλλογή-διανοµή νερού -12,14% -14,29% -14,16% -7,02%

Κατασκευές -15,41% -16,09% -13,32% -20,80%

Χονδρικό-λιανικό εµπόριο, επισκευές αυτοκινήτων -2,80% 2,86% 2,13% -7,20%

Ξενοδοχεία, εστιατόρια 6,23% -5,62% -3,09% -7,57%

Μεταφορές, αποθήκευση, επικοινωνίες 4,48% -16,67% -17,49% -9,61%

Χρηµατοπιστωτική διαµεσολάβηση 10,72% 9,05% 9,95% 2,48%

∆ιαχείριση ακινήτων, ενοικιάσεις, επιχειρηµατικές δραστηριότητες 0,18% 0,09% 2,79% -1,46%

∆ηµόσια διοίκηση, άµυνα 1,24% 8,42% 8,17% -8,14%

Εκπαίδευση 4,11% 6,67% 6,79% -4,60%

Υγεία-Κοινωνική µέριµνα 3,02% -16,73% -17,88% 1,09%

Άλλες κοινωνικές και ατοµικές υπηρεσίες 20,20% -7,46% -7,00% 0,07%

Ιδιωτικά νοικοκυριά 5,09% -2,85% -1,56% 4,46%

Σύνολο Ακαθάριστης Προστιθέµενης Αξίας 1,76% -1,79% -1,48% -5,29%

Ακαθάριστο Εγχώριο Προ.όν 2,02% -1,96% -2,00% -3,80%

2008 2009 Eννιάµηνο2009

Eννιάµηνο2010

Πηγή: Εθνικοί Λογαριασµοί – ΕΛ.ΣΤΑΤ.



ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2.2 Μεταβολή της Ακαθάριστης Προστιθέµενης Αξίας (ως προς το αντίστοιχο τρίµηνο του προηγούµενου έτους)

Γεωργία, κτηνοτροφία, δασοκοµία 13,13% 12,77% 3,00%

Αλιεία -6,81% -3,72% 2,00%

Εξόρυση-Λατόµηση 4,55% -12,46% -10,52%

Μεταποίηση 5,47% 4,95% -6,81%

Ηλεκτρική ενέργεια, αέριο, συλλογή-διανοµή νερού -9,47% -17,23% -2,02%

Κατασκευές -26,65% -19,07% -13,20%

Χονδρικό-λιανικό εµπόριο, επισκευές αυτοκινήτων -3,70% 5,76% -13,15%

Ξενοδοχεία, εστιατόρια 7,33% 1,75% -8,59%

Μεταφορές, αποθήκευση, επικοινωνίες 4,17% -19,67% -13,13%

Χρηµατοπιστωτική διαµεσολάβηση 15,85% 11,33% -5,00%

∆ιαχείριση ακινήτων, ενοικιάσεις, επιχειρηµατικές δραστηριότητες 2,39% -1,32% -1,64%

∆ηµόσια διοίκηση, άµυνα 2,86% 8,85% -4,67%

Εκπαίδευση 5,75% 6,16% -1,82%

Υγεία-Κοινωνική µέριµνα 2,16% -17,09% 2,08%

Άλλες κοινωνικές και ατοµικές υπηρεσίες 19,20% -7,91% 5,00%

Ιδιωτικά νοικοκυριά -0,42% -0,17% 1,00%

Σύνολο χωρίς δηµόσια διοίκηση - άµυνα 1,79% -2,50% -6,29%

Σύνολο χωρίς δηµόσια διοίκηση - άµυνα & γεωργία 1,39% -3,12% -6,73%

Σύνολο 1,86% -1,82% -6,18%

2009(γ΄ τρίµηνο)

2008 (γ΄ τρίµηνο)

2010 (γ΄ τρίµηνο

κλάδο του χονδρικού και λιανικού εµπορίου µε πτώσηστο εννιάµηνο του 2010 που υπερβαίνει το 7%, ενώ αξιο -σηµείωτη είναι και η µείωση της οικονοµικής δραστηριό-τητας στον τοµέα της ενέργειας µε πτώση κατά 12% και14% το 2008 και 2009, αντίστοιχα, και µείωση της ακα-θάριστης προστιθέµενης αξίας κατά 7% για το 2010.

Η µεταποίηση έχει εισέλθει σε καθεστώς ύφεσης απότις αρχές του 2010, µε πτώση µέχρις στιγµής που υπερ-βαίνει το 5%, έναντι αύξησης 4,3% το 2009. Παρο-µοίως, ο τοµέας της εξόρυξης-λατόµησης παρουσιάζειπτώση µεγαλύτερη του 5,5% για τους πρώτους εννέαµήνες του τρέχοντος έτους.

Πέραν των τοµέων της γεωργίας που σηµειώνει άνοδο3,9% (έναντι ισχυρότερης ανόδου 11,2% για το προ-ηγούµενο εννιάµηνο του 2009) και της αλιείας που ση-µειώνει άνοδο 1,6% (έναντι πτώσης 4,5% για το προη-γούµενο εννιάµηνο του 2009), ο µόνος κλάδος οικονο-µικής δραστηριότητας του αµιγώς ιδιωτικού τοµέα τηςελληνικής οικονοµίας που φαίνεται να διασώζεται απότην οικονοµική κρίση των τελευταίων δύο ετών είναι ο

τοµέας της χρηµατοπιστωτικής διαµεσολάβησης, οοποίος σηµειώνει άνοδο της τάξης του 2,5% για το2010. Αξίζει να σηµειωθεί, πάντως, η αλλαγή πρόσηµουαπό αρνητική σε θετική ανάπτυξη για το 2010 στουςκλάδους της αλιείας καθώς και στους κλάδους τηςυγείας, των κοινωνικών και ατοµικών υπηρεσιών και τωνιδιωτικών νοικοκυριών, που δεν ανήκουν εξ ολοκλήρουστον ιδιωτικό τοµέα

Η συνολική εικόνα που παρέχεται από τον Πίνακα 2.2.1είναι ότι η ύφεση, που ξεκίνησε το 2009, έχει ενταθείσηµαντικά το 2010 και αγγίζει την πλειονότητα των κλά-δων της ελληνικής οικονοµίας. Επιπλέον, τα µέχρι τώραδιαθέσιµα δεδοµένα µάς δείχνουν ότι η πτώση της οι-κονοµικής δραστηριότητας στο σύνολο της οικονοµίας,αλλά και στους επιµέρους κλάδους, εξακολουθεί ναεπιταχύνεται για τους πρώτους εννέα µήνες του 2010.

Σε τριµηνιαία βάση, τα στοιχεία του Πίνακα 2.2.2 µάςδείχνουν ότι η συνολική ακαθάριστη αξία για το τρίτοτρίµηνο του 2010 έχει υποχωρήσει σηµαντικά (κατά6,2%) έναντι του αντίστοιχου τριµήνου του 2009 (-1,82%).

Πηγή: Εθνικοί Λογαριασµοί – ΕΛ.ΣΤΑΤ.



Επιπλέον παρατηρούµε ότι οι περισσότεροι τοµείς οι-κονοµικής δραστηριότητας βρίσκονται σε ύφεση, µε τηµεγαλύτερη πτώση να αγγίζει τους τοµείς των κατα-σκευών, του χονδρικού και λιανικού εµπορίου, των µε-ταφορών, αποθήκευσης και επικοινωνιών (µε πτώση πουξεπερνά το 13%) και τον τοµέα της εξόρυξης-λατόµη-σης (-10,5%). Στο τέλος του πίνακα έχει υπολογιστεί ηµεταβολή της ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας, χωρίςνα ληφθούν υπόψη οι τοµείς της δηµόσιας διοίκη σης -άµυνας και της γεωργίας. Τα αποτελέσµατα δείχνουν ότιη µείωση της ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας, χωρίςνα έχουν ληφθεί υπόψη αυτοί οι κλάδοι, είναι κά πως υψη-λότερη σε σχέση µε το σύνολο της οικονοµίας.

2.2.2. Ανάλυση µε βάση τους δείκτες υψηλής συχνότητας

Γεωργία Σκίντζη

Στο τµήµα αυτό παρουσιάζουµε τις κλαδικές εξελίξειςόπως αυτές προκύπτουν µέσα από τους δείκτες υψη-λής συχνότητας1. Η ανάλυση επικεντρώνεται στους δεί-κτες που αφορούν τη βιοµηχανία και τις υπηρεσίες, µεστόχο να ανιχνεύσουµε ενδεχόµενες πρόδροµες ενδεί-ξεις αναφορικά µε την πορεία της οικονοµίας.

Τα ∆ιαγράµµατα 2.2.1α και 2.2.1β παρουσιάζουν την πο-σοστιαία µεταβολή του γενικού δείκτη βιοµηχανικής πα-ραγωγής2 καθώς και τις µεταβολές των επιµέρουςδεικτών βιοµηχανικής παραγωγής που αφορούν τηνενέργεια, τα ενδιάµεσα, τα κεφαλαιουχικά, τα διαρκή κα-ταναλωτικά και τα µη διαρκή καταναλωτικά αγαθά, ωςπρος τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους. Πα-ρατηρούµε ότι όλοι οι δείκτες βελτιώθηκαν τον Αύγου-στο του 2010 και σε ορισµένες περιπτώσεις (ενδιάµεσακαι κεφαλαιουχικά αγαθά) οι δείκτες αυξήθηκαν σεσχέση µε τον Αύγουστο του 2009. Αντίθετα, τον Σεπτέµ-βριο του 2010 όλοι οι δείκτες χειροτέρευσαν για να βελ-τιωθούν ξανά τον Οκτώβριο, χωρίς όµως η µεταβολήτους να φτάσει σε θετικά επίπεδα. Ο γενικός δείκτης τονΑύγουστο έµεινε ουσιαστικά σταθερός σε σχέση µε τονΑύγουστο του 2009 (µειώθηκε κατά 0,28%), ενώ τον Σε-πτέµβριο µειώθηκε κατά 9,57% και τον Οκτώβριο κατά4,3% σε σχέση µε τους αντίστοιχους µήνες του 2009.

Σηµαντικές πληροφορίες για την πορεία της οικονοµίας

µάς δίνει τόσο ο γενικός δείκτης κύκλου εργασιών στη

βιοµηχανία3 όσο και οι δείκτες κύκλου εργασιών στη

βιοµηχανία τόσο για τα προFόντα που προορίζονται για

την εγχώρια αγορά όσο και για τα προFόντα που προ-

ορίζονται για εξαγωγή. Το ∆ιάγραµµα 2.2.2 παρουσιά-

ζει την πορεία των τριών προαναφερθέντων δεικτών

από τον Ιανουάριο του 2008 µέχρι τον Σεπτέµβριο του

2010. Παρατηρούµε ότι η οικονοµική κρίση γίνεται εµ-

φανής ιδιαίτερα έντονα από τον Νοέµβριο του 2008,

αλλά περιορίζεται µετά τον Νοέµβριο του 2009. Η µε-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.1αΠοσοστιαίες µεταβολές επιµέρους δεικτών βιοµηχανικής παραγωγής

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.1βΠοσοστιαίες µεταβολές επιµέρους δεικτών βιοµηχανικής παραγωγής

1. Τα στοιχεία των δεικτών που παρουσιάζονται στο τµήµα αυτό προέρχονται από την ΕΛ.ΣΤΑΤ.

2. Ο γενικός δείκτης βιοµηχανικής παραγωγής περιλαµβάνει τους κλάδους: ορυχεία, µεταποίηση, ηλεκτρισµός και νερό.

3. Ο γενικός δείκτης κύκλου εργασιών στη βιοµηχανία περιλαµβάνει τους κλάδους: ορυχεία και µεταποίηση.



ταβολή του γενικού δείκτη παίρνει θετικό πρόσηµο απότον ∆εκέµβριο του 2009 και µετά, µε εξαίρεση τον Ιού-λιο και τον Σεπτέµβριο του 2010, οπότε και παρουσιά-ζεται µείωση 4,9% και 9,42%, αντίστοιχα, σε σχέση µετους αντίστοιχους µήνες του 2009. Η άνοδος του γενι-κού δείκτη φαίνεται να οφείλεται κατά κύριο λόγο στηναύξηση του δείκτη εξωτερικής αγοράς ο οποίος παρου-σιάζει σταθερά ανοδική πορεία από τον ∆εκέµβριο του2009 και µετά. Αντίθετα, η µεταβολή του δείκτη εγχώ-ριας αγοράς παραµένει αρνητική από τον Οκτώβριοτου 2008, µε εξαίρεση τον ∆εκέµβριο του 2009 και τονΜάρτιο, Αύγουστο και Οκτώβριο του 2010.

Ιδιαίτερα σηµαντικός για τις µελλοντικές εξελίξεις είναιο δείκτης νέων παραγγελιών στη βιοµηχανία4, καθώςκαι οι επιµέρους δείκτες νέων παραγγελιών στη βιοµη-χανία εγχώριας και εξωτερικής αγοράς. Το ∆ιάγραµµα2.2.3 παρουσιάζει την πορεία των τριών αυτών δεικτών.Παρατηρούµε ότι η οικονοµική κρίση γίνεται εµφανήςαπό τον Αύγουστο του 2008, οπότε και οι µεταβολέςκαι των τριών δεικτών παίρνουν αρνητικό πρόσηµο. Απότον Ιανουάριο του 2010 υπάρχει µία σηµαντική βελ-τίωση, καθώς η µεταβολή του γενικού δείκτη παίρνειθετικό πρόσηµο, µε εξαίρεση τους µήνες Φεβρουάριο,Ιούλιο και Σεπτέµβριο, ενώ η µεταβολή του δείκτη εξω-τερικής αγοράς έχει θετικό πρόσηµο από τον ∆εκέµ-

βριο του 2009 και µετά. Αντίθετα, η µεταβολή του δεί-κτη εγχώριας αγοράς εξακολουθεί να έχει αρνητικόπρόσηµο, µε εξαίρεση τον Μάρτιο του 2010. Παρατη-ρούµε λοιπόν ότι η βελτίωση του γενικού δείκτη οφεί-λεται κατά κύριο λόγο στη βελτίωση της οικονοµικήςκατάστασης των υπόλοιπων χωρών και κατ’ επέκτασητων εξαγωγών, ενώ η εγχώρια κατανάλωση ακολουθείπτωτική πορεία.

Εξαιρετικά σηµαντικοί για την πορεία της οικονοµίαςείναι οι δείκτες που αφορούν τις υπηρεσίες. Τα ∆ια-γράµµατα 2.2.3α, 2.2.3β, 2.2.3γ και 2.2.3δ παρουσιά-ζουν την πορεία των δεικτών που αφορούν τις υπη -ρεσίες και ο Πίνακας 2.2.3 επεξηγεί τους κωδικούς τωνδεικτών.

Παρατηρούµε ότι ο δείκτης που αφορά τις υπηρεσίεςταχυδροµικών και ταχυ-µεταφορικών δραστηριοτήτωναρχίζει να µειώνεται από το δεύτερο τρίµηνο του 2009και διατηρεί πτωτική πορεία. Ακόµα πιο έντονες είναι οιαρνητικές επιπτώσεις στον τοµέα των εκδοτικών δρα-στηριοτήτων, ο δείκτης των οποίων αρχίζει να µειώνεταιαπό το δεύτερο τρίµηνο του 2008 και επίσης διατηρείπτωτική πορεία. Οι επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσηςείναι λιγότερο εµφανείς στους τοµείς των δραστηριο-τήτων που είναι σχετικές µε την παροχή προστασίαςκαι τη διενέργεια έρευνας καθώς και στις δραστηριό-τητες καθαρισµού οι µεταβολές των οποίων διατηρούνθετικό πρόσηµο, µε εξαίρεση τις τελευταίες οι οποίεςπαρουσιάζουν αρνητικό πρόσηµο µόνο για το τέταρτοτρίµηνο του 2009 και το τρίτο τρίµηνο του 2010.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.2Ποσοστιαίες µεταβολές στους δείκτες κύκλου εργασιών στη βιοµηχανία ως προς τον αντίστοιχοµήνα του προηγούµενου έτους

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.3Ποσοστιαίες µεταβολές δεικτών νέων παραγγελιών

4. Ο γενικός δείκτης νέων παραγγελιών περιλαµβάνει µόνο τον κλάδο της µεταποίησης.


Εµφανείς είναι οι επιπτώσεις της οικονοµικής δυσπρα-

γίας και στις υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών, ο δείκτης των

οποίων µειώνεται (σε σχέση µε το αντίστοιχο τρίµηνο

του προηγούµενου έτους) από το δεύτερο τρίµηνο του

2008 και εξακολουθεί να µειώνεται. Αντίστοιχη πορεία

ακολουθεί και ο δείκτης υπηρεσιών πληροφορικής, ο

οποίος παρουσιάζει πτωτική πορεία από το πρώτο τρί-

µηνο του 2009 και εξακολουθεί να µειώνεται, µε εξαί-

ρεση το τρίτο τρίµηνο του 2009. Ο δείκτης δραστηριο-

τήτων επεξεργασίας δεδοµένων και παροχής πληροφό-

ρησης διατηρεί θετική πορεία µέχρι και το δεύτερο

τρίµηνο του 2009. Το τρίτο και τέταρτο τρίµηνο του

2009 παρουσιάζεται µία µικρή µείωση σε σχέση µε τα

αντίστοιχα τρίµηνα του 2008, ενώ το δεύτερο και τρίτο

τρίµηνο του 2010 παρουσιάζει σηµαντική πτώση σε

σχέση µε τα αντίστοιχα τρίµηνα του 2009.


ΠΙΝΑΚΑΣ 2.2.3 Κωδικοί και ερµηνεία των δεικτών που αφορούν τις υπηρεσίες

Κωδικός Ερµηνεία

53 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες ταχυδροµικών και ταχυ-µεταφορικών δραστηριοτήτων

58 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες εκδοτικών δραστηριοτήτων

61 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες τηλεπικοινωνιών

62 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες πληροφορικής

63 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων επεξεργασίας δεδοµένων και δραστηριοτήτων παροχής πληροφόρησης

69 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες νοµικών και λογιστικών δραστηριοτήτων

70.2 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων παροχής συµβουλών διαχείρισης

71 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων αρχιτεκτόνων και µηχανικών και συναφών δραστηριοτήτων παροχής τεχνικών συµβουλών

73 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες διαφήµισης, έρευνας αγοράς και δηµοσκοπήσεων κοινής γνώµης

74 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες άλλων επαγγελµατικών, επιστηµονικών και τεχνικών δραστηριοτήτων

78 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων σχετικών µε την απασχόληση

80 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων σχετικών µε την παροχή προστασίας και τη διενέρ-γεια έρευνας

81.2 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων καθαρισµού

82 ∆είκτης κύκλου εργασιών στις υπηρεσίες διοικητικών δραστηριοτήτων γραφείου και στις υπηρεσίες δραστηριοτήτων υποστήριξης προς τις επιχειρήσεις

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.4αΠοσοστιαίες µεταβολές των δεικτών του τοµέατων υπηρεσιών ως προς το αντίστοιχο τρίµηνοτου προηγούµενου έτους

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.4βΠοσοστιαίες µεταβολές των δεικτών του τοµέα των υπηρεσιών ως προς το αντίστοιχο τρίµηνο του προηγούµενου έτους


Έντονες αυξοµειώσεις παρουσιάζουν και οι επόµενοι

τρεις δείκτες οι µεταβολές των οποίων παρουσιάζονται

στο ∆ιάγραµµα 2.2.4γ. Ο δείκτης των νοµικών και λογι-

στικών δραστηριοτήτων µειώνεται σηµαντικά το δεύ-

τερο και τρίτο τρίµηνο του 2009, ενώ µικρές µειώσεις

παρατηρούνται το τέταρτο τρίµηνο του 2008 και του

2009. Επίσης µείωση της τάξεως του 5,6% παρουσιά-

ζεται τον τρίτο τρίµηνο του 2010 σε σχέση µε το αντί-

στοιχο τρίµηνο του 2009. Η µεταβολή του δείκτη που

αφορά την παροχή συµβουλών διαχείρισης παίρνει αρ-

νητικό πρόσηµο από το πρώτο τρίµηνο του 2009, µε

εξαίρεση το δεύτερο τρίµηνο του 2009 και το τρίτο τρί-

µηνο του 2010. Αντίστοιχη πορεία ακολουθεί και η µε-

ταβολή του δείκτη δραστηριοτήτων αρχιτεκτόνων και

µηχανικών, η οποία παίρνει αρνητικό πρόσηµο από το

δεύτερο τρίµηνο του 2009 και διατηρεί την αρνητική

της πορεία.

Οι µεταβολές των δεικτών που αφορούν τις υπηρεσίες

διαφήµισης, έρευνας αγοράς και δηµοσκοπήσεων και τις

υπηρεσίες άλλων επαγγελµατικών, επιστηµονικών και τε-

χνικών δραστηριοτήτων παίρνουν αρνητικό πρόσηµο από

το τέταρτο τρίµηνο του 2008 και διατηρούν την αρνητική

τους πορεία. Ο δείκτης δραστηριοτήτων σχετικών µε την

απασχόληση αρχίζει να µειώνεται από το πρώτο τρίµηνο

του 2009 και διατηρεί την πτωτική του πορεία, µε εξαίρε -

ση το πρώτο τρίµηνο του 2010, οπότε και µένει σταθερός

σε σχέση µε το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009. Ο δείκτης

που αφορά τις υπηρεσίες διοικητικών δραστηριοτήτων

γραφείου και τις υπηρεσίες υποστήριξης προς τις επιχει-

ρήσεις παρουσιάζει αυξοµειώσεις σε όλη τη διάρκεια της

πενταετίας. Η πιο σηµαντική µείωση παρατηρείται το

πρώτο τρίµηνο του 2009, ενώ τα επόµενα δύο τρίµη να

παρατηρούνται µεγάλες αυξήσεις σε σχέση µε τα αντί-

στοι χα τρίµηνα του 2008. Τέλος, από το τελευταίο τρί-

µηνο του 2009 και µετά παρατηρούνται συνεχείς µειώσεις.

2.2.3 Κλαδική διάρθρωση της τραπεζικήςχρηµατοδότησης της ελληνικής οικονοµίας

Νικόλαος Γεωργικόπουλος

Πριν από την εξάπλωση της χρηµατοπιστωτικής κρίσης

στην Ευρώπη, οι ελληνικές τράπεζες διαδραµάτισαν

σηµαντικό ρόλο στην αύξηση της οικονοµικής δραστη-

ριότητας, υποστηρίζοντας τους σηµαντικότερους κλά-

δους της ελληνικής οικονοµίας µέσω της ταχείας

πιστωτικής επέκτασης. Ωστόσο, το τελευταίο χρονικό

διάστηµα οι ελληνικές επιχειρήσεις δυσκολεύονται να

αντλήσουν την απαραίτητη ρευστότητα για να µπορέ-

σουν να αντιµετωπίσουν τις αυξηµένες υποχρεώσεις

τους λόγω της βαθιάς ύφεσης που έχει πλήξει την οι-

κονοµία. Τη διετία 2007-2008 καταγράφηκε πιστωτική

επέκταση στα επίπεδα του 19% σε ετήσια βάση. Η ει-

κόνα αυτή άρχισε να αντιστρέφεται από το 2009 όπου

η σηµαντική επιβράδυνση στη χρηµατοδότηση των επι-

χειρήσεων αλλά και νοικοκυριών έγινε πλέον εµφανής

λόγω της χρηµατοπιστωτικής κρίσης και του δυσµε-

νούς µακροοικονοµικού περιβάλλοντος. Λόγω των γε-

γονότων αυτών παρατηρήθηκε αύξηση των επισφαλειών

κατά τη διάρκεια του 2008, η οποία όµως συνεχίστηκε


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.4γΠοσοστιαίες µεταβολές των δεικτών του τοµέα των υπηρεσιών ως προς το αντίστοιχο τρίµηνο του προηγούµενου έτους

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.4δΠοσοστιαίες µεταβολές των δεικτών του τοµέα των υπηρεσιών ως προς το αντίστοιχο τρίµηνο του προηγούµενου έτους


και εντάθηκε το 2009 και το 2010 εξαιτίας της συνεχι-ζόµενης επιδείνωσης στο µακροοικονοµικό περιβάλλοναλλά και της εφαρµογής των αυστηρών µέτρων δηµο-σιονοµικής προσαρµογής. Εκτιµάται ότι η αύξηση τωνεπισφαλειών θα συνεχιστεί και θα κορυφωθεί σε επί-πεδα ανώτερα του 13% µετά το τέλος του 2011.

Η διαχρονική χρηµατοδότηση (από ∆εκέµβριο 2006έως Οκτώβριο 2010)5 των έξι σηµαντικότερων κλάδωντης ελληνικής οικονοµίας, ύστερα από τις στατιστικέςπροσαρµογές για λόγους συγκρισιµότητας, εµφανίζε-ται στο ∆ιάγραµµα 2.2.5.

Από το παραπάνω διάγραµµα επιβεβαιώνεται η ανα-κοπή της ταχείας πιστωτικής επέκτασης από τις αρχέςτου 2009. Παρά το γεγονός αυτό, οι τράπεζες δεν είχανµειώσει τα υπόλοιπα των χορηγήσεών τους προς τιςεπιχειρήσεις παρά µόνο το 3ο τρίµηνο του 2010 όπουπαρατηρήθηκε αποµόχλευση (deleveraging). Έτσι, ορυθµός πιστωτικής επέκτασης σε επιχειρήσεις παρου-σίασε µεν σηµαντική επιβράδυνση, διατηρήθηκε όµωςσε θετικό πρόσηµο και διαµορφώθηκε στο 1,9% την πε-ρίοδο από Οκτώβριο 2009 - Οκτώβριο 2010. Σε ό,τιαφορά τους επιµέρους κλάδους της ελληνικής οικονο-µίας (το ίδιο χρονικό διάστηµα), θετικό πρόσηµο διατή-

ρησαν ο τουρισµός (+4,4%), η ναυτιλία (+6,3%), οι κα-τασκευές (+4,7%), ενώ µείωση στο υπόλοιπο των χο-ρηγήσεων παρατηρήθηκε στη γεωργία (-3,4%), στηβιοµηχανία (-1,4%) και στο εµπόριο (-3,9%). Επιπλέον,από την ανά τρίµηνο ανάλυση παρατηρήθηκε µείωσητων υπολοίπων χρηµατοδότησης το 3ο τρίµηνο του2010 (-1,2%). Η µείωση αυτή οφείλεται κυρίως στουςκλάδους της βιοµηχανίας (-3%), της ναυτιλίας (-3,4%)του εµπορίου (-2,1%) και σε µικρότερο βαθµό του του-ρισµού (-1,6%), της γεωργίας (-1,2%) των υπολοίπωνκλάδων, ενώ η µικρή αύξηση στον κατασκευαστικόκλάδο (+0,5%) δεν µπόρεσε να αντισταθµίσει την εξέ-λιξη αυτή.

Με βάση τα διαθέσιµα στοιχεία του Οκτωβρίου 2010,από το σύνολο των έξι κλάδων που εξετάζονται, η µε-γαλύτερη χρηµατοδότηση διοχετεύεται στο εµπόριοπου έχει το 23,8% της συνολικής χρηµατοδότησηςπρος όλους τους κλάδους και ακολουθεί η βιοµηχανίαµε 17,4% της συνολικής χρηµατοδότησης. Σηµαντικήχρηµατοδότηση παρέχεται επίσης στους κλάδους τωνκατασκευών µε 8,7% και της ναυτιλίας µε 7,7% ενώ σεό, τι αφορά τον τουρισµό (5,5%) και τη γεωργία (2,9%)παρέχεται µικρότερη χρηµατοδότηση. Τα µερίδια αυτάτης χρηµατοδότησης ανά κλάδο διατηρούνται διαχρο-νικά στα ίδια επίπεδα κατά την περίοδο Οκτώβριος2009 - Οκτώβριος 2010 στους περισσότερους κλάδους.Ωστόσο, υπάρχει µια ελαφρά µείωση στο µερίδιο αγο-ράς του εµπορίου ως προς τη συνολική χρηµατοδό-τηση των κλάδων, ενώ διαπιστώνεται µια ελαφρά ανά -καµψη στο µερίδιο αγοράς της ναυτιλίας.

Σε ό,τι αφορά τη χρηµατοδότηση της ελληνικής οικο-νοµίας ως προς το Ακαθάριστο Εγχώριο ΠροFόν (ΑΕΠ)6

µε βάση την ανάλυση των τριµηνιαίων στοιχείων, προ-κύπτει ότι το ποσοστό αυτό έχει αυξηθεί από το 57%το Σεπτέµβριο του 2009 στο 58,9% το Σεπτέµβριο του2010, γεγονός που δείχνει µια µικρή αύξηση της χρη-µατοδότησης, αν και το ΑΕΠ µειώθηκε το ίδιο χρονικόδιάστηµα. Συγκριτικά όµως µε το 3ο τρίµηνο του 2010,παρατηρήθηκε µείωση του κλάσµατος αυτού (το 2οτρίµηνο 2010 ήταν 59,1%) δεδοµένου ότι η µείωση τηςχρηµατοδότησης που παρατηρήθηκε το 3ο τρίµηνο του2010 ήταν µεγαλύτερη από την αντίστοιχη µείωση τουΑΕΠ. Η µείωση αυτή το 3ο τρίµηνο του 2010 αντικατο-


5. Από τον Ιούνιο του 2010 τα δάνεια προς τους ελεύθερους επαγγελµατίες, τους αγρότες και τις ατοµικές επιχειρήσεις δεν περιλαµβά-

νονται στα δάνεια προς τις επιχειρήσεις, αλλά ως ξεχωριστή υποκατηγορία δανείων. Ωστόσο για λόγους συγκρισιµότητας της χρονοσει-

ράς που αντλεί στοιχεία από το ∆εκέµβριο του 2006, έγινε προσαρµογή των νεότερων στοιχείων µε επιµερισµό των ποσών των δανείων

που προορίζονται για τις κατηγορίες που έχουν διαχωριστεί στα δάνεια προς επιχειρήσεις ανά κλάδο, έτσι ώστε να περιλαµβάνονται και

οι κατηγορίες των ελεύθερων επαγγελµατιών, αγροτών και ατοµικών επιχειρήσεων στα δάνεια προς τις επιχειρήσεις.

6. Το ΑΕΠ είναι διαθέσιµο µόνο σε τριµηνιαία και όχι σε µηνιαία βάση. Ωστόσο, για τον υπολογισµό του κλάσµατος χρηµατοδότηση ως

προς ΑΕΠ έγινε ετησιοποίηση του ΑΕΠ µε βάση τις µεταβολές σε ετήσια βάση των τριµηνιαίων στοιχείων αλλά και το ετήσιο ΑΕΠ στο

τέλος κάθε έτους.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.5Εγχώρια χρηµατοδότηση των έξι σηµαντικότερωνκλάδων της ελληνικής οικονοµίας (µηνιαία υπόλοιπα σε εκατοµµύρια €)

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος.


πτρίζεται σε κάθε ένα από τους κλάδους της οικονο-

µίας υπό εξέταση, όπως στη βιοµηχανία (το Σεπτέµβριο

2010 ήταν 10,2% ενώ τον Ιούνιο 2010 ήταν 10,4%), στο

εµπόριο (το Σεπτέµβριο 2010 ήταν 14,1% ενώ τον Ιού-

νιο 2010 ήταν 14,3%) στη ναυτιλία (το Σεπτέµβριο 2010

ήταν 4,9% ενώ τον Ιούνιο 2010 ήταν 5%), εκτός από τον

κατασκευαστικό κλάδο όπου παρατηρείται ελαφρά αύ-

ξηση (το Σεπτέµβριο 2010 ήταν 5,0% ενώ τον Ιούνιο

2010 ήταν 4,9%). Επιπλέον, αµετάβλητος παρέµεινε ο

παραπάνω δείκτης στο 3ο τρίµηνο του 2010 σε ό,τι

αφορά τη γεωργία (1,7%) και τον τουρισµό (3,3%).

Από την παραπάνω ανάλυση προκύπτει ότι οι κλάδοιτου εµπορίου και της βιοµηχανίας έχουν χάσει έναµικρό µερίδιο χρηµατοδότησης σε σχέση µε τους άλ-λους κλάδους. Ειδικότερα όµως στον κλάδο του εµπο-ρίου η εξέλιξη αυτή έχει µεγαλύτερη σηµασία εάνσυνυπολογιστεί το γεγονός ότι ο ρυθµός αύξησης τηςχρηµατοδότησης στον συγκεκριµένο κλάδο ήταν συγ-κριτικά µεγαλύτερος πριν από την κρίση (περίοδος2007-2008).

Προτάσεις για τη χρηµατοδότηση των κλάδων της ελληνικής οικονοµίας

Η αναγκαιότητα για τη στήριξη των ελληνικών επιχει-ρήσεων από τις τράπεζες είναι επιβεβληµένη λόγω καιτης οικονοµικής ύφεσης. Ωστόσο, οι πηγές χρηµατο-δότησης για τους ελληνικούς τραπεζικούς οµίλουςείναι περιορισµένες και γι’ αυτό το λόγο οι τράπεζεςοφείλουν να τις αξιοποιούν στο έπακρο, έτσι ώστε ναδιοχετεύονται κεφάλαια στην ελληνική οικονοµία.

Συγκεκριµένα, η άντληση φθηνής ρευστότητας από τοπρόγραµµα της ΕΚΤ ενδείκνυται να συνεχιστεί καθ’ όλητη διάρκεια του 2011, εφόσον υπάρχει αυτή η συγκε-κριµένη δυνατότητα από την ΕΚΤ. Πρέπει να επισηµαν-θεί ότι οι τράπεζες αξιοποίησαν το συγκεκριµένο πρό-γραµµα κατά τη διάρκεια του 2010, δοθέντος ότι ήθε-λαν να συνεχίσουν να χρηµατοδοτούν τα υφιστάµεναανοίγµατά τους καθότι δεν υπήρχαν εναλλακτικές πη -γές χρηµατοδότησης. ∆εδοµένου ότι δεν γίνεται «κα-τάχρηση» του συγκεκριµένου µέτρου από τις τράπεζες,θα πρέπει να συνεχίσουν να το αξιοποιούν για τη διευ-κόλυνσή τους µε σκοπό την αύξηση της χρηµατοδότη-σης των επιχειρηµατικών κλάδων.

Επίσης, κρίνεται απαραίτητη στη συγκεκριµένη χρονι-κή περίοδο η αξιοποίηση διαφόρων κρατικών προγραµ-µάτων τα οποία µπορούν να διευκολύνουν τη χρηµα-τοδότηση µικροµεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ). Προςαυ τή την κατεύθυνση, πολύ σηµαντική θεωρείται η σύ-σταση του Εθνικού Ταµείου Επιχειρηµατικότητας καιΑνάπτυξης (ΕΤΕΑΝ). Το ΕΤΕΑΝ είναι ένας νέος φορέας(µε τη µορφή Ανώνυµης Εταιρείας) που έχει ως σκοπότην ευκολότερη πρόσβαση των Μικρών και Μικροµε-σαίων Επιχειρήσεων (ΜΜΕ) στον τραπεζικό δανεισµόµε χαµηλότερο κόστος, συγκριτικά µε το υφιστάµενοκόστος δανειοδότησης που προσφέρεται από τις ελλη-νικές εµπορικές τράπεζες προς τις συγκεκριµένες επι-χειρήσεις. Το νέο αυτό ταµείο θα υποκαταστήσει και θαενσωµατώσει στους κόλπους του το υφιστάµενο ΤαµείοΕγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Επιχειρήσεων(ΤΕΜΠΜΕ). Το ΕΤΕΑΝ σκοπεύει να υποστηρίξει µια σει -ρά σύγχρονων (καινοτόµων) χρηµατοοικονοµικών/χρη-µατοδοτικών εργαλείων που εφαρµόζονται στη διεθνή


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.6Εγχώρια χρηµατοδότηση των έξι σηµαντικότερωνκλάδων της ελληνικής οικονοµίας (ως ποσοστό της συνολικής χρηµατοδότησης του συνόλου των κλάδων της οικονοµίας)


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.2.7Εγχώρια χρηµατοδότηση των έξι σηµαντικότερωνκλάδων της ελληνικής οικονοµίας (ως ποσοστό του ΑΕΠ)



τραπεζική (π.χ. Ανακυκλούµενα ∆άνεια, Υβριδική Χρη-µατοδότηση, Χρηµατοδότηση Αρχικών Σταδίων Επιχει-ρήσεων, Χρηµατοδότηση Επιχειρηµατικών Αγγέλων κλπ.),καθώς και διάφορα άλλα χρηµατοοικονοµικά/χρηµατο-δοτικά προFόντα (π.χ. προFόντα εγγυήσεων, αντεγγυή-σεων, συνεπενδύσεων, συµµετοχών κλπ.), ενώ παράλ-ληλα θα παρέχει την αναγκαία και άµεση υποστήριξη(ενηµερωτική και συµβουλευτική) στις επιχειρήσεις. Κα-θότι το ΕΤΕΑΝ παρέχει εγγυήσεις, οι τράπεζες θα πρέ-πει να χρησιµοποιήσουν τις δυνατότητες που προ σφέ-ρει για την ευχερέστερη πρόσβαση σε πληθώρα µορ-φών χρηµατοδότησης και τη µεγαλύτερη αξιοποίησητων µέσων χρηµατοοικονοµικής τεχνικής, µε σκοπό τηναύξηση των πιστώσεων των τραπεζών στις ΜΜΕ πουαποτελούν τη ραχοκοκαλιά της ελληνικής οικονοµίας.

Επιπροσθέτως, είναι σηµαντικό οι ελληνικές τράπεζεςνα βρίσκονται σε ετοιµότητα για τη γρήγορη επάνοδοστις διατραπεζικές αγορές. Υπάρχουν ενδείξεις ότι υπάρ-χει κάποια κινητικότητα στις αγορές αυτές, δεδοµένουότι το τελευταίο χρονικό διάστηµα ανανεώνονται τίτλοιπου είχαν λήξει και τους οποίους είχαν ήδη εκδώσει οιτράπεζες. Παρά το γεγονός ότι οι διατραπεζικές αγο-ρές δεν προσφέρουν ακόµη την επαρκή πηγή χρηµα-τοδότησης, οι τράπεζες πρέπει να δηλώνουν το «παρών»στις αγορές αυτές ακόµη κι αν γίνονται περιορισµένεςπράξεις. Αυτό θα τις διευκολύνει στη γρήγορη επάνοδο

στις συγκεκριµένες αγορές όταν οι συνθήκες οµαλο-ποιηθούν.

Σε περιόδους οικονοµικής ύφεσης, και δεδοµένου ότιοι πιστωτικοί κίνδυνοι αυξάνονται, οι τράπεζες θα πρέ-πει να βρουν την κατάλληλη ισορροπία ανάµεσα στηδιαχείριση των αυξηµένων κινδύνων αλλά και στην ικα-νοποίηση των νέων χρηµατοδοτικών αναγκών των ελ-ληνικών επιχειρήσεων. Για το λόγο αυτό οι ελληνικέςτράπεζες ενδείκνυται να αξιολογούν επαρκώς τους κιν-δύνους που εµπεριέχονται στις νέες αιτήσεις δανείωντων πελατών τους, αλλά µε τέτοιο τρόπο που να µην δη-µιουργούν ασφυκτικές πιέσεις στις αγορές. Θα πρέπειεπίσης να τιµολογούν ορθά τον κίνδυνο αυτό και να µηναπαιτούν υψηλά επιτόκια στην περίπτωση χρηµατοδό-τησης καινοτόµων προFόντων και υπηρεσιών για τιςοποίες προβλέπεται ότι θα υπάρχει άµεση ζήτηση στοµέλλον, αλλά να απαιτούν υψηλότερο επιτόκιο µόνοστις περιπτώσεις εκείνες όπου ο βαθµός επικινδυνότη-τας του δανειολήπτη είναι υψηλός σύµφωνα και µε τηνεφαρµογή των αυστηρότερων µοντέλων πιστοληπτικήςαξιολόγησης. Ακόµη θα µπορούσαν να τροποποιήσουντους όρους συµβάσεων κάποιων παλαιότερων δανείων,έτσι ώστε να ανακουφιστούν οι δανειολήπτες πελάτεςτους από την οικονοµική ύφεση που περιορίζει δρα-στικά τα εισοδήµατά τους και, ταυτόχρονα, να µην χα-ρακτηριστούν και τα ίδια ως επισφάλειες.



2.3. Εξελίξεις στα δηµόσια οικονοµικά

2.3.1. Η δηµοσιονοµική προσαρµογή το 2010 και ο προπολογισµός του 2011

Αθανάσιος Θ. Μπαλφούσιας

Αναθεώρηση των δηµοσιονοµικών στοιχείων

Κατά την πρόσφατη ανακοίνωση των δηµοσιονοµικών

στοιχείων από την Eurostat (Νοέµβριος 2010) αναθεω-

ρήθηκε το ύψος του ελλείµµατος και του χρέους της

Γενικής Κυβέρνησης, κυρίως εξαιτίας του γεγονότος

ότι ενσωµατώθηκαν σε αυτήν νέοι φορείς και οργανι-

σµοί. Η αναθεώρηση αυτή αποκάλυψε ότι η πορεία του

ελλείµµατος και του χρέους της Γενικής Κυβέρνησης

για την περίοδο µετά το 2005 ήταν ακόµη πιο δυσµενής

από εκείνη που έδειχναν τα στοιχεία της αµέσως προ-

ηγούµενης ανακοίνωσης (∆ιάγραµµα 2.3.1) και εποµέ-

νως κατέδειξε ότι το πραγµατικό µέγεθος του δηµοσιο-

νοµικού προβλήµατος της χώρας είναι ακόµη πιο σο-

βαρό. Πρέπει εντούτοις να σηµειωθεί ότι µε την ανα-

θεώρηση αυτή ήρθησαν όλες οι επιφυλάξεις για τα

δηµοσιονοµικά δεδοµένα της Ελλάδας και έκλεισε ο κύ-

κλος αµφισβήτησης για την ποιότητα των ελληνικώνστατιστικών δεδοµένων.

Όσον αφορά ειδικότερα το έλλειµµα του 2009 η τελευ-ταία είναι η πέµπτη αναθεώρηση προς τα πάνω, µετάαπό την κατάθεση του Προ;πολογισµού του 2009 στηΒουλή, γεγονός που δεν έχει ιστορικό προηγούµενοστη χώρα µας καθ' όλη τη µεταπολεµική περίοδο.

Το έλλειµµα του 2009 κατέληξε τελικά να είναι 15,4%του ΑΕΠ, οκταπλάσιο σχεδόν από το έλλειµµα (2% τουΑΕΠ) που προέβλεπε αρχικά ο Προ;πολογισµός (∆ιά-γραµµα 2.3.2). Το έλλειµµα του 2009 αναθεωρήθηκεστο 15,4% και το χρέος στο 126,8% του ΑΕΠ.

Αναλυτικότερα, σε σχέση µε την προηγούµενη ανακοί-νωση, το έλλειµµα του 2009 διαµορφώθηκε στο 15,4%του ΑΕΠ από το 13,6%, δηλαδή αυξήθηκε κατά 1,8 πο-σοστιαίες µονάδες του ΑΕΠ. Η αύξηση αυτή οφείλεται:

• στην ένταξη στη Γενική Κυβέρνηση ∆ΕΚΟ και οργα-νισµών (κατά 0,8% ΑΕΠ),

• στην επανεκτίµηση των λογαριασµών των ΟΤΑ, ΟΚΑ,ΝΠ∆∆ (κατά 0,8% ΑΕΠ), και

• στη µείωση του ΑΕΠ του 2009 και λοιπά (κατά 0,2%ΑΕΠ).

Το δηµόσιο χρέος του 2009 αναθεωρήθηκε από 116,3%του ΑΕΠ στο 126,8%, δηλαδή µια αύξηση κατά 10,5 πο-σοστιαίες µονάδες του ΑΕΠ. Η αύξηση αυτή οφείλεται:

• στην ένταξη στη Γενική Κυβέρνηση ∆ΕΚΟ και οργα-νισµών (κατά 7,7% ΑΕΠ),

• σε “off-market swaps” (κατά 2,3% ΑΕΠ), και• στη µείωση του ΑΕΠ του 2009 και λοιπά (κατά 0,5%

ΑΕΠ).

Τέλος, η ένταξη στη Γενική Κυβέρνηση ∆ΕΚΟ και ορ-γανισµών, η επανεκτίµηση των λογαριασµών των ΟΤΑ,ΟΚΑ, ΝΠ∆∆ και η µείωση του ΑΕΠ, οδήγησαν επίσηςσε αναθεώρηση των εκτιµήσεων για τα δηµοσιονοµικάστοιχεία του 2010 κατά 1,6 ποσοστιαίες µονάδες τουΑΕΠ, από το 7,8% του ΑΕΠ στο 9,4%.


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.1Αναθεώρηση στοιχείων Γενικής Κυβέρνησης

Έλλειµµα Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ)

Χρέος Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.2Αναθεωρήσεις του ελλείµµατος του 2009 (% ΑΕΠ)

EDP: ∆ιαδικασία υπερβολικού ελλείµµατος.

2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 38


∆ηµοσιονοµική προσαρµογή το 2010

Στο πλαίσιο της προσπάθειας της χώρας να αντιµετω-

πίσει τη δηµοσιονοµική και τη γενικότερη οικονοµική

κρίση µετά το 2009, έχει σχεδιασθεί ένα φιλόδοξο µε-

σοπρόθεσµο σχέδιο δηµοσιονοµικής προσαρµογής

αλλά και οικονοµικής ανάπτυξης, που αποτελεί αναπό-

σπαστο µέρος και εγγύηση για τη χρηµατοδότηση της

οικονοµίας από το Μηχανισµό Στήριξης της Ευρωζώ-

νης και του ∆ΝΤ. Όµως η δηµοσιονοµική προσαρµογή

το 2010 έγινε κάτω από µια δυσµενή οικονοµική συγκυ-

ρία µε µείωση του πραγµατικού ΑΕΠ κατά -4,2% και αύ-

ξηση του πληθωρισµού σε 4,6%. Μολονότι η αναθεώ-

ρηση των δηµοσιονοµικών δεδοµένων αύξησε περαι-

τέρω το έλλειµµα του 2009 και επιδείνωσε τα δηµοσιο-

νοµικά µεγέθη του 2010, εντούτοις επιτεύχθηκε µια

δηµοσιονοµική προσαρµογή χωρίς προηγούµενο, µε

µείωση του ελλείµµατος κατά 14 δις € περίπου (από

36,2 δις € το 2009, σε 21,9 δις € το 2010), µεγαλύτερηαπό αυτή για την οποία είχε δεσµευτεί η χώρα µας στοΜηχανισµό Στήριξης και αντιστοιχεί σε 6 ποσοστιαίεςµονάδες του ΑΕΠ. Στην πράξη η δηµοσιονοµική προ-σαρµογή που επιτεύχθηκε µέσα στο 2010 αντιστάθµισεπλήρως την κατακόρυφη αύξηση του ελλείµµατος των6 µονάδων του ΑΕΠ που έγινε το 2009, µε αποτέλεσµατο έλλειµµα του 2010 να επιστρέψει στα επίπεδα του2008, ως ποσοστό του ΑΕΠ.

Ο Πίνακας 2.3.1 δείχνει τα δηµοσιονοµικά µεγέθη του2010 (ΠΟΠ, προ;πολογισθέντα και εκτιµήσεις πραγµα-τοποιηθέντων) καθώς και τις προβλέψεις για το 2011.Στη Γενική Κυβέρνηση, το έλλειµµα µειώθηκε το 2010σε 9,4% του ΑΕΠ, από 15,4% που ήταν το 2009, δηλαδήκατά 6 ποσοστιαίες µονάδες ΑΕΠ. Το πρωτογενές έλ-λειµµα, δηλαδή το συνολικό έλλειµµα χωρίς τους τό-κους, µειώθηκε ακόµα περισσότερο, αφού από 10,1%το 2009, έπεσε σε 3,7% το 2010.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.1 Προσωρινός απολογισµός του 2010 και προπολογισµός του 2011

A. Γενική Κυβέρνηση

α. Ισοζύγιο Κρατικού Προπολογισµού -33,6 -20,5 -22,5 -23,1 -531 -20,9

β. Ισοζύγιο ΟΤΑ, ΟΚΑ, νοσοκοµείων και λοιπών ΝΠ -2,3 2,7 3,0 -851 -3,9 1,5

γ. Χρηµατοδότηση φορέων µε ειδικά οµόλογα -531 -550 -420

δ. Εθνικολογιστικές προσαρµογές 375 -350 595 2,0 1,4 3,0

ε. Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης -36,1 -18,7 -22,2 -21,9 276 -16,8

% ΑΕΠ -15,4% -8,1% -9,1% -9,4% -7,4%

στ. Εκτιµώµενο πρωτογενές αποτέλεσµα Γεν. Κυβέρνησης -23,8 -5,7 -9,2 -8,6 586 -813

% ΑΕΠ -10,1% -2,5% -3,7% -3,7% -0,4%

B. Κρατικός Προπολογισµός 2011

Ι. Έσοδα (1+2) 50,6 58,4 57,5 54,3 -3,2 59,5

1. Καθαρά έσοδα Τακτικού Προ;πολογισµού 48,5 55,1 53,7 51,4 -2,2 55,6

2. Έσοδα Π∆Ε 2,0 3,2 3,9 2,9 -968 3,9

ΙΙ. ∆απάνες (1+2) 84,2 78,9 80,0 77,3 -2,7 80,3

1. ∆απάνες Τακτικού Προ;πολογισµού 74,6 69,7 69,8 68,9 -903 71,8

στ. Τόκοι 12,3 13,0 12,9 13,2 310 15,9

2. Π∆Ε 9,6 9,2 10,3 8,5 -1,8 8,5

ΙΙΙ. Ισοζύγιο Κρατικού Προπολογισµού (Ι-ΙΙ) -33,6 -20,5 -22,5 -23,1 -531 -20,8

% ΑΕΠ -14,3% -8,9% -9,2% -9,9% -9,1%

ΙΙΙα. Πρωτογενές αποτέλεσµα (ΙΙΙ –ΙΙ1στ) -21,3 -7,4 -9,6 -9,8 -221 -4,9

% ΑΕΠ -9,1% -3,2% -3,9% -4,2% -2,2%

ΑΕΠ 235,0 231,8 244,2 231,8 228,4

Πραγµατο-ποιηθέντα

α

ΠρόγραµµαΟικονοµικής

Πολιτικής

β

Προπολο-γισθέντα

γ

Εκτιµήσειςπραγµατο-ποιήσεων

δ

Αποκλίσειςαπό προπο-λογισθέντα

ε=δ-γ

Προβλέψεις

ζ

2009 2010 2011

2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 39

Σε επίπεδο Κρατικού Προ;πολογισµού, το έλλειµµαµειώθηκε από 14,3% του ΑΕΠ το 2010 σε 9,9% το 2009,ενώ το πρωτογενές έλλειµµα από 9,1% έπεσε σε 4,2%του ΑΕΠ, αντίστοιχα. Η βελτίωση του δηµοσιονοµικούισοζυγίου οφείλεται κυρίως στις περικοπές των δαπα-νών, οι οποίες µειώθηκαν κατά 6 δις € περίπου, και δευ-τερευόντως στην αύξηση των εσόδων, που αυξήθηκανκατά 5 δις € περίπου. Παρ' όλα αυτά όµως, η αύξησητων φορολογικών συντελεστών σε όλους σχεδόν τουςµεγάλους φόρους ήταν πολύ µεγαλύτερη από αυτήπου υποδηλώνουν οι αντίστοιχες εισπράξεις. Αυτόοφείλεται σε δύο κυρίως λόγους. Πρώτον, στη µείωσητου πραγµατικού ΑΕΠ κατά 4,2% το 2010, που είναι ηµεγαλύτερη που έχει παρατηρηθεί µεταπολεµικά στηνΕλλάδα, και, δεύτερον, στην εκτεταµένη φοροδιαφυγήκαι φοροαποφυγή που παρατηρήθηκε κυρίως στα ει-σοδήµατα και την κατανάλωση λόγω της αναποτελε-σµατικότητας του ελεγκτικού µηχανισµού καθώς καιτου µηχανισµού συλλογής δηµοσίων εσόδων. Αυτό φαί-νεται καθαρά από τη µεγάλη µείωση των εσόδων πουπραγµατοποιήθηκαν το 2010 (54,3 δις €) σε σχέση µετα προ;πολογισθέντα (57,6 δις €). Και αυτό, παρά τιςπολλαπλές αυξήσεις των φορολογικών συντελεστώνκαι των έκτακτων εισφορών και επιβαρύνσεων που έγι-ναν το 2010, χωρίς να έχουν προγραµµατισθεί, δηλαδήχωρίς να περιλαµβάνονται στον Προ;πολογισµό. Η µεί-ωση των εσόδων σε σχέση µε τα προ;πολογισθέντακατά 3,2 δις € αντισταθµίστηκε σε µεγάλο βαθµό απόµη-προγραµµατισµένες µειώσεις των δαπανών κατά 2,7δις €, από τις οποίες 1,8 δις € οφείλεται σε µείωση τωνδαπανών του Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επενδύσεων,το οποίο είχε αρνητικές επιπτώσεις στην οικονοµικήανάπτυξη (στήλη ε του Πίνακα 2.3.1).

Ο Προ%πολογισµός του 2011

Ο Προ;πολογισµός του 2011 συντάχτηκε στο πλαίσιοενός πολύ φιλόδοξου προγράµµατος δηµοσιονοµικήςπροσαρµογής και διαρθρωτικών αλλαγών. Η επίτευξητων στόχων του είναι δυσκολότερη από ό,τι είχε αρχικάπροβλεφθεί λόγω της αναθεώρησης των δηµοσιονοµι-κών δεδοµένων, αλλά και λόγω της δυσµενούς οικονο-µικής συγκυρίας σε πολλές χώρες της Ευρωζώνης. Γιανα συνεχιστεί η απρόσκοπτη χορήγηση του δανείουπου πήρε η Ελλάδα στο πλαίσιο του Μηχανισµού Στή-ριξης, ο Προ;πολογισµός καλείται να συµβάλει στηναπόλυτη εκπλήρωση των ποσοτικών και διαρθρωτικώνστόχων του Προγράµµατος Οικονοµικής Πολιτικής (ΠΟΠ).

Ο Προ;πολογισµός του 2011 υποστηρίζεται από ριζι-κές τοµές τόσο στο πεδίο της φορολογίας και της ενί-σχυσης των δηµοσίων εσόδων, όσο και στο σκέλος τηςδηµοσιονοµικής διαχείρισης, του ελέγχου και της λο-

γοδοσίας στις δηµόσιες δαπάνες, ενώ επιχειρείται να

εισαχθεί, για πρώτη φορά, µια ολοκληρωµένη δηµοσιο-

νοµική διαχείριση που καλύπτει το σύνολο του δηµό-

σιου τοµέα. Πιο συγκεκριµένα, από το νέο έτος σχεδιά -

ζεται να αρχίσει η γενικευµένη και πλήρης εφαρµογή

της νέας δηµοσιονοµικής διαχείρισης, η οποία µεταξύ

άλλων αποσκοπεί στην ενίσχυση του ρόλου του Κοινο-

βουλίου στον έλεγχο του Προ;πολογισµού, την υιοθέ-

τηση ενός µεσοπρόθεσµου στρατηγικού πλαισίου, το

οποίο θα εγκρίνεται από το Κοινοβούλιο και τη θέσπιση

ενός αποτελεσµατικότερου έλεγχου των δηµοσίων δα-

πανών.

Ειδικότερα, ο Προ;πολογισµός περιλαµβάνει µερικές

σηµαντικές καινοτοµίες στο επίπεδο του σχεδιασµού

και της διαχείρισης όπως: (α) η θεσµοθέτηση αναλυτι-

κής περιγραφής και κατάρτισης των λογαριασµών Γε-

νικής Κυβέρνησης, (β) η εισαγωγή συνολικών ετήσιων

ανώτατων ορίων για τις δαπάνες, (γ) η δηµιουργία απο-

θεµατικού και (δ) ο καθορισµός µέγιστου ύψους δανει-

σµού. Επίσης, προβλέπεται η υποχρέωση για κατάρτιση

συµπληρωµατικού προ;πολογισµού σε περίπτωση υπέρ-

βασης δαπανών πάνω από το προβλεπόµενο αποθεµα-

τικό και εισάγονται διαδικασίες ελέγχου στην ανάληψη

υποχρεώσεων. Τέλος, προβλέπεται η υποχρέωση για

τακτικές αναφορές και δηµοσιοποίηση στοιχείων για

την πορεία εκτέλεσης του Προ;πολογισµού της Γενι-

κής Κυβέρνησης σε µηνιαία, τριµηνιαία, εξαµηνιαία βάση.

Όσον αφορά τα δηµοσιονοµικά µεγέθη για το 2011,

προ;πολογίζεται µείωση του ελλείµµατος της Γενικής

Κυβέρνησης σε 7,4% του ΑΕΠ, από 9,4% που ήταν το

2010, και του πρωτογενούς ελλείµµατος σε 0,4%, από

3,7% του ΑΕΠ το 2010. Το έλλειµµα του Κρατικού Προ-

;πολογισµού προβλέπεται να µειωθεί από 9,9% το 2010

σε 9,1% το 2011, ενώ το πρωτογενές έλλειµµα από

4,2% του ΑΕΠ σε 2,2%, αντίστοιχα. Οι δαπάνες του

Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επενδύσεων προβλέπεται να

παραµείνουν στα ίδια επίπεδα των 8,5 δις €.

Η δηµοσιονοµική προσαρµογή το 2011 θα πραγµατο-

ποιηθεί και πάλι κάτω από µια δυσµενή οικονοµική συ -

γκυρία, καθώς προβλέπεται µείωση του πραγµατικού

ΑΕΠ κατά -3% και αύξηση του πληθωρισµού σε 2,2%.

Επιπλέον, οι αναταράξεις στις διεθνείς αγορές συνεχί-

ζονται και οι προοπτικές ανάπτυξης στις περιφερειακές

οικονοµίες της Ευρωζώνης είναι περιορισµένες.

Με τον Προ;πολογισµό του 2011 η Κυβέρνηση συνεχί-

ζει την προσπάθεια για επίτευξη των µεσοπρόθεσµων

δηµοσιονοµικών στόχων του Προγράµµατος Οικονοµι-

κής Πολιτικής και τη δραστική µείωση του ελλείµµατος,

µε στόχο το 2014 να φτάσει κάτω από το 3% του ΑΕΠ

(∆ιάγραµµα 2.3.3). Οι πορείες των δαπανών και των


2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 40

εσόδων µέχρι το 2014 αναµένεται να συγκλίνουν µε τοντρόπο που εµφανίζεται στο ∆ιάγραµµα 2.3.4, ενώ γιατο πρωτογενές ισοζύγιο προβλέπεται συνεχής βελ-τίωση και αρχίζει να γίνεται πλεονασµατικό από το 2012και µετά (∆ιάγραµµα 2.3.5). Ωστόσο, το δηµόσιο χρέοςως ποσοστό του ΑΕΠ φαίνεται ότι θα συνεχίσει την ανο-δική του πορεία µέχρι το 2013, ενώ το 2014 αναµένεταινα παρουσιάσει µια ελαφρά κάµψη (∆ιάγραµµα 2.3.6).

Το πρόγραµµα δηµοσιονοµικής προσαρµογής πουεφαρµόζεται στη χώρα µας είναι εµπροσθοβαρές καιπεριλαµβάνει δράσεις και στα δύο σκέλη του ισοζυγίουτης Κεντρικής και της Γενικής Κυβέρνησης, που αυξά-νουν τα έσοδα και περιορίζουν τις δαπάνες (∆ιάγραµµα2.3.4).

Όσον αφορά το 2011, η δηµοσιονοµική προσαρµογήµετά την αναθεώρηση ανέρχεται σε 2% του ΑΕΠ (περί-που 5 δις €), δηλαδή από 9,4% σε 7,4% του ΑΕΠ, ενώ ηαρχική πρόβλεψη ήταν για µείωση µόνο κατά 0,5% τουΑΕΠ (περίπου 1,5 δις €), δηλαδή από 8,1% σε 7,6% τουΑΕΠ. Το µέγεθος της δηµοσιονοµικής προσαρµογήςπριν και µετά από την αναθεώρηση κατά τα έτη 2010-2011 εµφανίζεται στο ∆ιάγραµµα 2.3.7.

Για τη µείωση του ελλείµµατος κατά 0,5% του ΑΕΠ (1,5δις €) το 2011 απαιτούνταν µέτρα 9,2 δις €. Η διαφοράµεταξύ δηµοσιονοµικής προσπάθειας και προσαρµο-γής οφείλεται σε αυτόνοµες µεταβολές στα δηµοσιονο-µικά δεδοµένα, ύψους περίπου 9 δις €, όπως είναι η αύ -ξηση των τόκων, η µείωση εισφορών, η αύξηση κοινω-νικών δαπανών, η ύφεση κ.ά. Το µέγεθος της δηµοσιο-νοµικής προσαρµογής που απαιτείται πλέον µετά τηναναθεώρηση είναι µεγαλύτερο, δηλαδή 2% του ΑΕΠ (5δις € περίπου). Οι αποδόσεις των µέτρων που είχανπροβλεφθεί, έχουν επανεκτιµηθεί. Το ∆ιάγραµµα 2.3.8παρουσιάζει συγκριτικά το µέγεθος της δηµοσιονοµικήςπροσπάθειας και προσαρµογής κατά τα έτη 2010-2011.

Η υλοποίηση των προβλέψεων του Προ;πολογισµούείναι εξαιρετικά κρίσιµης σηµασίας για την πορεία τηςχώρας το 2011. Αν και οι στόχοι είναι φιλόδοξοι, η επί-


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.3Έλλειµµα Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.4∆απάνες και έσοδα Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.5Πρωτογενές έλλειµµα της Γενικής Κυβέρνησης (% ΑΕΠ)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.6Χρέος Γενικής Κυβέρνησης πριν & µετά την Αναθεώρηση (% ΑΕΠ)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.7∆ηµοσιονοµική προσαρµογή πριν & µετά την Αναθεώρηση (% ΑΕΠ)

2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 41

τευξή τους παραµένει ρεαλιστική προοπτική. Όµως, εν-

δεχόµενη δυσµενέστερη πορεία της οικονοµικής δρα -

στηριότητας θα έχει αρνητική επίδραση στη πορεία των

δηµοσιονοµικών µεγεθών. Αβεβαιότητα υπάρχει και ως

προς την έκταση των αναµενόµενων επιτευγµάτων στο

διαχειριστικό επίπεδο.

2.3.2. Κρατικές επιχορηγήσεις προς Οργανισµούς Κοινωνικής Ασφάλισης(ΟΚΑ)

Νικόλαος Κ. Κανελλόπουλος

Βασικό χαρακτηριστικό του διανεµητικού ασφαλιστικού

συστήµατος της χώρας είναι τα χρόνια και αυξανόµενα

ελλείµµατα, µε την έννοια ότι τα συνολικά λειτουργικά

έσοδά του κατ’ έτος υστερούν των αντίστοιχων παρο-

χών που καταβάλλει στους ασφαλισµένους και συντα-

ξιούχους του. Με άλλα λόγια, οι εισφορές εργοδοτών

και εργαζοµένων, µαζί µε τις όποιες αποδόσεις της πε-

ριουσίας των ασφαλιστικών ταµείων, δεν επαρκούν για

να χρηµατοδοτήσουν τις παροχές προς τους συνταξι-

ούχους (συντάξεις), προς όλους τους άµεσα και έµµε -

σα ασφαλισµένους (παροχές υγείας), καθώς και τα δι -

οι κητικά τους έξοδα. Έτσι το κράτος, µέσω του Κρατικού

Προ;πολογισµού καθώς και ειδικών φόρων, των λεγόµε-

νων κοινωνικών πόρων, αναλαµβάνει αυτά τα ελλείµµατα

µετατρέποντας το έλλειµµα των ΟΚΑ σε έλλειµµα του

Κρατικού Προ;πολογισµού. Ενώ η χρηµατοδότηση αυ -

τών των ελλειµµάτων έχει πρακτικά καταστεί αναγκαία,

φαίνεται ότι είναι πλέον και µη βιώσιµη, καθιστώντας ανα-

πόφευκτο τον έλεγχο ή και τον µερικό περιορισµό της.

Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2.3.2 οι επιχορηγήσεις του

Κρατικού Προ;πολογισµού προς τα τρία µεγάλα ασφα-

λιστικά ταµεία (ΙΚΑ, ΟΓΑ και ΝΑΤ) τα τελευταία έτη

απορροφούν πόρους που ήδη ξεπερνούν το όριο τουελλείµµατος, το γνωστό 3% του ΑΕΠ, που έχει θέσει ωςανώτατο όριο η συνθήκη του Μάαστριχτ. Εάν σε αυτάπροστεθούν οι κρατικές επιχορηγήσεις προς άλλα µε-γάλα ταµεία, ΟΑΕΕ και ∆ηµόσιο, είναι φανερό ότι τα ελ-λείµµατα της κοινωνικής ασφάλισης διευρύνονται ση -µαντικά, καθιστώντας εναργέστερη τη µη βιωσιµότητατου ασφαλιστικού συστήµατος. Είναι πρόδηλη η σηµα -ντική συµβολή των ελλειµµάτων των ασφαλιστικών τα-µείων στη διεύρυνση του ελλείµµατος και του χρέουςτου ∆ηµοσίου.

Η κρατική επιχορήγηση προς τα τρία µεγάλα ασφαλι-στικά ταµεία (ΙΚΑ, ΟΓΑ και ΝΑΤ) αυξάνεται διαχρονικάκαι σε λιγότερο από δέκα χρόνια έχει σχεδόν τριπλα-σιαστεί. Ειδικότερα, ενώ το 2000 ανερχόταν σε 2.411,5εκατ. € ή 1,8% του ΑΕΠ, το 2009 έφτασε τα 9.881 εκατ.€ ή 4,2% του ΑΕΠ, ακολουθώντας µια σταθερά ανοδικήπορεία. Το µεγαλύτερο κοµµάτι από τις κρατικές επι-χορηγήσεις προς τα ασφαλιστικά ταµεία κατευθύνεταιπρος τον ΟΓΑ και δευτερευόντως προς το ΙΚΑ. Έτσι γιατο 2009, που είναι και η τελευταία χρονιά για την οποίαυπάρχουν απολογιστικά στοιχεία από τον Κρατικό Προ-;πολογισµό του 2011, ο ΟΓΑ απορρόφησε 1,96% τουΑΕΠ, το ΙΚΑ 1,72% και το ΝΑΤ 0,57%.

Είναι ενδεικτικό επίσης ότι, σύµφωνα µε τις εισηγητικέςεκθέσεις των Κρατικών Προ;πολογισµών για τα έτη2000-2009, οι τρεις αυτοί οργανισµοί κοινωνικής ασφά-λισης έχουν απορροφήσει µε τη µορφή κρατικής επι-χορήγησης 54.645,6 εκατ. €. ∆εδοµένου ότι για το 2009το ενοποιηµένο χρέος της Γενικής Κυβέρνησης ήταν295.502,38 εκατ. €, καθίσταται σαφές το µέγεθος τωνκρατικών επιχορηγήσεων προς τα ασφαλιστικά ταµεία.Ειδικότερα, οι συνολικές κρατικές επιχορηγήσεις, γιατην περίοδο 2000-09, προς το ΙΚΑ φτάνουν τα 19.698,8εκατ. €, προς τον ΟΓΑ τα 27.202,8 εκατ. € και προς τοΝΑΤ τα 7.743,9 εκατ. €.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το µέρος του ετή-σιου ελλείµµατος που αποτελούν οι κρατικές επιχορη-γήσεις προς τους συγκεκριµένους ΟΚΑ. Όπως φαίνεταιαπό τον Πίνακα 2.3.2 τα ποσά που δίνονται προς τατρία ασφαλιστικά ταµεία αντιστοιχούν στο 47,9% τουδηµοσιονοµικού ελλείµµατος το 2000, φτάνουν το 58,1%το 2005 και για το 2009, όταν το έλλειµµα εκτοξεύτηκεστα 36.150 εκατ. €, µειώθηκαν στο 27,3%. Παρ’ όλεςτις διακυµάνσεις, η κρατική επιχορήγηση είναι ένα αξιο-σηµείωτο κοµµάτι του δηµοσιονοµικού ελλείµµατος καιποτέ λιγότερο από το ένα τέταρτο αυτού. Αν και αυτέςοι επιχορηγήσεις δεν µπορούν αλλά ούτε και πρέπει ναεκλείψουν, περιθώρια περιορισµού και εξορθολογισµούτους υπάρχουν. Στη θεωρητική περίπτωση που οι κρα-τικές επιχορηγήσεις προς αυτά τα τρία ταµεία µειωνό -


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.3.8∆ηµοσιονοµική προσπάθεια και προσαρµογή (∆ις €)

2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 42


ντουσαν λόγου χάρη στο 50%, το δηµοσιονοµικό έλ-

λειµµα φαίνεται ότι θα µειωνόταν από 1 έως 2,1%.

Από την άλλη πλευρά, υπάρχουν και ορισµένα (µικρά)

ασφαλιστικά ταµεία τα οποία δεν αντιµετωπίζουν πρό-

βληµα χρηµατοδότησης. Αυτό δεν οφείλεται στο ότι τα

έσοδα από τις εισφορές εργαζοµένων και εργοδοτών

ξεπερνούν τις δαπάνες τους, αλλά στο ότι αυτά τα τα-

µεία είτε έχουν εξασφαλίσει νοµοθετικά κάποιον υψηλό

κοινωνικό πόρο, είτε τα ελλείµµατα τους καλύπτονται

µε κάποιον άµεσο ή έµµεσο τρόπο από τον Κρατικό

Προ;πολογισµό. Επιπλέον, τα πλεονάσµατα από τα λε-

γόµενα και “ευγενή” ταµεία δεν µεταφέρονται προς τα

ελλειµµατικά ταµεία. Είναι ενδεικτικό ότι, αν και ο Κοι-

νωνικός Προ;πολογισµός του 2009 εµφανίζει έσοδα

µεγαλύτερα των εξόδων κατά 1,12 δισ. € για τους φο-

ρείς κοινωνικής προστασίας που εποπτεύονται από το

Υπουργείο Εργασίας, αυτό δεν έχει µεγάλη αξία αφού

δεν υπάρχει εµπράκτως αλληλεγγύη µεταξύ των Τα-

µείων. Στην πραγµατικότητα αυτά που ορίζονται ως

έσοδα κοινωνικής ασφάλισης στον Κοινωνικό Προ;πο-

λογισµό είναι σε σηµαντικό βαθµό κρατικές επιχορηγή-

σεις, οι οποίες δίνονται για να καλύπτουν ελλείµµατα.

Ως πηγή των χρόνιων ελλειµµάτων των ΟΚΑ έχει προ-

βληθεί και αναλυθεί πληθώρα παραγόντων, που επηρε-

άζουν είτε τα έσοδα (αριθµός ασφαλισµένων και ύψος

εισφορών) είτε τις δαπάνες (αριθµός ωφελούµενων και

ύψος παροχών) των ΟΚΑ. Κάποιους από αυτούς τους

παράγοντες η πρόσφατη ασφαλιστική µεταρρύθµιση

στοχεύει να τους εξουδετερώσει ή έστω να τους περιο-

ρίσει. Στόχος της είναι κυρίως η εκλογίκευση των δα-

πανών µέσω περιορισµού τόσο του ύψους των προνο-

µιακών κυρίως παροχών όσο και των δικαιούχων (αύ-

ξηση ορίων ηλικίας), καθώς και δευτερευόντως η αύ-

ξηση των εσόδων (επιµήκυνση του χρόνου εργασίας -ασφάλισης για συνταξιοδότηση). Ουσιαστικά οι πρό-σφατες αλλαγές στο ασφαλιστικό εισάγουν µε καθυ-στέρηση µέτρα που ήδη έχουν εφαρµόσει πολλέςάλλες ευρωπα[κές χώρες και αποσκοπούν στη µείωσητων (πρόωρων) συνταξιοδοτήσεων πριν την ηλικία των65 ετών, καθώς και στην εκλογίκευση του ποσοστούαναπλήρωσης, θεσπίζοντας ότι οι συντάξεις θα είναιχαµηλότερες σε σχέση µε τις αµοιβές πριν τη συντα-ξιοδότηση. Το ενδιαφέρον ερώτηµα είναι καταρχήν εάνη πρόσφατη µεταρρύθµιση του ασφαλιστικού το καθι-στά βιώσιµο, µε την έννοια ότι δεν θα διευρυνθούν πα-ραπέρα τα ελλείµµατά του, αλλά και σε ποιο βαθµό θαµπορέσει να συµβάλει στη γενικότερη δηµοσιονοµικήεξυγίανση, δηλαδή στη µείωση του ελλείµµατος και τουχρέους του ∆ηµοσίου.

Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2.3.3, το 2009 ο ΚρατικόςΠρο;πολογισµός χορήγησε προς όλους τους ΟΚΑ, πε-ριλαµβανοµένων και των συντάξεων του ∆ηµοσίου,15.445 εκατ. €, που αντιστοιχεί στο 6,6% του ΑΕΠ καιστο 42,7% του ελλείµµατος του ∆ηµοσίου. Για το 2010τα αντίστοιχα ποσά στον Κρατικό Προ;πολογισµό εκτι-µώνται σε 13.440 εκατ. €, 6% και 61,4%. Αυτά στηρίζο -νται στην υπόθεση ότι θα περιοριστεί δραστικά η επι -χορήγηση προς το ΙΚΑ και υπολογίσιµα προς τα άλλαταµεία, οδηγώντας σε µείωση του συνολικού ποσούτων επιχορηγήσεων κατά 13%. Αυτές οι µειώσεις ωστό-σο, λόγω της σηµαντικής µείωσης του ΑΕΠ, δεν επι-δρούν ιδιαίτερα στη µείωση του ποσοστού του ελλείµ-µατος. Ενώ οι µειώσεις αυτές θα µπορούσαν να ανα -πληρωθούν µερικά από µείωση της εισφοροδιαφυγήςκαι διεύρυνση του αριθµού των ασφαλισµένων, η τρέ-χουσα οικονοµική ύφεση φαίνεται ότι δυσκολεύει τέ-τοιες προσπάθειες. Ιδιαίτερα για το ΙΚΑ η αναµενόµενη

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.2 Κρατικές επιχορηγήσεις προς ΙΚΑ, ΟΓΑ, ΝΑΤ (Απολογιστικά στοιχεία, εκατ. ευρώ)

ΙΚΑ 607,5 607,5 1.302,3 1.678,8 1.884,4 2.030,0 2.258,3 2.391,1 2.939,0 4.000,0 3.080,0 2.310,0

ΟΓΑ 1.344,9 1.564,2 1.676,4 1.800,0 2.400,0 2.977,0 3.049,8 3.649,5 4.178,0 4.563,0 4.550,0 4.600,0

ΝΑΤ 459,1 452,5 169,6 575,0 733,0 847,0 909,8 1.058,0 1.222,0 1.318,0 1.342,0 1.200,0

Σύνολο επιχορηγήσεων 2.411,5 2.624,2 3.148,2 4.053,8 5.017,4 5.854,0 6.217,9 7.098,6 8.339,0 9.881,0 8.972,0 8.110,0

Επιχορηγήσεις ως % του ΑΕΠ 1,8 1,8 2,0 2,4 2,7 3,0 3,0 3,1 3,5 4,2 4,0 3,7

Επιχορηγήσεις ως % ελλείµµατος Γενικής Κυβέρνησης 47,9 40,1 42,2 41,6 36,0 58,1 51,3 49,1 37,3 27,3 40,97 47,71

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010* 2011*

Πηγή: Κρατικοί Προ;πολογισµοί.

* Προ;πολογισµοί.

2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 43


αύξηση των εσόδων από εισφορές δεν φαίνεται να υλο-ποιείται για το 2010. Ήδη η επιχορήγηση του ∆ηµοσίουµέχρι και το Νοέµβριο ανήλθε σε 2.333 εκατ. €, από τα2.460 εκατ. € που εκτιµάτο ότι θα δοθούν το 2010, καιπολύ πιθανό να δοθεί και επιπλέον κρατική επιχορή-γηση. Η µείωση της απασχόλησης καθώς και η δυσκο-λία καταβολής των εισφορών από οριακές παραγω-γικές µονάδες φαίνεται ότι επηρεάζουν την παρατηρού-µενη υστέρηση. Χαρακτηριστικό είναι ότι, ενώ για το2009 είχαν προ;πολογιστεί επιχορηγήσεις της τάξεωςτων 3.413 εκατ. € για το ΙΚΑ, τελικά αυτό έλαβε 4.000εκατ. €. Για τον ΟΓΑ ο προ;πολογισµός του 2010 προ-έβλεπε επιχορηγήσεις ύψους 4.550 εκατ. €. Μέχρι τοΝοέµβριο οι κρατικές επιχορηγήσεις είχαν ήδη υπερβείτα προ;πολογισµένα κατά 41 εκατ. € και αναµενόταννα φτάσουν µέχρι το τέλος του έτους τα 4.950 εκατ. €.Πάντως, αν και ο στόχος για τον περιορισµό των κρα-τικών επιχορηγήσεων των ΟΚΑ το 2010 πιθανόν να µηνεπιτευχθεί πλήρως, οι όποιες υστερήσεις φαίνεται ότι

θα είναι µικρές. Αναµφίβολα η επίδραση του αυξηµένου

αριθµού των νέων συνταξιούχων το 2010, λόγω των αλ-

λαγών στο ασφαλιστικό, ιδίως του ∆ηµοσίου, επηρέασε

επίσης αυτά τα αποτελέσµατα.

Ο Προ;πολογισµός του 2011 προβλέπει ότι οι συνολι-

κές επιχορηγήσεις για τα ασφαλιστικά ταµεία θα ανέλ-

θουν σε 13.505 εκατ. €, δηλαδή υψηλότερες κατά 0,5%

έναντι του 2010. Η αύξηση του 2011 δεν εντοπίζεται

στα µεγάλα ασφαλιστικά ταµεία. Λόγω δε της συνεχι-

ζόµενης πτώσης του παραγόµενου προ[όντος κατά το

2011, οι επιχορηγήσεις αυτές συνεχίζουν να αντιπρο-

σωπεύουν ένα αυξανόµενο ποσοστό του ΑΕΠ. Όπως

και το 2010, η επίτευξη των στόχων του 2011 θα εξαρ-

τηθεί από τις δυνατότητες αύξησης της απασχόλησης,

την αποτελεσµατικότερη είσπραξη των εισφορών κοι-

νωνικής ασφάλισης και τη βελτίωση των µηχανισµών

ελέγχου και συλλογής εσόδων του Υπουργείου Οικο-

νοµικών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.3.3 Κρατικές επιχορηγήσεις προς ΟΚΑ (εκατ. ευρώ)

ΟΓΑ 4.563 4.950 4.600

ΙΚΑ-ΕΤΑΜ 4.000 2.460 2.310

ΟΑΕΕ 1.080 850 800

ΝΑΤ 1.318 1.160 1.200

ΤΑΠ-ΟΤΕ 800 678 600

Λοιπές δαπάνες κοινωνικής ασφάλισης 12 32 584

ΕΚΑΣ (πλην ∆ηµοσίου) 1.034 889 940

ΜΕ∆ (ΟΑΕ∆) 65 -

∆ηµόσιο 2.573 2.421 2.471

Σύνολο 15.445 13.440 13.505

Επιχορηγήσεις ως % του ΑΕΠ 6,6 6,0 6,2

Επιχορηγήσεις ως % ελλείµµατος Γενικής Κυβέρνησης 42,7 61,4 79,4

Έλλειµµα Γενικής Κυβέρνησης µε µηδενικές επιχορηγήσεις σε ΟΚΑ 20.705 8.460 3.495

Έλλειµµα Γενικής Κυβέρνησης µε µηδενικές επιχορηγήσεις σε ΟΚΑ ως % ΑΕΠ 8,9 3,8 1,6

Απολογισµός 2009 Εκτιµήσεις 2010* Προπολογισµός 2011**

Πηγή: Εισηγητική Έκθεση Προ;πολογισµού, 2011 και ∆ελτία Εκτέλεσης Προ;πολογισµού.

* Εκτιµήσεις, ** Προ;πολογισµός.

2_3:Layout 1 11/2/2011 12:52 µµ Page 44


2.4. Εξελίξεις στον δείκτη τιµών καταναλωτή

2.4.1. Οι εξελίξεις στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη

Στέλιος Καραγιάννης, Γιάννης Παναγόπουλος

Ο πληθωρισµός στη χώρα µας συνεχίζει να κινείται σε

υψηλά επίπεδα, µε µικρή όµως ένδειξη αποδυνάµωσης,

από 5,5% τον Αύγουστο στο 4,9% τον Νοέµβριο του

2010 (βλ. ∆ιάγραµµα 2.4.1). Ο υψηλός ρυθµός πληθω-

ρισµού συνεχίζει να προέρχεται κυρίως από τις αυξή-

σεις των τιµών της οµάδας προ1όντων “Αλκοολούχα

ποτά και καπνός” λόγω της αύξησης των τιµών των τσι-

γάρων και των µη σερβιριζόµενων ποτών, και της οµά-

δας προ1όντων και υπηρεσιών “Μεταφορές” λόγω αύ -

ξησης των τιµών στα αυτοκίνητα, στα τέλη κυκλοφο-

ρίας-διόδια και στα καύσιµα αυτοκινήτου (βενζίνη).

∆ευτερευόντως, ο υψηλός ρυθµός πληθωρισµού προ-

έρχεται από την οµάδα προ1όντων και υπηρεσιών “Στέ-

γαση” λόγω της αύξησης των τιµών, κυρίως, του πετρε-

λαίου θέρµανσης, του ηλεκτρισµού αλλά και των ειδών

και υπηρεσιών επισκευής και συντήρησης κατοικίας.

Αξιοσηµείωτο είναι ότι δεν έχει ακόµα καταγραφεί η

υπάρχουσα πτώση των ενοικίων των κατοικιών στον εν

λόγω κλάδο. Η µεταβολή του ∆είκτη Τιµών Καταναλωτή

(∆ΤΚ) χωρίς οπωροκηπευτικά και καύσιµα1 παρουσιάζει

ελαφρά αποκλιµάκωση κατά τον τελευταίο µήνα. Συ -

γκεκριµένα, από 3,8% τον Ιούλιο του 2010 υποχώρησε

στο 3,6% τον Αύγουστο του ίδιου έτους (βλ. ∆ιάγραµµα

2.4.1). Ο εν λόγω δείκτης αναµένεται να κυµανθεί

στους επόµενους µήνες σε χαµηλότερα επίπεδα, λόγω

της εµφανιζόµενης ήπιας πτωτικής τάσης του γενικού

∆ΤΚ.

Επιπροσθέτως, στο ∆ιάγραµµα 2.4.2 παρουσιάζεται η

πορεία του εναρµονισµένου πληθωρισµού των τιµών µε

σταθερούς αλλά και χωρίς σταθερούς φορολογικούς

συντελεστές (Ε∆ΤΚ-ΣΦ και Ε∆ΤΚ, αντίστοιχα) το χρο-

νικό διάστηµα 2008Μ1-2010Μ12. Η διαφορά στους δύο

αυτούς δείκτες θεωρείται ότι αποτελεί µια ένδειξη για

την επίδραση των φορολογικών συντελεστών των έµ-

µεσων φόρων στη συνολική µεταβολή της τιµής που κα-

λείται να πληρώσει ο καταναλωτής2. Όπως είναι εµφα-

νές από το εν λόγω ∆ιάγραµµα, µετά τον Ιανουάριο του

2010, όπου η ποσοστιαία επίπτωση των έµµεσων φό -

ρων στην τελική τιµή ήταν της τάξης του 16,8%3, η δια-

φορά των δύο ∆ΤΚ (Ε∆ΤΚ–Ε∆ΤΚ-ΣΦ) πήρε πολύ µε -

γάλες διαστάσεις. Συγκεκριµένα, και παρά την εµφανή

πτωτική τάση του Ε∆ΤΚ σε όλο το 2010, η ποσοστιαία

επίπτωση των έµµεσων φόρων στην τελική τιµή τον ∆ε-

κέµβριο του 2010 ήταν της τάξης του 102,0% περίπου.

Παρ’ όλα αυτά υπάρχει µια προσδοκία µείωσης της επί-

πτωσης των έµµεσων φόρων στις τελικές τιµές των

αγαθών και υπηρεσιών το 2011, µιας και δεν αναµένο -

νται περαιτέρω ανοδικές µεταβολές στους εν λόγω φο-

ρολογικούς συντελεστές.

Τέλος, η µεταβολή του πληθωρισµού στην Ελλάδα σε

σχέση µε τα κράτη-µέλη της Ευρωζώνης παρουσιάζεται

στο ∆ιάγραµµα 2.4.3. Παρατηρούµε για ακόµη µια

φορά ότι ο Εναρµονισµένος ∆είκτης Τιµών Καταναλωτή

(Ε∆ΤΚ) συνεχίζει να αυξάνει µε µεγαλύτερο ρυθµό στη

χώρα µας από ό,τι στην Ευρωζώνη, τόσο ως προς τον

γενικό δείκτη όσο και ως προς τον πυρήνα. Χαρακτηρι-

στικά είναι τα αποτελέσµατα της εµπειρικής έρευνας

που παρουσιάζεται στην παρακάτω ενότητα, σύµφωνα

µε την οποία η σύγκλιση των τιµών του γενικού αλλά

και των τιµών των επιµέρους κλάδων της χώρας µας ως

προς τα υπόλοιπα κράτη-µέλη της Ευρωζώνης, δεν επι-

βεβαιώνεται. Η περίπτωση των κλάδων διατροφής και

µεταφορών αποτελεί µάλλον εξαίρεση στα πλαίσια της

διαδικασίας σύγκλισης των τιµών.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.4.1∆ΤΚ, % µεταβολή ως προς τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

1. Για λόγους συντοµογραφίας ο δείκτης τιµών καταναλωτή χωρίς οπωροκηπευτικά και καύσιµα µπορεί επίσης να ονοµασθεί και πυρήνας

του γενικού ∆ΤΚ (βλέπε και ∆ιαγράµµατα 2.4.1 και 2.4.3).

2. Bλέπε Κουτσουβέλης, Π. (2010), Οικονοµικές Εξελίξεις, Τεύχος 13, σελ. 47-50.

3. Η εν λόγω επίπτωση υπολογίζεται ως εξής: (Ε∆ΤΚ – Ε∆ΤΚ-ΣΦ)/ Ε∆ΤΚ.


2.4.2. Οι τιµές στην Ελλάδα και την Ευρωζώνη: σύγκλιση ή απόκλιση;

Εισαγωγή

Το θέµα της επιτυχούς µακροοικονοµικής σύγκλισης

των κρατών-µελών της ΟΝΕ αποτελεί έναν από τους

βασικούς στόχους της ιδέας της ευρωπα1κής ολοκλή-

ρωσης. Στα πλαίσια αυτά περιλαµβάνεται η πορεία των

τιµών στα επιµέρους κράτη-µέλη και ο βαθµός σύγκλι-

σής τους. Ως εκ τούτου, θα πρέπει να εξετάζεται σο-

βαρά από την εκάστοτε ελληνική κυβέρνηση, καθώς

αποτελεί µέρος της ευρύτερης αξιολόγησής µας από

τα θεσµικά όργανα της Ε.Ε. η πορεία του εγχώριου δεί-

κτη τιµών καταναλωτή (∆ΤΚ) και ο βαθµός σύγκλισής

του µε αυτούς των υπόλοιπων κρατών-µελών της Ευ-

ρωζώνης. Σύµφωνα µε το ∆ιάγραµµα 2.4.4, η Ελλάδατα τελευταία χρόνια είχε υψηλότερο εναρµονισµένο∆ΤΚ σε σχέση µε αυτόν του µέσου σταθµικού της Ευ-ρωζώνης (των 16 κρατών-µελών).

Στην παρούσα εργασία επιχειρούµε να εξετάσουµε, µεπιο ενδελεχή τρόπο, την ύπαρξη σύγκλισης ή απόκλι-σης του ∆ΤΚ της ελληνικής οικονοµίας µε τους αντί-στοιχους των χωρών της Ευρωζώνης. Επίσης, θα ανα -ζητήσουµε µε βάση τους επιµέρους τοµείς της οικονο-µίας, τους κλάδους στους οποίους εντοπίζονται οιόποιες αποκλίσεις ή συγκλίσεις από τους αντίστοιχους∆ΤΚ των άλλων κρατών-µελών της Ευρωζώνης. Συγκε-κριµένα, εξετάζεται η υπόθεση της σύγκλισης του συ-νολικού εναρµονισµένου ∆ΤΚ αλλά και των επιµέρουςδώδεκα (12) κλαδικών ∆ΤΚ, όπως παρουσιάζονται απότην Eurostat.

Θεωρητικό υπόδειγµα

Στην υπάρχουσα βιβλιογραφία της σύγκλισης τωντιµών (price convergence) στα πλαίσια της ΕΕ, ιδιαίτεροβάρος έχει δοθεί στη θεωρητική αλλά και εµπειρικήεξέτασή τους τόσο µεταξύ των παλαιών κρατών-µελών(π.χ. Alberola, 2000, Honohan and Lane, 2003, Chen,2004, Hofmann and Remsperger, 2005 κ.λπ.) όσο και σεσχέση µε τα νέα µέλη της Ένωσης (π.χ. Wolszczak-Der-lacz and De Blander, 2009, Čihák, Martin and Tomaš

Holub, 2005 κ.λπ.).

Στην περίπτωσή µας θα χρησιµοποιήσουµε ένα πιο ε -µπειρικό και λιγότερο θεωρητικό µοντέλο για τον έλεγχοτης σύγκλισης ή/και απόκλισης των επιµέρους κατηγο-ριών προ1όντων και υπηρεσιών που συναποτελούν τονγενικό εναρµονισµένο ∆ΤΚ στη χώρα µας σε σχέση µετην υπόλοιπη Ευρωζώνη. Το µοντέλο αυτό προέρχεταιαπό τους Levin και Lin (1992) και αναδιατυπώνεται από


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.4.2Εναρµονισµένος ∆ΤΚ και Εναρµονισµένος ∆ΤΚ µεΣταθερούς Φόρους (2002:12), µεταβολή ως προςτον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.4.3Εναρµονισµένος ∆είκτης Τιµών Καταναλωτή, % µεταβολή ως προς τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.4.4Ο πληθωρισµός στην Ελλάδα και στην Ευρωζώνη, µε βάση τον Εναρµονισµένο ∆ΤΚ (2001-2010)


τους Sosvilla - Rivero και Gil - Pareja (2004). Έχει δε τηνκάτωθι αλγεβρική µορφή4:

Όπου: ∆ αποτελεί το σύµβολο της µεταβολής, pi,tεκφράζει τη λογαριθµισµένη διαφορά (κλαδικών) τιµώνµεταξύ της Ελλάδος και των αντίστοιχων υπόλοιπωνχωρών της Ευρωζώνης, αi εκφράζει τις όποιες ιδιαιτε-ρότητες των διαφορών σε σχέση µε τους κλάδους στιςάλλες χώρες (π.χ. φορολογικές διαφορές, διαφορές σεεπίπεδο κατά κεφαλήν εισοδήµατος), β εκφράζει τονβαθµό σύγκλισης των δύο τιµών και εi,t αποτελούν τακατάλοιπα της παλινδρόµησης.

Για να αποδεχθούµε τη σύγκλιση τιµών θα πρέπει οσυντελεστής β να αποδειχθεί στατιστικά σηµαντικός καινα έχει αρνητική τιµή (β ≤ 0). Επιπροσθέτως, ο εκτιµη-τής β αποτελεί έκφραση της ταχύτητας σύγκλισης(speed of convergence) µεταξύ των δύο εξεταζόµενωντιµών. Μάλιστα, όπως αναφέρουν και οι Sosvilla-Riveroκαι Gil-Pareja (2004), εκτιµάται ότι οποιοδήποτε σοκαπόκλισης των δύο τιµών χρειάζεται το χρονικό διά-

στηµα που δίδεται από τον τύπο: , για

να εξαλειφθεί.

Εµπειρικά αποτελέσµατα

Προτού προχωρήσουµε στην παρουσίαση των αποτε-λεσµάτων, να αναφέρουµε συνοπτικά ότι η εκτιµώµενηχρονική περίοδος εκτείνεται από το 1997Μ1 έως το2010Μ10. Η πηγή των στοιχείων είναι η Eurostat και ταστοιχεία µας είναι µηνιαία. Από τις 16 χώρες της Ευρω-ζώνης, στο εκτιµώµενο δείγµα µας θα χρησιµοποι-ήσουµε κλαδικές τιµές από τις 11 χώρες5 οι οποίεςυπάρχουν από την αρχή του δείγµατος (1997). Η µέθο-δος εκτίµησης είναι η χρήση διαστρωµατικών χρονικώνσειρών (panel data).

Στον Πίνακα 2.4.1 που ακολουθεί παρουσιάζονται ανα-λυτικά τα αποτελέσµατα της εξίσωσης (1) σε δύο δια-φορετικές χρονικές περιόδους. Η πρώτη περίοδος, στηστήλη (1) του πίνακα, καλύπτει όλη την εξεταζόµενηχρονική περίοδο (1997Μ1-2010Μ10), ενώ η δεύτερη,στη στήλη (3) του πίνακα, καλύπτει την περίοδο της πα-ρούσας οικονοµικής κρίσης (2009Μ1-2010Μ10).

Με βάση τις εµπειρικές εκτιµήσεις της εξίσωσης (1)διαπιστώνουµε ότι δεν υπάρχει σύγκλιση του εναρµο-

νισµένου ∆ΤΚ της χώρας µε αυτόν των υπόλοιπων κρα-τών-µελών (βλ. στήλη 1). Σε κλαδικό επίπεδο παρατη-ρούµε ότι σύγκλιση τιµών παρουσιάζεται στους τοµείς:(i) διατροφής και µη αλκοολούχων ποτών, (ii) µεταφορών(που περιλαµβάνει τον κλάδο των αυτοκινήτων και τωνκαυσίµων- λιπαντικών), και (iii) εκπαίδευσης (που περι-λαµβάνει κυρίως δίδακτρα σχολείων και φροντιστηρίων).Η σύγκλιση των τιµών των δύο πρώτων κλάδων µε τουςαντίστοιχους κλάδους των κρατών-µελών της Ευρωζώ-νης είναι, σε κάποιο βαθµό, αναµενόµενη κα θώς αποτε-λούνται από προ1όντα άµεσα εµπορεύσιµα στα πλαίσιατης Ε.Ε. Από την άλλη πλευρά, σηµαντική απόκλισητιµών παρατηρείται στους τοµείς: (i) ένδυσης και υπό-δησης, (ii) στέγασης (που περιλαµβάνει διάφορες υπη-ρεσίες που σχετίζονται µε την κατοικία και τα ενοίκια),και (iii) υγείας. Το παραπάνω συµπέρασµα προκύπτειαπό την ύπαρξη θετικής και στατιστικά σηµαντικής τιµήςγια τον εκτιµηµένο συντελεστή β της εξίσωσης (1). Αξιο-σηµείωτο είναι ότι τα αποτελέσµατα των εµπειρικών εκτι-µήσεων δεν µεταβάλλονται όταν η περίοδος εξέτασηςπεριορίζεται στην πρόσφατη οικονοµική ύφεση (βλ.στήλη 4). Τέλος, µε βάση τις εκτιµώµενες ταχύτητεςσύγκλισης των τριών κλάδων, το αναγκαίο χρονικό διά-στηµα επαναφοράς, µετά από σοκ, στη σύγκλιση (µεβάση τον προαναφερθέντα λογαρι θµικό τύπο) είναι: 48µήνες για τον κλάδο της διατροφής και µη αλκοολούχωνποτών, 6 µήνες περίπου για τον κλάδο των µεταφορώνκαι 34 µήνες περίπου για τον κλάδο της εκπαίδευσης.

Συµπεράσµατα

Η οµαλή µετάβαση προς την πλήρη Νοµισµατική Ένω-ση προoποθέτει τη σύγκλιση των τιµών µεταξύ των κρα-τών-µελών της. Με βάση τα εκτιµώµενα αποτελέσµατατου υποδείγµατός µας η πορεία σύγκλισης των τιµώντου γενικού αλλά και των τιµών των επιµέρους κλάδωντου εναρµονισµένου ∆ΤΚ της χώρας µας ως προς ταυπόλοιπα κράτη-µέλη της Ευρωζώνης δεν έχει ακόµαυλοποιηθεί. Η περίπτωση των κλάδων διατροφής καιµεταφορών αποτελεί εξαίρεση στα πλαίσια της διαδι-κασίας σύγκλισης των τιµών. Μια περαιτέρω προσπά-θεια σύγκλισης των επιµέρους τιµών σε προ1όντα καιυπηρεσίες της χώρας µας σε σχέση µε τα υπόλοιπακράτη-µέλη της Ευρωζώνης προoποθέτει σηµαντικέςαλλαγές στη βελτίωση της ανταγωνιστικότητας τωνκλάδων που αποκλίνουν και του επιχειρηµατικού περι-βάλλοντος συνολικά. Στην κατεύθυνση της σύγκλισηςτων τιµών θετικό ρόλο µπορεί να παίξει και η ελαστικο-ποίηση του κόστους εργασίας στη χώρα µας.


4. Ένα αντίστοιχο µοντέλο εκφρασµένο όµως σε διαφορές πληθωρισµών και όχι τιµών καταναλωτή παρουσιάζει και ο Holmes (2002).

5. Οι χώρες αυτές είναι: το Βέλγιο, η Γερµανία, η Ιρλανδία, η Ελλάδα, η Ισπανία, η Γαλλία, η Ιταλία, το Λουξεµβούργο, η Αυστρία, η Ολ-

λανδία και η Φιλανδία.

(2 x )– In(2)

In(1 + β)

∆pi,t = αi + β x pi,t–1 + Σ γj x ∆pi,t–j + εi,t (1)m

j=1


Βιβλιογραφία

Alberola, E. (2000). “Interpreting inflation differentials in the euro

area”, Banco de España, Economic Bulletin, April, pp.61-70.

Campbell, J.Y. and Perron, P. (1991). “Pitfalls and opportunities:

What macroeconomists should know about unit roots?”, NBER

Macroeconomics Annual, 6, pp.141-201.

Chen N. (2004). “The behaviour of relative prices in the European

Union: A Sectoral Analysis”, European Economic Review, 48,

pp.1257-1286.

Čihák, Martin and Tomaš Holub (2001). “Convergence of relative

prices and inflation in Central and Eastern Europe”, IMF Working

Paper No. 124.

Hofmann, B. & Remsperger H. (2005). “Inflation differentials among

the euro area countries: potential causes and consequences”,

Journal of Asian Economics, 6(3), pp.403-419.

Holmes, M. (2002). “Panel data evidence on inflation convergence

in the European Union”, Applied Economics Letters, 9, pp.155-158.

Honohan, P. and P. Lane (2003), “Divergent inflation rates in EMU”,

Economic Policy, 18(37), pp.358-394.

Levin, A. and Lin, C. (1992). “Unit root tests in panel data: Asymp-

totic and finite-sample properties”, Discussion Paper 92-23, Depart-

ment of Economics, University of California at San Diego.

Sosvilla-Rivero, S. and Gil-Pareja, S. (2004). “Price convergence in

the European Union”, Applied Economics Letters, 11, pp.39-47.

Wolszczak-Derlacz, J. and De Blander, R. (2009). “Price conver-

gence in the European Union and in the New Member States”,

Bank i Kredyt, 40, 2, pp.37-60.


ΠΙΝΑΚΑΣ 2.4.1 Εµπειρικά αποτελέσµατα σύγκλισης τιµών Ελλάδος και Ευρωζώνης

Εναρµονισµένος ∆ΤΚ -0,00 5 -0,04 6(-0,56) (-1,61)

∆ιατροφή και µη αλκοολούχα ποτά -0,36 3 -0,09 5(-1,95) (-2,77)

Αλκοολούχα ποτά και καπνός -0,01 5 -0,003 5(-0,62) (-0,11)

Ένδυση, υπόδηση 0,03 7 0,13 5(2,37) (4,08)

Στέγαση 0,04 4 0,07 3(2,76) (3,09)

∆ιαρκή αγαθά, είδη νοικοκυριού και υπηρεσίες 0,02 6 0,02 6(1,20) (0,84)

Υγεία 0,03 2 0,03 0(2,91) (2,25)

Μεταφορές -0,22 4 -0,39 2(-4,12) (-6,58)

Επικοινωνίες -0,03 3 -0,03 3(-1,03) (-0,99)

Αναψυχή, πολιτιστικές δραστηριότητες 0,02 6 0,25 5(1,77) (1,25)

Εκπαίδευση -0,04 4 -0,05 4(-4,62) (-4,40)

Ξενοδοχεία, καφέ , εστιατόρια 0,04 7 0,007 7(2,36) (0,21)

Άλλα αγαθά και υπηρεσίες -0,03 7 0,004 6(-1,02) (0,07)

pi,k,t–1

(1997:1-2010:10)

(1)

Lags ∆pi,k,t–j

(2)

pi,k,t–1

(2009:1-2010:10)

(3)

Lags ∆pi,k,t–j

(4)

Βασικές κατηγορίες

Σηµείωση: Εξαρτηµένη µεταβλητή ∆pi,k,t. Σε τονισµένη µορφή τα αρνητικά και στατιστικώς σηµαντικά αποτελέσµατα σε επίπεδο 5%. Ο εκτι-

µητής τυχαίων επιδράσεων (random effects) χρησιµοποιήθηκε σε όλες τις περιπτώσεις. Επιπροσθέτως για την επιλογή του αριθµού των υστε-

ρήσεων (Lags) της εξαρτηµένης µεταβλητής µας (∆pi,k,t–j) χρησιµοποιείται η µεθοδολογία του γενικού προς το ειδικό (top-down) των Campbell

και Perron (1991).


ΠΙΝΑΚΑΣ 2.4.2 ∆είκτες συναλλαγών επί οικιστικών ακινήτων (2007=100)

1. ΣυναλλαγέςΑριθµός 116.034 74.586 24.380 18.547 16.009(%) µεταβολή έναντι προηγούµενου έτους -21,7% -35,7% 52,9% 4,4% -3,8%

2. Όγκος συναλλαγών (τετραγωνικά µέτρα) ∆είκτης όγκου 76,5 46,7 59,1 46,3 41,2(%) µεταβολή έναντι προηγούµενου έτους -23,5% -38,9% 44,7% 2,2% -1,4%

3. Αξία συναλλαγών∆είκτης αξίας 80,0 48,0 58,3 43,9 38,7(%) µεταβολή έναντι προηγούµενου έτους -20,0% -40,0% 38,8% -8,3% -8,6%

2008 2009 2010 α΄ τρίµηνο

2010 β΄ τρίµηνο

2010 γ΄ τρίµηνο

2.4.3. Η κρίση στην ελληνική κτηµαταγοράκαι η ακαµψία των τιµών των ακινήτων

Πρόδροµος Βλάµης

2.4.3.1. Εισαγωγή

Η σωστή λειτουργία της κτηµαταγοράς συνδέεται άµε -σα µε την παραγωγή σηµαντικού αριθµού ωφελειών γιακάθε οικονοµία. Η αγορά ακινήτων και η οικονοµία αλ-ληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται σε τέτοιο βαθµόκαι συχνότητα, ώστε να γίνεται έκδηλη η στρατηγικήσηµασία του εν λόγω κλάδου στη µεγέθυνση κάθε οι-κονοµίας (Karousos and Vlamis, 2008). Η κτηµαταγοράσυνέβαλε καθοριστικά στους υψηλούς ρυθµούς οικο-νοµικής ανάπτυξης, που παρουσίασε η ελληνική οικο-νοµία επί σειρά ετών (Benos, Karagiannis and Vlamis,υπό δηµοσίευση). Σύµφωνα µε τα πιο πρόσφατα προ-σωρινά στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής γιατη συνολική ακαθάριστη προστιθέµενη αξία κατά κλά -δο, οι κλάδοι διαχείρισης ακίνητης περιουσίας και κα-τασκευών συνέβαλαν κατά 13% και 4,1%, αντίστοιχα,στη συνολική ακαθάριστη προστιθέµενη αξία για το2009. Ο κατασκευαστικός κλάδος έχει σηµαντικό ρόλοστην οικονοµική µεγέθυνση, καθώς ενισχύει τη συνο-λική ζήτηση τόσο µέσω της διασύνδεσής του µε τοντοµέα της µεταποίησης, των ορυχείων και λατοµείωνόσο και διαφόρων κατηγοριών υπηρεσίες, για παρά-δειγµα τη διαχείριση ακίνητης περιουσίας (Βλάµης, Κα-ραγιάννης και Μπένος, 2010).

Το άρθρο έχει την εξής δοµή: στο δεύτερο µέρος πα-ρουσιάζεται µία ανασκόπηση της οικονοµικής συγκυ-ρίας και των εξελίξεων στην ελληνική κτηµαταγορά. Στο

τρίτο τµήµα παρουσιάζουµε στοιχεία σχετικά µε την

ακαµψία των τιµών των οικιστικών ακινήτων καθώς και

πιθανές εξηγήσεις του φαινοµένου. Στο τέταρτο µέρος

γίνεται αναφορά στα συµπεράσµατα της εργασίας.

2.4.3.2. Η κρίση στην ελληνική κτηµαταγορά

Η σηµερινή κρίση στην ελληνική κτηµαταγορά, αλλά και

ειδικότερα του κλάδου των κατασκευών, αφορά σε ενδο -

γενείς αιτίες αλλά και εν µέρει συνδέεται µε την πα-

ρούσα δηµοσιονοµική κρίση. Σύµφωνα µε τα πιο πρό -

σφατα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος, όπως πα-

ρουσιάζονται στον Πίνακα 2.4.2, οι συναλλαγές ακινή-

των, που έγιναν µε τη διαµεσολάβηση του τραπεζικού

συστήµατος, δηλαδή αποκλειστικά µε δανεισµό και όχι

αυτοχρηµατοδότηση, έφτασαν το γ΄ τρίµηνο του 2010

τις 16.009, έναντι 18.547 και 24.380, το β΄ και το α΄ τρί-

µηνο του 2010 (αναθεωρηµένα στοιχεία), αντίστοιχα.

Για ολόκληρο το 2009, ο αριθµός των συναλλαγών ακι-

νήτων ήταν 74.586 (οριστικά στοιχεία), έναντι 116.034

το 2008 (δηλαδή µειώθηκε κατά -35,7%).

Επιπλέον, οι επιπτώσεις της αστάθειας του εγχώριου

χρηµατοπιστωτικού συστήµατος και της αναγκαίας πε-

ριοριστικής δηµοσιονοµικής πολιτικής, που εφαρµόζε-

ται από την ελληνική κυβέρνηση, στην προσπάθεια

διασφάλισης των κριτηρίων που έχουν τεθεί για την

εξασφάλιση ευνο1κότερων όρων αναχρηµατοδότησης

του δηµοσίου χρέους, είναι άµεσες και προκαλούν δυσ-

λειτουργίες στις χρηµατοροές των εταιρειών του κατα-

σκευαστικού κλάδου. Σύµφωνα µε τα δηµοσιευµένα

λογιστικά αποτελέσµατα εννεαµήνου του 2010, οι ει-

σηγµένες κατασκευαστικές εταιρείες έχουν σηµαντική

απώλεια εσόδων και πτώση της κερδοφορίας τους. Στο


Πηγή: ∆είκτες τιµών και συναλλαγών επί οικιστικών ακινήτων, γ΄ τρίµηνο 2010 (προσωρινά στοιχεία), Τράπεζα της Ελλάδος.


σύνολο του ο κλάδος παρουσιάζει ζηµίες ύψους €20,5

εκατ. έναντι κερδών €169,6 εκατ. το αντίστοιχο διά-

στηµα του 2009. Ο κύκλος εργασιών του κλάδου συρ-

ρικνώθηκε κατά 24,3% στα €2,9 δισ., ενώ η λειτουργική

κερδοφορία άγγιξε τα €269 εκατ., µειωµένη κατά 40,3%.

Το κλαδικό καθαρό περιθώριο κέρδους συµπιέστηκε

στο -0,7% από 4,5% το 2009.

Κατασκευαστικές εταιρείες, όπως η ΑΤΤΙ-ΚΑΤ, η Έδρα-

ση Χ. Ψαλλίδας και η Έντεχνος, έχουν επιλέξει τη λύση

της υπαγωγής τους στη διαδικασία συνδιαλλαγής του

άρθρου 99 του πτωχευτικού κώδικα (νόµος 3588/2007),

περί προστασίας έναντι των πιστωτών τους. Με αυτό

τον τρόπο επιδιώκουν να επιτύχουν την αναχρηµατο-

δότηση του δανεισµού τους και να βρουν κεφάλαια για

τη συνέχιση των εργασιών τους. Μια άλλη παραδο-

σιακά ισχυρή εταιρεία του κλάδου, η εταιρεία Μηχα-

νική, παρουσιάζει, σύµφωνα µε τα πιο πρόσφατα δη -

µοσιευµένα οικονοµικά της στοιχεία, ζηµίες σε επίπεδο

µητρικής ύψους €9,23 εκατ. έναντι κερδών €15,80 εκατ.

το αντίστοιχο διάστηµα του 2009. Τέλος, αρκετές από

τις εισηγµένες κατασκευαστικές εταιρείες δεν έχουν

αυτή τη στιγµή ενηµερότητα πτυχίου για τη συµµετοχή

τους σε δηµόσια έργα, διότι δεν πληρούν τις προoπο-

θέσεις του νόµου (απαιτούνται µεταξύ άλλων, φορολο-

γικές και ασφαλιστικές ενηµερότητες της εταιρείας και

των κοινοπραξιών, βεβαίωση εργοληπτικής οργάνωσης

για καταβολή εισφορών επιχείρησης και βεβαιώσεις

ανεκτέλεστου).

Ο δείκτης τιµών ενοικίων, που δηµοσιεύει η Τράπεζα

της Ελλάδος, δείχνει ότι η µέση ετήσια εκατοστιαία µε-

ταβολή των ενοικίων είναι σχετικά σταθερή. ∆ιαπιστώ-

νεται ωστόσο µια σταδιακή µείωση της αύξησης του

δείκτη, σε µέσα ετήσια επίπεδα, από το 2007 µέχρι και

σήµερα, αν και παραµένει πάντα θετικός. Πιο συγκεκρι-

µένα, ο δείκτης τιµών ενοικίων αυξήθηκε µε ρυθµό

+5,3% το 2004, +4,2% το 2005, +4,4% το 2006, +4,5%

το 2007, +3,9% το 2008, +3,6 το 2009 και +2,5% το

2010 (στοιχεία 11-µήνου).

Επίσης, σύµφωνα µε την Έρευνα Εργατικού ∆υναµικού

της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής, η απασχόληση το γ΄

τρίµηνο 2010 µειώθηκε σηµαντικά στους τοµείς των κα-

τασκευών, κατά 57.500 (-15,3%) και στη διαχείριση ακί-

νητης περιουσίας µειώθηκε κατά 2.800 άτοµα (-31,8%),

σε σύγκριση µε το γ΄ τρίµηνο του 2009. Επίσης σηµα -

ντικά µειώθηκε η απασχόληση το β΄ τρίµηνο του 2010,

σε σύγκριση µε το β΄ τρίµηνο του 2009. Πιο συγκεκρι-

µένα, η απασχόληση µειώθηκε στους τοµείς των κατα-

σκευών κατά 36.600 (-10%) και στη διαχείριση ακίνητηςπεριουσίας κατά 2.200 άτοµα (-25,3%). Οι παράγοντεςτης κτηµαταγοράς εκτιµούν ότι περίπου 40.000 - 80.000χιλιάδες, άµεσα ή έµµεσα, εργαζόµενοι στην οικοδοµήέχουν µείνει χωρίς δουλειά, ενώ τους επόµενους µήνεςενδεχοµένως να ξεπεράσουν τις 100.000. Επιπλέον,160 επαγγέλµατα συναφή µε τον κλάδο της οικοδοµής,που απασχολούν σχεδόν 1 εκατ. εργαζόµενους, βρί-σκονται σε δύσκολη θέση, εξαιτίας της κρίσης πουπλήττει την οικοδοµική δραστηριότητα.

Η αγορά επαγγελµατικών ακινήτων παρουσιάζει ανά-λογη εικόνα. Ο Πίνακας 2.4.3 συνοψίζει τα αποτελέ-σµατα έρευνας6 της Εθνικής Συνοµοσπονδίας ΕλληνικούΕµπορίου (Αύγουστος, 2010) για το ποσοστό καταστη-µάτων, που έχουν κάνει παύση επαγγελµατικής δρα-στηριότητας στην Αττική.

Τα στοιχεία αυτά πιστοποιούν την βαθιά ύφεση στηνοποία βρίσκεται η αγορά ακινήτων και συνεπακόλουθαοι ελληνικές κατασκευαστικές εταιρείες. Πιθανές εξη-γήσεις της σηµερινής δεινής οικονοµικής κατάστασηςτου εν λόγω κλάδου είναι:

1. Το σύνολο της ελληνικής οικονοµίας είναι σε φάσηύφεσης και άρα και οι επιµέρους οικονοµικοί κλάδοιεπηρεάζονται αρνητικά.

2. Η εφαρµογή αυστηρότερων κριτηρίων από τις τρά-πεζες στη χορήγηση νέων στεγαστικών δανείων πε-ριορίζει τη ρευστότητα προς τους υποψήφιους αγο -ραστές ακινήτων. Σύµφωνα µε τα πιο πρόσφατα στοι-χεία της Τράπεζας της Ελλάδος για την τραπεζικήχρηµατοδότηση του εγχώριου ιδιωτικού τοµέα, ηχρηµατοδότηση της αγοράς κατοικίας µέσω των στε-


6. Η έρευνα πραγµατοποιήθηκε το χρονικό διάστηµα µεταξύ 19 Ιουλίου - 30 Ιουλίου 2010. Σύµφωνα µε την Εθνική Συνοµοσπονδία Ελλη-

νικού Εµπορίου, η έρευνα θα επαναληφθεί για το σύνολο των περιοχών µετά από ένα εξάµηνο.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.4.3 Παύση επαγγελµατικής δραστηριότητας καταστηµάτων στην Αττική

Περιοχές Ποσοστό κλειστώνκαταστηµάτων επί του Συνόλου

Κέντρο Αθήνας 17,2%

Μαρούσι 16,3%

Κηφισιά 11,8%

Χαλάνδρι 17%

Κολωνάκι 12,5%

Καλλιθέα 13,6%

Πειραιάς 11%


γαστικών δανείων, που χορηγούν οι τράπεζες, διαρ-

κώς συρρικνώνεται. Πιο συγκεκριµένα, η πιστωτική

επέκταση στη στεγαστική πίστη αυξήθηκε µε ρυθµό

0,7% τον Οκτώβριο 2010, ενώ το ποσοστό αυτό ήταν

σηµαντικά υψηλότερο τους προηγούµενους µήνες

του 2010 αλλά και τα προηγούµενα έτη (1,0% τον Σε-

πτέµβριο 2010, 1,6% τον Αύγουστο 2010, 1,9% τον

Ιούλιο 2010, 3,7% τον ∆εκέµβριο 2009, 11,5% τον ∆ε-

κέµβριο 2008, 21,9% τον ∆εκέµβριο 2007, 26,3% τον

∆εκέµβριο 2006, 33,0% τον ∆εκέµβριο 2005).

3. Υπάρχει έλλειψη αγοραστικού ενδιαφέροντος από

την πλευρά των νοικοκυριών και σηµαντική µείωση

της ζήτησης νεόδµητων διαµερισµάτων, λόγω της

αυξηµένης αβεβαιότητας για την απασχόληση των

νοικοκυριών και τα µελλοντικά τους εισοδήµατα.

4. Αναµένεται σταδιακή αύξηση του κόστους του χρή-

µατος µεσο-µακροπρόθεσµα τόσο από την Οµο-

σπονδιακή Τράπεζα της Αµερικής όσο και από την

Ευρωπα1κή Κεντρική Τράπεζα για να αντιµετωπι-

σθούν οι πληθωριστικές προσδοκίες, που θα δηµι-

ουργηθούν λόγω της σηµαντικής νοµισµατικής χα -

λάρωσης των τελευταίων ετών. Αναπόφευκτα η ζή-

τηση για κατοικίες θα προσαρµοστεί στα καινούργια

µακροοικονοµικά δεδοµένα, δηλαδή στα υψηλότερα

επιτόκια δανεισµού, που βεβαίως επηρεάζουν τη ζή-

τηση στεγαστικών δανείων για αγορά κατοικίας.

5. Η προσφορά ακινήτων προσαρµόζεται στα δεδο-

µένα της εκάστοτε φάσης του κύκλου της κτηµατα-

γοράς. Ο αριθµός των αδιάθετων νεόδµητων κατοι-

κιών, λόγω υπερβολικής αύξησης της προσφοράς

τα προηγούµενα χρόνια, κυµαίνεται σταθερά πάνω

από 150.000 πανελλαδικά.

6. Το φορολογικό περιβάλλον, όπως έχει διαµορφωθεί

το τελευταίο έτος (µείωση του αφορολογήτου για

την αγορά πρώτης κατοικίας και επαναφορά του

Φόρου Μεγάλης Ακίνητης Περιουσίας στη θέση του

ΕΤΑΚ) δηµιουργεί συνθήκες επιπλέον µείωσης του

αγοραστικού ενδιαφέροντος για κατοικίες. Πιθανόν,

αυτό το αρνητικό κλίµα εν µέρει να αντιστραφεί µε

την πρόσφατη απόφαση του Υπουργείου Οικονοµι-

κών να ανασταλεί για δύο χρόνια η εφαρµογή του

‘‘πόθεν έσχες’’ για αγορά πρώτης κατοικίας.

7. Τέλος, σηµαντικός παράγων, η σηµασία του οποίου

δεν θα πρέπει να υποβαθµίζεται, είναι η κακή ψυχο-

λογία που επικρατεί στην αγορά ακινήτων. Αυτή έχει

επηρεαστεί από τον φόβο µιας εντονότερης ύφε-

σης, η οποία πιθανόν να οδηγήσει σε αύξηση της

ανεργίας και περαιτέρω συρρίκνωση της οικονοµι-

κής δραστηριότητας.

Το πιο ανησυχητικό στοιχείο ενδεχοµένως είναι πως η

ελληνική αγορά ακινήτων θα αργήσει να εξέλθει από

την κρίση γιατί πλέον εκλείπουν εκείνοι οι παράγοντες

που συνέβαλλαν καθοριστικά στην ανάπτυξή της, µε

υψηλούς ρυθµούς, την περίοδο 1996-2005 (Karousos

and Vlamis, 2008). Πιο συγκεκριµένα, η Οικονοµική και

Νοµισµατική Ένωση (ΟΝΕ) δροµολόγησε σταθεροποι-

ητικούς µακροοικονοµικούς κανόνες και πολιτικές, που

είχαν ως αποτέλεσµα τη µείωση του κόστους χρηµατο-

δότησης λόγω της προσπάθειας σύγκλισης µε τις υπό-

λοιπες ανεπτυγµένες δυτικοευρωπα1κές οικονοµίες.

Έτσι, η πτώση των επιτοκίων κατέστησε τα στεγαστικά

δάνεια προσβάσιµα στο ευρύ κοινό και ενίσχυσε τη ζή-

τηση για ιδιόκτητες κατοικίες. ∆εύτερον, η διοργάνωση

των Ολυµπιακών Αγώνων του 2004 οδήγησε σε σηµα -

ντική άνοδο των δηµοσίων επενδύσεων σε έργα υπο-

δοµής. Αντίθετα, τα τελευταία χρόνια έχει περιοριστεί

ο προoπολογισµός του Προγράµµατος ∆ηµοσίων Επεν-

δύσεων και η θετική επίδραση των Ολυµπιακών έργων

στην οικονοµική ανάπτυξη τείνει να εξανεµιστεί όσο

αποµακρυνόµαστε από την ηµεροµηνία διεξαγωγής των

Ολυµπιακών αγώνων. Τρίτον, τα κοινοτικά κονδύλια που

διοχετεύονταν στα προγράµµατα περιφερειακής ανά-

πτυξης στρέφονται πλέον, κατά κύριο λόγο, προς τα

καινούργια µέλη της ΕΕ, τα οποία προφανώς έχουν και

µεγαλύτερη ανάγκη χρηµατοδότησης έργων υποδοµής.

2.4.3.3. Η ακαµψία των τιµών των οικιστικών ακινήτων

Παρά την κρίση που αντιµετωπίζει ο κλάδος της ακίνη-

της περιουσίας στην Ελλάδα, δεν βλέπουµε αυτό να µε-

ταφράζεται σε σηµαντικές µειώσεις των τιµών των

κατοικιών, κάτι που θα βοηθούσε στην αύξηση των αγο-

ραπωλησιών ακινήτων. Πιο συγκεκριµένα, σύµφωνα µε

τον δείκτη τιµών διαµερισµάτων κατά παλαιότητα7, που

κατασκευάζει η Τράπεζα της Ελλάδος (βλέπε Πίνακα

2.4.4) παρατηρείται πτώση -4,3% κατά µέσο όρο στις

τιµές των διαµερισµάτων το γ΄ τρίµηνο του 2010, σε

σχέση µε το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009, έναντι πτώ-

σης -4,7% το β΄ τρίµηνο του 2010 και πτώσης -1,8% το

α΄ τρίµηνο του 2010. Η πτώση στα νέα διαµερίσµατα

(µέχρι 5 ετών) ήταν -5,2% το γ΄ τρίµηνο του 2010, σε

σχέση µε το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009, έναντι πτώ-

σης -5,4% το β΄ τρίµηνο του 2010 (προσωρινά στοιχεία)

και αύξησης +1,2% το α΄ τρίµηνο 2010. Όσο για τα πα-

λαιά διαµερίσµατα (πάνω από 5 ετών), η υποχώρηση


7. Τα στοιχεία για το β΄ και γ΄ τρίµηνο του 2010 είναι προσωρινά, ενώ για το α΄ τρίµηνο 2010 είναι οριστικά.


φτάνει το -3,7% το γ΄ τρίµηνο του 2010, σε σχέση µε το

αντίστοιχο τρίµηνο του 2009, -4,3% το β΄ τρίµηνο του

2010, ενώ στο α΄ τρίµηνο 2010 η πτώση ήταν -3,6%. Για

το σύνολο των πρώτων εννέα µηνών του 2010, η µείωση

των τιµών σε σχέση µε το αντίστοιχο διάστηµα του 2009

ήταν µεγαλύτερη για τα παλαιά (-3,9%) από ό,τι για τα

νέα διαµερίσµατα (-3,1%). Για το σύνολο του 2009 η µέση

µείωση ήταν -3,7% έναντι αύξησης κατά +1,7% το 2008.

Η Τράπεζα της Ελλάδος κατασκευάζει έναν ακόµη δεί-

κτη σε σχέση µε τις τιµές των ακινήτων κατά γεωγρα-

φική περιοχή. Σύµφωνα και πάλι µε τον Πίνακα 2.4.4, οι

µειώσεις των τιµών των διαµερισµάτων στην Αθήνα

ήταν περιορισµένη, -3,1% το γ΄ τρίµηνο του 2010 (µε-

ταβολή έναντι προηγούµενου έτους), -2,1% το β΄ τρί-

µηνο του 2010 και -1,0% το α΄ τρίµηνο 2010. Στη

Θεσσαλονίκη η πτώση ήταν -9,7% το γ΄ τρίµηνο του2010 (µεταβολή έναντι προηγούµενου έτους), -6,0% τοβ΄ τρίµηνο του 2010 και -3,5% το α΄ τρίµηνο 2010. Στιςυπόλοιπες µεγάλες πόλεις παρατηρείται µείωση τωντιµών των κατοικιών -5,9% το γ΄ τρίµηνο του 2010 (µε-ταβολή έναντι προηγούµενου έτους), -4,7% το β΄ τρί-µηνο του 2010 έναντι µείωσης -2,3% το α΄ τρίµηνο 2010.Τέλος στις λοιπές περιοχές, οι οποίες περιλαµβάνουνδευτερεύουσες ή εξοχικές κατοικίες, παρατηρείται ση-µαντική µείωση των τιµών των κατοικιών, -2,7% το γ΄τρίµηνο του 2010 (µεταβολή έναντι προηγούµενουέτους), -9,5% το β΄ τρίµηνο του 2010 έναντι µείωσης -2,2% το α΄ τρίµηνο 2010. Τα στοιχεία αυτά υποδηλώ-νουν ότι η µέση µείωση των τιµών τους πρώτους εννέαµήνες του 2010 ήταν µεγαλύτερη στη Θεσσαλονίκη8

(-6,4%) και τις λοιπές περιοχές (-4,8%).


8. Η µεγάλη πτώση στις τιµές των κατοικιών στη Θεσσαλονίκη µπορεί εν µέρει να αποδοθεί στη µεγάλη διαθεσιµότητα κατοικιών, που

προέκυψε λόγω της ένταξης στο σχέδιο πόλης αρκετών νέων περιοχών.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.4.4 ∆είκτες τιµών διαµερισµάτων (2007=100)

Ι. ΣΥΝΟΛΟ

∆είκτης τιµών 101,7 97,9 96,3 94,2 92,9

(%) µεταβολή έναντι προηγούµενου έτους 1,7% -3,7% -1,8% -4,7% -4,3%

ΙΙ. ΚΑΤΑ ΠΑΛΑΙΟΤΗΤΑ

1. Νέα (έως 5 ετών)

∆είκτης τιµών 102,3 100,2 98,9 96,1 95,1

(%) µεταβολή έναντι προηγούµενου έτους 2,3% -2,0% 1,2% -5,4% -5,2%

2. Παλαιά (άνω των 5 ετών)

∆είκτης τιµών 101,3 96,5 94,7 93,0 91,5


ΙΙΙ. ΚΑΤΑ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΗ ΠΕΡΙΟΧΗ

1. Αθήνα

∆είκτης τιµών 100,9 96,3 96,0 94,7 91,9


2. Θεσσαλονίκη

∆είκτης τιµών 101,5 95,4 92,0 88,8 86,5


3. Άλλες µεγάλες πόλεις

∆είκτης τιµών 101,8 99,0 96,7 94,5 92,7


4. Λοιπές περιοχές

∆είκτης τιµών 103,3 101,3 98,4 95,0 97,7


2008 2009 2010 α΄ τρίµηνο

2010 β΄ τρίµηνο

2010 γ΄ τρίµηνο

Πηγή: ∆είκτες τιµών και συναλλαγών επί οικιστικών ακινήτων, γ΄ τρίµηνο 2010 (προσωρινά στοιχεία), Τράπεζα της Ελλάδος.


Το εύλογο ερώτηµα που εγείρεται είναι γιατί δεν υπο-

χωρούν σηµαντικά οι τιµές των κατοικιών ώστε να πρα -

γµατοποιηθούν πωλήσεις, που θα συµβάλλουν θετικά

στην επανεργοποίηση της ελληνικής κτηµαταγοράς;

1. Ο ελληνικός κατασκευαστικός κλάδος απαρτίζεται

στην πλειονότητά του από πολλούς µικρο-κατασκευα -

στές (ατοµικές ή οικογενειακές επιχειρήσεις), οι

οποίοι ακολουθούν ακόµη και σήµερα τη δοκιµα-

σµένη, από τη δεκαετία του 1960, συνταγή της ‘‘αν-

τιπαροχής’’. ∆εδοµένου ότι, ως επί το πλείστον, χρη-

µατοδοτούν τις καινούργιες κατασκευές τους µε

ίδια κεφάλαια και όχι µε δανεισµό, δεν έχουν κά-

ποιου είδους πίεση να πουλήσουν τώρα, που η αγο -

ρά είναι σε ύφεση. Ωστόσο, παραµένει το ερώτηµα

κατά πόσον οι Έλληνες κατασκευαστές συνυπολο-

γίζουν, στην απόφασή τους να µην µειώνουν τις τι -

µές πώλησης νεόδµητων οικιστικών ακινήτων, το

κόστος απαξίωσης και συντήρησης που πρέπει να

καταβάλλουν, ούτως ή άλλως, για όσο χρονικό διά-

στηµα τα διατηρούν στην κατοχή τους.

2. Πολλές από τις ελληνικές κατασκευαστικές εται-

ρείες συσσώρευσαν σηµαντικά κέρδη κατά την πε-

ρίοδο της αλµατώδους αύξησης των τιµών των κα -

τοικιών (1996-2005), το οποίο τους επιτρέπει σή-

µερα να κρατούν στάση αναµονής, ευελπιστώντας

σε αλλαγή της κατάστασης προς το καλύτερο στο

µέλλον.

3. Πολλοί από τους µικρο-κατασκευαστές εισήλθαν

στον κλάδο µετά το 2004, όταν οι τιµές των πρώτων

υλών, το κόστος κατασκευής και το κόστος εργα-

σίας ήταν ιδιαίτερα υψηλά. Τώρα, δεν αφήνουν τις

τιµές να υποχωρήσουν γιατί, αν υπάρξουν σηµαντι-

κές µειώσεις, τότε οι εκτελεσθείσες πωλήσεις οικι-

στικών ακινήτων θα ολοκληρωθούν µε ζηµιά.

4. Πολλές από τις ελληνικές κατασκευαστικές εται-

ρείες εξέδωσαν άδειες κατασκευής νέων κατοικιών

πριν την επιβολή ΦΠΑ στην οικοδοµή για να επωφε-

ληθούν της από 1η Ιανουαρίου 2006 εφαρµογής

του. Εποµένως, ξεκίνησαν την κατασκευή των νέων

οικιστικών ακινήτων όταν η κτηµαταγορά ήταν ήδη

σε φάση κορύφωσης. Ωστόσο, οι νέες κατασκευές

ολοκληρώθηκαν µετά το 2006-2007 και τα καινούρ-

για σπίτια ήταν έτοιµα προς πώληση όταν η κτηµα-

ταγορά είχε ήδη εισέλθει σε φάση ύφεσης, µε απο -

τέλεσµα το αγοραστικό ενδιαφέρον να είναι περιο-

ρισµένο. Έτσι σήµερα οι κατασκευαστικές εταιρείες

έχουν κατά κάποιο τρόπο “εγκλωβιστεί” και αναµέ-

νουν να “αναθερµανθεί” το αγοραστικό ενδιαφέρον

για να µπορέσουν να πωλήσουν το απόθεµα κατοι-κιών, που έχει συσσωρευτεί. Κάτι τέτοιο δεν προ-βλέπεται να συµβεί στο άµεσο µέλλον γιατί υπάρ χειαυξηµένη αβεβαιότητα των νοικοκυριών για τηναπασχόληση και τα µελλοντικά τους εισοδήµατα, ηοποία επιτείνεται από την αβεβαιότητα για τις γενι-κότερες προοπτικές της ελληνικής οικονοµίας. Επι-πλέον, οι αυξηµένες προσδοκίες των νοικοκυριώνγια πιθανή περαιτέρω πτώση των τιµών των κατοι-κιών σε χαµηλότερα επίπεδα στο µέλλον οδηγεί σεαναβολή της απόφασης για αγορά κατοικίας σή-µερα.

2.4.3.4. Συµπεράσµατα

Με βάση την παραπάνω ανάλυση καθώς και τα θεµε-λιώδη στοιχεία της κτηµαταγοράς, αναµένεται τα επό-µενα τρίµηνα µικρή περαιτέρω διόρθωση των τιµώνστην αγορά κατοικιών. Ωστόσο, αξίζει να σηµειωθεί ότισε καµία των περιπτώσεων, η αναµενόµενη διόρθωσητων τιµών δεν πρέπει να ιδωθεί ως κίνδυνος κατάρρευ-σης των τιµών των ακινήτων. Αυτό επισηµαίνεται καιαπό τον ∆ιοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος στην εν-διάµεση Έκθεση του για τη Νοµισµατική Πολιτική (Οκτώ -βριος, 2010), στην οποία αναφέρεται χαρακτηριστικάότι «τα επόµενα τρίµηνα αναµένεται περαιτέρω µικρήδιόρθωση των τιµών στην αγορά κατοικιών, ενώ εκτιµά-ται ότι πιθανότατα θα διατηρηθεί σε χαµηλά επίπεδα οκίνδυνος απότοµης µεταβολής των τιµών» (σελ. 75).

Η αποκλιµάκωση των τιµών στα οικιστικά ακίνητα θεω-ρούµε ότι θα συµβάλει καθοριστικά στην απορρόφησητης υπάρχουσας υπερβάλλουσας προσφοράς, καθώςκαι γενικότερα στον εξορθολογισµό της κτηµαταγοράς,αφού ο ικανός, σωστά πληροφορηµένος δυνητικόςαγο ραστής µπορεί να διακρίνει τις επενδυτικές ευκαι-ρίες και να τις εκµεταλλευτεί αγοράζοντας φθηνά, ότανοι αγορές ακινήτων υποχωρούν, και πουλώντας ακριβό-τερα, όταν οι αγορές ανακάµπτουν. Ωστόσο, η περαι-τέρω διόρθωση των τιµών δεν είναι ευπρόσδεκτη απότην πλευρά των παλαιότερων αγοραστών κατοικιών,που έχουν χρηµατοδοτήσει την αγορά της κατοικίαςτους µε ενυπόθηκα δάνεια, αφού το περιουσιακό στοι-χείο, που είχαν αγοράσει µε δανεισµό, θα έχει πλέον µι-κρότερη αξία σε σχέση µε την αξία του δανείου, τοοποίο δεν έχουν εξ ολοκλήρου αποπληρώσει. Επιπλέον,οι τράπεζες θα δουν την αξία των εµπράγµατων εξα-σφαλίσεων των ενυπόθηκων δανείων που έχουν χορη-γήσει να υποχωρεί, το οποίο σηµαίνει πως, σε ενδεχό-µενη χρεοκοπία των δανειοληπτών, θα πρέπει να εγ-γράψουν ζηµιές στους ισολογισµούς τους.




Ελληνική

Βλάµης Π., Καραγιάννης Σ. και Μπένος N. (2010), ‘‘Οικονοµική

Μεγέθυνση και ο Κλάδος των Ακινήτων στην Ελλάδα’’, σελ.

473-495 στο Η. Τζαβαλής, Μελέτες για το Ελληνικό Χρηµα-

τοπιστωτικό Σύστηµα, εκδόσεις Οικονοµικού Πανεπιστηµίου

Αθηνών, Αθήνα.

Εθνική Συνοµοσπονδία Ελληνικού Εµπορίου (2010), ‘‘Πρώτα

Αποτελέσµατα Έρευνας Καταγραφής των Κλειστών Επι-

χειρήσεων σε Κεντρικούς Εµπορικούς ∆ρόµους της Αθήνας’’,

Αύγουστος, Αθήνα. (διαδικτυακός τόπος http://www.esee.gr/

UploadFiles/Documents/Research%20ESEE/Erevna_ESEE_Lo

uketa_August_2010.pdf ανακτήθηκε στις 2-11-2010.)

Ελληνική Στατιστική Αρχή (2010), ‘‘Έρευνα Εργατικού ∆υνα -

µικού: γ΄ τρίµηνο 2010’’, ∆εκέµβριος, Αθήνα. (διαδικτυακός

τόπος http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/

A0101/PressReleases/A0101_SJO01_DT_QQ_03_2010_01_F_

GR.pdf ανακτήθηκε στις 20-12-2010.)

Ελληνική Στατιστική Αρχή (2010), ‘‘Έρευνα Εργατικού ∆υνα -

µικού: β΄ τρίµηνο 2010’’, Σεπτέµβριος, Αθήνα (διαδικτυακός

τόπος http://www.statistics.gr/portal/page/portal/ESYE/BUCKET/

A0101/PressReleases/A0101_SJO01_DT_QQ_02_2010_01_F_

GR.pdf ανακτήθηκε στις 11-11-2010.)

Ελληνική Στατιστική Αρχή (2010), ‘‘Ετήσιοι Εθνικοί Λογαρια -

σµοί-Ακαθάριστη Προστιθέµενη Αξία κατά Κλάδο’’, Αθήνα.

(διαδικτυακός τόπος http://www.statistics.gr/portal/page/portal/

ESYE/PAGE-themes?p_param=A0702&r_param= SEL12&y_param

=2009_00&mytabs=0 ανακτήθηκε στις 24-12-2010.)

Τράπεζα της Ελλάδος (2010), ‘‘Νοµισµατική Πολιτική, Ενδιά -

µεση Έκθεση 2010’’, Οκτώβριος, Αθήνα.

Τράπεζα της Ελλάδος (2010), ‘‘∆είκτες Τιµών και Συναλλαγών

επί Οικιστικών Ακινήτων: γ΄ τρίµηνο 2010’’, Τµήµα Ανάλυσης

Αγοράς Ακινήτων, ∆ιεύθυνση Οικονοµικών Μελετών, Αθήνα.

(διαδικτυακός τόπος http://www.bankofgreece.gr/BoGDocu-

ments/Νέοι_Πίνακες_Τιµών_Κατοικιών_full.pdf ανακτήθηκε

στις 23-11-2010.)

Τράπεζα της Ελλάδος (2010), ‘‘Τραπεζική Χρηµατοδότηση του

Εγχώριου Ιδιωτικού Τοµέα: Οκτώβριος 2010’’, Αθήνα. (δια -

δικτυακός τόπος http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Bank/

News/PressReleases/DispItem.aspx?Item_ID=3479&List_ID=1

af869f3-57fb-4de6-b9ae-bdfd83c66c95&Filter_by=DT ανα κτή -

θη κε στις 7-12-2010.)

Τράπεζα της Ελλάδος (2010), ‘‘Σύνοψη Κυριότερων Βραχυ -

χρόνιων ∆εικτών για την Αγορά Ακινήτων’’, ∆εκέµβριος, Αθήνα.

(διαδικτυακός τόπος http://www.bankofgreece.gr/BoGDocuments/

ΣΥΝΟΨΗ_ΚΥΡΙΟΤΕΡΩΝ_∆ΙΑΘΕΣΙΜΩΝ_ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΙΩΝ_

∆ΕΙΚΤΩΝ_ΓΙΑ_ΤΗΝ_ΑΓΟΡΑ_ΑΚΙΝΗΤΩΝ.pdf ανακτήθηκε στις

24-12-2010.)

Ξενόγλωσση

Benos, N., Karagiannis S. and Vlamis, P., ‘‘Spatial Effects of the

Property Sector Investment on Greek Economic Growth’’, υπό

δηµοσίευση στο Journal of Property Investment and Finance.

Karousos, E. and Vlamis, P. (2008), ‘‘The Greek Construction

Sector: An Overview of Recent Developments’’, Journal of Eu-

ropean Real Estate Research, Vol. 1, No. 3, pp. 254-266.




2.5. Εξελίξεις στην αγορά εργασίας

Κώστας Κανελλόπουλος Ιωάννης Χολέζας

Στην αγορά εργασίας συνεχίζεται η επιδείνωση των βα-σικών δεικτών επίδοσης σε όρους απασχόλησης καιανεργίας και δεν υπάρχουν σαφείς νεότερες ενδείξειςανάκαµψης. Το νέο και ιδιαίτερα ανησυχητικό στοιχείοείναι ότι η ανεργία πλήττει πλέον ακόµη και ηλικιακέςοµάδες εργαζοµένων (30-64) που µέχρι σήµερα δεναντι µετώπιζαν πρόβληµα ανεργίας, κυρίως λόγω κλει-σίµατος πολλών παραγωγικών µονάδων, ενώ στο απυ-ρόβλητο δεν µένουν ούτε οι απόφοιτοι υψηλών εκπαι-δευτικών βαθµίδων. Η προσαρµογή στην κρίση της αγο-ράς εργασίας συντελείται µέχρι σήµερα κυρίως µέσωµείωσης της απασχόλησης και όχι µέσω µείωσης τωναµοιβών, που θα ήταν οικονοµικά πιο αποτελεσµατικόκαι κοινωνικά πιο δίκαιο. Από την άλλη πλευρά, επήλθανή δροµολογήθηκαν σηµαντικές θεσµικές αλλαγές στηναγορά εργασίας που στοχεύουν αφενός στην επιδιωκό-µενη δηµοσιονοµική εξυγίανση µέσω περιορισµού τωναµοιβών στον ευρύτερο δηµόσιο τοµέα, και αφετέρουνα την καταστήσουν περισσότερο ευέλικτη και φιλικήστις προσλήψεις, ενώ, ταυτόχρονα, επιχειρούν να ενι-σχύσουν την ανταγωνιστικότητα µέσω της δυνατότηταςµείωσης του µισθολογικού κόστους σε επίπεδο επιχεί-ρησης (ειδικές επιχειρησιακές συµβάσεις εργασίας).

2.5.1. Ανεργία

Η συνεχιζόµενη οικονοµική κρίση στην ελληνική οικο-νοµία έχει ως αποτέλεσµα η αύξηση του γενικού ποσο-στού ανεργίας, που ξεκίνησε το τέταρτο τρίµηνο του2008, να συνεχίζεται και το τρίτο τρίµηνο του 2010, ανε-ξάρτητα από το φύλο. Σύµφωνα µε τα στοιχεία τωνΕρευνών Εργατικού ∆υναµικού (ΕΕ∆), το τρίτο τρίµηνοτου 2010 η αύξηση του αριθµού των ανέργων επιταχύν-θηκε, καθώς προστέθηκαν 27.600 νέοι άνεργοι (17.900γυναίκες, 9.800 άνδρες). Στο ∆ιάγραµµα 2.5.1 παρατί-θεται ο µηνιαίος κινητός µέσος όρος δωδεκαµήνου τουποσοστού ανεργίας κατά φύλο. Προκύπτει ότι η αυξη-τική πορεία της ανεργίας ξεκινά από τον Αύγουστο/Ιού-λιο του 2008 (άνδρες/γυναίκες) και συνεχίζεται έκτοτε.Επιπλέον, τα ποσοστά ανεργίας ανδρών και γυναικώναυξάνονται σχεδόν παράλληλα, µε την «ψαλίδα» να δια-τηρείται σχεδόν σταθερή κοντά στις 6,2 εκατοστιαίεςµονάδες από τον Ιούλιο του 2008.

Η πιθανή απαξίωση του ανθρώπινου κεφαλαίου (γνώ-σεων, δεξιοτήτων, ικανοτήτων), που συνδέεται µε την

παραµονή στην ανεργία, είναι φαινόµενο που µάλλον

θα ενταθεί σε περιόδους οικονοµικής κρίσης. Η οµάδα

που βρίσκεται σε µεγαλύτερο κίνδυνο είναι εκείνοι που

παραµένουν άνεργοι για περισσότερους από δώδεκα

µήνες. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 2.5.1, περίπου οι

µισοί άνεργοι στην ελληνική αγορά εργασίας είναι ήδη

µακροχρόνια άνεργοι. Μάλιστα εµφανίζουν εντυπω-

σιακή αύξηση σε δύο χρόνια, από 185.400 άτοµα το

2008γ έφτασαν τα 301.000 άτοµα το 2010γ. Την ίδια πε-

ρίοδο οι νέοι άνεργοι, µε την έννοια ότι καθίστανται

άνεργοι για πρώτη φορά, άρα περιλαµβανοµένων και

των νεοεισερχόµενων στην αγορά εργασίας, αυξήθη-

καν λιγότερο από 20 χιλιάδες, επιβεβαιώνοντας ότι η

πρόσφατη αύξηση της ανεργίας οφείλεται κυρίως στην

απώλεια απασχόλησης και όχι στη δυσκολία εύρεσης

εργασίας από νεοεισερχόµενους στην αγορά εργασίας.

Ο Πίνακας 2.5.2 επιβεβαιώνει την αντίστροφη σχέση

ηλικίας και ποσοστού ανεργίας, καθώς όσο µεγαλύτε-

ρος/η σε ηλικία ο/η εργαζόµενος/η, τόσο χαµηλότερο

είναι το ποσοστό ανεργίας. Ένα πολύ αρνητικό χαρα-

κτηριστικό των εξελίξεων είναι η µεγάλη αύξηση της

ανεργίας των εργαζοµένων στην πιο παραγωγική ηλικία

(30-44 ετών), καθώς και των εργαζοµένων άνω των 45

ετών (από 60.500 άνεργοι το 2008γ φτάνουν τις

136.400 το 2010γ). Το γεγονός αυτό συνδέεται αφενός

µε το κλείσιµο πολλών παραγωγικών µονάδων, αφετέ-

ρου µε τη θεωρητικά περιορισµένη ευελιξία των εργα-

ζοµένων αυτών των ηλικιακών οµάδων που τους κα -

θιστά περισσότερο ευάλωτους.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.5.1∆ιαχρονική εξέλιξη του ποσοστού ανεργίας (ηλικίες 15+)

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, επεξεργασία

ΚΕΠΕ.



Σύµφωνα µε τα στοιχεία των ΕΕ∆, φαίνεται ότι καταρ-χήν το υψηλότερο επίπεδο εκπαίδευσης συνεπάγεταιχαµηλότερη ανεργία. Παρ' όλα αυτά, η µεγάλη αύξησητης ανεργίας έχει ήδη διαχυθεί προς όλες τις βαθµίδεςεκπαίδευσης που πλέον οι περισσότερες έχουν ξεπε-ράσει και ελάχιστες απέµειναν να προσεγγίζουν το όριοτου διψήφιου ποσοστού. Εποµένως, η χώρα διαθέτειανέργους όλων των εκπαιδευτικών επιπέδων και τοερώτηµα είναι µε ποιο τρόπο και πόσο σύντοµα αυτοίθα αξιοποιηθούν παραγωγικά.

2.5.2. Απασχόληση

Η οικονοµική κρίση έχει ως αποτέλεσµα τη µείωση τηςαπασχόλησης τόσο ως αριθµό απασχολούµενων όσοκαι ως ποσοστό επί του πληθυσµού παραγωγικών ηλι-

κιών. Από 4.609 χιλ. που ήταν η απασχόληση τον Αύ-

γουστο του 2008, µειώθηκε στις 4.366,5 χιλ. το Σε πτέµ-

βριο του 2010, ενώ όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 2.5.2,

εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης, τη διαχρονική αύξηση

των ποσοστών απασχόλησης και για τα δύο φύλα δια-

δέχεται µείωση που ξεκινά στο τέλος του 2008 και είναι

µεγαλύτερη στην περίπτωση των ανδρών (-4 εκατοστι-

αίες µονάδες στο ποσοστό απασχόλησης έναντι -0,8

εκατοστιαίες µονάδες για τις γυναίκες). Η µείωση συ-

νεχίζεται και το 2010γ, οπότε και µειώνονται κατά 0,3

εκατοστιαίες µονάδες τα ποσοστά απασχόλησης αν-

δρών και γυναικών.

Η µείωση της απασχόλησης, ωστόσο, δεν έπληξε µε

τον ίδιο τρόπο όλους τους εργαζόµενους, καθώς πα-

ρατηρείται διαφοροποίηση της έντασης των επιπτώ-

σεων της οικονοµικής κρίσης ανάλογα µε τον κλάδο

οικονοµικής δραστηριότητας. Στις προηγούµενες Οικο-

νοµικές Εξελίξεις είδαµε ότι η οικονοµική κρίση είχε ως

αποτέλεσµα τη µείωση της απασχόλησης σε έντεκα

από τους δεκαέξι κλάδους οικονοµικής δραστηριότη-

τας, µε τις κατασκευές και τη µεταποίηση να οδηγούν την

κούρσα, ενώ η «Γεωργία, δασοκοµία, αλιεία» εµφάνισε

πάνω από 30.000 νέες θέσεις εργασίας εν µέσω κρίσης.

Στην έκτη στήλη του Πίνακα 2.5.3 επιβεβαιώνονται τα

προηγούµενα ευρήµατα. Στην τελευταία στήλη όµως,

όπου εµφανίζεται η µεταβολή στην απασχόληση µε-

ταξύ δεύτερου και τρίτου τριµήνου του 2010, παρατη-

ρείται ότι, ενώ στη µεταποίηση συνεχίζεται να µειώνεται

σηµαντικά η απασχόληση (-17.900 θέσεις εργασίας), τη

σκυτάλη φαίνεται να παίρνει ο κλάδος «∆ραστηριότη-

τες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και εστίασης»

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.1 Χρόνος αναζήτησης εργασίας (σε χιλιάδες άτοµα, τριµηνιαία βάση)

Σύνολο 387,5 355,1 465,1 514,4 586,8 594,0 621,9

∆εν άρχισε να αναζητά 3,4 2,5 5,5 5,5 5,3 4,4 6,2

Έχει βρει εργασία:

Λιγότερο από 1 µήνα 19,0 19,8 26,9 33,6 27,6 28,5 30,4

1 - 2 µήνες 43,8 44,4 71,0 85,3 88,8 74,7 84,6

3 - 5 µήνες 47,6 43,0 66,1 72,6 105,1 92,3 87,2

6 - 11 µήνες 61,3 60,0 93,1 94,8 98,5 110,5 112,4

12 µήνες και άνω 212,5 185,4 202,6 222,6 261,6 283,6 301,0

Από αυτούς:

Νέοι απασχολούµενοι 143,6 131,7 130,7 132,8 138,3 141,5 147,2

2007γ 2008γ 2009γ 2009δ 2010α 2010β 2010γ

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, επεξεργασία ΚΕΠΕ.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.2 Ηλικία και ανεργία (σε ποσοστά, τριµηνιαία βάση)

Σύνολο 10,1 - 7,2 - 12,4 -

15-19 31,7 21,7 21,2 14,1 37,6 25,2

20-24 24,4 14,4 21,3 14,1 31,8 19,4

25-29 16,1 6,0 12,5 5,3 19,8 7,4

30-44 8,9 -1,1 6,4 -0,8 11,5 -0,9

45-64 5,0 -5,1 3,5 -3,6 7,6 -4,8

65 + 0,6 -9,4 1,1 -6,0 1,4 -10,9

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού, επεξεργασία ΚΕΠΕ.Σηµείωση: Η πλάγια γραφή αντιπροσωπεύει αποκλίσεις από το µέσοποσοστό ανεργίας.

2004γΗλικιακήοµάδα

2008γ 2010γ



(-21.100 θέσεις εργασίας). Από την άλλη πλευρά, ση-

µαντική αύξηση της απασχόλησης την ίδια περίοδο κα-

ταγράφεται στην εκπαίδευση (31.200 νέες θέσεις

εργασίας), προφανώς λόγω έναρξης του νέου σχολι-

κού έτους και της (επανα)πρόσληψης αρκετών εκπαι-

δευτικών, και στον κλάδο «Άλλες δραστηριότητες πα -

ροχής υπηρεσιών» (6.300 νέες θέσεις εργασίας).

Σύµφωνα µε τον Πίνακα 2.5.4 η ηλικία εµφανίζεται ως

σηµαντικός παράγοντας διαφοροποίησης της απασχό-

λησης. ∆ιαχρονικά, τα άτοµα ηλικίας 30-44 ετών έχουν

τα υψηλότερα ποσοστά απασχόλησης, ενώ τα νεαρό-

τερα ηλικιακά άτοµα (15-19 και 20-24) παρουσιάζουν

αρκετά χαµηλότερα ποσοστά. Στην τελευταία κατηγο-

ρία παρατηρούνται σαφείς τάσεις µείωσης, σε αντί-

θεση µε άλλες ευρωπαGκές χώρες όπου τα ποσοστά

απασχόλησης αυξάνουν. Οι στήλες (5) και (6) του πί-

νακα φανερώνουν την αλλαγή της εικόνας στην αγορά

εργασίας που προκάλεσε η οικονοµική κρίση, καθώς

µόνο στην ηλικιακή οµάδα 45-64 ετών αυξήθηκε η απα-

σχόληση κατά 7.000 άτοµα. Η µείωση της απασχόλη-

σης την περίοδο 2008γ-2010γ είναι ιδιαίτερα αισθητή

για τις δύο ηλικιακές οµάδες µε τα υψηλότερα ποσοστά

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.5.2∆ιαχρονική εξέλιξη του ποσοστού απασχόλησης(ηλικίες 15+)

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ., Έρευνες Εργατικού ∆υναµικού.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.3 Κατανοµή απασχόλησης κατά κλάδο οικονοµικής δραστηριότητας (τριµηνιαία βάση)

Χονδρικό και λιανικό εµπόριο - Επισκευή µηχανοκίνητων οχηµάτων και µοτοσικλετών 17,5% 18,1% 18,1% 18,2% 81,6 -29,9 -0,9

Γεωργία, δασοκοµία, αλιεία 12,5% 11,2% 12,5% 12,5% -31,7 37,4 -0,4

Μεταποίηση 13,0% 11,8% 10,9% 10,6% -27,1 -77,4 -17,9

∆ηµόσια διοίκηση & άµυνα - Υποχρεωτική κοινωνική ασφάλιση 8,2% 8,2% 8,5% 8,4% 18,8 -4,7 -4,3

Εκπαίδευση 6,9% 7,4% 6,8% 7,6% 59,9 -6,1 31,2

Κατασκευές 8,2% 8,7% 7,5% 7,3% 48,7 -79,4 -10,6

∆ραστηριότητες υπηρεσιών παροχής καταλύµατος και εστίασης 7,0% 6,9% 7,5% 7,0% -2,0 -6,2 -21,1

∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας 6,5% 7,0% 6,7% 6,6% 39,3 -29,7 -3,2

Μεταφορές, αποθήκευση και επικοινωνίες 6,2% 6,3% 6,6% 6,6% 17,2 1,6 -1,2

Υγεία και κοινωνική µέριµνα 5,1% 5,0% 5,6% 5,6% 11,3 14,5 -3

Άλλες δραστηριότητες παροχής υπηρεσιών 3,7% 3,4% 3,1% 3,2% -0,8 -11,9 6,3

Χρηµατοπιστωτικές και ασφαλιστικές δραστηριότητες 2,6% 2,5% 2,6% 2,6% 4,5 -0,9 0,9

Ιδιωτικά νοικοκυριά που απασχολούν προσωπικό 0,8% 1,4% 1,4% 1,4% 26,4 -4,8 0,8

Παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος και φυσικού αερίου 0,4% 0,4% 0,3% 0,3% 3,0 -4,2 0,1

Ορυχεία και λατοµεία 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0 0,2 0,1

Ετερόδικοι οργανισµοί και όργανα 1,5% 1,7% 2,1% 2,1% 10,1 14,6 -0,8

Σύνολο - - - - 249,2 -201,5 -23,2

(1)Κλάδοι οικονοµικής δραστηριότητας (2) (3) (4)

2004γ 2008γ 2010β 2010γ

(5)1:(2)-(1)

(6)1:(4)-(2)

(7)1:(4)-(3)


1. Σε χιλιάδες θέσεις εργασίας.



απασχόλησης (25-29 ετών και 30-44 ετών), γεγονόςπου είναι συνεπές µε την υπόθεση ότι η κρίση έπληξεπολλά άτοµα ήδη ενταγµένα στην αγορά εργασίας.Ακόµη, εξετάζοντας τα δύο πιο πρόσφατα τρίµηνα, οιδιαπιστώσεις δεν είναι αισιόδοξες, καθώς φαίνεται ότιη µείωση της απασχόλησης συνεχίζεται πλήττοντας µεσφοδρότητα την οµάδα 30-44 ετών (-17.200 θέσεις ερ-γασίας) και ακολουθεί η οµάδα 25-29 ετών (-9.800 θέ-σεις εργασίας). Η παρατήρηση αυτή είναι ιδιαίτερασηµαντική, καθώς εισάγει ένα νέο χαρακτηριστικό τηςοικονοµικής κρίσης που είναι το πλήγµα στις οµάδεςτων ατόµων που µέχρι σήµερα θεωρούνταν εν πολλοίςκαλύτερα προστατευµένες έναντι οποιασδήποτε αρνη-τικής οικονοµικής συγκυρίας.

Συµπερασµατικά, προκύπτει ότι η προσαρµογή τωναγορών λόγω της οικονοµικής κρίσης στη χώρα µαςµέχρι σήµερα φαίνεται να γίνεται κυρίως µέσω µείωσηςτων ποσοτήτων, είτε αυτές είναι ο αριθµός των απασχο-λουµένων, είτε το συνολικό παραγόµενο προGόν (µεί-ωση του ΑΕΠ πάνω από 4%) και όχι µέσω µείωσης τωναµοιβών και των τιµών που θα ήταν οικονοµικά πιο απο-τελεσµατικό και κοινωνικά πιο δίκαιο.

2.5.3. Οικονοµική κρίση και ευελιξία στηναγορά εργασίας

Ο Πίνακας 2.5.5 δείχνει την κατανοµή των απασχολου-µένων σε εργαζόµενους πλήρους και µερικής απασχό-λησης το τρίτο τρίµηνο τεσσάρων επιλεγµένων ετών.Παρατηρείται ότι ως ποσοστό των εργαζοµένων οι µε-ρικώς απασχολούµενοι παραµένουν ένα σχετικά µικρόµερίδιο που δεν ξεπερνά το 6,4%. Ενδεικτικά σηµει-ώνουµε ότι, σύµφωνα µε την Eurostat, το ποσοστό των

µερικώς απασχολουµένων το 2009 ήταν 20% στην Ευ-

ρωζώνη και ελαφρώς χαµηλότερο (18,8%) στις 27

χώρες-µέλη της ΕυρωπαGκής Ένωσης. Ωστόσο, το πο-

σοστό των µερικώς απασχολουµένων το 2010γ είναι

αυξηµένο κατά µία εκατοστιαία µονάδα σε σύγκριση µε

το 2008γ, το τελευταίο τρίµηνο πριν την εµφάνιση της

οικονοµικής κρίσης στη χώρα µας. Η αύξηση αυτή αν-

τιστοιχεί σε σχεδόν 30.000 περισσότερους εργαζόµε-

νους µε µερική απασχόληση στα δύο χρόνια. Το

αξιοσηµείωτο είναι ότι περίπου οι µισοί από αυτούς που

είναι στη µερική απασχόληση το κάνουν λόγω αδυνα-

µίας εύρεσης πλήρους απασχόλησης. Η δε αύξηση της

µερικής απασχόλησης συνολικά είναι µικρότερη από

την αύξηση της µερικής απασχόλησης ειδικά λόγω

αδυναµίας εύρεσης πλήρους απασχόλησης, τόσο σε

απόλυτους όσο και σε σχετικούς όρους. Εποµένως, η

οικονοµική κρίση φαίνεται να συµβάλλει στην αύξηση

της ευελιξίας της αγοράς εργασίας µέσω της µικρής

ενίσχυσης της µερικής (κυρίως µη ηθεληµένης) απα-

σχόλησης έναντι της πλήρους.

Η υπόθεση της βαθµιαίας ενίσχυσης της ευελιξίας της

αγοράς εργασίας φαίνεται να επιβεβαιώνεται µερικώς

και από τα στοιχεία για τη διάρκεια των συµβάσεων ερ-

γασίας. Πιο συγκεκριµένα, σύµφωνα µε υπολογισµούς

από τα στοιχεία της Έρευνας Εργατικού ∆υναµικού

(ΕΕ∆), το µερίδιο των εργαζοµένων µε µόνιµη ή αορί-

στου διαρκείας σύµβαση µειώθηκε ελάχιστα την πε-

ρίοδο 2008γ-2010γ (από 87,8% σε 87% του συνόλου

των απασχολουµένων). Αυτό σηµαίνει ότι σε απόλυτους

αριθµούς οι εργαζόµενοι µε προσωρινή εργασία αυξή-

θηκαν τα δύο αυτά χρόνια κατά περίπου 7.300 άτοµα.

Επιπλέον, η πρωταρχική αιτία που προβάλλεται ως δι-

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.4 Απασχόληση κατά ευρείες ηλικιακές οµάδες (τριµηνιαία βάση)

Σύνολο 47,9% 49,7% 47,6% 47,3% 248,2 -186,9 -24,1

15-19 8,0% 6,9% 4,8% 4,9% -8,2 -12,1 0,4

20-24 42,5% 39,8% 35,9% 35,6% -56,3 -34,3 -2,2

25-29 70,7% 73,1% 69,8% 68,0% 7,7 -65,3 -9,8

30-44 77,3% 79,9% 77,1% 76,6% 126,1 -78,0 -17,2

45-64 56,0% 59,0% 57,8% 57,7% 174,4 7,0 2,3

65 + 4,2% 4,3% 3,9% 4,0% 4,4 -4,3 2,3

(1)Ηλικιακή οµάδα (2) (3) (4)

2004γ 2008γ 2010β 2010γ

(5)1:(2)-(1)

(6)1:(4)-(2)

(7)1:(4)-(3)


1. Σε χιλιάδες.



καιολογία για την προσωρινή εργασία είναι η αδυναµίαεύρεσης µόνιµης εργασίας σε ποσοστό άνω του 70%του συνόλου, ενώ παράλληλα καταγράφεται αύξησηαυτού του ποσοστού την ίδια περίοδο (από 71,4% σε73,6%) κατά 2,2 εκατοστιαίες µονάδες ή περίπου15.300 άτοµα. Κατά συνέπεια, αν και η αύξηση των ατό-µων µε προσωρινή εργασία δεν είναι µεγάλη, ωστόσοο αριθµός αυτών που αδυνατούν να βρουν µόνιµη ερ-γασία αυξήθηκε σηµαντικά, πιθανότατα ως συνέπειατης οικονοµικής κρίσης.

Στην εξέταση που προηγήθηκε επιχειρήθηκε να εντο-πιστούν αλλαγές στην αγορά εργασίας χρησιµοποιώ -ντας αποθέµατα (συνολικό αριθµό εργαζοµένων). Ακρι-βέστερη πληροφόρηση, όµως, προκύπτει από τη χρη-σιµοποίηση ροών (νέοι εργαζόµενοι). Έτσι, στο δεύ-τερο µέρος του Πίνακα 2.5.5 υπολογίστηκαν οι νέοιεργαζόµενοι (µόνο εκείνοι που δήλωναν άνεργοι πριναπό ένα έτος), δηλαδή εκείνοι που βρήκαν κάποια απα-σχόληση µετά από περίοδο ανεργίας. Η πρώτη παρα-τήρηση είναι ότι το ποσοστό εκείνων που βρίσκουνπροσωρινή απασχόληση ανέρχεται από 44,4% το 2004γσε 50,4% το 2010γ και αυτό είναι πιθανό να οφείλεταιστη µείωση της προσφοράς θέσεων πλήρους απασχό-

λησης εξαιτίας της οικονοµικής κρίσης. Κάτι τέτοιο ενι-

σχύεται και από το γεγονός ότι αυξάνεται το ποσοστό

των ατόµων µε προσωρινή απασχόληση, επειδή δεν κα-

τάφεραν να βρουν µόνιµη, κατά περίπου οκτώ εκατο-

στιαίες µονάδες την περίοδο 2004γ-2010γ. Και πάλι

όµως, η οικονοµική κρίση φαίνεται ότι συνέβαλλε στην

τάση αύξησης της προσωρινής απασχόλησης που κα-

ταγράφεται διαχρονικά (π.χ. την περίοδο 2004γ-2008γ

το ποσοστό αυτών που δήλωσαν ότι δεν µπορούν να

βρουν µόνιµη απασχόληση αυξήθηκε κατά 5,5 εκατο-

στιαίες µονάδες).

Συνοψίζοντας, το ανησυχητικό στα στοιχεία για τη µε-

ρική απασχόληση και την προσωρινή σχέση εργασίας

δεν είναι τόσο η αύξηση του αριθµού των εργαζοµένων

που εµπίπτει σε αυτές τις δύο κατηγορίες, όσο η αύ-

ξηση του αριθµού των µερικώς και προσωρινά απασχο-

λουµένων, οι οποίοι δηλώνουν ως βασική δικαιολογία

την αδυναµία εύρεσης πλήρους και µόνιµης απασχό-

λησης, γεγονός που φαίνεται να συµπίπτει µε την οικο-

νοµική κρίση, αν και δεν φαίνεται να επιταχύνεται λόγω

αυτής, τουλάχιστον στην περίπτωση της προσωρινής

εργασίας.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.5 Κατηγορίες απασχόλησης (15+ ετών, τριµηνιαία βάση)

Απασχολούµενοι1 4058,5 4341,6 4589,8 4402,9

Πλήρως απασχολούµενοι1 3843,7 4146,5 4340,0 4122,9

Μερικώς απασχολούµενοι1: 214,8 195,1 249,7 280,1

5,3% 4,5% 5,4% 6,4%

∆εν µπορούσε να βρει πλήρη απασχόληση1 95,5 94,4 103,7 144,7

44,5% 48,4% 41,5% 51,7%

Νέοι απασχολούµενοι σε προσωρινή εργασία1 - 83,2 76,6 66,1

- 44,4% 51,7% 50,4%

∆εν µπορούσε να βρει µόνιµη εργασία1 - 53,4 50,3 47,5

- 28,5% 34,0% 36,2%

1998γ 2004γ 2008γ 2010γ


1. Σε χιλιάδες.

2.5.4. Κόστος εργασίας

Η πληροφόρηση για την εξέλιξη του κόστους εργασίαςστη χώρα µας είναι τουλάχιστον ελλιπής. Γνωρίζουµε,ωστόσο, ότι πλέον στο ευρύτερο ∆ηµόσιο για το 2010,µε τα µέτρα του Μαρτίου και ΜαUου του 2010, εφαρµό-ζεται όχι µόνο πάγωµα µισθών, αλλά σηµαντική µείωση

των ονοµαστικών αµοιβών που ξεκινάει µε χαµηλά πο-

σοστά για τους χαµηλόµισθους και φθάνει σε σηµα -

ντικά ποσοστά για τους υψηλόµισθους, οδηγώντας σε

µια µέση µείωση της τάξης του 20%. Στον ιδιωτικό

τοµέα η Εθνική Γενική Συλλογική Σύµβαση Εργασίας

(ΕΓΣΣΕ) προβλέπει µηδενικές αυξήσεις για το 2010.


Οι πιο πάνω ρυθµίσεις διαδέχθηκαν αξιόλογες αυξή-

σεις το 2009, και ενώ η οικονοµική κρίση σε όρους απα-

σχόλησης και παραγωγής είχε ήδη εκδηλωθεί.

Οι διαπιστώσεις αυτές επιβεβαιώνονται από τα στοιχεία

της ΕΛ.ΣΤΑΤ. για την εξέλιξη του κόστους εργασίας

που δηµοσιεύονται στα πλαίσια της Έρευνας Εργατι-

κού ∆υναµικού. Όπως προκύπτει από τον Πίνακα 2.5.6,

οι αυξήσεις στο κόστος εργασίας το 2009 είναι υψηλό-

τερες (6,9%) από τις αντίστοιχες το 2008 (2,8%), ενώ

το 2010 παρατηρούνται τελικά και µειώσεις στο µέσο

κόστος εργασίας που αγγίζουν το 6,7% σε σύγκριση µε

το τρίτο τρίµηνο του 2009. Εάν υπήρχε µεγαλύτερη

συγκράτηση του κόστους εργασίας, τότε είναι πολύ πι-

θανό η αύξηση της ανεργίας να ήταν µικρότερη ή ισο-

δύναµα να είχαν διατηρηθεί περισσότερες θέσεις

εργασίας.

2.5.5. Θεσµικές εξελίξεις

Με το Νόµο 3899/2010 µε τίτλο «Επείγοντα µέτρα εφαρ-

µογής του προγράµµατος στήριξης της ελληνικής οι-

κονοµίας» επέρχονται αξιόλογες αλλαγές στις εργασια-

κές σχέσεις, καθώς και περικοπές στις αµοιβές των

εργαζοµένων στις δηµόσιες επιχειρήσεις και στα ΝΠΙ∆

που υπάγονται στη Γενική Κυβέρνηση, στα πλαίσια της

εφαρµογής του επικαιροποιηµένου Μνηµονίου ∆ανει-

οδότησης της χώρας από το ∆ΝΤ και την ΕΕ.

Σηµαντική αλλαγή στις εργασιακές σχέσεις θεωρείται

η αναβάθµιση της Επιχειρησιακής Συλλογικής Σύµβα-

σης Εργασίας σε Ειδική Επιχειρησιακή Συλλογική Σύµ-

βαση Εργασίας (ΕΕΣΣΕ), οι όροι της οποίας πλέον θα

υπερισχύουν από τις αντίστοιχες κλαδικές συλλογικές

συµβάσεις εργασίας, χωρίς περιορισµούς. Επίσης, ηΕΕΣΣΕ µπορεί να ρυθµίζει όλα τα θέµατα που αποτε-λούν αντικείµενο συλλογικών διαπραγµατεύσεων,χωρίς ωστόσο οι συνθήκες εργασίας και οι αποδοχέςπου καθορίζει να είναι κατώτερες από τις προβλεπόµε-νες από την ΕΓΣΣΕ.

Είναι φανερό ότι στόχος των ΕΕΣΣΕ είναι να επιτρέπε-ται στους επιχειρηµατίες, σε συµφωνία µε το συνδικα-λιστικό φορέα της επιχείρησης, να υποβοηθούν τηνπροσαρµογή της επιχείρησης στις τυχόν επιδεινούµε-νες συνθήκες της αγοράς, ρυθµίζοντας είτε τις αµοι-βές, είτε την απασχόληση στην επιχείρηση, θέτονταςωστόσο ως ελάχιστο όριο τα προβλεπόµενα από τηνΕΓΣΣΕ. Με άλλα λόγια, οι ΕΕΣΣΕ µπορούν πλέον, εάνκριθεί αναγκαίο από τον εργοδότη και το συνδικάτο, νααγνοούν τους ευνοGκότερους –για παράδειγµα– όρουςαµοιβών των κλαδικών ή και οµοιοεπαγγελµατικών συλ-λογικών συµβάσεων εργασίας, συµβάλλοντας έτσι στηδιατήρηση της απασχόλησης και ανταγωνιστικότηταςτης επιχείρησης. Επειδή οι κλαδικές συµβάσεις δεναφήνουν περιθώρια ρύθµισης των µισθών ανάλογα µετις συνθήκες που αντιµετωπίζει η επιχείρηση, επιτρέπε-ται πλέον µέσω των ΕΕΣΣΕ να εξαιρούνται από τις κλα-δικές ρυθµίσεις, ενώ δεν αλλάζει η αρχή της επέκτασηςτων κλαδικών συµβάσεων σε όλες τις επιχειρήσεις. Ου-σιαστικά, η αλλαγή επιτρέπει οι µισθοί να ευθυγραµµί-ζονται αρκετά µε τις συνθήκες στις τοπικές αγορέςεργασίας και την ανταγωνιστικότητα της επιχείρησης,να ενισχύεται η ζήτηση εργασίας και να διατηρούνταιοι θέσεις απασχόλησης. Παραπέρα, η θεσµοθέτησητων ΕΕΣΣΕ είναι πιθανό να επηρεάσει το πεδίο δράσηςτου συνδικαλιστικού κινήµατος, καθώς ενδέχεται τοκέντρο βάρους της αντιπροσώπευσης των συµφερό -


ΠΙΝΑΚΑΣ 2.5.6 Μέσο µηνιαίο κόστος εργασίας σε ευρώ κατά τοµέα οικονοµικής δραστηριότητας και φύλο (τριµηνιαία βάση)

Πρωτογενής τοµέας 1.198 1.179 1.163 1.013 1.120 1.131

∆ευτερογενής τοµέας 1.759 1.809 1.936 1.663 1.890 1.858

Τριτογενής τοµέας 1.823 1.874 2.010 1.712 1.964 1.858

Σύνολο 1.799 1.848 1.977 1.687 1.931 1.844

Μεταβολές (%) 2007γ-08γ 2008γ-09γ 2009α-10α 2009β-10β 2009γ-10γ

Πρωτογενής τοµέας -1,6 -1,4 -3,8 -6,2 -2,8

∆ευτερογενής τοµέας 2,8 7,1 3,3 -1,5 -4,1

Τριτογενής τοµέας 2,8 7,2 3,2 -1,6 -7,6

Σύνολο 2,8 6,9 2,9 -1,7 -6,7

2007γ 2008γ 2009γ 2010α 2010β 2010γ



ντων των εργαζοµένων να µετατοπιστεί σε επίπεδο επι-χείρησης πλέον, όταν αυτή απασχολεί περισσότερουςαπό 20 εργαζόµενους και δύναται, εποµένως, να δια-θέτει πρωτοβάθµιο σωµατείο. Εξάλλου, σε περίπτωσηδιαφορών µεταξύ εργοδοτών και εργαζοµένων η δυνα-τότητα προσφυγής στον Οργανισµό Μεσολάβησης και∆ιαιτησίας (ΟΜΕ∆) περιορίζεται σε θέµατα σχετικά µετους µισθούς και τα ηµεροµίσθια. Εκτιµάται ότι αυτή ηαλλαγή θα βοηθήσει στη διατήρηση των θέσεων εργα-σίας µειώνοντας, όπου είναι αναγκαίο, τις αµοιβές ερ-γασίας, αλλά όχι κάτω από τις ελάχιστες που προβλέπειη ΕΓΣΣΕ.

Μια άλλη αλλαγή µε το Νόµο 3899/2010 είναι ότι, σεπερίπτωση απόλυσης, δεν θα πληρώνεται αποζηµίωσηστον εργαζόµενο που απασχολείται δοκιµαστικά για 1έτος σε µια επιχείρηση (2-6 µήνες πριν), ενώ το ύψοςτης αποζηµίωσης µειώνεται στον 1 µισθό (2 µισθοί πριν)για τον εργαζόµενο που απασχολείται στον ίδιο εργο-δότη 1-2 έτη. Επίσης, η προσαύξηση ύψους 10% στοωροµίσθιο των µερικώς απασχολουµένων καταργείται,καθώς σύµφωνα µε το νέο νόµο αυτοί θα αποζηµιώνο -νται όπως και οι υπόλοιποι εργαζόµενοι, αν τους ζητη-θεί να εργαστούν περισσότερες ώρες. Όσον αφοράστους εργαζόµενους υπό «ενοικίαση», η διάρκεια αυτήςαυξάνεται έως τους 36 µήνες (από 18 πριν το νόµο),ενώ µετά το πέρας της περιόδου αυτής ο εργαζόµενοςθεωρείται ότι έχει σύµβαση αορίστου διαρκείας µε τονέµµεσο εργοδότη του. Τέλος, αυξάνεται στους 9 µήνες(6 πριν) η διάρκεια της εκ περιτροπής εργασίας ή δια-θεσιµότητας (απασχόληση για λιγότερες ώρες, ηµέρες,εβδοµάδες ή µήνες ανά έτος) που µπορεί να επιβάλλειο εργοδότης, προκειµένου να µην προβεί σε απολύ-σεις, αν και στα πλαίσια της ΕΕΣΣΕ µπορεί να έχουν καιµεγαλύτερη διάρκεια.

Οι παραπάνω αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις είναι,προφανώς, ιδιαίτερα σηµαντικές, διότι αλλάζουν τοπεδίο δράσης των επιχειρήσεων και των συνδικάτων.Είναι πιο φιλικές στις προσλήψεις και την απασχόλησηκαι αναµένεται να βοηθήσουν στην έξοδο από τηνκρίση πιο ανώδυνα. Οι όποιες µειώσεις µισθών επέλ-θουν µέσω ΕΕΣΣΕ, έρχονται σε συνέχεια των δραστι-κών µισθολογικών περικοπών στο ∆ηµόσιο, καθώς καιµετά την εκτεταµένη µείωση των εισοδηµάτων των αυ-τοαπασχολούµενων και των εργαζοµένων σε πολύ µι-κρές ή οικογενειακές εκµεταλλεύσεις. Το ΚΕΠΕ ήδηαπό τις Οικονοµικές Εξελίξεις του περασµένου ΜαUουείχε επισηµάνει κατ’ επανάληψη (τεύχος 12, σελ. 35 και85) την ανάγκη µείωσης του εργατικού κόστους στις οι-κονοµικές µονάδες του ιδιωτικού τοµέα για τη διαφύ-

λαξη των θέσεων εργασίας και την υποβοήθηση ανά-κτησης της ανταγωνιστικότητας των ελληνικών επιχει-ρήσεων.

Μια άλλη σηµαντική αλλαγή µε το Νόµο 3899/2010είναι ότι, στα πλαίσια της δηµοσιονοµικής εξυγίανσης,επιχειρείται η µείωση του κόστους λειτουργίας των δη-µόσιων επιχειρήσεων και των ΝΠΙ∆ που υπάγονται στηΓενική Κυβέρνηση. Ειδικότερα, σύµφωνα µε το άρθρο2 του νόµου, οι πάσης φύσεως αποδοχές, και αµοιβέςγενικά των εργαζοµένων σε δηµόσιες επιχειρήσεις καιΝΠΙ∆ που υπάγονται στη Γενική Κυβέρνηση, απαγο-ρεύεται από 1/1/2011 να υπερβαίνουν κατά µήνα (σεδωδεκάµηνη βάση) τις 4.000 ευρώ, ενώ µειώνονταικατά 10% (εξαιρούνται το οικογενειακό επίδοµα και τοεπίδοµα ανθυγιεινής ή επικίνδυνης εργασίας), εφόσονξεπερνούν τα 1.800 ευρώ (συµπεριλαµβανοµένων τωνεπιδοµάτων). Επιπλέον, το σύνολο των πάσης φύσεωςαµοιβών για υπερωριακή εργασία, υπερεργασία, εκτόςέδρας µετακίνηση, οδοιπορικά, εργασία τις Κυριακέςκαι εξαιρέσιµες ηµέρες απαγορεύεται να υπερβαίνει το10% των πάσης φύσεως αποδοχών, επιδοµάτων, απο-ζηµιώσεων και αµοιβών που καταβάλλονται σε ετήσιαβάση. Επίσης, όσοι από 1/1/2010 έχουν µεταταχθεί ήµεταφερθεί και όσοι πρόκειται να µεταταχθούν ή µετα-φερθούν εφεξής µεταξύ φορέων του δηµόσιου τοµέαδικαιούνται το σύνολο των αποδοχών της θέσης στηνοποία µετατάσσονται ή µεταφέρονται, χωρίς δικαίωµαδιατήρησης ως προσωπικής διαφοράς τυχόν επιπλέοναποδοχών που λάµβαναν στο φορέα που εργάζονταναρχικά. Ωστόσο, φαίνεται ότι σχετικά ευνοGκότερες µι-σθολογικές ρυθµίσεις έχουν επέλθει ή θα επέλθουνστις εισηγµένες στο Χρηµατιστήριο Αξιών Αθηνών(ΧΑΑ) δηµόσιες επιχειρήσεις και τράπεζες, µέσω τωνΓενικών τους Συνελεύσεων. Ενδεικτική είναι η περί-πτωση της ΑΤΕ, όπου η µείωση περιορίζεται (άρθρο 11Ν.3899/2010) στο 10%, χωρίς να θίγει ουσιαστικά τιςτακτικές και, άρα συντάξιµες, αποδοχές του προσωπι-κού της.

Συνοψίζοντας, πρέπει να τονιστεί ότι τα αποτελέσµατατων κυβερνητικών παρεµβάσεων στην αγορά εργασίαςθα κριθούν στην πράξη από τον τρόπο και την έκτασηπου θα επιλέξουν οι ελληνικές επιχειρήσεις να αξιοποι-ήσουν τα εργαλεία που προσφέρει ο νέος νόµος, κα -θώς και τα γνωστά προγράµµατα των ενεργητικώνπολιτικών απασχόλησης (επιδότηση απασχόλησης καικατάρτισης, τα οποία απαιτείται να αξιολογηθούν συ-στηµατικά), αλλά και την ετοιµότητα του κρατικού µη-χανισµού να περιφρουρήσει την ορθή εφαρµογή τουςκαι να προβεί στις πιθανές αναγκαίες βελτιώσεις.




2.6. Εξωτερικές συναλλαγές

2.6.1. Πρόσφατες εξελίξεις

Ιωάννα Κωνσταντακοπούλου

Σύµφωνα µε τα στοιχεία της Τράπεζας της Ελλάδος,στο τρίτο τρίµηνο του 20101 το έλλειµµα του ισοζυγίουτρεχουσών συναλλαγών συρρικνώθηκε στο 5,23% τουΑΕΠ από 6,34% το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009 (Πίνα-κας 2.6.1). ∆ιαµορφώθηκε στα 2,98 δισεκ. ευρώ από3,75 δισεκ. ευρώ έναντι του αντίστοιχου τριµήνου του2009 και -4,43 δισεκ. ευρώ του προηγούµενου τριµήνουτου 2010 (Πίνακας 2.6.2).

Η βελτίωση αυτή αποτελεί συνισταµένη των αποτελε-σµάτων των ισοζυγίων που το συνθέτουν. Αναλυτικό-τερα, το έλλειµµα του εµπορικού ισοζυγίου σηµείωσεµικρή µείωση και διαµορφώθηκε στα 7,01 δισεκ. ευρώέναντι 7,83 δισεκ. ευρώ του αντίστοιχου τριµήνου του2009 και 7,04 δισεκ. ευρώ του προηγούµενου τριµήνου.Ως ποσοστό του ΑΕΠ διαµορφώθηκε στα 12,28% από13,23% το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009.

Στα επιµέρους ισοζύγια του εµπορικού ισοζυγίου, πα-ρατηρούµε µια εντυπωσιακή µείωση του ελλείµµατοςτου εµπορικού ισοζυγίου αγαθών εκτός καυσίµων καιπλοίων, το οποίο διαµορφώθηκε στα 3,61 δισεκ. ευρώέναντι 4,99 δισεκ. ευρώ του αντίστοιχου τριµήνου του2009, µια µεταβολή της τάξεως του 27,6% (∆ιάγραµµα

2.6.1). Ενώ, τα ελλείµµατα του ισοζυγίου καυσίµων και

του ισοζυγίου πλοίων αυξήθηκαν στα 2,61 δισεκ. ευρώ

και 0,77 δισεκ. ευρώ αντίστοιχα, έναντι 2,13 και 0,71

δισεκ. ευρώ το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009.

Στο ισοζύγιο υπηρεσιών παρουσιάστηκε οριακή αύξηση

του πλεονάσµατός του κατά 0,21 δισεκ. ευρώ σε σχέση

µε το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009.

Στο ισοζύγιο εισοδηµάτων σηµειώθηκε οριακή διαφο-

ροποίηση της τάξεως των 0,06 δισεκ. ευρώ µείωση του

ελλείµµατος έναντι της αντίστοιχης περιόδου του 2009.

Ως ποσοστό του ΑΕΠ το έλλειµµα του ισοζυγίου εισο-

δηµάτων δεν παρουσίασε καµιά σχεδόν µεταβολή ως

προς το αντίστοιχο τρίµηνο του 2009.

1. Σηµειώνεται ότι τα στατιστικά στοιχεία της προαναφερθείσας πηγής είναι σε τρέχουσες τιµές και δεν είναι εποχικά διορθωµένα.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.2 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών και οι συνιστώσες του (σε δισεκ. ευρώ)

2009:q1 -7,30 -7,71 4,60 3,38 1,22 -2,19 1,38

2009:q2 -7,19 -7,65 6,69 3,54 3,15 -2,76 0,07

2009:q3 -3,75 -7,83 10,27 3,69 6,58 -2,53 0,03

2009:q4 -8,39 -7,57 5,40 3,77 1,70 -2,33 -0,19

2010:q1 -9,70 -8,22 11,79 3,57 1,16 -1,90 -0,73

2010:q2 -4.43 -7,04 11,27 4,23 3,36 -2,53 1,77

2010:q3 -2,98 -7,01 11,40 4,40 6,79 -2,46 -0,31

Ιαν.-Οκτ. 2009 -20,0 -25,6 38,2 12,6 11,9 -7,6 1,3

Ιαν.-Οκτ. 2010 -19,5 -24,5 38,2 13,7 12,3 -7,6 0,3

ΙΤΣ Αγαθών Εισαγωγές Εξαγωγές Υπηρεσιών Εισοδηµάτων Τρεχουσών µεταβιβάσεων


ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.1 Ισοζύγιο Τρεχουσών Συναλλαγών(ως ποσοστό του ΑΕΠ)

2009:q1 -12,30 -13,00 2,05 -3,69 2,33

2009:q2 -12,15 -12,93 5,32 -4,66 0,12

2009:q3 -6,34 -13,23 11,11 -4,27 0,05

2009:q4 -14,03 -12,66 2,84 -3,89 -0,32

2010:q1 -16,77 -14,21 2,00 -3,29 -1,27

2010:q2 -7,70 -12,24 5,85 -4,40 3,09

2010:q3 -5,23 -12,28 11,90 -4,32 -0,54

ΙΤΣ Αγαθών Υπηρε-σιών

Εισοδη-µάτων

Τρεχουσών µεταβιβά-

σεων


2_6_teliko:Layout 1 11/2/2011 12:58 µµ Page 62


Στο ισοζύγιο τρεχουσών µεταβιβάσεων, το οριακό πλε-όνασµα των 0,03 δισεκ. ευρώ του τρίτου τριµήνου του2009 µετατράπηκε σε έλλειµµα της τάξεως του 0,30δισεκ. ευρώ στο εξεταζόµενο τρίµηνο. Ενώ το έλλειµµάτου ως ποσοστό του ΑΕΠ διαµορφώθηκε στα 0,546%έναντι 0,05% πλεόνασµα του αντίστοιχου τριµήνου του2009.

Για το πρώτο ενδεκάµηνο του 2010, η κατάσταση τουισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών παρουσίασε οριακήµεταβολή σε σχέση µε την αντίστοιχη χρονική περίοδοτου 2009. Αναλυτικότερα, το έλλειµµα του ισοζυγίουτρεχουσών συναλλαγών διαµορφώθηκε στα 22,15 δισεκ.ευρώ έναντι 22,74 δισεκ. ευρώ του αντίστοιχου διαστή-µατος του 2009.

Από τον Πίνακα 2.6.3α παρατηρούµε ότι το έλλειµµα τουεµπορικού ισοζυγίου συρρικνώθηκε και διαµορφώθηκεστα 26,82 δισεκ. ευρώ έναντι 27,98 δισεκ. ευρώ του α -ντίστοιχου διαστήµατος του 2009. Η µεγαλύτερη µετα-βολή του ελλείµµατος προήλθε από το εµπορικό ισοζύγιοχωρίς καύσιµα και πλοία και είναι της τάξεως του 17,58%έναντι του αντίστοιχου χρονικού διαστήµατος του 2009.

Η εξέλιξη των εισαγωγών και εξαγωγών, απεικονίζεταιστο ∆ιάγραµµα 2.6.2, µε βάση τους ρυθµούς µεταβο-λής των εισαγωγών και εξαγωγών, χρησιµοποιώνταςδιαφορετικές στατιστικές πηγές2. Αναλυτικότερα, πα-ρατηρούµε αρνητικούς ρυθµούς µεταβολής του µεγέ-θους των εισαγωγών σε όλη τη διάρκεια της εξεταζόµε-νης περιόδου, οι οποίοι εντείνονται το τρίτο τρίµηνοτου 2010 έναντι του αντίστοιχου τριµήνου του 2009, σύµ-φωνα µε την ΕΛ.ΣΤΑΤ. Ενώ τα στατιστικά στοιχεία πουπροέρχονται από την Τράπεζα της Ελλάδος, δείχνουναρνητικούς ρυθµούς µεταβολής εισαγωγών, οι οποίοιβαίνουν µειούµενοι από τον τελευταίο µήνα του 2009.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.3α Εµπορικό Ισοζύγιο, 2008-2010 (σε δισεκ. ευρώ)

Εµπορικό ισοζύγιο -41,0 -28,0 -26,8 -34,57 -4,16

Ισοζύγιο καυσίµων -11,6 -7,0 -8,6 -25,62 23,52

Εµπορικό ισοζύγιο χωρίς καύσιµα -29,4 -21,0 -18,2 -38,09 -13,35

Ισοζύγιο πλοίων -4,4 -3,0 -3,4 -23,87 11,77

Εµπορικό ισοζύγιο χωρίς καύσιµα και πλοία -25,0 -18,0 -14,8 -40,62 -17,58

Εξαγωγές αγαθών 18,4 13,8 15,2 -17,13 9,85

Καύσιµα 4,0 2,7 4,3 6,77 58,07

Πλοία (εισπράξεις) 1,5 0,8 0,7 -52,64 -6,85

Λοιπά αγαθά 12,9 10,4 10,2 -20,40 -1,42

Εισαγωγές αγαθών 59,3 41,8 42,0 -29,17 0,47

Καύσιµα 15,6 9,7 12,9 -17,33 33,14

Πλοία (πληρωµές) 5,9 3,8 4,1 -31,12 8,03

Λοιπά αγαθά 37,8 28,4 25,1 -33,74 -11,66

2008 2009 2010 2008-2010 2009-2010

Ιανουάριος - Νοέµβριος Ρυθµός µεταβολής

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.1Ελλείµµατα ισοζυγίου καυσίµων, πλοίων και ΕΙχωρίς καύσιµα και πλοία (σε δισ. ευρώ)

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδoς.

2. Τράπεζας της Ελλάδος και ΕΛ.ΣΤΑΤ.




Ενθαρρυντικά αποτελέσµατα εξάγουµε από τους ρυθ-µούς µεταβολής των εξαγωγών, όπου υπάρχει µια σαφήςµεταβολή. Αναλυτικότερα, οι ρυθµοί µεταβολής των

εξαγωγών µετατρέπονται σε θετικούς και η τάση αυτήενισχύεται έως και τον ενδέκατο µήνα του 2010. Εντυ-πωσιακή µεταβολή παρατηρείται τον ενδέκατο µήνατου 2010 έναντι του αντίστοιχου µήνα του 2009, όπουσύµφωνα µε την ΕΛ.ΣΤΑΤ. ο θετικός ρυθµός µεταβολήςέφτασε το 38% και σύµφωνα µε την ΤτΕ το 25,5%.

Τα τελευταία στοιχεία ενισχύουν την εκτίµηση για µείω -ση του ελλείµµατος του εµπορικού ισοζυγίου το 2010και το 2011, η οποία αναµένεται να προέλθει κυρίωςαπό τις θετικές επιδράσεις που θα προκύψουν από τηνανάκαµψη της παγκόσµιας οικονοµίας και συνεπώς τωνεισαγωγών των κύριων εµπορικών εταίρων µας.

Στο ισοζύγιο υπηρεσιών, παρατηρούµε στον Πίνακα2.6.3β, ότι σηµειώθηκε αύξηση του πλεονάσµατος τηςτάξεως 4,63% έναντι της αντίστοιχης περιόδου του 2009,η οποία προήλθε κυρίως από τη συνιστώσα των υπηρε-σιών µεταφοράς. Αναλυτικότερα, το πλεόνασµα από τιςκαθαρές εισπράξεις υπηρεσιών µεταφοράς µεταβλή-θηκε κατά 15,37% σε σχέση µε το προηγούµενο ενδεκά-µηνο του 2009. Σε απόλυτα µεγέθη, το πλεόνασµα απότις µεταφορικές υπηρεσίες αυξήθηκε κατά 1,89 δισεκ.ευρώ σε σχέση µε την αντίστοιχη περίοδο του 2009.

Το έλλειµµα του ισοζυγίου εισοδηµάτων αυξήθηκε κατά0,13 δισεκ. ευρώ σε σύγκριση µε την αντίστοιχη πε-ρίοδο του 2009, αντανακλώντας κυρίως τη µείωση τωνεισπράξεων από τόκους και µερίσµατα της τάξεως του0,38 δισεκ. ευρώ.

Το πλεόνασµα του ισοζυγίου τρεχουσών µεταβιβάσεωνσυρρικνώθηκε αισθητά κατά τη διάρκεια της εξεταζό-µενης περιόδου και διαµορφώθηκε στα 0,019 δισεκ.ευρώ έναντι 1,2 δισεκ. ευρώ της αντίστοιχης περιόδουτου 2009.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.2Μηνιαία εξέλιξη εξαγωγών και εισαγωγών αγαθών(Ρυθµός µεταβολής ως προς τον αντίστοιχο µήνα του προηγούµενου έτους, 2008-2010)

Eξαγωγές

Εισαγωγές

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.3β Ισοζύγιο Υπηρεσιών και οι συνιστώσες του, 2008-2010 (σε δισεκ. ευρώ)

Αποτέλεσµα 16,6 12,2 12,8 -23,29 4,63

Εισπράξεις 32,2 25,2 26,7 -16,87 6,17

Ταξιδιωτικό 11,4 10,2 9,5 -17,17 -7,33

Μεταφορές 17,8 12,3 14,2 -20,42 15,37

Λοιπές υπηρεσίες 2,9 2,7 3,1 6,02 15,42

Πληρωµές 15,5 13,0 14,0 -9,99 7,61

Ταξιδιωτικό 2,4 2,2 2,0 -15,44 -8,53

Μεταφορές 8,7 6,4 7,5 -13,58 16,68

Λοιπές υπηρεσίες 4,5 4,4 4,5 -0,14 2,47

2008 2009 2010 2008-2010 2009-2010

Ιανουάριος - Νοέµβριος Ρυθµός µεταβολής




2.6.2. ∆ιάρθρωση και εξελίξεις των ελληνικών µεταποιητικών εξαγωγών

Κλήµης Βογιατζόγλου

2.6.2.1. Εξαγωγές κατά οµάδες προ1όντων

∆εδοµένης της ιδιαίτερης κρισιµότητας που έχουν οιµεταποιητικές εξαγωγές στις συνολικές εξαγωγές καιτου ρόλου που µπορούν δυνητικά να παίξουν στην οι-κονοµική ανάπτυξη της χώρας, εξετάζουµε την εξέλιξηκαι διάρθρωση των ελληνικών µεταποιητικών εξαγωγώνκατά τη χρονική περίοδο 2004-2010. Η εξέταση αυτήπραγµατοποιείται για 168 οµάδες προBόντων της µετα-ποίησης στο τριψήφιο επίπεδο της Τυποποιηµένης Τα-ξινόµησης του ∆ιεθνούς Εµπορίου (ΤΤ∆Ε) και αφοράτην πορεία και διάρθρωση των ελληνικών εξαγωγών (σετρέχουσες και σταθερές τιµές) και των εξαγωγικών µο-ναδιαίων αξιών (export unit values) εντός και εκτός Ευ-ρωπαBκής Ένωσης (ΕΕ).3

Είναι γεγονός ότι για λόγους άσκησης οικονοµικής πο-λιτικής, η αναλυτική πληροφόρηση στο θέµα των πραγ-µατικών εξαγωγών και µοναδιαίων αξιών αποτελείσηµαντικό ζήτηµα για κάθε χώρα. Καθώς υπάρχει έναέλλειµµα σε λεπτοµερή στοιχεία εξαγωγικών τιµών καιτου όγκου των εξαγωγών (πραγµατικές εξαγωγές) σεεπίπεδο οµάδας προBόντος από τις στατιστικές υπηρε-σίες4, η διερεύνησή µας επιχειρεί να σκιαγραφήσει µιαεικόνα στο θέµα αυτό στο τριψήφιο επίπεδο ανάλυσης.Επίσης, ο διαχωρισµός της εξέτασης σε δύο βασικούςεξαγωγικούς προορισµούς (εντός και εκτός ΕΕ) επιτρέ-πει την εφαρµογή µιας συγκριτικής ανάλυσης, ώστε ναδιαπιστωθεί κατά πόσο υπάρχουν διαφορές στην κλα-δική σύνθεση και τις επιδόσεις των ελληνικών µεταποι-ητικών εξαγωγών στους δύο αυτούς προορισµούς.

Για λόγους παρουσίασης, στους Πίνακες 2.6.4 και 2.6.5παρουσιάζουµε την εξέλιξη και δοµή των µεταποιητι-κών εξαγωγών (σε τρέχουσες και σταθερές τιµές, αν-τίστοιχα) για 35 οµάδες προBόντων (που προκύπτουναπό τη συνάθροιση των 168 τριψηφίων προBόντων) µεπροορισµό εντός και εκτός ΕΕ. Εµφανίζονται οι αξίες(σε εκατ. ευρώ) και τα µερίδια του κάθε κλάδου-οµάδαςπροBόντος στις συνολικές µεταποιητικές εξαγωγές. Οιπραγµατικές εξαγωγές (σε σταθερές τιµές έτους 2007)

έχουν υπολογισθεί σύµφωνα µε ένα δείκτη τιµών (έτοςβάσης 2007) που έχουµε υπολογίσει µε βάση τις µονα-διαίες αξίες. Αυτές ορίζονται ως η ονοµαστική αξία εξα-γωγών ως προς την ποσότητα των εξαγωγών (σε κιλά)και έχουν υπολογισθεί στο τριψήφιο επίπεδο.

Καταρχήν σε ό,τι αφορά την πορεία και διάρθρωση τωνεξαγωγών, οι εξαγωγές σε τρέχουσες και σταθερές τι -µές δείχνουν σε γενικές γραµµές µια παρόµοια εικόνα.5

Ωστόσο, υπάρχουν σηµαντικές διαφορές στο από λυτοεπίπεδο και τη σχετική σηµασία των εξαγωγών σε ορι-σµένα προBόντα. Από τους δύο αυτούς πίνακες επίσηςδιαπιστώνεται ότι σε κάθε οµάδα προBόντος οι ενδοκοι-νοτικές εξαγωγές είναι µεγαλύτερες από τις εξωκοινο-τικές εξαγωγές (οι ενδοκοινοτικές εξαγωγές αντιπρο-σωπεύουν περίπου το 70% των συνολικών µεταποιητι-κών εξαγωγών της Ελλάδας). Αυτό είναι αναµενόµενοδεδοµένης της ευρωπαBκής οικονοµικής ολοκλήρωσηςκαι της µικρής γεωγραφικής απόστασης της χώραςµας από τις ευρωπαBκές αγορές, όπου και τα δυο επι-δρούν θετικά στις ροές διεθνούς εµπορίου.

Τα προBόντα που ανήκουν στον κλάδο των ενδυµάτων

είναι ιδιαιτέρως σηµαντικά, κυρίως στην αρχική πε-

ρίοδο (2004) και στις ενδοκοινοτικές εξαγωγές, όπου

συγκεντρώνουν σχεδόν το 21% (σε όρους ονοµαστικών

εξαγωγών) και 26% (σε πραγµατικούς όρους) των συ-

νολικών µεταποιητικών εξαγωγών εντός της ΕΕ (το α -

ντίστοιχο ποσοστό στις εξωκοινοτικές εξαγωγές είναι

12%). Μεταποιητικά προBόντα στους κλάδους των φαρ-

µακευτικών, των µη-σιδηρούχων µετάλλων και των υφα-

σµάτων και νηµάτων επίσης συγκεντρώνουν σηµαντικά

µερίδια. ∆ιαχρονικά διαπιστώνεται µια σηµαντική πτώση

σε ορισµένα παραδοσιακά εξαγωγικά προBόντα (όπως

αυτά που ανήκουν στους κλάδους των ειδών ενδυµα-

σίας και υφασµάτων) και ταυτόχρονα µια εντυπωσιακή

άνοδος στα ιατρικά και φαρµακευτικά σκευάσµατα, τα

οποία αναδεικνύονται ως η πιο σηµαντική οµάδα προBό -

ντων στις µεταποιητικές εξαγωγές, ιδιαίτερα σε όρους

πραγµατικών εξαγωγών. Εξαγωγική επέκταση εµφανί-

ζουν και ορισµένα άλλα χηµικά προBόντα, όπως τα αιθέ-

ρια έλαια και υλικά αρώµατος και τα πλαστικά σε πρω-

τογενή µορφή, καθώς επίσης προBόντα που ανήκουν

στον κλάδο των ηλεκτρικών µηχανηµάτων και συσκευών.

Από τα στοιχεία των πινάκων υπάρχει µια ένδειξη ότι η

εξαγωγική συγκέντρωση είναι µεγαλύτερη στις ενδο-

3. Η στατιστική πηγή για όλα τα δεδοµένα είναι η Eurostat, External Trade Statistics.

4. Η ΕΛ.ΣΤΑΤ. και η Eurostat παρέχουν ένα συνολικό δείκτη για ένα µικρό αριθµό οµαδοποιηµένων µεταποιητικών κλάδων που υπολογί-

ζεται από αναλυτικά στατιστικά στοιχεία προBόντων. Επίσης, τα δεδοµένα αυτά παρουσιάζουν µια χρονο-υστέρηση συγκριτικά µε τα επε-

ξεργασµένα από εµάς δεδοµένα που φθάνουν µέχρι το τρίτο τρίµηνο του 2010.

5. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την ανάλυση συσχέτισης που κάναµε για τις δύο αυτές µεταβλητές σε κάθε έτος. Οι συντελεστές συσχέ-

τισης Pearson κυµαίνονται µεταξύ 0,85 και 0,97 και είναι ιδιαίτερα στατιστικά σηµαντικοί (p-value=0,000).



ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.4 Αξία εξαγωγών της Ελλάδας σε 35 µεταποιητικές οµάδες προ<όντων(τρέχουσες τιµές, εκατ. ευρώ)

51 9 0,2 23 0,9 16 0,2 23 0,8 19 0,3 22 0,6 13 0,2 21 0,7 9 0,2 9 0,5

52 6 0,1 8 0,3 8 0,1 7 0,3 8 0,1 9 0,2 14 0,3 9 0,3 17 0,4 5 0,3

53 49 0,9 64 2,6 56 0,8 82 2,8 55 0,8 58 1,6 48 0,9 54 1,7 33 0,9 42 2,1

54 639 11,5 43 1,7 846 12,6 59 2,0 794 11,1 77 2,1 818 15,3 109 3,5 590 15,5 63 3,2

55 138 2,5 77 3,1 183 2,7 155 5,3 214 3,0 156 4,3 195 3,6 129 4,1 138 3,6 75 3,8

56 11 0,2 37 1,5 24 0,4 18 0,6 37 0,5 53 1,5 24 0,5 11 0,4 20 0,5 7 0,4

57 119 2,1 114 4,6 168 2,5 156 5,3 226 3,2 164 4,5 155 2,9 144 4,6 134 3,5 120 6,1

58 132 2,4 58 2,3 184 2,7 69 2,3 212 3,0 69 1,9 173 3,2 60 1,9 119 3,1 49 2,5

59 66 1,2 45 1,8 78 1,2 46 1,6 118 1,7 47 1,3 82 1,5 34 1,1 61 1,6 30 1,5

61 34 0,6 16 0,6 46 0,7 15 0,5 28 0,4 13 0,3 21 0,4 12 0,4 22 0,6 17 0,9

62 19 0,3 20 0,8 24 0,4 42 1,4 39 0,5 48 1,3 28 0,5 27 0,9 28 0,7 14 0,7

63 21 0,4 31 1,2 31 0,5 23 0,8 38 0,5 24 0,7 29 0,5 19 0,6 19 0,5 14 0,7

64 59 1,1 47 1,9 72 1,1 40 1,3 85 1,2 41 1,1 76 1,4 38 1,2 54 1,4 33 1,7

65 406 7,3 153 6,1 353 5,2 161 5,5 358 5,0 173 4,7 295 5,5 144 4,6 192 5,0 94 4,8

66 104 1,9 149 6,0 169 2,5 178 6,1 202 2,8 219 6,0 137 2,6 262 8,4 79 2,1 167 8,5

67 312 5,6 184 7,4 359 5,3 294 10,0 512 7,2 476 13,0 255 4,8 368 11,8 167 4,4 243 12,4

68 596 10,7 257 10,3 930 13,8 255 8,7 1055 14,8 223 6,1 635 11,9 148 4,7 625 16,4 118 6,1

69 187 3,4 109 4,4 298 4,4 126 4,3 322 4,5 143 3,9 221 4,2 116 3,7 146 3,8 72 3,7

71 88 1,6 83 3,3 69 1,0 74 2,5 89 1,2 81 2,2 40 0,8 82 2,6 6 0,2 53 2,7

72 76 1,4 57 2,3 72 1,1 65 2,2 91 1,3 77 2,1 57 1,1 72 2,3 42 1,1 57 2,9

73 6 0,1 5 0,2 9 0,1 9 0,3 16 0,2 16 0,4 9 0,2 11 0,4 8 0,2 5 0,3

74 156 2,8 86 3,4 213 3,2 121 4,1 258 3,6 177 4,8 200 3,7 133 4,3 131 3,4 86 4,4

75 51 0,9 23 0,9 64 0,9 24 0,8 66 0,9 41 1,1 59 1,1 21 0,7 32 0,8 7 0,4

76 181 3,3 80 3,2 267 4,0 78 2,7 175 2,5 125 3,4 118 2,2 95 3,0 83 2,2 63 3,3

77 365 6,6 108 4,3 549 8,2 147 5,0 494 6,9 143 3,9 350 6,6 130 4,2 266 7,0 70 3,6

78 132 2,4 23 0,9 156 2,3 30 1,0 137 1,9 32 0,9 77 1,4 50 1,6 45 1,2 21 1,1

79 52 0,9 95 3,8 65 1,0 81 2,8 41 0,6 416 11,3 45 0,8 407 13,0 11 0,3 150 7,7

81 25 0,5 17 0,7 38 0,6 18 0,6 39 0,5 20 0,5 27 0,5 14 0,5 14 0,4 9 0,5

82 19 0,3 12 0,5 29 0,4 11 0,4 49 0,7 10 0,3 32 0,6 11 0,3 23 0,6 9 0,5

83 3 0,1 3 0,1 6 0,1 5 0,2 8 0,1 5 0,1 11 0,2 3 0,1 9 0,2 2 0,1

84 1158 20,9 305 12,2 902 13,4 329 11,2 756 10,6 328 8,9 580 10,9 210 6,7 357 9,4 123 6,3

85 25 0,4 6 0,2 38 0,6 6 0,2 56 0,8 13 0,4 60 1,1 7 0,2 38 1,0 6 0,3

87 57 1,0 34 1,3 68 1,0 43 1,5 93 1,3 35 1,0 59 1,1 49 1,6 39 1,0 32 1,6

88 15 0,3 8 0,3 18 0,3 6 0,2 25 0,4 9 0,2 19 0,4 7 0,2 17 0,4 6 0,3

89 235 4,2 112 4,5 312 4,6 136 4,6 414 5,8 126 3,4 373 7,0 118 3,8 233 6,1 80 4,1

M 5551 100,0 2488 100,0 6716 100,0 2932 100,0 7130 100,0 3671 100,0 5333 100,0 3123 100,0 3807 100,0 1952 100,0

ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

%

2004 2006 2008 2009 2010

Πηγή: Ιδία επεξεργασία πρωτογενών στατιστικών στοιχείων από την Eurostat σε τριψήφιο επίπεδο της ΤΤ∆Ε.

Σηµειώσεις: Τα στοιχεία για το έτος 2010 είναι προσωρινά και αφορούν µέχρι το τρίτο τρίµηνο. Οι 35 οµάδες προBόντων είναι οι εξής: 51: Οργανικά χηµικά, 52: Ανόργανα χηµικά, 53: Βαφικές και χρωστικές ύλες, 54: Ιατρικά και φαρµακευτικά προBόντα, 55: Αιθέρια έλαια καιαρωµατικές ύλες, 56: Βιοµηχανικά λιπάσµατα (εκτός της οµάδας 272), 57: Πλαστικά σε πρωτογενή µορφή, 58: Πλαστικά σε µη-πρωτογενήµορφή, 59: Άλλες χηµικές ύλες και προBόντα, 61: Είδη από δέρµατα κατεργασµένα, 62: Είδη από καουτσούκ, 63: Είδη από φελλό και ξύλο(εκτός επίπλων), 64: Χαρτί και αγαθά πολτού χαρτιού, 65: Υφαντικά νήµατα και υφάσµατα, 66: Είδη από µη-µεταλλικά ορυκτά, 67: Σίδηροςκαι χάλυβας, 68: Μη-σιδηρούχα µέταλλα, 69: Μεταλλικές κατασκευές, 71: Μηχανήµατα-εξοπλισµός παραγωγής ενέργειας, 72: Μηχανήµαταειδικά για ορισµένες για βιοµηχανίες, 73: Μηχανήµατα κατεργασίας µετάλλων, 74: Γενικός εργοστασιακός εξοπλισµός και µηχανήµατα, 75: Μηχανές γραφείου και αυτόµατες µηχανές επεξεργασίας δεδοµένων, 76: Τηλεπικοινωνιακό υλικό και εξοπλισµός, 77: Ηλεκτρικά µηχα-νήµατα και συσκευές και µέρη αυτών, 78: Οδικά οχήµατα, 79: Λοιπό µεταφορικό υλικό, 81: Προκατασκευασµένα κτίρια και συσκευές θέρ-µανσης, 82: Έπιπλα και µέρη αυτών, κρεβάτια και στρώµατα, 83: Είδη ταξιδιού, σακίδια και παρόµοια, 84: Είδη ενδυµασίας, 85: Υποδήµατα,87: Επαγγελµατικά και επιστηµονικά όργανα και συσκευές, 88: Φωτογραφικές συσκευές, είδη οπτικής και ρολόγια, 89: ∆ιάφορα βιοµηχανικάείδη, Μ: Σύνολο µεταποίησης. Το % δηλώνει το µερίδιο του προBόντος στις συνολικές µεταποιητικές εξαγωγές.



κοινοτικές από ό,τι στις εξωκοινοτικές εξαγωγές. Για να

επιβεβαιώσουµε αυτή την υποψία υπολογίζουµε δεί-

κτες Herfindahl.6 Το ∆ιάγραµµα 2.6.3 απεικονίζει το

βαθµό και την εξέλιξη των δεικτών Herfindahl για τις

εξαγωγές εντός και εκτός της ΕΕ. Όπως φαίνεται στο

διάγραµµα, οι ενδοκοινοτικές εξαγωγές εµφανίζουν µε-

γαλύτερη εξαγωγική συγκέντρωση, το οποίο υποδηλώ-

νει ότι ένας µικρός αριθµός κλάδων συγκεντρώνει σε

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.5 Πραγµατικές εξαγωγές της Ελλάδας σε 35 µεταποιητικές οµάδες προ<όντων (σταθερές τιµές, εκατ. ευρώ)

51 11 0,1 24 0,8 13 0,1 21 0,7 11 0,1 21 0,6 52 0,9 24 0,8 14 0,3 10 0,5

52 47 0,6 14 0,5 8 0,1 7 0,3 9 0,1 9 0,3 14 0,2 11 0,4 30 0,7 5 0,2

53 54 0,7 67 2,2 62 0,4 86 2,9 54 0,7 65 2,0 45 0,8 63 2,1 29 0,7 50 2,5

54 1021 13,1 43 1,4 7167 51,4 53 1,8 1006 12,3 50 1,5 1118 19,6 101 3,3 842 20,2 104 5,2

55 81 1,0 100 3,3 110 0,8 160 5,5 124 1,5 152 4,6 119 2,1 124 4,1 95 2,3 73 3,6

56 15 0,2 56 1,8 30 0,2 17 0,6 19 0,2 25 0,8 23 0,4 7 0,2 17 0,4 4 0,2

57 157 2,0 149 4,9 177 1,3 164 5,6 223 2,7 172 5,2 203 3,6 219 7,2 139 3,3 139 6,9

58 188 2,4 76 2,5 184 1,3 73 2,5 189 2,3 64 1,9 161 2,8 64 2,1 104 2,5 49 2,4

59 69 0,9 24 0,8 79 0,6 39 1,4 91 1,1 53 1,6 62 1,1 31 1,0 53 1,3 26 1,3

61 51 0,7 17 0,5 56 0,4 15 0,5 18 0,2 15 0,4 23 0,4 29 1,0 26 0,6 34 1,7

62 19 0,2 23 0,8 23 0,2 43 1,5 35 0,4 48 1,4 24 0,4 25 0,8 29 0,7 15 0,8

63 26 0,3 40 1,3 35 0,2 26 0,9 40 0,5 23 0,7 29 0,5 20 0,6 23 0,6 17 0,9

64 36 0,5 42 1,4 40 0,3 41 1,4 46 0,6 41 1,2 47 0,8 41 1,4 133 3,2 41 2,0

65 851 10,9 151 5,0 341 2,4 166 5,7 339 4,1 170 5,1 314 5,5 141 4,6 223 5,3 96 4,8

66 78 1,0 205 6,7 162 1,2 163 5,6 194 2,4 214 6,4 103 1,8 274 9,0 58 1,4 195 9,6

67 346 4,4 227 7,5 352 2,5 271 9,3 426 5,2 419 12,6 272 4,8 391 12,9 170 4,1 311 15,4

68 1034 13,3 397 13,1 929 6,7 252 8,7 1066 13,0 230 6,9 864 15,1 210 6,9 717 17,2 140 6,9

69 195 2,5 120 3,9 303 2,2 133 4,6 327 4,0 149 4,5 254 4,5 133 4,4 156 3,7 77 3,8

71 12 0,2 84 2,8 22 0,2 74 2,5 116 1,4 77 2,3 36 0,6 155 5,1 16 0,4 67 3,3

72 70 0,9 94 3,1 76 0,5 97 3,4 89 1,1 86 2,6 58 1,0 91 3,0 46 1,1 73 3,6

73 9 0,1 9 0,3 9 0,1 9 0,3 15 0,2 14 0,4 11 0,2 12 0,4 7 0,2 6 0,3

74 152 1,9 86 2,8 217 1,6 135 4,6 286 3,5 168 5,1 249 4,4 128 4,2 159 3,8 92 4,5

75 18 0,2 14 0,5 22 0,2 12 0,4 50 0,6 25 0,8 17 0,3 12 0,4 16 0,4 13 0,6

76 109 1,4 96 3,2 159 1,1 77 2,6 123 1,5 118 3,5 90 1,6 109 3,6 47 1,1 54 2,7

77 442 5,7 111 3,6 576 4,1 141 4,8 475 5,8 128 3,8 381 6,7 135 4,4 270 6,5 65 3,2

78 177 2,3 21 0,7 190 1,4 30 1,0 230 2,8 32 1,0 107 1,9 28 0,9 61 1,5 21 1,1

79 14 0,2 119 3,9 94 0,7 77 2,6 19 0,2 294 8,8 19 0,3 62 2,0 19 0,4 18 0,9

81 29 0,4 64 2,1 43 0,3 21 0,7 32 0,4 20 0,6 25 0,4 17 0,6 11 0,3 8 0,4

82 13 0,2 13 0,4 17 0,1 11 0,4 27 0,3 11 0,3 18 0,3 10 0,3 14 0,3 8 0,4

83 3 0,0 4 0,1 3 0,0 5 0,2 8 0,1 5 0,2 10 0,2 5 0,2 6 0,1 4 0,2

84 2069 26,5 383 12,6 2051 14,7 328 11,3 1896 23,1 269 8,1 536 9,4 203 6,7 376 9,0 100 4,9

85 10 0,1 7 0,2 21 0,1 7 0,2 66 0,8 8 0,2 22 0,4 6 0,2 21 0,5 5 0,2

87 58 0,7 28 0,9 70 0,5 39 1,3 109 1,3 50 1,5 40 0,7 48 1,6 30 0,7 31 1,6

88 18 0,2 13 0,4 15 0,1 8 0,3 19 0,2 6 0,2 14 0,2 4 0,1 9 0,2 2 0,1

89 315 4,0 118 3,9 300 2,1 105 3,6 420 5,1 99 3,0 342 6,0 102 3,3 210 5,0 65 3,2

M 7795 100,0 3041 100,013956 100,0 2906 100,0 8197 100,0 3328 100,0 5701 100,0 3034 100,0 4177 100,0 2018 100,0

ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

% ΕντόςΕΕ

% ΕκτόςΕΕ

%

2004 2006 2008 2009 2010

Πηγή: Ιδία επεξεργασία πρωτογενών στατιστικών στοιχείων από την Eurostat σε τριψήφιο επίπεδο της ΤΤ∆Ε.

Σηµειώσεις: Βλέπε τις σηµειώσεις του Πίνακα 2.6.4.

6. Ο δείκτης Herfindahl όταν υπολογίζεται µε στοιχεία εξαγωγών δείχνει το βαθµό εξαγωγικής συγκέντρωσης (ή εναλλακτικά απόλυτης

εξειδίκευσης) µιας χώρας. Ο δείκτης αυτός ορίζεται ως Η = Σni=1 S2

i όπου i είναι η οµάδα προBόντος, n είναι ο συνολικός αριθµός των

προBόντων και s είναι το µερίδιο της κάθε οµάδας προBόντος στις συνολικές µεταποιητικές εξαγωγές.



µεγάλο βαθµό τις συνολικές µεταποιητικές εξαγωγέςεντός της ΕΕ. Ο δείκτης Herfindahl για τις εξωκοινοτι-κές εξαγωγές είναι χαµηλότερος, το οποίο υποδηλώνειότι η εξαγωγική διάρθρωση είναι περισσότερο διαφο-ροποιηµένη (λιγότερο εξειδικευµένη).

2.6.2.2. Εξαγωγές κατά κατηγορίες παραγωγικήςτεχνολογίας

Γενικά φαίνεται ότι η σύνθεση στις ενδοκοινοτικές καιεξωκοινοτικές (πραγµατικές) εξαγωγές είναι όµοια.Ωστόσο, υπάρχουν ορισµένες σηµαντικές διαφορές.Για παράδειγµα στα φαρµακευτικά προBόντα, οι εξαγω-γές εντός της ΕΕ είναι σηµαντικότατες, ενώ εκτός ΕΕείναι ασήµαντες. Προκειµένου να αποκτήσουµε µια κα-λύτερη εικόνα σχετικά µε τη διάρθρωση των ελληνικώνεξαγωγών εντός και εκτός ΕΕ, έχουµε ταξινοµήσει τα168 προBόντα σε 4 κατηγορίες έντασης παραγωγικώνσυντελεστών σύµφωνα µε την ταξινόµηση της UNCTAD(2002) που κατηγοριοποιεί κάθε τριψήφιο µεταποιητικόπροBόν ανάλογα µε την τεχνολογία παραγωγής:

1) Μεταποιητικά προBόντα έντασης φυσικών πόρων καιπρώτων υλών

2) Μεταποιητικά προBόντα έντασης (χαµηλών δεξιοτή-των) εργασίας

3) Μεταποιητικά προBόντα έντασης κεφαλαίου και τε-χνολογίας

4) Μεταποιητικά προBόντα έντασης ανθρώπινου κεφα-λαίου

Τα αποτελέσµατα για τις ενδοκοινοτικές και εξωκοινοτικέςεξαγωγές εµφανίζονται στα ∆ιαγράµµατα 2.6.4 και 2.6.5,αντίστοιχα. ∆ιαφαίνεται ότι αρχικά οι εξαγωγές εντός τηςΕΕ είναι κυρίως έντασης εργασίας (πάνω από το ένα τρίτο

των συνολικών εξαγωγών), αλλά διαχρονικά φθίνουν ση-µαντικά. Οι εξαγωγές µεταποιητικών προBόντων έντασηςκεφαλαίου και τεχνολογίας είναι αρχικά (έτος 2004) η δεύ-τερη πιο σηµαντική κατηγορία και ανέρχονται στην πρώτηθέση το 2010. Ακολουθούν οι εξαγωγές στα αγαθά έντα-σης ανθρώπινου κεφαλαίου, τα οποία επίσης εµφανίζουνµια ανοδική πορεία διαχρονικά. Τη µεγαλύτερη αύξησηεµφανίζουν τα µεταποιητικά προBόντα έντασης φυσικώνπόρων που ανέρχονται από 16% σε 24%.

Όσον αφορά τις εξαγωγές εκτός της ΕΕ, αυτές αποτε-λούνται κυρίως από προBόντα έντασης κεφαλαίου και τε-χνολογίας και έντασης ανθρώπινου κεφαλαίου, όπου καιοι δύο αυτές κατηγορίες δείχνουν µια ανοδική πορεία.Οι εξωκοινοτικές εξαγωγές σε αγαθά έντασης εργασίαςαρχικά αποτελούν περίπου το ένα τέταρτο των συνολι-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.4∆ιάρθρωση των ελληνικών εξαγωγών εντός Ευρωπα<κής Ένωσης ανά κατηγορία έντασης παραγωγικών συντελεστών

Πηγή: Ιδία επεξεργασία στατιστικών στοιχείων από την Eurostat.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.5∆ιάρθρωση των ελληνικών εξαγωγών που κατευθύνονται εκτός της Ευρωπα<κής Ένωσης ανά κατηγορία έντασης παραγωγικών συντελεστών

Πηγή: Ιδία επεξεργασία στατιστικών στοιχείων από την Eurostat.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.3Εξαγωγική συγκέντρωση της Ελλάδας εντός καιεκτός της Ευρωπα<κής Ένωσης

Πηγή: Ιδία κατασκευή δεικτών Hefindahl µε στοιχεία εξαγωγών της Eurostat.



κών εξαγωγών, αλλά διαχρονικά συρρικνώνονται. Τα

αγαθά έντασης φυσικών πόρων αποτελούν τη λιγότερο

σηµαντική κατηγορία και δείχνουν µια µικρή πτώση.

Από την ανάλυση αυτή διαπιστώνεται µια σηµαντική

διαφοροποίηση σχετικά µε την εξαγωγική διάρθρωση

των δύο εξαγωγικών προορισµών. Οι ελληνικές µετα-

ποιητικές εξαγωγές εντός της ΕΕ βασίζονται σε µεγα-

λύτερο βαθµό σε προBόντα έντασης εργασίας και

έντασης φυσικών πόρων. Οι εξωκοινοτικές εξαγωγές

είναι περισσότερο έντασης τεχνολογίας και έντασης

ανθρώπινου κεφαλαίου (οι δύο αυτές κατηγορίες αντι-

προσωπεύουν πάνω από 68% των συνολικών µεταποι-

ητικών εξαγωγών το 2009, και µε τα προσωρινά στοιχεία

για το 2010 το ποσοστό αυτό κυµαίνεται στο 64%).

2.6.2.3. Μοναδιαίες αξίες κατά οµάδες προ1όντων

Στον Πίνακα 2.6.6 εµφανίζονται οι µοναδιαίες αξίες των

ελληνικών µεταποιητικών εξαγωγών κατά διψήφιο επί-

πεδο της ΤΤ∆Ε. Οι εξαγωγικές µοναδιαίες αξίες έχουν

αρχικά υπολογιστεί στο τριψήφιο επίπεδο και µε κατάλ-

ληλη στάθµιση (η σχετική σηµασία του κάθε αναλυτι-

κού κωδικού στο αθροισµένο διψήφιο κωδικό) έχουν

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.6 Μοναδιαίες αξίες των ελληνικών µεταποιητικών εξαγωγών

51 1,3 0,6 2,1 2,0 0,7 2,7 2,5 0,7 3,6 0,4 0,6 0,7 1,0 0,6 1,8

52 0,0 0,1 0,3 0,2 0,2 0,9 0,2 0,2 1,0 0,2 0,2 1,3 0,1 0,2 0,5

53 1,5 1,7 0,9 1,5 1,7 0,9 1,7 1,6 1,1 1,8 1,5 1,2 1,9 1,5 1,3

54 39,3 21,4 1,8 7,4 23,4 0,3 49,5 32,8 1,5 45,9 22,9 2,0 44,0 12,8 3,4

55 1,9 2,3 0,8 1,9 2,9 0,6 1,9 3,1 0,6 1,8 3,1 0,6 1,6 3,1 0,5

56 0,2 0,1 1,3 0,2 0,2 0,9 0,4 0,4 1,1 0,2 0,3 0,7 0,3 0,3 0,8

57 0,9 0,9 1,0 1,1 1,1 1,0 1,2 1,1 1,1 0,9 0,8 1,2 1,1 1,0 1,1

58 1,6 1,8 0,9 2,2 2,2 1,0 2,5 2,5 1,0 2,4 2,2 1,1 2,5 2,3 1,1

59 0,1 0,2 0,5 0,1 0,1 0,9 0,1 0,1 1,5 0,2 0,1 1,2 0,1 0,1 1,1

61 22,9 19,1 1,2 27,9 19,2 1,5 52,9 17,2 3,1 30,6 8,0 3,8 27,8 9,9 2,8

62 3,1 2,5 1,2 3,1 2,8 1,1 3,3 2,9 1,1 3,5 3,0 1,2 3,0 2,7 1,1

63 0,7 0,3 2,6 0,8 0,3 2,4 0,9 0,4 2,2 0,9 0,4 2,4 0,8 0,3 2,5

64 1,0 1,1 1,0 1,1 0,9 1,3 1,2 0,9 1,3 1,0 0,9 1,2 0,3 0,8 0,3

65 1,9 4,2 0,5 4,1 4,0 1,0 4,2 4,2 1,0 3,7 4,2 0,9 3,4 4,1 0,8

66 0,1 0,1 2,2 0,1 0,1 1,1 0,1 0,1 1,2 0,1 0,1 1,6 0,1 0,1 1,9

67 0,6 0,5 1,0 0,6 0,7 0,9 0,7 0,7 1,0 0,6 0,6 0,9 0,6 0,5 1,2

68 1,9 2,4 0,8 3,3 3,7 0,9 3,3 3,6 0,9 2,4 2,6 0,9 2,9 3,1 0,9

69 2,9 2,9 1,0 3,0 3,0 1,0 3,0 3,1 1,0 2,6 2,8 0,9 2,8 3,0 0,9

71 124,4 11,1 11,2 54,1 11,3 4,8 13,0 11,9 1,1 19,0 6,0 3,2 6,7 9,0 0,7

72 9,1 3,4 2,7 7,8 3,8 2,1 8,5 5,1 1,7 8,2 4,4 1,9 7,6 4,5 1,7

73 5,2 5,9 0,9 8,5 9,5 0,9 8,5 10,8 0,8 6,8 8,9 0,8 9,2 8,4 1,1

74 6,0 5,0 1,2 5,7 4,5 1,3 5,3 5,3 1,0 4,7 5,2 0,9 4,8 4,7 1,0

75 65,0 78,0 0,8 67,0 91,1 0,7 30,5 76,4 0,4 78,5 81,7 1,0 45,1 26,5 1,7

76 54,0 93,8 0,6 54,6 113,8 0,5 46,3 119,1 0,4 42,7 98,1 0,4 57,5 133,0 0,4

77 4,2 5,1 0,8 4,8 5,5 0,9 5,3 5,9 0,9 4,6 5,1 0,9 5,0 5,7 0,9

78 6,4 1,1 5,9 7,0 1,0 7,0 5,1 1,0 5,2 6,2 1,8 3,5 6,4 1,0 6,7

79 77,9 14,6 5,3 14,1 19,4 0,7 43,3 25,8 1,7 48,5 120,0 0,4 12,6 151,2 0,1

81 3,9 1,4 2,7 4,0 4,7 0,9 5,4 5,4 1,0 4,7 4,6 1,0 5,7 6,1 0,9

82 3,7 3,0 1,2 4,5 3,4 1,3 4,9 3,3 1,5 4,5 3,7 1,2 4,3 4,0 1,1

83 8,1 22,9 0,4 16,3 28,3 0,6 8,7 26,9 0,3 9,6 18,8 0,5 11,4 12,1 0,9

84 9,0 30,1 0,3 7,1 38,0 0,2 6,4 46,2 0,1 17,4 39,0 0,4 15,2 46,6 0,3

85 22,0 10,0 2,2 15,7 9,7 1,6 7,2 19,1 0,4 23,7 13,5 1,8 15,4 13,1 1,2

87 19,3 22,8 0,8 19,3 21,7 0,9 16,9 13,7 1,2 29,3 19,7 1,5 26,0 19,6 1,3

88 23,1 21,1 1,1 32,0 28,4 1,1 37,3 52,0 0,7 38,7 67,6 0,6 50,6 92,6 0,5

89 4,0 4,5 0,9 5,5 6,1 0,9 5,2 6,0 0,9 5,8 5,5 1,0 5,9 5,9 1,0

Εντός ΕΕ

Εκτός ΕΕ

÷ Εντός ΕΕ

Εκτός ΕΕ

÷ Εντός ΕΕ

Εκτός ΕΕ

÷ Εντός ΕΕ

Εκτός ΕΕ

÷ Εντός ΕΕ

Εκτός ΕΕ

÷

2004 2006 2008 2009 2010

Σηµειώσεις: Ιδία κατασκευή µοναδιαίων αξιών µε επεξεργασία πρωτογενών στατιστικών στοιχείων εξαγωγών (αξίες και φυσικές ποσότητες)από την Eurostat σε τριψήφιο επίπεδο της ΤΤ∆Ε. Το ÷ δηλώνει το λόγο των ενδοκοινοτικών εξαγωγικών µοναδιαίων αξιών προς τις εξωκοι-νοτικές εξαγωγικές µοναδιαίες αξίες.



δηµιουργηθεί οι αξίες σε διψήφιο επίπεδο.7 Καθώς ηποσότητα των εξαγωγών δίνεται σε κιλά από την Euro-stat, οι µοναδιαίες αξίες εκφράζονται ως η εξαγωγικήαξία ανά κιλό προBόντος.8

Όσον αφορά τη σηµασία και ερµηνεία, οι µοναδιαίεςαξίες υποδηλώνουν τις τιµές ή/και την ποιότητα τουπροBόντος/οµάδας προBόντος (Aiginger, 1998, 2001·Hallak, 2010). Αυτό ισχύει κυρίως όταν γίνεται µια συγ-κριτική ανάλυση µεταξύ διαφόρων χωρών και λιγότεροµεταξύ προBόντων. Ωστόσο δίνουν µια ένδειξη για τοεπίπεδο και την εξέλιξη των τιµών που υπάρχουν σεδιάφορα προBόντα. Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατά µαςτις υψηλότερες τιµές, όπως υποδηλώνονται και προ-σεγγίζονται από τις µοναδιαίες αξίες, εµφανίζουν προ-Bόντα που ανήκουν στους εξής κλάδους: τηλεπικοινω-νιακό υλικό, µηχανές γραφείου και ηλεκτρονικοί υπο-λογιστές, λοιπό µεταφορικό υλικό και ιατρικά και φαρ-µακευτικά σκευάσµατα.

Αξίζει να σηµειωθεί ότι υπάρχουν διαφορές στις µονα-διαίες τιµές µεταξύ ενδοκοινοτικών και εξωκοινοτικώνεξαγωγών. Όπως φαίνεται από τον πίνακα, ο λόγος τωνενδοκοινοτικών µοναδιαίων αξιών προς τις εξωκοινοτι-κές µοναδιαίες αξίες σε µια συγκεκριµένη οµάδα προ-Bόντος είναι µεγαλύτερος της µονάδας στους περισσό-τερους κλάδους. Αυτό φανερώνει ότι οι τιµές (ή ποι-ότητα) των ελληνικών εξαγωγών εντός της ΕΕ είναιυψηλότερες από τις τιµές των εξωκοινοτικών εξαγωγώντης Ελλάδας. Μια άλλη διαφορά είναι ότι τα προBόνταµε υψηλές ενδοκοινοτικές µοναδιαίες αξίες δεν εµφα-νίζουν απαραίτητα υψηλές εξωκοινοτικές µοναδιαίεςαξίες. Από τους συντελεστές συσχέτισης που έχουµευπολογίσει για κάθε έτος προκύπτει ότι υπάρχει µόνοµια µικρή θετική συσχέτιση (µε εξαίρεση το έτος 2008)µεταξύ των δύο αυτών µοναδιαίων αξιών. Τέλος, σεπολ λά προBόντα οι µοναδιαίες αξίες των ενδοκοινοτικώνεξαγωγών έχουν µια ανοδική τάση, ενώ οι αντίστοιχεςτων εξωκοινοτικών εξαγωγών εµφανίζουν µια πτώση.

2.6.2.4. Σύνοψη και συµπεράσµατα

Η εξέτασή µας έχει φανερώσει ότι γενικά οι µεταποι-ητικές εξαγωγές κατά το διάστηµα 2004-2010 (µε ελ-λιπή και προσωρινά στοιχεία για το τελευταίο έτος)δείχνουν αρχικά µια ανοδική τάση µέχρι το 2008 καιέπειτα µειώνονται σηµαντικά. Ιδιαίτερη εξαίρεση σεαυτήν την τάση αποτελούν τα φαρµακευτικά προBόντα,

τα οποία συνεχίζουν την ανοδική πορεία και µετά το2008. Λόγω ευρωπαBκής οικονοµικής ολοκλήρωσης καιγεωγραφικής εγγύτητας οι ενδοκοινοτικές µεταποιητι-κές εξαγωγές είναι σταθερά πιο σηµαντικές από τιςεξωκοινοτικές εξαγωγές. Η οικονοµική ενοποίηση στηνΕυρώπη πιθανότατα να επεξηγεί επίσης τη µεγαλύτερηεξαγωγική συγκέντρωση (εξειδίκευση) των ελληνικώνεξαγωγών εντός της ΕυρωπαBκής Ένωσης.

Οι ενδοκοινοτικές εξαγωγές της Ελλάδας αποτελούνταικυρίως από προBόντα έντασης (χαµηλών δεξιοτήτων)εργασίας και έντασης φυσικών πόρων και πρώτων υλών,ενώ οι εξαγωγές µε προορισµό τον υπόλοιπο κόσµοαποτελούνται κυρίως από προBόντα έντασης τεχνολο-γίας και ανθρώπινου κεφαλαίου. Αυτό υποδηλώνει ότιη Ελλάδα εξειδικεύεται εντός της ΕΕ σε κλάδους έντα-σης εργασίας και φυσικών πόρων (ιδιαίτερα στην αρ-χική περίοδο). ∆ιαχρονικά οι δύο αυτές κατηγορίεςφθίνουν σηµαντικά και ταυτόχρονα οι κατηγορίες έντα-σης τεχνολογίας και ανθρώπινου κεφαλαίου σηµειώ -νουν µια άνοδο.

Αυτή η τάση µπορεί να είναι αποτέλεσµα του εντονότε-ρου ανταγωνισµού που η Ελλάδα είχε να αντιµετωπίσειµετά το 2004 από τις νέες χώρες-µέλη της ΕυρωπαBκήςΈνωσης. Πολλές από αυτές δραστηριοποιούνται σεκλάδους που αποτελούν τους παραδοσιακούς εξαγω-γικούς κλάδους της χώρας µας, µε αποτέλεσµα οι ελ-ληνικές εξαγωγές στα προBόντα αυτά να υποστούν µιαεκτόπιση. Αξίζει να σηµειωθεί ότι η αναδιάρθρωσηπρος όφελος των εξαγωγών τεχνολογίας και ανθρωπί-νου κεφαλαίου (εντός της ΕΕ) είναι περισσότερο απο-τέλεσµα της σηµαντικής πτώσης των παραδοσιακώνκατηγοριών και λιγότερο της επέκτασης των τεχνολο-γικών εξαγωγών της Ελλάδας (υπάρχουν κάποιες εξαι-ρέσεις προBόντων που ανήκουν στα φαρµακευτικά καιστο µηχανολογικό και ηλεκτρονικό εξοπλισµό, τα οποίαεµφανίζουν σηµαντική εξαγωγική επέκταση).

Σε αντίθεση µε την αξία των εξαγωγών (σε τρέχουσεςκαι σταθερές τιµές), οι µοναδιαίες αξίες εµφανίζουν µιαανοδική πορεία και µετά το έτος 2008. Το γεγονός αυτόµπορεί να ερµηνευτεί ως µια διαχρονική ανοδική τάσηστην ποιότητα των ελληνικών προBόντων ή από µιαεναλλακτική σκοπιά ως µια χειροτέρευση στην ανταγω-νιστικότητα των ελληνικών προBόντων από την αύξησητων τιµών (υποθέτοντας ότι η ποιότητα παραµένει στα-θερή). Αν υιοθετήσουµε τη δεύτερη ερµηνεία (τιµές

7. Θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η εξέταση αυτή φανερώνει ενδεικτικά το επίπεδο και τις τάσεις στις µοναδιαίες αξίες των προBόντων υπό

εξέταση, δεδοµένου ότι ο υπολογισµός των αξιών αυτών βασίζεται σε ένα σχετικά αρκετά µακροοικονοµικό επίπεδο (ιδανικά ο υπολογι-

σµός απαιτεί τη χρήση µικροοικονοµικών στοιχείων, δηλ. σε επίπεδο µεµονωµένου προBόντος).

8. Στη διεθνή βιβλιογραφία (αλλά και στατιστική πρακτική των διεθνών βάσεων στατιστικών δεδοµένων) η προσέγγιση αυτή για τον υπο-

λογισµό των µοναδιαίων αξιών είναι συνηθισµένη.



αντί για ποιότητα), µε τη σειρά του αυτό θα µπορούσενα επεξηγεί την πτώση των ελληνικών εξαγωγών µετάτο 2008. Ωστόσο, µέχρι το έτος 2008 έχουµε αύξησητόσο στις εξαγωγές όσο και στις τιµές (µοναδιαίεςαξίες), γεγονός το οποίο είναι αντίθετο µε µια αρνητικήσχέση µεταξύ µοναδιαίων αξιών και εξαγωγών.

Για την εξαγωγή συµπερασµάτων σχετικά µε αυτό τοθέµα απαιτούνται (µικροοικονοµικές) πληροφορίες γιατα ποιοτικά χαρακτηριστικά των προBόντων και άλλα χα-ρακτηριστικά που συνδέονται µε την επωνυµία (brandnames) και µε το πώς αντιλαµβάνονται και αξιολογούνοι καταναλωτές του εξωτερικού τα ελληνικά προBόντα.Τέλος, οι υψηλότερες ενδοκοινοτικές µοναδιαίες αξίεςσχετικά µε τις εξωκοινοτικές πιθανώς να υποδηλώνειότι τα προBόντα που προορίζονται για τις ευρωπαBκέςαγορές είναι πιο ποιοτικά (και συνεπώς µε υψηλότερεςτιµές) από ό,τι τα αντίστοιχα που κατευθύνονται σεχώρες του υπόλοιπου κόσµου.


Aiginger, K. (1998), “Unit values to signal the quality position of

CEECs, The competitiveness of transition economies”, OECD

Proceedings, 1998 (10).

Aiginger, K. (2001), “Europe’s position in quality competition”

(Enterprise Papers No 4). Luxembourg: European Communities.

Hallak, J.C. (2010), “A product-quality view of the Linder hypothe-

sis”, The Review of Economics and Statistics, 2010, 92(3): 453-466.

UNCTAD (2002), Trade and Development Report 2002, United

Nations Conference on Trade and Development, United Na-

tions, New York and Geneva.

2.6.3. Εξελίξεις στον τουρισµό

Ευαγγελία Κασιµάτη

Ο τουρισµός αποτελεί έναν από τους σηµαντικότερουςκλάδους της ελληνικής οικονοµίας και η ανταγωνιστι-κότητά του και η αναπτυξιακή του δυναµική επηρεάζειτις διεθνείς επιδόσεις της χώρας. Στην ανάπτυξη τηςταξιδιωτικής και τουριστικής βιοµηχανίας, η Ελλάδα κα-ταλαµβάνει τη 24η θέση στους 133 προορισµούς πα -γκοσµίως, σύµφωνα µε την ετήσια έκθεση του WorldEconomic Forum το 2009 µε τίτλο «Travel and TourismCompetitiveness Report» (WEF, 2009).

2.6.3.1. Πρόσφατες εξελίξεις

Από τη µελέτη των βασικών µεγεθών που σχετίζονταιµε τις ταξιδιωτικές υπηρεσίες (Πίνακας 2.6.7), προκύ-πτει ότι οι εισπράξεις από την παροχή τουριστικών υπη-ρεσιών σε αλλοδαπούς αποτελούν ένα από τα βασικάµεγέθη του ελληνικού ισοζυγίου υπηρεσιών, µε θετικήσυµβολή στη διαµόρφωσή του. Συγκεκριµένα τη διετία2008-2009, οι εισπράξεις από την παροχή ταξιδιωτικώνυπηρεσιών σε διεθνείς τουρίστες αποτελούσαν το67,9% και 82,3%, αντιστοίχως, του ισοζυγίου υπηρε-σιών και αντιπροσώπευαν κατά µέσο όρο το 6,1% τουΑΕΠ σε σταθερές τιµές. Σύµφωνα µε έρευνα των ∆ο-ρυφορικών λογαριασµών Τουρισµού του World Traveland Tourism Council το 2010 για την Ελλάδα, η συνο-λική άµεση και έµµεση συµβολή της βιοµηχανίας τουτουρισµού στο ΑΕΠ ανέρχεται σε 15,5% (WTTC, 2010).

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.7 Βασικά µακροοικονοµικά µεγέθη σχετικά µε ταξιδιωτικές υπηρεσίες προς αλλοδαπούς τουρίστες (σε εκατ. ευρώ)

Ισοζύγιο υπηρεσιών 1.873,6 4.401,8 8.543,0 2.317,3 17.135,7 1.217,9 3.148,2 6.576,7 1.697,4 12.640,2 1.160,0 3.368,0 6.790,7

Ταξιδιωτικές εισπράξεις 586,2 3.042,9 6.705,1 1.301,8 11.636,0 486,3 2.672,5 6.050,2 1.191,3 10.400,3 476,6 2.374,8 5.651,5

Τριµηνιαία µεταβολή 419,1% 120,4% -80,6% -63% 450% 126% -80% -60% 398% 138%

Ταξιδιωτικές πληρωµές 660,1 629,7 679,6 709,7 2.679,1 586,5 571,7 668,4 597,9 2.424,5 513,2 563,0 574,6

Τριµηνιαία µεταβολή -4,6% 7,9% 4,4% -17,4% -2,5% 16,9% -10,5% -14,2% 9,7% 2,1%

Καθαρές εισροές από ταξιδιωτικές υπηρεσίες -73,9 2.413,2 6.025,4 592,0 8.956,7 -100,2 2.100,8 5.381,8 593,3 7.975,7 -36,6 1.811,9 5.076,9

Τριµηνιαία µεταβολή -3365,5% 149,7% -90,2% -116,9%-2196,6%156,2% -89,0% -106,2% 5050,5% 180,2%

Καθαρές εισροές ως ποσοστό % του ισοζυγίου υπηρεσιών -3,9% 54,8% 70,5% 25,5% 52,3% -8,2% 66,7% 81,8% 35,0% 63,1% -3,2% 53,8% 74,8%

2008Q1

Μέγεθος 2008Q2

2008Q3

2008Q4

Σύνολο2008

2009Q1

2009Q2

2009Q3

2009Q4

Σύνολο2009

2010Q1

2010Q2

2010Q3

Πηγή: Τράπεζα της Ελλάδος, Επεξεργασία Ε. Κασιµάτη



Συµπεραίνουµε µάλιστα ότι η βασικότερη συνιστώσα

του ισοζυγίου υπηρεσιών καθίστανται οι ταξιδιωτικές

εισπράξεις, οι οποίες την περίοδο 2000-2009 αντιπρο-

σώπευαν κατά µέσο όρο το 84% του ελληνικού ισοζυ-

γίου υπηρεσιών. Επιπρόσθετα, οι καθαρές εισπράξεις

από την παροχή ταξιδιωτικών υπηρεσιών σε διεθνείς

τουρίστες αντιπροσώπευαν το 2009 το 63,1% του συ-

νόλου των καθαρών εισπράξεων από υπηρεσίες σε

σχέση µε το 52,3% που διαµορφώθηκε το 2008 (Πίνα-

κας 2.6.7).

Από την τριµηνιαία ανάλυση των ταξιδιωτικών εισπρά-

ξεων (Πίνακας 2.6.7) παρατηρούµε ότι το 2008 και 2009

οι εισπράξεις του τρίτου τριµήνου από το διεθνή του-

ρισµό κυµαίνονται µεταξύ 57-58% των ετήσιων εισπρά-

ξεων, ενώ, εάν συµπεριληφθεί και το δεύτερο τρίµηνο,

οι εισπράξεις την περίοδο Απριλίου-Σεπτεµβρίου καλύ-

πτουν περίπου το 84% των συνολικών ετήσιων εισπρά-

ξεων από το διεθνή τουρισµό. Επίσης, προκύπτει ότι ο

τουριστικός τοµέας της Ελλάδας είναι ιδιαίτερα εποχι-

κός κατά τη διάρκεια του τρίτου τριµήνου. Αυτό δείχνει

ότι, λόγω της παραδοσιακής εξάρτησης του τουριστικού

τοµέα από το προBόν «ήλιος, θάλασσα και αµµουδιά», το

οποίο έχει τη βάση του στα παραλιακά θέρετρα, ο του-

ριστικός τοµέας της χώρας µειονεκτεί στις εναλλακτικές

µορφές τουρισµού, που θα µπορούσαν να επεκτείνουν

την τουριστική περίοδο και να αυξήσουν τις ταξιδιωτικές

εισπράξεις κατά το πρώτο και τέταρτο τρίµηνο.

Παρ' όλα αυτά η ετήσια απόδοση των ταξιδιωτικών ει-

σπράξεων κατά τη διετία 2008-2009 παρουσιάζει µεί-

ωση της τάξης του 10,6%. Η µείωση των ταξιδιωτικών

εισπράξεων κατά τη προαναφερθείσα διετία οφείλεται

κατά κύριο λόγο στην εξέλιξη των αφίξεων αλλοδαπών

ταξιδιωτών στην Ελλάδα, οι οποίες παρουσίασαν µεί-

ωση 6,4% κατά την ίδια περίοδο.

Όσον αφορά στη διάρθρωση των ταξιδιωτικών εισπρά-

ξεων κατά χώρα προέλευσης ταξιδιωτών µη-κατοίκων

(Πίνακας 2.6.8), η τριµηνιαία ανάλυση φανερώνει ότι το

µεγαλύτερο µέρος των εισπράξεων από την παροχή τα-

ξιδιωτικών υπηρεσιών πραγµατοποιείται την περίοδο

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.8 Ταξιδιωτικές εισπράξεις ανά χώρα προέλευσης αλλοδαπών ταξιδιωτών (σε εκατ. ευρώ)

Χώρες ΕΕ-27 341,0 2.188,6 5.231,9 829,4 8.590,9 293,7 1.911,0 4.690,3 817,3 7.712,3 309,0 1.651,7 3.995,8

Χώρες Ευρωζώνης 248,1 1.399,9 3.424,3 512,2 5.584,5 214,0 1.258,2 2.986,1 596,9 5.055,2 237,4 1.138,1 2.609,1

εκ των οποίων

Γερµανία 89,4 551,2 1.035,8 239,4 1.915,8 68,4 465,4 263,5 263,5 1.060,8 65,6 459,9 832,2

Γαλλία 25,3 217,6 489,3 46,1 778,3 15,7 204,0 464,4 48,3 732,4 15,0 148,3 421,7

Ολλανδία 6,4 156,1 378,7 40,6 581,8 5,9 119,9 277,0 80,1 482,9 7,6 81,3 223,5

Ιταλία 28,6 136,0 628,2 31,0 823,8 28,9 127,0 442,2 31,3 629,4 32,8 85,7 398,7

Κύπρος 69,0 94,8 143,9 86,5 394,2 66,1 86,9 136,0 91,1 380,1 89,2 122,9 179,9

Βέλγιο 10,6 93,3 240,0 15,5 359,4 4,5 79,9 206,2 23,1 313,7 9,2 55,9 156,2

Αυστρία 6,7 46,2 202,6 19,6 275,1 7,2 81,1 178,0 19,3 285,6 4,5 89,7 168,9

Ισπανία 5,1 18,5 81,1 11,0 115,7 9,3 24,7 65,5 10,1 109,6 4,8 18,5 65,9

Χώρες ΕΕ εκτός Ευρωζώνης 92,8 788,7 1.807,6 317,3 3.006,4 79,7 652,8 1.704,2 220,5 2.657,2 71,6 513,5 1.386,8

Λοιπές χώρες 245,3 854,3 1.473,2 472,3 3.045,1 192,6 761,5 1.359,9 373,9 2.687,9 167,6 723,2 1.655,6

Σύνολο ταξιδιωτικών εισπράξεων 586,2 3.042,9 6.705,1 1.301,8 11.636,0 486,3 2.672,5 6.050,2 1.191,3 10.400,3 476,6 2.374,8 5.651,5

2008Q1

2008Q2

2008Q3

2008Q4

Σύνολο2008

2009Q1

2009Q2

2009Q3

2009Q4

Σύνολο2009

2010Q1

2010Q2

2010Q3


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.6Τριµηνιαία εξέλιξη ταξιδιωτικών εισπράξεων-αφίξεων

Πηγές: Τράπεζα της Ελλάδος, Ελληνική Στατιστική Αρχή, Επεξερ-γασία Ε. Κασιµάτη.


Απριλίου-Σεπτεµβρίου από τις χώρες-µέλη της ΕΕ-27(69% και άνω). Οι εισπράξεις από κατοίκους της Ευρω-ζώνης κυµαίνονται από το χαµηλό 61,8% το τέταρτοτρίµηνο του 2008 στο υψηλό 76,8% το πρώτο τρίµηνοτου 2010. Ωστόσο, τα µερίδια των εισπράξεων από κα-τοίκους της ΕΕ-27 εµφανίζουν πτωτική τάση τη διετία2008-2009, αντανακλώντας κατά κύριο λόγο τη µείωσηπου εµφανίζουν τα µερίδια των εισπράξεων από τιςτρεις πιο σηµαντικές χώρες προέλευσης, τη Γερµανία,το Ηνωµένο Βασίλειο και τη Γαλλία. Από τις χώρεςεκτός ζώνης ευρώ, η συµµετοχή της Ρωσίας παρουσιά-ζει ανοδική τάση, ενώ παρατηρούνται διακυµάνσεις τηςσυµβολής των υπόλοιπων χωρών στη διαµόρφωση τωνταξιδιωτικών εισπράξεων.

Σχετική σταθερότητα παρατηρείται στην τριµηνιαία διάρ-θρωση των ταξιδιωτικών εισπράξεων κατά σκοπό ταξι-διού. Κατά τη διάρκεια του δεύτερου και τρίτου τριµή-νου της διετίας 2009-2010, τα ταξίδια για προσωπικούςλόγους (αναψυχή, σπουδές, λόγοι υγείας και επίσκεψησε οικογένεια) καταλαµβάνουν άνω του 85% και 90%,αντιστοίχως, των συνολικών εισπράξεων. Από τα ταξί-δια για προσωπικούς λόγους, την κυριότερη κατηγορίααποτελούν τα ταξίδια αναψυχής, µε συµµετοχή άνω του80% στις συνολικές εισπράξεις την περίοδο Απριλίου-Σεπτεµβρίου, µε δεύτερη κατηγορία την επίσκεψη σεοικογένεια που καταλαµβάνει από 4,1% έως 4,7% τωνσυνολικών ταξιδιωτικών εισπράξεων. Σε ετήσια βάση ταεπαγγελµατικά ταξίδια αντιπροσωπεύουν το 8,7% και6,7% του κυρίου όγκου των εισπράξεων το 2007 και2009 αντιστοίχως (∆ιάγραµµα 2.6.7).

Το ύψος των ταξιδιωτικών εισπράξεων ανά χώρα και τασχετικά µερίδιά τους καθορίζονται από την εξέλιξη τηςµέσης διάρκειας παραµονής των τουριστών στην Ελ-λάδα, δηλαδή από τον αριθµό των διανυκτερεύσεωνανά ταξίδι, όπως επίσης και τη µέση δαπάνη ανά ταξίδικαι ανά διανυκτέρευση (Πίνακας 2.6.9).

Για το πρώτο και δεύτερο τρίµηνο του 2010, η µέσηδιάρκεια παραµονής διαµορφώθηκε στις 7,9 και 9,8διανυκτερεύσεις, αντιστοίχως, σε επίπεδα υψηλότερααπό την αντίστοιχη περίοδο του 2009 και 2008. Το γε-γονός αυτό είναι αισιόδοξο για τον ελληνικό τουρισµό,λαµβάνοντας υπόψη τις διαστάσεις της χρηµατοοικο-νοµικής κρίσης και την αρνητική εικόνα της χώρας στοεξωτερικό, ιδιαίτερα κατά το δίµηνο Μα?ου-Ιουνίου2010. Από την άλλη πλευρά, η δαπάνη ανά ταξίδι δια-γράφει µια πτωτική πορεία διαχρονικά κατά τη διάρκειατου δεύτερου τριµήνου από 717,1 ευρώ το 2008 σε646,3 ευρώ το 2010 και του τρίτου τριµήνου από 824,1ευρώ το 2008 σε 686,0 ευρώ το 2010. Παροµοίως, η δα-πάνη ανά διανυκτέρευση παρουσιάζει πτωτική πορείαδιαχρονικά ανά τρίµηνο, µε την υψηλότερη δαπάνη 77,1


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.7Κατανοµή ταξιδιωτικών εισπράξεων και πληρωµώνκατά λόγο ταξιδιού

Πηγή:Τράπεζα της Ελλάδος, Επεξεργασία Ε. Κασιµάτη.

ΕΤΟΣ 2007

ΕΙΣΠΡΑΞΕΙΣ

ΕΤΟΣ 2009

ΕΙΣΠΡΑΞΕΙΣ

ΠΛΗΡΩΜΕΣ ΠΛΗΡΩΜΕΣ

ΠΙΝΑΚΑΣ 2.6.9 Τριµηνιαία εξέλιξη δαπάνης κατάταξίδι, δαπάνης κατά διανυκτέρευση και µέσηςδιάρκειας παραµονής ταξιδιωτών αλλοδαπών στην Ελλάδα

2008Q1 472,0 69,8 6,8

2008Q2 717,1 75,8 9,5

2008Q3 824,1 77,1 10,7

2008Q4 561,9 76,3 7,4

2009Q1 469,7 61,9 7,6

2009Q2 687,9 74,4 9,2

2009Q3 777,2 74,6 10,4

2009Q4 539,1 72,0 7,5

2010Q1 486,1 61,9 7,9

2010Q2 646,3 65,9 9,8

2010Q3 686,0 70,5 9,7

∆απάνη ανά ταξίδι

(ευρώ)

Περίοδος ∆απάνη ανά διανυκτέρευση

(ευρώ)

Μέση διάρκειαπαραµονής

(διανυκτερεύσεις)


2_6_teliko:Layout 1 15/2/2011 8:05 πµ Page 73

ευρώ το τρίτο τρίµηνο του 2008 και τη χαµηλότερη 61,9

ευρώ το πρώτο τρίµηνο του 2009 και του 2010.

Για την Ελλάδα ενδεικτικός της πορείας του τουριστι-

κού φαινοµένου είναι ο δείκτης κύκλου εργασιών στον

τοµέα καταλύµατος και εστίασης, ο οποίος και παρατί-

θεται διαγραµµατικά ακολούθως (∆ιάγραµµα 2.6.8) µε

βάση 100 το 2005. Αναλύοντας ειδικότερα την ανά τρί-

µηνο διαµόρφωση του δείκτη, φαίνεται ότι στο τρίτο

τρίµηνο του 2010 η πτώση του κύκλου εργασιών ήταν

περισσότερο από τριπλάσια σε σχέση µε το 2009

(-7,5% έναντι πτώσης κατά -2,3%), γεγονός που συνδέ-

εται άµεσα µε τις επιπτώσεις στον τουρισµό και την αρ-

νητική εικόνα της χώρας στο εξωτερικό, ιδιαίτερα κατά

το δίµηνο Μαου-Ιουνίου, που επέδρασαν δυσµενώς

στις κρατήσεις και τα έσοδα του τρίτου τριµήνου (∆ιά-

γραµµα 2.6.9).

Ο τουρισµός αποτελεί κύριο παράγοντα ανθρωπίνων

πόρων, δηµιουργώντας θέσεις εργασίας σε όλο το

φάσµα της πλήρους απασχόλησης. Σύµφωνα µε την

έρευνα του World Travel and Tourism Council το 2010

για την Ελλάδα, η άµεση συµβολή του ελληνικού του-

ρισµού στη δηµιουργία θέσεων εργασίας εκτιµάται σε

10,0% και η συνολική συµβολή του σε 18,8% (WTTC,

2010). Εξετάζοντας την τριµηνιαία εξέλιξη της απασχό-

λησης στις υπηρεσίες παροχής καταλύµατος και εστία-

σης (∆ιάγραµµα 2.6.10), παρατηρούµε ότι κατά τη

διάρκεια της περιόδου Ιουνίου-Σεπτεµβρίου, της περιό-

δου δηλαδή όπου το παραδοσιακό τουριστικό προBόν

«ήλιος, θάλασσα και αµµουδιά» κυριαρχεί, η απασχό-

ληση αυξήθηκε από 339,5 χιλιάδες άτοµα το 2008 σε

345,7 χιλ. το 2009, ενώ το 2010 παρουσίασε πτώση και

διαµορφώθηκε στις 333,4 χιλ.

2.6.3.2 Θέµατα πολιτικής

Για το έτος 2010 αναµένουµε το ύψος των ταξιδιωτικών

εισπράξεων και πληρωµών να αγγίξει τα 9.644,6 εκατ.

ευρώ και 2.207,4 εκατ. ευρώ, αντιστοίχως, σηµειώνο -

ντας πτώση της τάξης του 7,3% και 9,0%, αντιστοίχως,

σε σχέση µε το 2009.

Για την ίδια χρονιά, οι τρέχουσες εξελίξεις του ελληνι-

κού τουρισµού περιλαµβάνουν τη µείωση του Φόρου

Προστιθέµενης Αξίας (ΦΠΑ) από 11% στο 6,5% στα

τουριστικά καταλύµατα. Η µείωση του ΦΠΑ είναι µια θε-

τική εξέλιξη, αφού δίνει τη δυνατότητα τιµολογιακής

ευελιξίας στα τουριστικά καταλύµατα και κάνει το ελ-

ληνικό τουριστικό πακέτο πιο ανταγωνιστικό, σχεδόν

εξοµοιώνοντας τον επιβαλλόµενο φόρο στα ελληνικά

τουριστικά καταλύµατα µε τον αντίστοιχο φόρο των αν-

ταγωνιστών µας διεθνώς, στοιχείο που αναµένεται να

επηρεάσει θετικά τη ζήτηση. Ωστόσο για την περαιτέρω


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.8∆είκτης κύκλου εργασιών παροχής καταλύµατος-εστίασηςΜέσος έτους και τρίµηνα, 2005=100

Πηγή: Ελληνική Στατιστική Αρχή, Επεξεργασία Ε. Κασιµάτη.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.9∆είκτης κύκλου εργασιών παροχής καταλύµατος-εστίασηςΕτήσιες % µεταβολές µέσου έτους και τριµήνων


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2.6.10Απασχόληση στις υπηρεσίες παροχής καταλύµατος και εστίασης (σε χιλ. άτοµα)



αύξηση της τουριστικής ζήτησης, φορείς του τουρι-

σµού κρίνουν αναγκαία την αντίστοιχη µείωση του ΦΠΑ

στο σύνολο των τουριστικών υπηρεσιών και προBόντων.

Επίσης, µέσα στο ∆εκέµβριο του 2010 δόθηκε στη δη-

µοσιότητα ο Νέος Επενδυτικός Νόµος που αναµένεται

να οδηγήσει σε αλλαγή του επενδυτικού κλίµατος και

σε ανατροπή του αποτρεπτικού για επενδυτικές πρω-

τοβουλίες καθεστώτος, ωφελώντας και τις επενδύσεις

στον τουρισµό. Τέλος, εξαιρετικής στρατηγικής σηµα-

σίας γεγονός για την τουριστική ανάπτυξη αποτελεί η

ενεργοποίηση του Ειδικού Χωροταξικού Πλαισίου για

τον τουρισµό, που περιλαµβάνει µεταξύ άλλων την

ορθή χωροθέτηση των τουριστικών εγκαταστάσεων,

την από συρση ξεπερασµένων µονάδων και τις επενδύ-

σεις µεικτού τύπου, δηλαδή τουριστικών κατοικιών σε

συνδυασµό µε ξενοδοχεία πέντε αστέρων.


Τράπεζα της Ελλάδος, Στατιστικό ∆ελτίο Οικονοµικής Συγκυ-

ρίας, διάφορα τεύχη.

World Economic Forum - WEF (2009), The Travel & Tourism

Competitiveness Report 2009: Managing in a Time of Turbu-

lence, 4 Μαρτίου 2009.

World Travel & Tourism Council-WTTC (2010), Travel and

Tourism Economic Impact: Greece, 2010.




Εξελίξεις σε βασικά µεγέθη των κλάδων παραγωγής

Έρση Αθανασίου

1. Εισαγωγή

Η κλαδική σύνθεση της παραγωγής και οι διαχρονικές

µεταβολές της συνδέονται µε την αναπτυξιακή δυνα-

µική µίας οικονοµίας και παρέχουν ενδείξεις για την ικα-

νότητά της να αντεπεξέρχεται σε δυσκολίες και προ -

κλήσεις. Από την παρατήρηση της πορείας ορισµένων

βασικών οικονοµικών µεγεθών σε επίπεδο κλάδων, µπο-

ρεί κανείς να οδηγηθεί σε χρήσιµα συµπεράσµατα ως

προς την πρόοδο της παραγωγικής βάσης µίας οικονο-

µίας, αλλά και αναφορικά µε την παρουσία δοµικών

προβληµάτων που ενέχουν κινδύνους για το µέλλον.

Στην παρούσα εργασία επιχειρείται µία πρώτη ανάλυση

των εξελίξεων στο προ&όν, την απασχόληση, την παρα-

γωγικότητα και τις επενδύσεις της ελληνικής οικονο-

µίας σε επίπεδο κλάδων, µε στόχο να εντοπισθούν

αφενός θετικές ενδείξεις, οι οποίες αποτελούν εχέγγυα

για το µέλλον και αφετέρου µεταβολές στις δοµές, οι

οποίες παραπέµπουν σε αδυναµίες και προβλήµατα. Τα

στοιχεία που χρησιµοποιούνται για την ανάλυση αυτή

προέρχονται από τους ετήσιους Εθνικούς Λογαρια-

σµούς της ΕΛ.ΣΤΑΤ. και είναι διαθέσιµα σε αναθεωρη-

µένη βάση για τη δεκαετία 2000-2009, µία περίοδο

σχετικά σύντοµη αλλά πλούσια σε µεταβολές των οικο-

νοµικών συνθηκών τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς.

Όσον αφορά την κατανοµή της οικονοµικής δραστηριό-

τητας κατά κλάδο, τα σχετικά στοιχεία παρέχονται σε

επίπεδο διψήφιων κωδικών ΣΤΑΚΟ∆ και εποµένως επι-

τρέπουν τη διεξαγωγή κλαδικής ανάλυσης σε διψήφιο

ή µονοψήφιο επίπεδο, ανάλογα µε το βαθµό λεπτοµέ-

ρειας που κρίνεται σκόπιµος κατά περίπτωση.

2. Εξελίξεις στο προόν

Όπως φαίνεται από τις εξελίξεις στο συνολικό προ&όν

της ελληνικής οικονοµίας σε όρους πραγµατικής προ-

στιθέµενης αξίας (∆ιάγραµµα 1), µία επταετής περίο-

δος συνεχούς και ταχείας µεγέθυνσης (2000-2007)

ακολουθήθηκε από ένα µεταβατικό έτος κάµψης του

ρυθµού ανάπτυξης (2008) και ένα έτος ύφεσης (2009).Για κάθε ένα από τα στάδια αυτά, η εξέταση της πο-ρείας του προ&όντος σε κλαδικό επίπεδο παρουσιάζειαξιοσηµείωτο ενδιαφέρον, αφενός διότι καταδεικνύειτην ύπαρξη σηµαντικών διαφορών στη δυναµική τωνκλάδων ανάλογα µε τις οικονοµικές συνθήκες και αφε-τέρου γιατί αποτυπώνει την εξέλιξη ουσιωδών δοµικώναλλαγών στην παραγωγική δραστηριότητα.

Αποφασιστικό ρόλο στην παρατηρούµενη ταχεία µεγέ-θυνση της συνολικής παραγωγής την περίοδο 2007-2007 έπαιξαν ορισµένοι κλάδοι του τριτογενή τοµέα.Όπως διαφαίνεται από τον Πίνακα 1, ο οποίος συνοψί-ζει τις εξελίξεις στους ρυθµούς µεταβολής της πρα -γµατικής προστιθέµενης αξίας παραγωγής σε επίπεδοµονοψηφίων κλάδων, ιδιαίτερα υψηλοί µέσοι ετήσιοιρυθµοί µεγέθυνσης παρατηρήθηκαν κατά την εν λόγωπερίοδο στις µεταφορές, αποθηκεύσεις και επικοινω-νίες (13,3%), στις υπηρεσίες οικιακού προσωπικού(7,8%) στο εµπόριο και τις επισκευές (7%), στην εκπαί-δευση (6,2%) και στις κατασκευές (5,5%), ενώ αξιόλο-γες ανοδικές τάσεις επικράτησαν και στα ξενοδοχείακαι εστιατόρια (3,8%), στην υγεία και κοινωνική µέριµνα(3,7%) και στις λοιπές υπηρεσίες (3,7%). Στους ενδιά-µεσους χρηµατοπιστωτικούς οργανισµούς, οι αντίστοι-χες αναπτυξιακές επιδόσεις διαµορφώθηκαν σε σηµα-ντικά χαµηλότερο επίπεδο (1,4%), κυρίως ως αποτέλε-σµα της κάµψης δραστηριοτήτων συνδεόµενων µε τηφθίνουσα χρηµατιστηριακή αγορά κατά το διάστηµα

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1Εξέλιξη της ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας σε σταθερές τιµές 2000

Πηγή: ΕΛ.ΣΤΑΤ.

Ειδικά θέµατα

1_EIDIKA_ATHANASIOU:Layout 1 11/2/2011 12:59 µµ Page 76


2000-2002, ενώ στη δηµόσια διοίκηση, άµυνα και κοι-

νωνική ασφάλιση ο παρατηρούµενος µέσος ρυθµός µε-

γέθυνσης ήταν οριακός (0,2%), αντανακλώντας τη

µείωση της παραγωγικότητας αυτού του τοµέα και τη

χαµηλή παραγωγικότητα των πόρων που επενδύθηκαν

σε αυτόν.

Ανατρέχοντας στις εξελίξεις σε διψήφιο επίπεδο ανά-

λυσης (δηλαδή σε επίπεδο 59 κλάδων), χαρακτηριστικό

της καίριας ώθησης που παρείχε ο τριτογενής τοµέας

στην ανάπτυξη κατά την περίοδο 2000-2007 είναι το γε-

γονός ότι 7 µόλις επιµέρους κλάδοι του εν λόγω τοµέα

συνεισέφεραν αθροιστικά περίπου το 79% της αύξησης

στη συνολική ακαθάριστη προστιθέµενη αξία της οικο-

νοµίας µεταξύ των ετών 2000 και 2007. Όπως φαίνεται

από το ∆ιάγραµµα 2, στην πρώτη θέση µεταξύ των ιδι-

αίτερα δυναµικών αυτών κλάδων βρίσκονταν οι υδάτι-

νες µεταφορές, ακολουθούµενες από το χονδρικό

εµπόριο, το λιανικό εµπόριο, τις κατασκευές, την εκπαί-

δευση, τα ταχυδροµεία και τηλεπικοινωνίες και τα ξε-

νοδοχεία και εστιατόρια. Όσον αφορά τον κλάδο των

υδάτινων µεταφορών, στον οποίο συγκαταλέγονται και

δραστηριότητες της ποντοπόρου ναυτιλίας, αξίζει να

επισηµανθεί η επίτευξη ενός ιδιαίτερα υψηλού µέσου

ετήσιου ρυθµού µεγέθυνσης (24,1%), µε τη συµβολή

τόσο των εξαιρετικά ευνο&κών συνθηκών της διεθνούς

ναυτιλιακής αγοράς, όσο και των φορολογικών κινή-

τρων που δόθηκαν στις ναυτιλιακές εταιρείες για µε-

τεγκατάστασή τους στην Ελλάδα1. Επιπλέον, ιδιαίτερη

µνεία είναι σκόπιµο να γίνει και στον αντίστοιχο ρυθµό

1. Με τη θεσµοθέτηση του Ν. 3091/2002 οι ναυτιλιακές εταιρείες απαλλάχθηκαν από τον ειδικό φόρο επί ακινήτων.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Μέση ετήσια µεταβολή της ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας σε σταθερές τιµές 2000 (%)

Γεωργία, θήρα, δασοκοµία -3,9 12,2 11,3 -0,6

Αλιεία 2,4 -7,8 -4,6 0,4

Ορυχεία, λατοµεία 0,9 2,1 -13,9 -0,7

Μεταποίηση 0,8 4,6 4,3 1,6

Ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό αέριο, νερό 2,3 -12,1 -14,3 -1,4

Κατασκευές 5,5 -15,4 -16,1 0,4

Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευές 7,0 -2,8 2,9 5,4

Ξενοδοχεία και εστιατόρια 3,8 6,2 -5,6 2,9

Μεταφορές, αποθηκεύσεις, επικοινωνίες 13,3 4,5 -16,7 8,5

Ενδιάµεσοι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί 1,4 10,7 9,1 3,2

∆ιαχείριση ακινήτων, εκµισθώσεις, επιχειρηµατικές δραστηριότητες 1,6 0,2 0,1 1,3

∆ηµόσια διοίκηση, άµυνα, υποχρ. κοινωνική ασφάλιση 0,2 1,2 8,4 1,2

Εκπαίδευση 6,2 4,1 6,7 6,0

Υγεία, κοινωνική µέριµνα 3,7 3,0 -16,7 1,1

Άλλες υπηρεσίες 3,7 20,2 -7,5 4,1

Οικιακό προσωπικό 7,8 5,1 -2,9 6,3

Σύνολο Οικονοµίας 4,1 1,8 -1,8 3,1

2000-2007 2008 2009 2000-2009Κλάδοι σε µονοψήφιο επίπεδο


∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2Συµµετοχή κλάδων στην αύξηση της συνολικής πραγµατικής ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας µεταξύ των ετών 2000 και 2007




µεγέθυνσης του κλάδου των ταχυδροµείων και τηλεπι-

κοινωνιών, ο οποίος διαµορφώθηκε στο 9,4%, κυρίως

λόγω της ραγδαίας ανόδου που σηµειώθηκε στην εγ-

χώρια αγορά των υπηρεσιών τηλεπικοινωνίας (τηλεφω-

νία, Internet κλπ.).

Σε αντιδιαστολή µε την εν γένει ανοδική πορεία των

κλάδων του τριτογενή τοµέα κατά την περίοδο 2000-

2007, στη γεωργία, θήρα και δασοκοµία επικράτησαν

φθίνουσες τάσεις, µε υποχώρηση του προ&όντος της

τάξεως του -3,9% ετησίως κατά µέσον όρο, ενώ στη µε-

ταποίηση παρατηρήθηκαν ανάµεικτες επιδόσεις, µε αρ-

κετούς κλάδους να καταγράφουν σηµαντικές αυξήσεις

στην παραγωγή τους και ορισµένους άλλους να παρου-

σιάζουν συρρίκνωση.

Πιο αναλυτικά, όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 3, σε 10

από τους 23 διψήφιους κλάδους της µεταποίησης ση-

µειώθηκε αύξηση του προ&όντος µε µέσο ετήσιο ρυθµό

µεγαλύτερο σε σχέση µε τον µέσον όρο της οικονοµίας

(δηλαδή µεγαλύτερο του 4,1%), ενώ σε 9 κλάδους εκ-

δηλώθηκε από συγκρατηµένη έως και πολύ µεγάλη

κάµψη δραστηριότητας. Εστιάζοντας στους σχετικά µε-

γαλύτερους σε µέγεθος µεταποιητικούς κλάδους, ιδι-

αίτερα θετικές εξελίξεις στο πεδίο της παραγωγής

καταγράφηκαν στον κλάδο των µεταλλικών προ&όντων,

όπου παρατηρήθηκε αύξηση της πραγµατικής προστι-

θέµενης αξίας µε µέσο ετήσιο ρυθµό 14%, καθώς επί-

σης και στους κλάδους των µηχανηµάτων και ειδών

εξοπλισµού, των εκδόσεων-εκτυπώσεων, των βασικών

µετάλλων, των χηµικών και της διύλισης πετρελαίου,

όπου οι σχετικοί ρυθµοί µεγέθυνσης ανήλθαν σε 7,8%,

7,4%, 5,6%, 5,1% και 4,8%, αντίστοιχα. Στα τρόφιµα και

ποτά, τα οποία βρίσκονται στην πρώτη θέση µεταξύ

των κλάδων της µεταποίησης από απόψεως µεγέθους,

η πραγµατική προστιθέµενη αξία φαίνεται να κινήθηκε

πτωτικά µε µέσο ετήσιο ρυθµό της τάξεως του -4%, ενώ

αρνητικές ήταν οι εξελίξεις και στην ένδυση, την κλω-

στοKφαντουργία και τα έπιπλα, µε τους αντίστοιχους

ρυθµούς κάµψης να διαµορφώνονται στο -6,8%, το

-4,1% και το -7,1%, αντίστοιχα. Συνολικά, οι αµφίσηµες

εξελίξεις στις κλαδικές επιδόσεις στο διάστηµα 2000-

2007 είχαν ως αποτέλεσµα την εκδήλωση σηµαντικών

διακυµάνσεων στην πραγµατική προστιθέµενη αξία της

µεταποίησης από έτος σε έτος, καταλήγοντας κατά

µέσον όρο σε ένα θετικό αλλά χαµηλό ετήσιο ρυθµό

µεταβολής της τάξεως του 0,8%.

Οι παρατηρούµενες µεγάλες διαφορές στην αναπτυ-

ξιακή δυναµική των κλάδων της ελληνικής οικονοµίας

κατά την επταετία 2000-2007 αντανακλώνται, όπως

είναι φυσικό, και στην εξέλιξη των µεριδίων τους στο

συνολικό προ&όν, η οποία σε αρκετές περιπτώσεις πα-

ρουσίασε εκτεταµένες µεταβολές. Όπως µπορεί κανείς

να παρατηρήσει από τον Πίνακα 2, στον οποίο παρατί-

θενται σε µονοψήφιο επίπεδο τα µερίδια των κλάδων

στη συνολική πραγµατική προστιθέµενη αξία της οικο-

νοµίας για τα έτη 2000, 2007 και 2009, αξιοσηµείωτη

πτώση µεριδίων µεταξύ των ετών 2000 και 2007 σηµειώ -

θηκε τόσο στον κλάδο της γεωργίας, θήρας και δασο-

κοµίας (3,5% το 2007 από 6,1% το 2000) όσο και στον

κλάδο της µεταποίησης (8,9% το 2007 από 11,1% το

2000), ενώ αντίθετα µεγάλες αυξήσεις µεριδίων κατα-

γράφηκαν στο χονδρικό και το λιανικό εµπόριο (18%

από 14,8%) και στις µεταφορές, αποθηκεύσεις και επι-

κοινωνίες (14,1% από 7,8%). Επιπλέον, σηµαντική άνο-

δος µεριδίων παρατηρήθηκε στις κατασκευές (7,7%

από 7%) και την εκπαίδευση (5,9% από 5,1%), ενώ έ -

ντονη συρρίκνωση µεριδίων σηµειώθηκε στη δηµόσια

διοίκηση, άµυνα και υποχρεωτική ασφάλιση (6,3% από

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3Μέση ετήσια µεταβολή της πραγµατικής ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας στους κλάδους της µεταποίησης (%)Κλάδοι µε θετική µεταβολή στο διάστηµα 2000-2007

Κλάδοι µε αρνητική µεταβολή στο διάστηµα 2000-2007




8,3%) και στους ενδιάµεσους χρηµατοπιστωτικούς ορ-

γανισµούς (4,6% από 5,5%).

Το µέγεθος των προαναφερόµενων ανακατατάξεων

στην κλαδική σύνθεση της συνολικής προστιθέµενης

αξίας, αλλά και το γεγονός ότι οι περισσότερες από

αυτές επήλθαν συνεπεία έµµονων τάσεων στο προ&όν

επιµέρους κλάδων, συγκλίνουν στην εικόνα µίας διαδι-

κασίας ουσιωδών δοµικών αλλαγών στην παραγωγική

δραστηριότητα. Τη µία πλευρά της διαδικασίας αυτής

αποτέλεσε η σηµαντική ενίσχυση κλάδων που απευθύ-

νονται κυρίως στην εγχώρια ζήτηση, όπως το εµπόριο,

οι τηλεπικοινωνίες και οι κατασκευές. Την άλλη της

πλευρά συνέθεσε µία µεικτή εικόνα στο πεδίο των κλά-

δων παραγωγής διεθνώς εµπορεύσιµων αγαθών και

υπηρεσιών, µε κάποιους από αυτούς, όπως οι υδάτινες

µεταφορές και ορισµένες µεταποιητικές δραστηριότη-

τες, να µεγεθύνονται εντυπωσιακά και άλλους, όπως η

γεωργία και οι περισσότερες παραδοσιακές µεταποι-

ητικές δραστηριότητες, να παρουσιάζουν έντονη συρ-

ρίκνωση. Συνολικά, αν και οι συνθήκες της περιόδου

2000-2007 ήταν ευνο&κές τόσο από την πλευρά της εγ-

χώριας όσο και από την πλευρά της διεθνούς ζήτησης,

ο παραγωγικός προσανατολισµός της ελληνικής οικο-

νοµίας φαίνεται να στράφηκε κατά την περίοδο αυτή

περισσότερο προς την ικανοποίηση εσωτερικών αναγ-

κών σε συγκεκριµένους τοµείς µε χαµηλή έκθεση στο

διεθνή ανταγωνισµό και λιγότερο προς τη διεκδίκηση

µεριδίων στις αγορές διεθνώς εµπορεύσιµων αγαθών.

Η εξέλιξη αυτή, τα αίτια της οποίας θα πρέπει να ανα-

ζητηθούν και στο έλλειµµα ανταγωνιστικότητας της ελ-

ληνικής οικονοµίας, είχε αρνητικές συνέπειες για την

πορεία του εξωτερικού ισοζυγίου, αυξάνοντας παράλ-

ληλα το βαθµό εξάρτησης της παραγωγής από την εγ-

χώρια ζήτηση.

Τα στοιχεία του Πίνακα 1 για τους ρυθµούς µεταβολής

της πραγµατικής ακαθάριστης προστιθέµενης αξίας

ανά µονοψήφιο κλάδο για την περίοδο 2008-2009 κα-

ταδεικνύουν µεγάλες διαφορές στην αντοχή των κύ-

ριων παραγωγικών δραστηριοτήτων έναντι των επιδεινού-

µενων οικονοµικών συνθηκών. Το 2008, οι κλάδοι του

τριτογενή τοµέα στο σύνολό τους σηµείωσαν αύξηση

της παραγωγής τους κατά 1,37%, έναντι αύξησης 4,6%

στη µεταποίηση και 9,96% στον πρωτογενή τοµέα, ενώ

το 2009 ο τριτογενής τοµέας συρρικνώθηκε κατά

-3,5%, έναντι µεγέθυνσης της µεταποίησης και του

πρωτογενή τοµέα κατά 4,3% και 9,78%, αντίστοιχα.

Αναλυτικότερα, όσον αφορά τις δραστηριότητες του

τριτογενή τοµέα, οι συνέπειες της ύφεσης ήταν ιδιαί-

τερα εµφανείς στις κατασκευές, τις µεταφορές, απο-

θηκεύσεις και επικοινωνίες και την υγεία, όπου οι

ρυθµοί υποχώρησης της πραγµατικής προστιθέµενης

αξίας το 2009 ξεπέρασαν το -16,0%. Στον κλάδο του

εµπορίου, µία πρώτη µείωση της προστιθέµενης αξίας

το 2008 (-2,8%) ακολουθήθηκε από περίπου ισοδύναµη

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Μερίδιο στη συνολική πραγµατική ακαθάριστη προστιθέµενη αξία της οικονοµίας (%)

Γεωργία, θήρα, δασοκοµία 6,1 3,5 4,4

Αλιεία 0,5 0,4 0,4

Ορυχεία, λατοµεία 0,6 0,5 0,4

Μεταποίηση 11,1 8,9 9,7

Ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό αέριο, νερό 2,2 2,0 1,5

Κατασκευές 7,0 7,7 5,5

Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευές 14,8 18,0 18,0

Ξενοδοχεία και εστιατόρια 7,5 7,4 7,4

Μεταφορές, αποθηκεύσεις, επικοινωνίες 7,8 14,1 12,3

Ενδιάµεσοι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί 5,5 4,6 5,6

∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκµισθώσεις, επιχειρηµατικές δραστηριότητες 15,1 12,7 12,8

∆ηµόσια διοίκηση, άµυνα, κοινωνική ασφάλιση 8,3 6,3 7,0

Εκπαίδευση 5,1 5,9 6,6

Υγεία, κοινωνική µέριµνα 3,7 3,6 3,1

Άλλες υπηρεσίες 4,0 3,9 4,3

Οικιακό προσωπικό 0,6 0,8 0,8

2000 2007 2009Κλάδοι σε µονοψήφιο επίπεδο




αύξησή της το 2009 (2,9%), ενώ αντιστρόφως στους

κλάδους των ξενοδοχείων και εστιατορίων, των άλλων

υπηρεσιών και του οικιακού προσωπικού, τους θετικούς

ρυθµούς µεταβολής του 2008 (6,2%, 20,2% και 5,1%,

αντίστοιχα) διαδέχθηκαν αρνητικοί ρυθµοί το 2009

(-5,6%, -7,5% και -2,9%). Στους κλάδους των ενδιάµε-

σων χρηµατοπιστωτικών οργανισµών και της εκπαίδευ-

σης, η πορεία του προ&όντος τους το 2008 και το 2009

ήταν έντονα ανοδική, ενώ µεγάλη αύξηση σηµειώθηκε

το 2009 και στο προ&όν της δηµόσιας διοίκησης.

Αναφορικά µε τις εξελίξεις στους επιµέρους κλάδους

της µεταποίησης, όπως προκύπτει µε βάση το ∆ιά-

γραµµα 3, από τους 14 διψήφιους κλάδους µε ανοδική

τροχιά στο διάστηµα 2000-2007, οι 10 κατέγραψαν

άνοδο της πραγµατικής προστιθέµενης αξίας τους και

το 2008 και οι 7 συνέχισαν να αναπτύσσονται ακόµα και

υπό τις συνθήκες ύφεσης που επικράτησαν το 2009.

Επιπλέον σηµαντική µεγέθυνση του προ&όντος τους,

κατά το έτος 2009, πέτυχαν ακόµα και µεταποιητικοί

κλάδοι µε φθίνουσα πορεία κατά την περίοδο 2000-

2007, µε αξιοσηµείωτες τις περιπτώσεις των τροφίµων

και ποτών και της ένδυσης. Ως προς τους κλάδους µε

δυσµενή τροπή στην εξέλιξη της παραγωγής τους στο

διάστηµα 2008-2009, αξίζει να επισηµανθεί η συσχέτιση

της µεταβολής αυτής µε την αρνητική πορεία ορισµέ-

νων κλάδων του τριτογενή τοµέα στο εν λόγω διά-

στηµα. Για παράδειγµα, σε κλάδους της µεταποίησης

µε σηµαντική εξάρτηση από την εγχώρια κατασκευα-

στική δραστηριότητα, όπως τα µη µεταλλικά ορυκτά,

τα µεταλλικά προ&όντα και η βιοµηχανία ξύλου, η παρα-

τηρούµενη σηµαντική πτώση του προ&όντος κατά τα

έτη 2008 και 2009 συνδέεται αναµφίβολα µε τη µεγάλη

κάµψη που παρατηρήθηκε στον κλάδο των κατασκευών.

Όπως συνάγεται µε βάση τα παραπάνω στοιχεία, µε-

γάλα τµήµατα του τριτογενή τοµέα της ελληνικής οικο-

νοµίας αποδείχθηκαν ιδιαίτερα ευάλωτα στις αρνητικές

µεταβολές των οικονοµικών συνθηκών κατά τη διετία

2008-2009, σε αντίθεση µε τη µεταποίηση η οποία άν-

τεξε στα πρώτα κύµατα της κρίσης, επιτυγχάνοντας

έναν αρκετά υψηλό ρυθµό µεγέθυνσης και συµβάλλον-

τας έτσι στον περιορισµό του βάθους της ύφεσης. Εκ

των πραγµάτων φαίνεται να προκύπτει ότι, εάν το µερί-

διο της µεταποίησης στο προ&όν της οικονοµίας είχε

διαµορφωθεί σε υψηλότερο επίπεδο προ της κρίσης,

τότε ο ρυθµός υποχώρησης του ΑΕΠ κατά το έτος

2009 θα ήταν ceteris paribus ηπιότερος. Υπό το πρίσµα

της διαπίστωσης αυτής, αλλά και λόγω του αναγνωρι-

σµένου στη βιβλιογραφία ρόλου της µεταποίησης ως

“µηχανής οικονοµικής ανάπτυξης” (engine of growth)2,

η παρατηρούµενη αύξηση της αναλογίας της µεταποί-

ησης στο προ&όν από το 8,9% το 2007 στο 9,7% το 2009

(βλέπε Πίνακα 2) µπορεί να θεωρηθεί ως µία δοµική εξέ-

λιξη που συµβάλλει στη δηµιουργία ευνο&κών προKπο-

θέσεων για την ανάκαµψη της ελληνικής οικονοµίας.

3. Εξελίξεις στις επενδύσεις

Κατά την περίοδο ταχείας οικονοµικής µεγέθυνσης

2000-2007, οι ευνο&κές συνθήκες ζήτησης και η πτώση

της τιµής του κεφαλαίου συνέβαλαν στη σηµαντική αύ-

ξηση των επενδύσεων στους περισσότερους παραγω-

γικούς κλάδους. Εντούτοις όµως, δεν έλειψαν και

κλάδοι στους οποίους οι επενδύσεις ακολούθησαν φθί -

νουσα τάση, είτε παράλληλα µε µία κάµψη στην παρα-

γωγική τους δραστηριότητα, είτε παρά την ανοδική

τους πορεία ως προς το προ&όν.

Όπως φαίνεται από τον Πίνακα 3, υψηλούς µέσους ετή-

σιους ρυθµούς αύξησης των επενδύσεων παγίου κεφα-

λαίου κατέγραψαν στο διάστηµα 2000-2007 ταχέως

αναπτυσσόµενοι κλάδοι του τριτογενούς τοµέα όπως

το εµπόριο (15,2%), οι µεταφορές, αποθηκεύσεις και επι-

κοινωνίες (6,8%), τα ξενοδοχεία και εστιατόρια (7,6%) οι

κατασκευές (10,8%) και η υγεία (7,2%), ενώ µεγάλες

ήταν οι αυξήσεις και στις επενδύσεις του κλάδου της

διαχείρισης ακίνητης περιουσίας, ο οποίος, παρά τους

συγκριτικά αργούς ρυθµούς µεγέθυνσής του, διεύρυνε

σηµαντικά το ήδη υψηλό µερίδιό του στη συνολική

επενδυτική δραστηριότητα. Ανοδική πορεία ως προς

τις επενδύσεις παρατηρήθηκε επίσης και στον πρωτο-

γενή τοµέα, ενώ, αντίθετα, στο δευτερογενή τοµέα επι-

κράτησαν αρνητικοί ρυθµοί µεταβολής των επενδύσεων

τόσο στη µεταποίηση (-3,0%) όσο και στα ορυχεία και

λατοµεία (-21,1%) και το ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό

αέριο και νερό (-7,0%). Ειδικότερα σε σχέση µε τις

επενδύσεις στη µεταποίηση, αξίζει να επισηµανθεί η

σηµαντική ενίσχυση της επενδυτικής δαπάνης σε 6 από

τους 14 διψήφιους κλάδους που είχαν επιτύχει αύξηση

του προ&όντος τους στο διάστηµα 2000-2007 και συ -

γκεκριµένα στα βασικά µέταλλα, τα µεταλλικά προ-

&όντα, τα µηχανήµατα και είδη εξοπλισµού, τα ιατρικά

όργανα, όργανα ακριβείας και οπτικά, τον εξοπλισµό

µεταφορών και τα αυτοκίνητα οχήµατα.

2. Κατά τον Kaldor, όσο ταχύτερος είναι ο ρυθµός ανάπτυξης του προ&όντος της µεταποίησης, τόσο ταχύτερος είναι ο ρυθµός ανάπτυξης

του εθνικού προ&όντος (Kaldor, 1967). Ο κανόνας αυτός, γνωστός και ως “πρώτος νόµος” του Kaldor, ισχύει όχι απλώς λόγω του µεγάλου

µεριδίου της µεταποίησης στο εθνικό προ&όν, αλλά και λόγω της ιδιότητάς της να προκαλεί µε την αύξηση του προ&όντος της τόσο

αύξηση της παραγωγικότητάς της, όσο και αύξηση της παραγωγικότητας των άλλων κλάδων της οικονοµίας.



Οι ανωτέρω εξελίξεις στις επενδυτικές δαπάνες τωνκλάδων της οικονοµίας, κατά το διάστηµα 2000-2007,υποδηλώνουν βεβαίως µία σηµαντική προσπάθεια εκµέρους µεγάλου τµήµατος των επιχειρήσεων για βελ-τίωση των παραγωγικών τους επιδόσεων, ενισχύουνόµως παράλληλα και την προαναφερόµενη εικόνα ανα-διάταξης του παραγωγικού δυναµικού, προς την κατεύ-θυνση κλάδων απευθυνόµενων κατά κύριο λόγο στηνεγχώρια αγορά. Ειδικότερα, το δυσανάλογα υψηλό µε-ρίδιο του βραδέως αναπτυσσόµενου κλάδου της δια-χείρισης ακινήτων στις συνολικές επενδύσεις τηςοικονοµίας κατά το εν λόγω διάστηµα, αλλά και η αύ-ξηση του µεριδίου αυτού σε βάρος των αντίστοιχων µε-ριδίων του δευτερογενούς τοµέα, αποτελούν φαινό-µενα που προβληµατίζουν ως προς τον πιθανό τους αν-τίκτυπο στις συνολικές παραγωγικές επιδόσεις, καθώςπαραπέµπουν στη διαµόρφωση µίας παραγωγικήςδοµής πιο ευάλωτης στις µεταβολές της εγχώριας ζή-τησης, και λιγότερο αποδοτικής σε όρους προ&όντος,ακόµα και υπό ευνο&κές οικονοµικές συνθήκες.

Όσον αφορά τις εξελίξεις στις επενδυτικές ροές για ταέτη 2008 και 2009, είναι εµφανές από τα στοιχεία τουΠίνακα 3 ότι, ενώ το 2008, οι επενδύσεις παρουσίασανανοδική πορεία στη συντριπτική πλειοψηφία των κλά-

δων, συµπεριλαµβανοµένης και της µεταποίησης, το

2009 η µείωση των επενδυτικών δαπανών εκδηλώθηκε

µε µεγάλη ένταση σε όλο σχεδόν το φάσµα των παρα-

γωγικών δραστηριοτήτων, µε ελάχιστες εξαιρέσεις.

Από τις εξαιρέσεις αυτές, η πλέον αξιοσηµείωτη εντο-

πίζεται στον κλάδο των υδάτινων µεταφορών, όπου η

αύξηση των επενδύσεων το 2009 ανήλθε στο 22,8% σε

σχέση µε το 2008, αντικατοπτρίζοντας εν µέρει τις

προσδοκίες για ανάκαµψη του διεθνούς εµπορίου στο

επόµενο διάστηµα, και συµβάλλοντας αποφασιστικά

στη συγκράτηση της πτώσης των συνολικών επενδύ-

σεων. Το γεγονός ότι στον πλέον εξωστρεφή και αντα-

γωνιστικό αυτό κλάδο της ελληνικής οικονοµίας, η

επενδυτική δαπάνη κινήθηκε το 2009 ανεξάρτητα από

τις εγχώριες δυσµενείς τάσεις, σηµατοδοτεί τη σηµα-

σία που µπορεί να έχει για την οικονοµική ανάκαµψη η

αναβάθµιση των ανταγωνιστικών επιδόσεων των κλά-

δων και η µετάβαση σε µία παραγωγική δοµή µε εντο-

νότερο το στοιχείο της διεθνούς ε µπορευσιµότητας.

4. Εξελίξεις στην απασχόληση

Όπως οι εξελίξεις στο προ&όν, έτσι και οι εξελίξεις στην

απασχόληση διαφοροποιήθηκαν σηµαντικά κατά την

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Εξέλιξη ακαθάριστων επενδύσεων παγίου κεφαλαίου σε σταθερές τιµές 2000 (%)

Γεωργία, θήρα, δασοκοµία 9,3 10,7 -15,5 3,8 5,1 5,8

Αλιεία 8,0 2,8 -5,2 0,3 0,4 0,5

Ορυχεία, λατοµεία -21,1 18,0 -26,5 0,4 0,1 0,1

Μεταποίηση -3,0 16,4 -18,7 9,0 5,2 6,0

Ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό αέριο, νερό -7,0 2,1 -1,6 3,7 1,6 1,9

Κατασκευές 10,8 4,2 -9,7 1,3 2,0 2,3

Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευές 15,2 10,3 -17,4 3,6 7,0 7,7

Ξενοδοχεία και εστιατόρια 7,6 2,5 -7,5 1,8 2,2 2,5

Μεταφορές, αποθηκεύσεις, επικοινωνίες 6,8 -2,6 4,0 14,6 16,5 20,3

Ενδιάµεσοι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί -5,8 4,8 -10,4 1,5 0,7 0,8

∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκµισθώσεις, επιχειρηµατικές δραστηριότητες 7,4 -23,2 -20,0 36,0 42,4 32,0

∆ηµόσια διοίκηση, άµυνα, κοινωνική ασφάλιση 2,9 3,1 -2,8 13,1 11,4 13,9

Εκπαίδευση -7,4 -2,6 1,8 3,1 1,3 1,6

Υγεία, κοινωνική µέριµνα 7,2 5,4 -14,2 1,7 2,0 2,2

Άλλες υπηρεσίες -6,6 2,4 -5,1 5,9 2,6 3,1

Σύνολο Οικονοµίας 5,0 -7,6 -11,4 100 100 100

2000-2007 2008 2009 2000 2007 2009Κλάδοι σε µονοψήφιο επίπεδο

Μέσες ετήσιες µεταβολές Μερίδια επί των συνολικών επενδύσεων




εξεταζόµενη περίοδο, τόσο µεταξύ κλάδων, όσο καιδιαχρονικά. Ειδικότερα, κατά την επταετία 2000-2007 ηπορεία της απασχόλησης ήταν θετική στους περισσό-τερους από τους αναπτυσσόµενους ως προς την πα-ραγωγή κλάδους, χωρίς όµως να λείπουν και οι πε -ριπτώσεις κλάδων στους οποίους ο αριθµός των απα-σχολουµένων υποχώρησε παρά την αύξηση του προ-&όντος τους. Έτσι, ενώ παρατηρήθηκε για παράδειγµαµεγάλη αύξηση των θέσεων εργασίας στο εµπό ριο(+185,9 χιλ.), τις κατασκευές (+85,2 χιλ.) τη δια -χεί ριση ακίνητης περιουσίας, τις εκµισθώσεις και τιςάλλες επιχειρηµατικές δραστηριότητες (+162,5 χιλ.),στις µεταφορές, αποθηκεύσεις και επικοινωνίες σηµει-ώθηκε σηµαντική κάµψη της απασχόλησης (-50,3 χιλ.),κυρίως λόγω µείωσης των θέσεων εργασίας στις χερ-σαίες και αεροπορικές µεταφορές, ενώ µείωση τωναπασχολουµένων παρατηρήθηκε και στο ηλεκτρικόρεύµα, φυσικό αέριο και νερό, στα ορυχεία και λατο-µεία και στην αλιεία. Αναφορικά µε τον κλάδο της µε-ταποίησης, η παρατηρούµενη συνολική µεταβολή στηναπασχόληση κατά την περίοδο 2000-2007 ήταν θετική(+24,2 χιλ.), αν και θα πρέπει να επισηµανθεί ότι τοαποτέλεσµα αυτό προέκυψε από το συµψηφισµό τωνδεκάδων χιλιάδων θέσεων εργασίας που χάθηκαν, κυ-

ρίως στους φθίνοντες µεταποιητικούς κλάδους, µε τις

ακόµα περισσότερες θέσεις εργασίας που δηµιουργή-

θηκαν, κυρίως στους αναπτυσσόµενους κλάδους.

Τέλος, θετική πορεία ως προς την απασχόληση ακο-

λούθησαν και οι κλάδοι της δηµόσιας διοίκησης, άµυ-

νας και κοινωνικής ασφάλισης (70,9 χιλ.), της εκπαί-

δευσης (64,5 χιλ.), της υγείας και κοινωνικής µέριµνας

(56,6 χιλ.), των ξενοδοχείων και εστιατορίων (+46,2

χιλ), των άλλων υπηρεσιών (+33,9 χιλ.) και του οικιακού

προσωπικού (+33,3 χιλ.), ενώ ιδιαίτερα µεγάλη απώ-

λεια θέσεων εργασίας, η οποία όµως συµβάδιζε µε την

πτωτική πορεία του προ&όντος, σηµείωσε ο κλάδος της

γεωργίας, θήρας και δασοκοµίας (-174,2 χιλ.).

Όπως θα ήταν αναµενόµενο µε βάση τις τάσεις στην

παραγωγή, οι εξελίξεις στην απασχόληση κατά τα έτη

2008 και 2009 πήραν σε γενικές γραµµές δυσµενή

τροπή, αν και θα πρέπει να σηµειωθεί ότι, ακόµα και σε

κλάδους που κατέγραψαν έντονα αρνητικούς ρυθµούς

µεταβολής της προστιθέµενης αξίας, οι αντίστοιχες πο-

σοστιαίες µειώσεις της απασχόλησης αποδείχθηκαν

συγκριτικά ήπιες. Με βάση τα στοιχεία του Πίνακα 4,

µεγάλες µειώσεις θέσεων εργασίας αναλογικά παρου-

σίασαν κατά τη διετία 2008-2009 µεµονωµένοι µόνον

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Μεταβολές απασχόλησης κατά κλάδο (%)

Γεωργία, θήρα, δασοκοµία -174.246 -25 7.568 1,5 -166.678 -24,0

Αλιεία -6.441 -22 -442 -2,0 -6.883 -24,0

Ορυχεία, λατοµεία -610 -4 -994 -7,4 -1.604 -11,4

Μεταποίηση 24.204 5 -10.258 -2,0 13.946 2,8

Ηλεκτρικό ρεύµα, φυσικό αέριο, νερό -6.894 -20 1.587 5,8 -5.307 -15,5

Κατασκευές 85.187 28 -20.775 -5,4 64.412 21,5

Χονδρικό και λιανικό εµπόριο, επισκευές 185.970 23 -4.019 -0,4 181.951 22,6

Ξενοδοχεία και εστιατόρια 46.185 17 2.559 0,8 48.744 18,4

Μεταφορές, αποθηκεύσεις, επικοινωνίες -50.347 -17 -1.752 -0,7 -52.099 -18,0

Ενδιάµεσοι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί 2.726 3 1.880 1,7 4.607 4,3

∆ιαχείριση ακίνητης περιουσίας, εκµισθώσεις, επιχειρηµατικές δραστηριότητες 162.525 81 4.870 1,3 167.395 83,3

∆ηµόσια διοίκηση, άµυνα, κοινωνική ασφάλιση 70.967 20 -9.736 -2,2 61.231 16,9

Εκπαίδευση 64.456 26 1.692 0,5 66.148 26,6

Υγεία, κοινωνική µέριµνα 56.623 32 -6.706 -2,9 49.917 28,1

Άλλες υπηρεσίες 33.997 22 5.432 2,8 39.429 25,1

Οικιακό προσωπικό 33.267 43 4.080 3,7 37.347 48,7

Σύνολο Οικονοµίας 527.570 12 -25.014 -0,5 502.556 11,8

Αριθµός % Αριθµός % Αριθµός %Κλάδοι σε µονοψήφιο επίπεδο

2000-2007 2007-2009 2000-2009




κλάδοι (κατασκευές, ορυχεία και λατοµεία), µε την απα-

σχόληση σε άλλες δραστηριότητες να συγκρατείται

κοντά στα µέχρι τότε επίπεδα. Η παρατηρούµενη αυτή

αντοχή της απασχόλησης στα πρώτα κύµατα της ύφε-

σης, είναι πιθανόν να εξηγείται σε σηµαντικό βαθµό

αφενός από τα αυξηµένα οικονοµικά αποθέµατα των

επιχειρήσεων λόγω της προηγούµενης µακράς ευνο&-

κής συγκυρίας, και αφετέρου από τη σηµαντική πρό-

οδο που είχε επιτευχθεί τα προηγούµενα χρόνια στο

πεδίο της παραγωγικότητας της εργασίας (βλέπε πα-

ρακάτω). Επιπλέον, για κάποιες τουλάχιστον κατηγο-

ρίες δραστηριοτήτων ή επιχειρήσεων, η συγκράτηση

της απασχόλησης ενδέχεται να σχετιζόταν και µε το

ισχύον εργασιακό καθεστώς, και συγκεκριµένα µε την

εφαρµογή αυστηρών κανόνων προστασίας της απα-

σχόλησης.

5. Εξελίξεις στην παραγωγικότητα

Έχοντας επισηµάνει τις βασικές τάσεις στο προ&όν, τιςεπενδύσεις και την απασχόληση των κύριων κλάδωνπαραγωγής της ελληνικής οικονοµίας κατά το διάστηµα2000-2009, µία ακόµα παράµετρος των κλαδικών εξε-λίξεων, η οποία παρουσιάζει ενδιαφέρον να εξετασθείλόγω της ιδιαίτερης σηµασίας της για τις παραγωγικέςεπιδόσεις και προοπτικές, είναι η παραγωγικότητα τηςεργασίας. Όπως θα ήταν αναµενόµενο µε βάση τις ση-µαντικές διαφοροποιήσεις µεταξύ των κλάδων ως προςτην εξέλιξη του προ&όντος και της απασχόλησης, η πο-ρεία της παραγωγικότητας παρουσίασε σηµαντικέςαποκλίσεις από κλάδο σε κλάδο κατά το εν λόγω διά-στηµα, µε τη συνολική εικόνα σε επίπεδο οικονοµίας ναεµφανίζεται πάντως αρκετά θετική.

Ξεκινώντας από τους 12 κύριους παραγωγικούς κλά-δους οι οποίοι παρουσίασαν αύξηση της παραγωγικό-τητας της εργασίας στο διάστηµα 2000-2009, όπωςφαίνεται από το ∆ιάγραµµα 4, στις πρώτες θέσεις απότην άποψη του µεγέθους της αύξησης αυτής διακρίνο -νται οι µεταφορές, αποθηκεύσεις και επικοινωνίες, όπουη µεγάλη αύξηση του προ&όντος συνοδεύτηκε από πα-ράλληλη σηµαντική υποχώρηση της απασχόλησης, οικλάδοι του εµπορίου, της εκπαίδευσης και των άλλωνυπηρεσιών, όπου η γρήγορη µεγέθυνση ως προς τοπρο&όν συνδυάστηκε µε µεγάλη ενίσχυση των θέσεωνεργασίας, οι ενδιάµεσοι χρηµατοπιστωτικοί οργανισµοί,όπου η αύξηση της απασχόλησης ήταν πολύ συγκρα-τηµένη παρά τη σηµαντική µεγέθυνση του προ&όντοςµετά το 2002, και ο πρωτογενής τοµέας, όπου οι περι-κοπές στον αριθµό των απασχολουµένων ήταν ιδιαί-τερα δραστικές. Συνεχίζοντας µε τους 4 µονοψήφιουςκλάδους που κατέγραψαν υποχώρηση της παραγωγι-κότητας στο διάστηµα 2000-2009, την πρώτη θέση από

την άποψη του µεγέθους της υποχώρησης αυτής κα-

τείχε ο κλάδος της διαχείρισης ακινήτων, όπου σηµει-

ώθηκε ιδιαίτερα µεγάλη αύξηση των θέσεων εργασίας,

µε τις επόµενες θέσεις να καταλαµβάνονται από τους

κλάδους των κατασκευών, της υγείας και κοινωνικής

µέριµνας, και της δηµόσιας διοίκησης, άµυνας και κοι-

νωνικής ασφάλισης, εκ των οποίων όλοι χαρακτηρίσθη-

καν από σηµαντικές αυξήσεις στις θέσεις εργασίας

κατά το εξεταζόµενο διάστηµα.

Αν και η αύξηση της παραγωγικότητας υποδηλώνει

ούτως ή άλλως τη διενέργεια βελτιώσεων στην παρα-

γωγική διαδικασία, η ταυτόχρονη παρατήρηση αυξανό-

µενης παραγωγικότητας και αύξησης του αριθµού των

θέσεων εργασίας αποτελεί ακόµα ισχυρότερη ένδειξη

για την εξέλιξη µίας διαδικασίας ουσιαστικού εκσυγ-

χρονισµού της παραγωγής. Ένας εκσυγχρονισµένος

κλάδος θα ανέµενε κανείς να διαθέτει καλύτερες προ-

Kποθέσεις αντοχής στην ύφεση και ενισχυµένες προ-

οπτικές επανάκαµψης. Έτσι, ο κλάδος του εµπορίου,

παραδείγµατος χάριν, φαίνεται µε βάση την ανοδική

πορεία παραγωγικότητας και απασχόλησης να έχει απο -

κτήσει δυνάµεις που του επιτρέπουν να ανταποκριθεί

καλύτερα στις προκλήσεις της τρέχουσας συγκυρίας,

γεγονός το οποίο επιβεβαιώνεται και από το θετικό

ρυθµό µεταβολής του προ&όντος του το 2009. Το αντί-

θετο ακριβώς εµφανίζεται µε βάση την πορεία της πα-

ραγωγικότητας και του προ&όντος να ισχύει, παρα -

δείγµατος χάριν, στην περίπτωση του κλάδου των κα-

τασκευών, ο οποίος, παρότι ευνοήθηκε από την αύξηση

της ζήτησης επί σειρά ετών, δεν φαίνεται να προχώ-

ρησε στις αλλαγές εκείνες που θα του προσέδιδαν µία

καλύτερη δυναµική ενόψει των µετέπειτα δυσκολιών.

Τα παραπάνω συµπεράσµατα αναφορικά µε τη σηµα-

σία των εξελίξεων στην παραγωγικότητα για την αντοχή

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4Συνολική µεταβολή απασχόλησης και παραγωγικότητας της εργασίας µεταξύ των ετών 2000 και 2009



των κλάδων στη δυσµενή συγκυρία, θα πρέπει βεβαίως

να επισηµανθεί ότι δεν υπονοούν ότι σε κλάδους µε

βελτιωµένη δυναµική δεν θα παρατηρηθούν σηµαντικές

απώλειες προ&όντος ή/και απασχόλησης στην πορεία

της ύφεσης. Στο βαθµό που κάποιοι από αυτούς τους

κλάδους, όπως παραδείγµατος χάριν το εµπόριο, είναι

ιδιαίτερα ευάλωτοι στις διακυµάνσεις της εγχώριας ζή-

τησης, τέτοιες απώλειες είναι λογικό να εκδηλώνονται

σταδιακά, χωρίς όµως αυτό να αναιρεί το ότι, χωρίς την

προαναφερόµενη συσσώρευση δυνάµεων, οι απώλειες

αυτές θα εκδηλώνονταν νωρίτερα και πιθανόν σφοδρό-

τερα.

6. Συµπεράσµατα

Από µία πρώτη ανάλυση των κλαδικών εξελίξεων στο

προ&όν, την απασχόληση, την παραγωγικότητα και τις

επενδύσεις της ελληνικής οικονοµίας σε επίπεδο κλά-

δων, φαίνεται να εντοπίζονται τόσο σηµαντικές ενδεί-

ξεις προόδου οι οποίες δηµιουργούν ευνο&κές προK -

ποθέσεις για την αντιµετώπιση της κρίσης και την επα-

νάκαµψη της παραγωγής, όσο και αλλαγές στις δοµές

µε προβληµατική διάσταση. Επί του παρόντος, οι κύριοι

κλάδοι της οικονοµίας φαίνεται να διαφέρουν σηµα -

ντικά ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά και τις προ-οπτικές τους, µε ορισµένους να έχουν επιτύχει τα προη-γούµενα χρόνια υψηλούς ρυθµούς µεγέθυνσης και αύ-ξησης της παραγωγικότητας (υδάτινες µεταφορές), άλ-λους να εµφανίζουν σηµαντικές αντι στάσεις στα πρώταστάδια της ύφεσης, είτε λόγω ενός βαθµού ανεξαρτη-σίας από τις συνθήκες της εγχώριας ζήτησης (µεταποί-ηση) είτε λόγω σηµαντικών βελτιώσεων στην παραγω-γικότητα τα προηγούµενα χρόνια (εµπόριο), και κάποιουςτελευταίους να παρουσιάζουν έντονη έλλειψη δυναµι-κής και πορεία ταχείας κάµψης (κατασκευές). Αν καιυπό τις τρέχουσες συνθήκες αβεβαιότητας, ο βαθµόςστον οποίο οι πρόσφατες αυτές τάσεις θα συνεχισθούνµένει να φανεί στην πράξη, η ήδη παρατηρούµενη αύ-ξηση της αναλογίας των δυναµικότερων και πιο εξω-στρεφών κλάδων στο προ&όν µπορεί να θεωρηθεί ωςµία δοµική εξέλιξη που συµβάλλει στη δηµιουργία ευ-νο&κών προKποθέσεων για την ανάκαµψη της ελληνικήςοικονοµίας.


Kaldor, N. (1967), Strategic Factors in Economic Development, New

York: Cornell University Press.




Συγκριτική ανάλυση των πρόσφατωνεξελίξεων στη µεγάλη και στη µικροµεσαία µεταποιητική βιοµηχανία

Στέλλα Σάββα-ΜπαλφούσιαΣωτήρης Πέτρος

1. Εισαγωγή

Σε σύγκριση µε τα παραγωγικά πρότυπα των ανεπτυ -γµένων βιοµηχανικά χωρών, η ελληνική µεταποιητικήβιοµηχανία χαρακτηρίζεται από τη µικρή κλίµακα παρα-γωγής. Η δραστηριοποίηση µεγάλου αριθµού µικρώνµονάδων παρατηρείται σε όλους σχεδόν τους κλάδουςπαραγωγής και στηρίζεται αποφασιστικά στην αυτο -απασχόληση. Παράλληλα, λειτουργεί και ένας πολύ µι-κρότερος αριθµός µεγαλύτερων µονάδων, η συµβολήτων οποίων στο προ&όν, την απασχόληση και τις εξαγω-γές είναι πολύ σηµαντική. Η συγκριτική ανάλυση τωνεξελίξεων στα βασικά µεγέθη της µεταποιητικής δρα-στηριότητας των µικρών και των σχετικά µεγαλύτερωνεπιχειρήσεων παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον όχιµόνο για να αναζητηθεί η σχετική συµβολή τους στιςσυνολικές εξελίξεις, αλλά και για να εντοπισθούν τυχόναξιόλογες διαρθρωτικές µεταβολές της τελευταίας πε-ριόδου, ιδιαίτερα όσον αφορά την ενδεχόµενη εκδή-λωση αποκλινουσών τάσεων.

Από την άποψη της στατιστικής τεκµηρίωσης υπάρχουντρεις πηγές στοιχείων της ΕΛ.ΣΤΑΤ. που παρέχουν πλη-ροφόρηση για τη µεταποιητική δραστηριότητα. Η Ετή-σια Έρευνα Βιοµηχανίας (ΕΒΕ), η οποία αφορά το τµή µατης µεταποίησης στο οποίο οι παραγωγικές µονάδεςαπασχολούν περισσότερα από δέκα άτοµα και ορίζεταισυνήθως ως Μεγάλη Βιοµηχανία (ΜΒ), οι περιοδικέςδειγµατοληπτικές έρευνες που αφορούν το υπόλοιποτης µεταποίησης –µονάδες που απασχολούν µέχριδέκα άτοµα– και ορίζεται ως Μικρή ή Μικρο-ΜεσαίαΒιοµηχανία (ΜΜΒ) και οι Εθνικοί Λογαριασµοί (ΕΛ) πουαναφέρονται στο σύνολο της µεταποιητικής δραστη-ριότητας.

Η ΕΒΕ στηρίζεται σε εκτενές ερωτηµατολόγιο και απότο 19931 έως το 2007 ήταν απογραφική. Η στατιστικήκάλυψη των µεγεθών που αφορούν τη ΜΜΒ καλύπτειπεριορισµένο αριθµό µεταβλητών και παρουσιάζει σο-βαρά κενά από την άποψη της χρονικής κάλυψης. Τα

διαθέσιµα στοιχεία για τη ΜΜΒ, µετά το 1993, υπάρ-

χουν µόνο για την περίοδο 2003-2008. Τα εθνικολογι-

στικά στοιχεία για τους µεταποιητικούς κλάδους στη -

ρίζονται ασφαλώς στις ΕΒΕ, όµως, διαµορφώνονται κα-

τόπιν προσαρµογής έτσι ώστε τα σύνολα να αντιστοι-

χούν µε τα στοιχεία που προέρχονται από την πλευρά

της δαπάνης και του εισοδήµατος. Η εθνικολογιστική

προσαρµογή συνεπάγεται σε ορισµένες περιπτώσεις

κάποια διαφοροποίηση στο εννοιολογικό περιεχόµενο

επιµέρους µεταβλητών σε σχέση µε τα στοιχεία της

ΕΒΕ. Παράλληλα, η εθνικολογιστική προσαρµογή επι-

χειρεί να λάβει υπόψη και δράσεις ή προ&όν δράσεων

που εκτιµάται ότι διαφεύγουν των ερευνών. Είναι ανα-

µενόµενο ότι το µεγαλύτερο τµήµα των διαφορών αφορά

τη µικρή βιοµηχανία όπου τα στοιχεία προέρχονται από

δειγµατοληψία. Πρέπει εδώ να σηµειωθεί ότι τα εθνικο-

λογιστικά µεγέθη υφίστανται ουσιώδεις αναθεωρήσεις

και για την περίοδο µετά το 2004 είναι ακόµα προσω-

ρινά. Ως αποτέλεσµα του γεγονότος ότι η πληροφό-

ρηση προκύπτει από διαφορετικές πηγές, συχνά η συ-

νολική εικόνα των εξελίξεων δεν είναι απόλυτα σαφής.

Εποµένως η συγκριτική ανάλυση των στοιχείων αποκτά

ιδιαίτερη σηµασία.

Στον Πίνακα 1, δίδεται πληροφόρηση για τη σχέση ανά-

µεσα στα µεγέθη της µεταποίησης όπως καταγράφο -

νται στα εθνικολογιστικά δεδοµένα, και στα στοιχεία που

προκύπτουν από τις ΕΒΕ και αφορούν τόσο τη ΜΒ όσο

και τη ΜΜΒ, για την περίοδο 2003-2008 για την οποία

είναι δυνατόν να γίνουν συγκρίσεις. Μια πρώτη παρα-

τήρηση που προκύπτει από τα στοιχεία αυτά είναι ότι η

έκταση της εθνικολογιστικής προσαρµογής ποικίλλει

στα διάφορα µεγέθη της µεταποίησης. Για παράδειγµα,

ο αριθµός των αυτοαπασχολουµένων που προκύπτει

από τις ΕΒΕ ταυτίζεται και ορισµένες φορές υπερβαίνει

το αντίστοιχο εθνικολογιστικό µέγεθος. Αντίθετα, το

άθροισµα των µισθωτών που καταγράφονται στις ΕΒΕ

αποτελεί µόλις το 73-78% του αντίστοιχου εθνικολογι-

στικού µεγέθους, εποµένως η προς τα πάνω εθνικολο-

γιστική προσαρµογή είναι της τάξης των 18-28 ποσο-

στιαίων µονάδων. Η προσαρµογή αυτή είναι ενδεικτική

της έκτασης της µη δηλωµένης ή/και ανασφάλιστης

απασχόλησης στους µεταποιητικούς κλάδους. Θα πρέ-

πει δε να αποδοθεί, κατά κύριο λόγο, στη µικροµεσαία

βιοµηχανία, για την οποία δεν υπάρχουν απογραφικά

δεδοµένα.

Η θετική απόκλιση των εθνικολογιστικών δεδοµένων

στο παραγόµενο προ&όν, σε όρους Ακαθάριστης Αξίας

1. Το 1993 είναι το έτος της προηγούµενης αναθεώρησης της ταξινόµησης των παραγωγικών δραστηριοτήτων σύµφωνα µε τη ΣΤΑΚΟ∆.

Η τελευταία αναθεώρηση έγινε το 2008, πράγµα που δηµιουργεί ορισµένα προβλήµατα συγκρισιµότητας για τα κλαδικά στοιχεία του

2008 σε σχέση µε τα προηγούµενα χρόνια.

2_EIDIKA_MPALFOYSIA:Layout 1 11/2/2011 1:00 µµ Page 85


Παραγωγής (ΑΑΠ), είναι της τάξης του 18%, στην πε-ρίοδο 2003-2008, χωρίς να παρουσιάζει ιδιαίτερες δια-κυµάνσεις. Αντίθετα, η απόκλιση του προ&όντος σεόρους Ακαθάριστης Προστιθεµένης Αξίας (ΑΠΑ) είναιµικρότερη, της τάξης του 4% περίπου κατά µέσο όρο,όµως παρουσιάζει µεγαλύτερες µεταβολές καθώς, απόαρνητική στα πρώτα δύο έτη, γίνεται θετική στη συνέ-χεια.

Είναι φανερό από τα παραπάνω στοιχεία ότι η απασχό-ληση που προστίθεται στα δεδοµένα των ΕΒΕ, για ναπροκύψουν τα εθνικολογιστικά µεγέθη, έχει συγκριτικά,πολύ χαµηλή παραγωγικότητα, γεγονός που αποτελείέναν ακόµα λόγο για τον οποίο η επιπλέον απασχόλησηθα πρέπει να αποδοθεί στη µικροµεσαία βιοµηχανία.

Όσον αφορά στα µεγέθη των επενδύσεων, υπάρχουνενδείξεις για διαφορές στο περιεχόµενο κάποιων ορι-σµών, γεγονός που δυσχεραίνει την ακριβή συναγωγήσυµπερασµάτων από τη σύγκριση των στοιχείων πουπροέρχονται από τις ΕΒΕ προς τα αντίστοιχα εθνικολο-γιστικά.

Το ∆ιάγραµµα 1 παρουσιάζει τη συµβολή της ΜεγάληςΒιοµηχανίας στη συνολική µεταποιητική δραστηριό-τητα, όπως προκύπτει από τα εθνικολογιστικά δεδο-µένα για την ίδια περίοδο. Από την επισκόπηση τουδιαγράµµατος φαίνεται ότι η συµβολή της ΜεγάληςΒιοµηχανίας στη συνολική µεταποιητική δραστηριότητατης περιόδου 2000-2008, όπως καταγράφεται στα εθνι-κολογιστικά δεδοµένα, παρέµεινε περίπου σταθερή σεόρους ΑΑΠ, περίπου στο 63%. Όµως, σε όρους Ακαθά-ριστης Προστιθεµένης Αξίας (ΑΠΑ) και απασχόλησηςπαρουσίασε πτωτική τάση.

Συγκεκριµένα, η µείωση του µεριδίου της ΑΠΑ ήταν της

τάξης των 10 ποσοστιαίων µονάδων, από 76% το 2000

σε 66% το 2008, ενώ η συµµετοχή της ΜΒ στη συνολική

απασχόληση της µεταποίησης µειώθηκε σχεδόν κατά

5 ποσοστιαίες µονάδες και διαµορφώθηκε στο 43% το

2008 από 48% το 2000. Το µερίδιο των επενδύσεων της

ΜΒ στις συνολικές επενδύσεις στη µεταποίηση παρου-

σιάζει σοβαρές διακυµάνσεις, όµως κινείται σε σχετικά

υψηλά επίπεδα, µεταξύ 65 και 94%.

Οι εξελίξεις αυτές υποδηλώνουν σηµαντικές διαρθρω-

τικές µεταβολές που αφορούν την παραγωγική δοµή

της µεταποιητικής βιοµηχανίας, και οι οποίες φαίνεται

ότι λαµβάνουν σαφώς διαφοροποιηµένα χαρακτηρι-

στικά στις µικρές µονάδες παραγωγής σε σύγκριση µε

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1Μερίδια της Μεγάλης Βιοµηχανίας στη συνολική µεταποιητική δραστηριότητα (τρέχουσες τιµές – σύνολο κλάδων)

2. Ως σύνολο επενδύσεων της ΜΒ θεωρήθηκε το άθροισµα των επενδύσεων σε κτίρια, µηχανήµατα, µεταφορικά µέσα και έπιπλα και

λοιπό εξοπλισµό της ΕΒΕ.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Σύγκριση βασικών µεταβλητών από τα στοιχεία της ΕΒΕ µε τα εθνικολογιστικά δεδοµένα

Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής 61,0 20,5 81,5 61,3 22,6 83,9 65,8 17,5 83,3

Ακαθάριστη Προστιθέµενη Αξία 71,8 29,0 100,8 67,8 34,7 102,5 65,6 21,8 87,4

Συνολική Απασχόληση 44,3 32,5 76,8 40,9 36,4 77,3 43,0 40,9 83,9

Μισθωτοί 52,4 20,3 72,7 49,8 22,01 71,8 52,9 25,9 78,8

Αυτοαπασχολούµενοι 2,5 97,6 100,1 1,9 97,8 99,7 2,6 102,3 104,9

Επενδύσεις2 84,5 64,7 93,5

MB MΜB Σύνολο

2003


2005


2008

Ποσοστά επί των αντίστοιχων εθνικολογιστικών µεγεθών



τις σχετικά µεγαλύτερες µονάδες. Στη συνέχεια επιχει-

ρείται να στοιχειοθετηθούν αυτές οι τάσεις.

Η υπόλοιπη εργασία διαρθρώνεται ως ακολούθως.

Στην επόµενη ενότητα γίνεται ανάλυση των εξελίξεων

στον αριθµό και στο µέσο µέγεθος των επιχειρήσεων,

στην τρίτη ενότητα αναλύονται οι εξελίξεις στον όγκο

και τη διάρθρωση του προ&όντος, ενώ η τέταρτη ανα-

φέρεται στις εξελίξεις στην απασχόληση και το κόστος

παραγωγής. Στις ενότητες 5 και 6 αναλύονται οι εξελί-

ξεις στις επενδύσεις και την παραγωγικότητα και, τέ -

λος, η ενότητα 7 περιλαµβάνει τα συµπεράσµατα.

2. Εξελίξεις στον αριθµό των επιχειρήσεων και καταστηµάτων

Στον Πίνακα 2, καταγράφονται δεδοµένα που αφορούν

τη διαχρονική εξέλιξη στον αριθµό των επιχειρήσεων

και καταστηµάτων τόσο για τη ΜΒ όσο και τη ΜΜΒ,

όπως προκύπτουν από τις Έρευνες Βιοµηχανίας. Όπως

δείχνει ο πίνακας, τόσο ο αριθµός των επιχειρήσεων

όσο και ο αριθµός των καταστηµάτων της ΜΒ µειώθη-

καν, µεταξύ 2003 και 2005, αλλά στη συνέχεια παρου-

σίασαν άνοδο. Αξίζει εδώ να σηµειωθεί ότι ο αριθµός

των καταστηµάτων είχε ήδη παρουσιάσει µεγάλη µεί-

ωση στην περίοδο 1993-2003 (-40%). Αντίθετα, ο αρι -

θµός των επιχειρήσεων που απασχολούν κάτω από 10

άτοµα –στην περίπτωση αυτή είναι ασφαλές να υποθέ-

σει κανείς ότι κατάστηµα και επιχείρηση ταυτίζονται–

παρουσιάζει συνεχή άνοδο.

Η µέση απασχόληση ανά κατάστηµα φαίνεται σταθερο-

ποιηµένη γύρω στα 60 άτοµα στη ΜΒ –από 45 περίπου

στις αρχές της δεκαετίας του 1990. Η µέση απασχό-

ληση ανά κατάστηµα στη ΜΜΒ µόλις που υπερβαίνει

τα δύο άτοµα εκ των οποίων περίπου ένα µισθωτό. Το

προ&όν ανά κατάστηµα παρουσιάζει ανοδική τάση στη

ΜΒ, ενώ δεν προκύπτει καµιά ουσιαστική αύξηση της

κλίµακας στις µικρές επιχειρήσεις.

Όσον αφορά την κλαδική κατανοµή των καταστηµάτων,

το µεγαλύτερο ποσοστό των παραγωγικών µονάδων

προέρχεται από τη ΜΜΒ στους περισσότερους κλά-

δους. Εξαίρεση αποτελούν ο κλάδος των προ&όντων κα-

πνού και της ανακύκλωσης (16 και 37) όπου το σύνολο

σχεδόν των µονάδων είναι µεγάλης κλίµακας, ο κλάδος

των χηµικών (24) όπου άνω του 50% των µονάδων είναι

µεγάλης κλίµακας, και οι κλάδοι του χαρτιού και προ& -

όντων και των ελαστικών και πλαστικών (21, 25), όπου

περίπου το ένα τρίτο του αριθµού των καταστηµάτων

προέρχεται από µεγάλες επιχειρήσεις.

Τα ανωτέρω δεδοµένα οδηγούν στο συµπέρασµα ότι οι

παραδοσιακές µορφές οργάνωσης της παραγωγής σε

πολύ µικρές µονάδες δεν αποδυναµώνονται αλλά µάλ-

λον ενισχύονται. Παράλληλα, όµως, διαφαίνεται και µια

τάση αύξησης της κλίµακας παραγωγής στις µεγάλες

µονάδες.

3. Εξελίξεις στον όγκο και τη διάρθρωσητης παραγωγής

Στο ∆ιάγραµµα 2, φαίνεται η πορεία της Προστιθέµε-

νης Αξίας Παραγωγής σε σταθερές τιµές του 2000 µε

βάση τα στοιχεία της ΕΒΕ και εκείνα των ΕΛ, για το σύ-

νολο των µεταποιητικών κλάδων. Όπως προκύπτει από

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Αριθµός καταστηµάτων και επιχειρήσεων

2003 2005 2007 2008

ΜΒ 3298 3753 2954 3376 3328 3678 3733

ΜΜΒ (84632) 84632 (88244) 88244 (91979) 91979 93852

Σύνολο 87930 88385 91198 91620 95307 95657 975853

Μέση απασχόληση

ΜΒ 68,1 59,8 70,1 61,3 65,4 59,2 59,3

ΜΜΒ 2,0 2,1 2,1 2,2

Σύνολο (ΕΛ) 5,7 5,5 5,4 5,3

∆είκτης µέσου προ&όντος (ΜΜΒ 2003=1)

ΜΒ 63,7 56 74,2 64,9 69,8 63,2 65,1

ΜΜΒ 1,0 1,3 1,2 0,8

Επιχειρήσεις Επιχειρήσεις Επιχειρήσεις ΕπιχειρήσειςΚαταστήµατα Καταστήµατα Καταστήµατα



το διάγραµµα, την περίοδο 2000-2007, η ΑΠΑ της ΜΜΒ

αυξήθηκε µε ταχύτερους ρυθµούς από το αντίστοιχο

µέγεθος της ΜΒ, µε αποτέλεσµα τη σηµαντική άνοδο

του µεριδίου της στη συνολική ΑΠΑ.

Όµως οι εξελίξεις στον όγκο της προστιθέµενης αξίας

του συνόλου της µεταποιητικής δραστηριότητας (ΕΛ)

παρουσιάζουν σοβαρές διαφοροποιήσεις σε σύγκριση

µε το άθροισµα των στοιχείων της ΕΒΕ. Ενώ στην πε-

ρίοδο 2005-07 το εθνικολογιστικό µέγεθος ήταν µικρό-

τερο, το 2008 είναι σηµαντικά µεγαλύτερο. Παρότι

κάποιες διαφοροποιήσεις είναι αναµενόµενες εξαιτίας

οριακών διαφορών στους ορισµούς, τόσο σηµαντικές

αποκλίσεις θα πρέπει να αποδοθούν στην προσπάθεια

για εθνικολογιστική καταγραφή της παραγωγής µικρών

µονάδων, η δραστηριότητα των οποίων µπορεί να δια-

φεύγει της στατιστικής σύλληψης από τις δειγµατολη-

πτικές έρευνες. Ενδέχεται όµως να υποδηλώνουν και

στατιστικά προβλήµατα στα εθνικολογιστικά µεγέθη.

Στον Πίνακα 3, δίνεται η συµµετοχή της ΜΒ στο συνο-

λικό µεταποιητικό προ&όν κατά κλάδο και σε όρους

ΑΠΑ. Στον πίνακα παρουσιάζονται τα ποσοστά της ΜΒ

στα αντίστοιχα αθροιστικά µεγέθη, όπως προκύπτουν

από τις δύο έρευνες. Η σύγκριση των στηλών του πίνα -

κα οδηγεί σε ορισµένες ενδιαφέρουσες διαπιστώσεις.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2Ακαθάριστη Προστιθεµένη Αξία (Σύνολο µεταποίησης)

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Ποσοστά ΜΒ στο Σύνολο της Ακαθάριστης Προστιθεµένης Αξίας – Στοιχεία ΕΒΕ

Τρόφιµα και ποτά 15 77 80

Προ&όντα καπνού 16 100 100

ΚλωστοIφαντουργικές ύλες - προ&όντα 17 74 69

Είδης ένδυσης, γουναρικά 18 43 44

Είδη δέρµατος, ταξιδίου, υποδηµάτων 19 57 58

Βιοµηχανία ξύλου 20 47 54

Χαρτί και προ&όντα του 21 83 81

Εκδόσεις-εκτυπώσεις, ήχος, εικόνα 22 44 32

Προ&όντα διύλισης πετρελαίου 23 99 100

Χηµικές ουσίες και προ&όντα 24 91 92

Προ&όντα από ελαστικό, πλαστικά 25 81 85

Άλλα προ&όντα µη µεταλλικών ορυκτών 26 85 85

Βασικά µέταλλα 27 93 96

Μεταλλικά προ&όντα 28 47 33

Μηχανήµατα και είδη εξοπλισµού 29 59 60

Μηχανές γραφείου και Η/Υ 30 0 0

Ηλεκτρικές µηχανές και συσκευές 31 72 71

Συσκευές ραδιοφώνου, τηλεόρασης, επικοινωνιών 32 89 90

Ιατρικά όργανα, όργανα ακριβείας, οπτικά 33 29 28

Αυτοκίνητα οχήµατα 34 73 72

Λοιπός εξοπλισµός µεταφορών 35 86 81

Έπιπλα, λοιπές βιοµηχανίες 36 34 50

Ανακύκλωση 37 100 100

Σύνολο κλάδων 15-37 71 67

NACEΚλάδος 2003 2007



Το µερίδιο της ΜΒ στη συνολική παραγωγή της µετα-

ποίησης είναι 100% σε τρεις κλάδους, προ&όντα καπνού

(16) και ανακύκλωση (37) και προ&όντα διύλισης πετρε-

λαίου(23), ενώ σε άλλους δέκα κλάδους υπερβαίνει το

70%. Όµως σε αρκετούς κλάδους, όπως για παράδει -

γµα στους κλάδους 18, 22, 28, 33 και 36, οι µονάδες

που απασχολούν πάνω από δέκα άτοµα παράγουν κά -

τω από το 50% του µεταποιητικού προ&όντος. Συνολικά,

η ΜΒ συµµετείχε στο µεταποιητικό προ&όν σε ποσοστό

71% το 2003, αλλά το ποσοστό της διαµορφώθηκε στο

67% το 2007, απώλεσε δηλαδή περίπου 4 ποσοστιαίες

µονάδες. Η πτωτική τάση της συµµετοχής της ΜΒ στη

συνολική προστιθέµενη αξία της µεταποίησης παρατη-

ρείται σε 8 κλάδους, ενώ σε άλλους 12 η τάση είναι

ανοδική.

Οι µεταβολές αυτές στη σύνθεση της ΑΠΑ επιβεβαι-

ώνουν την ενίσχυση του µεριδίου των µικρών επιχειρή-

σεων στην παραγωγή.

Η κλαδική διάσταση των ρυθµών ανόδου της ΑΠΑ πα-

ρουσιάζεται στο ∆ιάγραµµα 3, τόσο για τη ΜΒ όσο και

για τα εθνικολογιστικά µεγέθη. Όπως φαίνεται στο διά-

γραµµα, οι διαφορές στη µεταβολή του όγκου της Προ-

στιθέµενης Αξίας Παραγωγής, µεταξύ κλάδων αλλά και

µεταξύ ΜΒ και Σύνολο Μεταποίησης (ΕΛ), είναι σηµα -

ντικές. Η απόκλιση ανάµεσα στο ρυθµό ανόδου της ΜΒ,

και του συνόλου της µεταποίησης, συνδέεται καταρχήν

µε το γεγονός ότι η ΜΜΒ συγκεντρώνεται περισσότερο

σε κλάδους που παρουσίασαν υψηλούς ρυθµούς ανό-

δου. Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 3, στην περίοδο

2000-07, ορισµένοι κλάδοι όπως οι εκδόσεις, τα µεταλ-

λικά προ&όντα, τα µηχανήµατα και είδη εξοπλισµού, τα

ιατρικά όργανα και ο εξοπλισµός µεταφορών, παρου-

σίασαν µέσο ετήσιο ρυθµό ανόδου πολλαπλάσιο τουµέσου ετήσιου ρυθµού του συνόλου της µεταποίησης.

Εκτός, όµως, από την κλαδική διάσταση της ανάπτυ-ξης, οι αποκλίσεις των ρυθµών ανόδου µεταξύ της ΑΑΠκαι της ΑΠΑ αντανακλούν και διαχρονικές µεταβολέςστη σχέση της προστιθέµενης προς την ακαθάριστηαξία παραγωγής. Οι εξελίξεις αυτές παρουσιάζουν µε-γάλο ενδιαφέρον, καθώς περιγράφουν σηµαντικές µε-ταβολές στη δοµή της παραγωγής. Οι µεταβολέςλαµβάνουν διαφορετική έκταση και, σε ορισµένες πε-ριπτώσεις, διαφορετική κατεύθυνση στη ΜΒ και τηΜΜΒ. Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 4, στα εθνικολο-γιστικά δεδοµένα το µερίδιο της προστιθεµένης αξίαςστο ακαθάριστο προ&όν παρουσιάζει ιδιαίτερα σηµα -ντικές διακυµάνσεις. Αντίθετα, στη ΜΒ το αντίστοιχοµερίδιο διατηρείται σχετικά σταθερό κατά το µεγαλύ-τερο µέρος της περιόδου, ενώ παρουσιάζει µια οριακήπτώ ση µετά το 2006.

Η κλαδική διάσταση της σχέσης ΠΑ προς ΑΑΠ παρου-σιάζεται στον Πίνακα 4. Από την επισκόπηση του πίνακαπροκύπτει ότι, µε βάση τα στοιχεία της ΕΒΕ, η συµβολήτης ΠΑ στην ΑΑΠ της ΜΜΒ είναι υψηλότερη από εκείνητης ΜΒ στους περισσότερους κλάδους και η διαφοράαυξάνεται διαχρονικά. Το 2003 η συµβολή της ΑΠΑήταν υψηλότερη στη ΜΜΒ από την αντίστοιχη συµβολήτης ΜΒ σε 12 κλάδους, ενώ το 2007 σε 15 κλάδους.Αναλυτικότερα, µε βάση τα στοιχεία του πίνακα για τοέτος 2007, το ποσοστό ΑΠΑ στην ΑΑΠ για τη ΜΜΒ φαί-νεται να είναι σηµαντικά υψηλότερο από το αντίστοιχοτης ΜΒ στους κλάδους των ιατρικών οργάνων, των βα-σικών µετάλλων, των οχηµάτων, των µηχανηµάτων, τωνηλεκτρικών µηχανών, των εκδόσεων, της κλωστοIφα -ντουργίας, της βιοµηχανίας ξύλου, των ειδών ένδυσηςκαι των χηµικών ουσιών. Αντίθετα, είναι χαµηλότερο

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3Μέσος ετήσιος ρυθµός αύξησης ΑΠΑ (2000-2007)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4Μερίδιο Προστιθεµένης Αξίας στην ΑκαθάριστηΑξία Παραγωγής(Σύνολο µεταποίησης)



στους κλάδους των µη µεταλλικών ορυκτών, των τρο-

φίµων και ποτών, των ειδών δέρµατος, των επίπλων,

των συσκευών ραδιοφωνίας και επικοινωνιών.

Οι ανωτέρω διαφορές ανάγονται κυρίως στο διαφορε-

τικό µείγµα παραγωγικών δραστηριοτήτων στο οποίο

εξειδικεύονται οι µικρές επιχειρήσεις κάθε κλάδου, σε

αντιδιαστολή µε τις µεγαλύτερες µονάδες. Για παρά-

δειγµα, στον κλάδο της διύλισης πετρελαίου η κατεξο-

χήν διαδικασία της διύλισης αργού πετρελαίου γίνεται

σε µεγάλες µονάδες, χωρίς σοβαρή συµβολή της ερ-

γασίας, πράγµα που συνεπάγεται πολύ µεγάλη συµ-

βολή των πρώτων υλών στο τελικό προ&όν, ενώ η

παραγωγική δραστηριότητα στις µικρότερες µονάδες

αφορά παρεµφερείς δράσεις, οι οποίες είναι εντάσεως

εργασίας.

Στην περίπτωση της ΜΒ, η συµµετοχή της προστιθέµε-

νης αξίας στο ακαθάριστο προ&όν παρουσιάζει σταθε-

ρότητα κατά την περίοδο 2003-2007, ενώ, αντίθετα,

πάντα µε βάση τα στοιχεία της ΕΒΕ, στους περισσότε-

ρους κλάδους της ΜΜΒ έχει καταγραφεί αύξηση του

µεριδίου της προστιθέµενης αξίας.

Το σχετικά χαµηλό ποσοστό προστιθέµενης αξίας στη

ΜΒ, σε σύγκριση µε τη ΜΜΒ, υποδηλώνει συγκέντρωση

των δραστηριοτήτων της µεγάλης βιοµηχανίας σε κλά-

δους µε απλή τεχνολογική επεξεργασία και µε περιορι-

σµένη συµβολή εξειδικευµένης εργασίας. Από την άλλη

πλευρά, οι κλάδοι που χρησιµοποιούν τεχνολογίες οι

οποίες συνεπάγονται υψηλό ποσοστό προστιθέµενης

αξίας, φαίνεται ότι λειτουργούν στη βάση πολύ µικρών

παραγωγικών µονάδων. Αν και σε πολλές περιπτώσεις

το άριστο µέγεθος παραγωγής ενδέχεται να είναι σχε-

τικά µικρό, είναι πιθανό ότι οι µικρές παραγωγικές µο-

νάδες δεν αξιοποιούν επαρκώς τις υπάρχουσες οικονο -

µίες κλίµακας, γεγονός που εγείρει ερωτήµατα για την

αποτελεσµατική τους λειτουργία.

Όσον αφορά την παρατηρούµενη µικρή µείωση της

συµµετοχής της προστιθεµένης αξίας στο ακαθάριστο

προ&όν, µεταξύ 2003 και 2007, στη µεγάλη βιοµηχανία,

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Μερίδια Ακαθάριστης Προστιθεµένης Αξίας στην Ακαθάριστη Αξία Παραγωγής, 2003-2007

Τρόφιµα και ποτά 15 30,8 25,0 27,8 22,7

Προ&όντα καπνού 16 53,9 52,7

ΚλωστοIφαντουργικές ύλες - προ&όντα 17 43,0 41,3 48,3 56,1

Είδης ένδυσης, γουναρικά 18 33,2 30,6 37,7 41,8

Είδη δέρµατος, ταξιδίου, υποδηµάτων 19 43,4 49,2 40,5 42,5

Βιοµηχανία ξύλου 20 33,5 37,3 43,0 47,4

Χαρτί και προ&όντα του 21 35,6 36,4 34,6 41,8

Εκδόσεις-εκτυπώσεις, ήχος, εικόνα 22 60,8 64,8 59,4 78,0

Προ&όντα διύλισης πετρελαίου 23 10,9 11,2 24,2 13,8

Χηµικές ουσίες και προ&όντα 24 40,9 42,6 44,6 45,9

Προ&όντα από ελαστικό, πλαστικά 25 39,9 35,7 41,9 38,7

Άλλα προ&όντα µη µεταλλικών ορυκτών 26 44,9 45,6 36,8 35,5

Βασικά µέταλλα 27 34,6 39,2 62,6 68,9

Μεταλλικά προ&όντα 28 44,6 43,8 45,6 53,6

Μηχανήµατα και είδη εξοπλισµού 29 44,3 62,5 51,6 69,1

Μηχανές γραφείου και Η/Υ 30 - - 48,4 20,6

Ηλεκτρικές µηχανές και συσκευές 31 33,4 10,7 48,9 21,5

Συσκευές ραδιοφώνου, τηλεόρασης, επικοινωνιών 32 40,8 74,6 39,3 69,6

Ιατρικά όργανα, όργανα ακριβείας, οπτικά 33 35,7 32,9 65,9 60,6

Αυτοκίνητα οχήµατα 34 36,9 41,9 54,2 62,5

Λοιπός εξοπλισµός µεταφορών 35 58,0 81,9 56,7 93,2

Έπιπλα, λοιπές βιοµηχανίες 36 50,6 41,8 48,0 40,2

Ανακύκλωση 37 20,0 34,6

Σύνολο κλάδων 15-37 34,2 32,7 41,2 49,3

NACE 2003

ΜΒ ΜΜΒ

2007 2003 2007Κλάδος



είναι δυνατόν να ερµηνευθεί, καταρχήν, ως το αποτέ-λεσµα αναδιάρθρωσης της παραγωγής που αποσκοπείστη µείωση του κόστους µε υποκατάσταση εργασίαςαπό κεφάλαιο και πρώτες ύλες. Από την άλλη πλευρά,η αυξανόµενη συµβολή της προστιθέµενης αξίας στηνακαθάριστη αξία παραγωγής της ΜΜΒ θα µπορούσενα αποδοθεί σε διαρθρωτικές µεταβολές που σχετίζο -νται µε τις οικονοµικές αποφάσεις των επιχειρήσεων σεπεριβάλλον µεταβαλλόµενων συνθηκών. Σε ορισµένεςπεριπτώσεις, οι ανωτέρω τάσεις ενδέχεται να υποδηλώ -νουν άνοδο του µεριδίου του φασόν, ή των υπεργολα-βιών, που ανατίθενται από τις µεγαλύτερες επιχειρή -σεις σε πολύ µικρές µονάδες, στο πλαίσιο της προσπά-θειας των επιχειρήσεων να ελαχιστοποιήσουν το κό-στος παραγωγής. Σε κάθε περίπτωση, επιβεβαιώνεταικαι από την ανάλυση της σχέσης ΠΑ προς ΑΑΠ η ενί-σχυση του ρόλου των µικρών.

4. Εξελίξεις στην απασχόληση και το κόστος εργασίας

Τάσεις στην απασχόληση

Η συνολική απασχόληση στη µεταποίηση, µε βάση ταστοιχεία των Εθνικών Λογαριασµών, αυξήθηκε από 492χιλιάδες άτοµα το 2000 σε 506 χιλιάδες το 2009, δη-λαδή σηµείωσε σωρευτική αύξηση 12,4%. Όµως, τηνίδια περίοδο η συνολική απασχόληση στη ΜΒ µειώθηκεκατά 5,3%, σύµφωνα µε τα στοιχεία της Ετήσιας Έρευ-νας Βιοµηχανίας. Επιπλέον, οι µεταβολές στο σύνολοτης απασχόλησης υποκρύπτουν αποκλίνουσες εξελί-ξεις στις επιµέρους κατηγορίες. Όπως φαίνεται στο∆ιάγραµµα 5, η πορεία της µισθωτής απασχόλησηςακολουθεί αντίθετη κατεύθυνση µεταξύ ΜΒ και υπολοί-που της µεταποίησης (ΜΜΒ ΕΛ), καθώς οι µισθωτοί στηΜΒ µειώθηκαν κατά 5% ενώ στο υπόλοιπο της µεταποί-ησης αυξήθηκαν κατά 4,2%, µε αποτέλεσµα το σύνολοτων µισθωτών στη µεταποίηση να σηµειώσει µικρή πτώ -ση (-2,3%).

Πολύ πιο έντονες είναι οι αποκλίσεις στην πορεία τηςαυτοαπασχόλησης καθώς ο µεν αριθµός των αυτοαπα-σχολουµένων στη Μεγάλη Βιοµηχανία µειώθηκε κατά23,4%, το δε αντίστοιχο µέγεθος στο σύνολο της µετα-ποίησης σηµείωσε αύξηση κατά 34,4%. Ως αποτέλεσµατο ποσοστό των αυτοαπασχολουµένων στο σύνολο τωνεργαζοµένων στη ΜΒ παρουσίασε συνεχή πτώση καιδιαµορφώθηκε στο 0,9% το 2007 από 1,5% το 2000,ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στο σύνολο της µεταποί-ησης αυξήθηκε κατά 4 ποσοστιαίες µονάδες, από 15,2%το 2000 σε 19,5% στην περίοδο 2000-2008 (Πίνακα 5).

Στην περίπτωση της ΜΜΒ(ΕΒΕ), η συµβολή των αυτο-απασχολουµένων, δηλαδή των εργοδοτών και των συµ-

βοηθούντων µελών της οικογένειας τους στη συνολικήαπασχόληση είναι της τάξης του 50%. Αυτό σηµαίνειότι, σύµφωνα µε την Έρευνα Βιοµηχανίας, η µικροµε-σαία παραγωγική µονάδα απασχολεί κατά µέσο όροτον εργοδότη και ένα µισθωτό εργαζόµενο. Με τηνεθνικολογιστική προσαρµογή το ανωτέρω ποσοστό πε-ριορίζεται στο 32%.

Στον Πίνακα 6 παρουσιάζονται αναλυτικότερα οι συγ-κριτικές εξελίξεις στην απασχόληση κατά κλάδο στοδιάστηµα 2000-2007. Όπως προκύπτει από τα στοιχείατου πίνακα, σηµαντικές απώλειες θέσεων µισθωτών στηΜΒ παρουσίασαν οι κλάδοι των ειδών ένδυσης (-7.693),της κλωστοIφαντουργίας (-5.860), των προ&όντων χαρ-τιού (-1.085), των µηχανηµάτων (-979), του λοιπού εξο-πλισµού µεταφορών (-1.395), των εκδόσεων και εκτυ-πώσεων (-638), και των ειδών δέρµατος (-872). Οι πα-ραπάνω κλάδοι παρουσίασαν απώλειες θέσεων µισθω-τών και στη ΜΜΒ, µε εξαίρεση τους κλάδους των µη -χανηµάτων και του λοιπού εξοπλισµού µεταφορών πουεµφάνισαν αύξηση της µισθωτής απασχόλησης στηΜΜΒ αλλά και στο σύνολο της µεταποίησης. Ειδικό-τερα, στον κλάδο των µηχανηµάτων η συνολική αύξησητων µισθωτών είναι 1.345 άτοµα και στον κλάδο του λοι-πού εξοπλισµού µεταφορών είναι 2.931 άτοµα.

Η µείωση της αυτοαπασχόλησης υπήρξε σχεδόν γενι-κευµένη στη Μεγάλη Βιοµηχανία. Εξαίρεση αποτέλε-σαν οι κλάδοι του χαρτιού και των συσκευών ραδιοφω-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 5Απασχόληση στη Μεταποίηση

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Ποσοστό αυτοαπασχολουµένων

Μεγάλη Βιοµηχανία 1,5 0,9 0,9 0,9 1,2

Εθνικοί Λογαριασµοί 15,2 16,3 18,7 19,6 19,5

2000 2003 2005 2007 2008



νίας, τηλεόρασης και επικοινωνιών. Οι σηµαντικότερες

απώλειες σε θέσεις αυτοαπασχόλησης σηµειώθηκαν

στους κλάδους των ειδών ένδυσης (-309), των επίπλων

(-167), των τροφίµων και ποτών (-198), των µηχανηµά-

των (-147), των µεταλλικών προ&όντων (-87), των κλω-

στοIφαντουργικών υλών (-84), των εκδόσεων - εκτυπώ-

σεων (-78) και των ειδών δέρµατος και ταξιδίου (-121).

Σε ορισµένες περιπτώσεις, όπως τα χηµικά προ&όντα,

τα προ&όντα από ελαστικό, τα είδη ένδυσης, και τα µη

µεταλλικά ορυκτά η µείωση της αυτοαπασχόλησης

επεκτείνεται και στη ΜΜΒ. Όµως, αρκετοί κλάδοι που

παρουσιάζουν µείωση στο ποσοστό αυτοαπασχόλησης

στη ΜΒ παρουσιάζουν σηµαντική αύξηση στο αντί-

στοιχο µέγεθος στο υπόλοιπο της µεταποίησης. Οι µε-

γαλύτερες αυξήσεις σηµειώθηκαν στους κλάδους πα-

ραγωγής µεταλλικών προ&όντων (9.860), εκδόσεων

(7.255), µηχανηµάτων (3.767), ηλεκτρικών µηχανών και

συσκευών (934), και ιατρικών οργάνων και οπτικών (981).

Συµπερασµατικά, οι αποκλίνουσες εξελίξεις στη διάρ-

θρωση της απασχόλησης µεταξύ µεγάλης και µικροµε-

σαίας βιοµηχανίας σηµατοδοτούν, ενδεχοµένως, και

αποκλίνουσες τάσεις στη διάρθρωση και την οργάνωση

της παραγωγής. Οι µεταβολές που καταγράφονται στο

µέγεθος και τη σύνθεση της απασχόλησης στη ΜΒ

προκύπτουν, πιθανότατα, από την προσπάθεια των επι-

χειρήσεων να ελαχιστοποιήσουν το κόστος παραγωγής

και να αυξήσουν την αποτελεσµατικότητα τους στη

χρήση των πόρων. Η µείωση της απασχόλησης στη ΜΒ

συµβαδίζει µε πολύ µεγαλύτερη µείωση του αριθµού

των παραγωγικών µονάδων, γεγονός που υποδηλώνει

οργάνωση της παραγωγής σε µεγαλύτερη κλίµακα, και

αναµένεται να έχει θετικό αντίκτυπο στην παραγωγικό-

ΠΙΝΑΚΑΣ 6 Απασχόληση - Σωρευτικές µεταβολές περιόδου 2000-2007

Τρόφιµα και ποτά 15 2.642 -198 2.840 9.684 1.577 8.107

Προ&όντα καπνού 16 128 0 128 29 12 17

ΚλωστοIφαντουργικές ύλες - προ&όντα 17 -5.944 -84 -5.860 256 801 -546

Είδης ένδυσης, γουναρικά 18 -8.002 -309 -7.693 -16.686 -1.682 -15.004

Είδη δέρµατος, ταξιδίου, υποδηµάτων 19 -993 -121 -872 -841 -195 -646

Βιοµηχανία ξύλου 20 -556 -61 -495 -3.516 517 -4.033

Χαρτί και προ&όντα του 21 -1.081 3 -1.085 -2.466 -704 -1.763

Εκδόσεις-εκτυπώσεις, ήχος, εικόνα 22 -716 -78 -638 13.632 7.255 6.377

Προ&όντα διύλισης πετρελαίου 23 356 -4 361 -128 86 -214

Χηµικές ουσίες και προ&όντα 24 567 -45 612 9.059 -220 9.279

Προ&όντα από ελαστικό, πλαστικά 25 634 -47 682 139 23 117

Άλλα προ&όντα µη µεταλλικών ορυκτών 26 1.043 -76 1.120 -998 878 -1.876

Βασικά µέταλλα 27 -576 -35 -541 1.895 1.426 469

Μεταλλικά προ&όντα 28 467 -87 554 11.437 9.860 1.578

Μηχανήµατα και είδη εξοπλισµού 29 -1.126 -147 -979 5.112 3.767 1.345

Μηχανές γραφείου και Η/Υ 30 -112 -1 -111 764 894 -131

Ηλεκτρικές µηχανές και συσκευές 31 -85 -21 -64 2.872 934 1.939

Συσκευές ραδιοφώνου, τηλεόρασης, επικοινωνιών 32 -718 12 -731 3.335 453 2.882

Ιατρικά όργανα, όργανα ακριβείας, οπτικά 33 96 -16 112 4.982 981 4.000

Αυτοκίνητα οχήµατα 34 -304 -30 -274 -486 45 -532

Λοιπός εξοπλισµός µεταφορών 35 -1.379 16 -1.395 2.855 -76 2.931

Έπιπλα, λοιπές βιοµηχανίες 36 -379 -167 -211 -1.308 1.511 -2.818

Ανακύκλωση 37 52 0 52 570 -2 572

Σύνολο κλάδων -15.986 -1.497 -14.489 40.190 28.139 12.051

NACE Σύνολο ΑΑ ΜΑ Σύνολο ΑΑ ΜΑ

Μεγάλη Βιοµηχανία Υπόλοιπο Μεταποίησης

Κλάδος

ΑΑ: Αυτοαπασχολούµενοι.ΜΑ: Μισθωτοί.



τητα. Περαιτέρω ένδειξη οργανωτικών µεταβολών στη

ΜΒ αποτελεί και η αύξηση του µεριδίου των µισθωτών.

Αντίθετα, η αύξηση των µη µισθωτών στη µικροµεσαία

βιοµηχανία και η ενίσχυση του µεριδίου τους στη συνο-

λική απασχόληση φαίνεται ότι συµβαδίζει µε ταυτό-

χρονη αύξηση του αριθµού των επιχειρήσεων που

δραστηριοποιούνται. Είναι αξιοσηµείωτο ότι, σύµφωνα

µε τα στοιχεία της ΕΒΕ για τη ΜΜΒ (2003-2007), ο αριθ-

µός των αυτοαπασχολουµένων σχεδόν ταυτίζεται µε

τον αριθµό των καταστηµάτων. Εποµένως, για µεν τις

µονάδες που βρίσκονται σε λειτουργία, η αύξηση των

εργοδοτών και των συµβοηθούντων µελών της οικογέ-

νειας τους συνιστά προσπάθεια υποστήριξης του προ-

σωπικού ή οικογενειακού εισοδήµατος από αυτοαπα-

σχόληση, για δε τις νέες µονάδες υποδηλώνει είσοδο

στην παραγωγή µικρών οικογενειακών µονάδων που

δεν προσφέρουν σοβαρές ευκαιρίες νέων θέσεων µι-

σθωτής εργασίας. Σε κάθε περίπτωση παρατηρείται

ενί σχυση παραδοσιακών παραγωγικών σχηµάτων.

Μερίδια κόστους εργασίας στην προστιθέµενηαξία παραγωγής

Οι εξελίξεις στην απασχόληση και τις επενδύσεις αντι-

κατοπτρίζονται στη συµµετοχή της εργασίας και του

κεφαλαίου στην προστιθέµενη αξία παραγωγής. Είναι

αναµενόµενο ότι η συµµετοχή αυτή διαφοροποιείται

ανάλογα µε τον κλάδο αλλά και ανάλογα και µε την κλί-

µακα της παραγωγής. Στη συνέχεια εξετάζεται συνοπτικά

η πορεία του µεριδίου του κόστους εργασίας στη ΜΒ και

στο Σύνολο της Μεταποίησης όπως δίνεται από τους

Εθνικούς Λογαριασµούς για την περίοδο 2000-2008.

Για τον υπολογισµό του κόστους εργασίας θα πρέπει

να ληφθούν υπόψη και οι αµοιβές που αναλογούν

στους επιχειρηµατίες και τα µη αµειβόµενα µέλη των

οικογενειών τους, δηλαδή στους αυτοαπασχολουµέ-

νους. Στην περίπτωση της ΜΒ ως αµοιβή των αυτοαπα-

σχολουµένων κατά κλάδο λαµβάνεται η µέση ετήσια

αµοιβή των µισθωτών του κλάδου, δηλαδή, το πηλίκο

των συνολικών αµοιβών των µισθωτών, περιλαµβανο-

µένων και των εργοδοτικών εισφορών, προς τον αριθµό

των µισθωτών. Για το σύνολο της µεταποίησης δεν

υπάρχει αντίστοιχο µέγεθος στα αναθεωρηµένα στοι-

χεία των Εθνικών Λογαριασµών. Μια πρώτη προσέγγιση

θα ήταν να χρησιµοποιηθούν οι µέσες αµοιβές κατά

κλάδο. Τα αποτελέσµατα αυτής της προσέγγισης στο

συνολικό κόστος εργασίας στη ΜΜΒ φαίνονται στο ∆ιά-

γραµµα 6.

Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 6, στην περίπτωση της

ΜΜΒ, το τεκµαρτό κόστος εργασίας των αυτοαπασχο-

λουµένων αυξήθηκε τα τελευταία χρόνια πολύ ταχύ-

τερα από το µισθολογικό κόστος και διαµορφώθηκε

στο 33,4% του συνολικού κόστους εργασίας το 2008

έναντι 27,6 το 2000.

Όπως, όµως, φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 7, οι µέσες αµοι-

βές που προκύπτουν από τα εθνικολογιστικά µεγέθη

είναι πολύ χαµηλές σε σχέση µε τις αντίστοιχες της ΜΒ,

και συνεπώς πολύ χαµηλότερες από τις µέσες αµοιβές

των µισθωτών στη ΜΒ. Είναι λογικό να υποθέσει κανείς

ότι τα επιχειρούντα άτοµα στη ΜΜΒ θα αποτιµούν την

αξία της εργασίας τους τουλάχιστον στο επίπεδο των

αµοιβών των µισθωτών κάθε κλάδου. Αν µε βάση τη λο-

γική αυτή θεωρηθεί ότι οι µέσες αµοιβές των αυτοαπα-

σχολουµένων στη ΜΒ και στη ΜΜΒ ταυτίζονται και

ισούνται µε τις αµοιβές των µισθωτών στη ΜΒ, τότε το

κόστος εργασίας στη ΜΜΒ, και εποµένως και το µερί-

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 6Εξέλιξη του κόστους εργασίας στη ΜΜΒ 2000-2008Υπολογισµός των αµοιβών των αυτοαπασχολουµένων στο υπόλοιπο της µεταποίησης µε βάση τις αµοιβές που προκύπτουν από τα εθνικολογιστικά στοιχεία

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 7Εξέλιξη των µέσων ετήσιων αµοιβών:Σύνολο των µεταποιητικών κλάδων 2000-2008



διο του στην Προστιθέµενη Αξία Παραγωγής, αυξάνει

σηµαντικά. Στην περίπτωση της ΜΒ, αντίθετα, το κον-

δύλι των αµοιβών των αυτοαπασχολουµένων δεν επη-

ρεάζει σηµαντικά το συνολικό κόστος εργασίας, καθώς

η αυτοαπασχόληση δεν αποτελεί αξιόλογο µερίδιο της

συνολικής απασχόλησης.

Το ∆ιάγραµµα 8 παρουσιάζει την εξέλιξη του µεριδίου

του κόστους εργασίας στην προστιθεµένη αξία παρα-

γωγής τόσο για τη Μεγάλη Βιοµηχανία όσο και για το

Σύ νολο της Μεταποίησης (ΕΛ) στην περίοδο 2000-2008.

Στο µέρος Α του διαγράµµατος οι αµοιβές των αυτοα-

πασχολουµένων υπολογίζονται µε βάση τις µέσες αµοι-

βές που προκύπτουν από τα εθνικολογιστικά στοιχεία,

ενώ στο µέρος Β υπολογίζονται µε βάση τις αµοιβές των

µισθωτών στη ΜΒ. Με βάση τη δεύτερη προσέγγιση,

που θεωρούµε την πλέον ενδεδειγµένη, το ποσοστό του

κόστους εργασίας στην προστιθεµένη αξία παραγωγής

του συνόλου της µεταποίησης παραµένει σηµαντικά

υψηλότερο εκείνου της ΜΒ, σηµατοδοτώντας το γεγο-

νός ότι η ΜΜΒ περιλαµβάνει δραστηριότητες εντάσεως

εργασίας σε πολύ µεγαλύτερο βαθµό από τη ΜΒ.

Αναλυτικότερα, παρατηρείται ότι στην αρχή της περιό-

δου το µερίδιο της εργασίας είναι περίπου 15 ποσοστι-

αίες µονάδες µικρότερο στη ΜΒ από το αντίστοιχο

µέγεθος για το σύνολο της µεταποίησης. Μετά το 2002

η διαφορά αυτή αυξάνεται, καθώς στη µεν ΜΒ το µερί-

διο του κόστους εργασίας ακολουθεί ελαφρώς πτωτική

πορεία, στο δε σύνολο της µεταποίησης ακολουθεί

ανοδική πορεία, µε αποτέλεσµα η διαφορά να διαµορ-

φώνεται στις 45 ποσοστιαίες µονάδες.

Τα αντίστοιχα κλαδικά δεδοµένα παρουσιάζουν διαφο-

ροποιήσεις, όµως η τάση αύξησης του µεριδίου της ερ-

γασίας στην ΑΠΑ στο σύνολο της µεταποίησης, σε

σύγκριση µε την πορεία του στη ΜΒ είναι αρκετά γενι-

κευµένη. Οι εξελίξεις αυτές αντικατοπτρίζουν µεταβο-

λές στις ποσότητες αλλά και στις τιµές του κεφαλαίου

και της εργασίας. Όσον αφορά την τιµή του κεφαλαίου

δεν υπάρχει πληροφόρηση που να υποστηρίζει αποκλί-

σεις στην πορεία της αµοιβής του κεφαλαίου µεταξύ

ΜΒ και ΜΜΒ. Εποµένως, η ανοδική πορεία του µεριδίου

του κόστους εργασίας στο σύνολο της µεταποίησης,

µετά το 2000, θα πρέπει κυρίως να συσχετισθεί µε την

αυξηµένη συµµετοχή της εργασίας, σε συνδυασµό µε

τις αυξητικές τάσεις στις αµοιβές. Όσον αφορά τη Με-

γάλη Βιοµηχανία, η περίπου σταθερή πορεία του µερι-

δίου του κόστους εργασίας αντικατοπτρίζει τις τάσεις

υποκατάστασης εργασίας από κεφάλαιο, σε συνδυα-

σµό µε τον περιορισµό του κόστους χρήσης του κεφα-

λαίου, τουλάχιστον µέχρι το 2006.

5. Επενδύσεις

Για να ολοκληρωθεί η εικόνα των µεταβολών στη διάρ-

θρωση της µεταποιητικής δραστηριότητας και των εν-

δεχόµενων αποκλίσεων µεταξύ των εξελίξεων στη ΜΒ

και τη ΜΜΒ, θα πρέπει να εξετασθούν και οι τάσεις στη

συσσώρευση κεφαλαίου. Στη συνέχεια αναλύεται συ-

νοπτικά η συγκριτική πορεία των επενδύσεων.

Εξαιτίας πιθανών διαφορών στους ορισµούς κάποιων

επενδυτικών αγαθών στις δύο πηγές στοιχείων –κυρίως

του τι καταγράφεται ως λοιπές επενδύσεις– δεν είναι

εύκολο να συναχθούν ακριβή συµπεράσµατα για τις

διαρθρωτικές µεταβολές στη συσσώρευση κεφαλαίου

ανάµεσα στη µεγάλη βιοµηχανία και το σύνολο της µε-

ταποίησης. Εντούτοις ορισµένες γενικές τάσεις είναι

έκδηλες από την επισκόπηση των βασικών µεταβλητών.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 8Εξέλιξη του µεριδίου του κόστους εργασίας στην προστιθεµένη αξία Α. Υπολογισµός των αµοιβών των αυτοαπασχολουµένωνστο υπόλοιπο της µεταποίησης µε βάση τις αµοιβές που προκύπτουν από τα εθνικολογιστικά στοιχεία

Β. Υπολογισµός των αµοιβών των αυτοαπασχολουµένωνστο υπόλοιπο της µεταποίησης µε βάση τις αµοιβές των µισθωτών στη ΜΒ



Το ∆ιάγραµµα 9 παρουσιάζει την εξέλιξη του συνολικούόγκου των επενδύσεων στη µεταποίηση κατά την πε-ρίοδο 2000-2008. Σηµειώνεται ότι ως σύνολο επενδύ-σεων της ΜΒ θεωρήθηκε το άθροισµα των επενδύσεωνσε κτίρια, µηχανήµατα, µεταφορικά µέσα, έπιπλα και σελοιπό εξοπλισµό. Όπως φαίνεται στο διάγραµµα, οόγκος των επενδύσεων παρουσίασε σηµαντικές διακυ-µάνσεις µετά το 2002 τόσο στο σύνολο της µεταποί-ησης όσο και στη ΜΒ. Οι συνολικές πραγµατικές επεν -δύσεις παραµένουν και το 2008 σε επίπεδα χαµηλό-τερα του 2000, όµως το αντίστοιχο µέγεθος της ΜΒ αυ-ξήθηκε σηµαντικά το 2008, ώστε να διαµορφωθεί σεεπίπεδα υψηλότερα του 2000 κατά 20%. Θα πρέπειωστόσο να σηµειώσουµε ότι κατά την περίοδο 1993-2000 οι συνολικές επενδύσεις στη ΜΒ είχαν αυξηθείκατά 89%, πράγµα που σηµαίνει ότι συνεχίζει να κατα-γράφεται ουσιαστική αυξητική τάση στη συσσώρευσηκεφαλαίου.

Η έκταση στην οποία αυξήθηκε το συνολικό κεφάλαιοτης µεταποίησης δεν είναι εύκολο να διακριβωθεί,καθώς τα στοιχεία για την περίοδο πριν από το 2000δεν είναι συγκρίσιµα µε εκείνα της τελευταίας περιό-δου, εξαιτίας της αναθεώρησης των εθνικολογιστικώνδεδοµένων, όµως, µε βάση τα προηγούµενα στοιχεία, οιτάσεις θα πρέπει να είναι ανάλογες µε εκείνες της ΜΒ.

Ενδεικτική της αύξησης του παραγωγικού δυναµικούείναι η πορεία των επενδύσεων σε µηχανολογικό εξο-πλισµό. Στην περίπτωση της ΜΒ παρατηρείται αρχικάµια µικρή πτώση της συµµετοχής του µηχανολογικούεξοπλισµού στο σύνολο των επενδύσεων, µεταξύ 2000και 2002, αλλά στη συνέχεια η τάση είναι ανοδική. Αξί-ζει, επιπλέον, να σηµειωθεί ότι κατά την αµέσως προ-ηγούµενη περίοδο η αναλογία των επενδύσεων σεµηχανολογικό εξοπλισµό είχε αυξηθεί σηµαντικά. Τοαντίστοιχο µερίδιο στο σύνολο της µεταποίησης πα-

ρουσιάζει πτωτική τάση, µε εξαίρεση το έτος 2003.Κατά µέσο όρο στην περίοδο 2003-2008 το µερίδιο τουεξοπλισµού ήταν 70,6 στο σύνολο της µεταποίησηςέναντι 62,4 στη ΜΒ (∆ιάγραµµα 10).

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η σχετική πορεία του µε-ριδίου των µέσων µεταφοράς στο σύνολο των επενδύ-σεων. Το µερίδιο αυτό είναι πολύ µικρό στη ΜΒ, γύρωστο 4%, και δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες διακυµάνσειςστην υπό εξέταση περίοδο, σε αντίθεση µε τα στοιχείατων Εθνικών Λογαριασµών, σύµφωνα µε τα οποία παρα-τηρείται γενικευµένη ενίσχυση της αναλογίας των δαπα-νών για µεταφορικά µέσα σε όλους τους µεταποιητικούςκλάδους. Η τάση αυτή είναι ενδεχόµενο να υποδηλώνειότι µέρος της δαπάνης για µεταφορικά µέσα στη ΜΜΒαφορά ιδιωτικής χρήσης αυτοκίνητα και δεν σχετίζεταιαπόλυτα µε την παραγωγή και την παραγωγικότητα.

Συµπερασµατικά, η τάση συσσώρευσης κεφαλαίου εί -ναι θετική στη ΜΒ. Ενθαρρυντικό στοιχείο αποτελεί,επίσης, η αύξηση του µεριδίου του µηχανικού εξοπλι-σµού στο σύνολο των επενδυτικών δαπανών. Για το σύ-νολο της µεταποίησης η συσσώρευση κεφαλαίου είναικαθ’ όλες τις ενδείξεις ασθενέστερη. Παράλληλα, τοµείγµα των κεφαλαιουχικών αγαθών είναι αρκετά δια-φορετικό µεταξύ ΜΒ και ΜΜΒ, πράγµα που αντανακλάτη διαφορετική δοµή της παραγωγής, αλλά έχει και αν-τίκτυπο στην εξέλιξη της παραγωγικότητας.

6. Παραγωγικότητα της εργασίας

Οι διαρθρωτικές µεταβολές στο προ&όν, την απασχό-ληση και τις επενδύσεις αντανακλώνται στην πορείατης παραγωγικότητας. Για τους σκοπούς της ενότηταςαυτής περιοριζόµαστε σε µια συνοπτική ανάλυση τωνεξελίξεων στην παραγωγικότητα της εργασίας για τοσύνολο των µεταποιητικών κλάδων. ∆ίνονται εκτιµήσειςτόσο για σύνολο της µεταποίησης, µε βάση τα στοιχεία

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 9Εξέλιξη του συνολικού όγκου των επενδύσεων στη µεταποίηση (2000=1)

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 10Μερίδιο επενδύσεων σε µηχανολογικό εξοπλισµό



των Εθνικών Λογαριασµών, όσο και για τη ΜΒ. Επίσηςπαρουσιάζονται εκτιµήσεις για τη ΜΜΒ, που στηρίζο -νται στον υπολογισµό των σχετικών µεταβλητών µετάαπό αφαίρεση των δεδοµένων της ΜΒ από τα αντί-στοιχα εθνικολογιστικά στοιχεία. Παράλληλα υπολογί-ζεται η παραγωγικότητα της εργασίας, για την περίοδο2003-2008, µε βάση τα στοιχεία της ΕΒΕ για τις επιχει-ρήσεις που απασχολούν λιγότερα από δέκα άτοµα.

Στο ∆ιάγραµµα 11 παρουσιάζονται οι τιµές για τα επί-πεδα της παραγωγικότητας της εργασίας, δηλαδή ο

λόγος της προστιθέµενης αξίας παραγωγής σε σταθε-ρές τιµές του 2000 προς τον αριθµό των απασχολου-µένων. Η σχετική πορεία της παραγωγικότητας στηΜΜΒ και στο σύνολο της µεταποίησης φαίνεται στονΠίνακα 7 σε όρους δείκτη µε τιµή αναφοράς για τη ΜΒίση µε την µονάδα. Όπως προκύπτει από τα στοιχείατου πίνακα, η παραγωγικότητα της εργασίας στη µε-γάλη βιοµηχανία αυξήθηκε κατά 20,5% µεταξύ τωνετών 2000 και 2006, ενώ στη συνέχεια παρουσίασεµικρή µείωση. Η εικόνα για το σύνολο της µεταποίησης,βάσει των εθνικολογιστικών στοιχείων, δεν είναι τόσοευνο&κή παρά µόνο για το 2008.

Ως προς τη σύγκριση των επιπέδων παραγωγικότητας,παρατηρούµε ότι η εκτιµώµενη παραγωγικότητα για τηΜΜΒ, που ήταν στο 29% εκείνης της ΜΒ το 2000,έφτασε στο 40% το 2008. Όµως η εξέλιξη αυτή δεν επι-βεβαιώνεται από τα στοιχεία της ΕΒΕ που αναφέρονταιστη µικρή βιοµηχανία για τα έτη 2003-2008, καθώς οαντίστοιχος δείκτης, αν και παρουσίασε άνοδο µεταξύ2003 και 2005, στη συνέχεια υποχώρησε στο 35% το2008 έναντι 54% το 2003.

Με βάση τις ανωτέρω εκτιµήσεις και παρά τα ενδεχό-µενα προβλήµατα µέτρησης, φαίνεται ότι οι ενδείξειςγια µείωση του χάσµατος παραγωγικότητας µεταξύ µε-γάλης βιοµηχανίας και του συνόλου της µεταποιητικήςδραστηριότητας είναι ιδιαίτερα ασθενείς.

7. Συµπεράσµατα

Στην εργασία αυτή έχει επιχειρηθεί µια καταγραφή τωνδιαρθρωτικών χαρακτηριστικών των εξελίξεων στηΜΜΒ, σε σύγκριση µε τις σχετικά µεγαλύτερες µονά-δες, µε σκοπό να εντοπιστούν κοινές ή αποκλίνουσεςτάσεις οι οποίες προσδιορίζουν την πορεία της παρα-γωγικής δοµής της µεταποιητικής βιοµηχανίας.

Στο πλαίσιο αυτό ενδιαφέρει, πρωτίστως, να διερευνη-θεί κατά πόσον οι παρατηρούµενες µεταβολές στην πα-ραγωγική δοµή και την εν γένει δραστηριότητα τωνµεταποιητικών µονάδων εµφανίζουν χαρακτηριστικάπου σχετίζονται µε οργανωτική αναδιάρθρωση της πα-ραγωγής προς την κατεύθυνση αποτελεσµατικότερωνπαραγωγικών σχηµάτων.

Τα ευρήµατα επιβεβαιώνουν τα πάγια δοµικά χαρακτη-ριστικά της µεταποιητικής δραστηριότητας στην Ελ-λάδα, καθώς υποδηλώνουν τάσεις ενίσχυσης των µι -κρών, παραδοσιακών, οικογενειακών µονάδων. Παράλ-ληλα, υπάρχουν ορισµένες ενδείξεις για αξιόλογες µε-ταβολές σε επιµέρους κλάδους ή τµήµατα της µετα-ποιητικής βιοµηχανίας, στις οποίες είναι δυνατόν ναστηριχθεί κάποια αισιοδοξία για τις µελλοντικές εξελί-ξεις.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 11Παραγωγικότητα της εργασίας(χιλ. ευρώ ανά απασχολούµενο, σταθερές τιµές 2000)

ΠΙΝΑΚΑΣ 7 Παραγωγικότητα της εργασίας

ΜΒ 1,00 1,00 1,00 1,00 1

ΜΜΒ (ΕΒΕ) 0,54 0,58 0,52 0,35

ΜΜΒ (υπόλοιπο ΕΛ) 0,29 0,27 0,40 0,38 0,40

Εθνικοί Λογαριασµοί 0,63 0,59 0,65 0,64 0,66

20032000 2005 2006 2008

∆είκτης (ΜΒ=1)



Οι αποκλίνουσες τάσεις στη διάρθρωση και την οργά-

νωση της παραγωγής µεταξύ µεγάλης και µικροµε-

σαίας βιοµηχανίας φαίνεται ότι ενισχύονται µε βάση τη

σαφώς διαφοροποιηµένη πορεία που ακολουθούν πολύ

σηµαντικά µεγέθη, όπως ο αριθµός και το µέγεθος των

παραγωγικών µονάδων, αλλά και η ποσότητα και η σύν-

θεση της απασχόλησης. Η ταυτόχρονη µείωση του

αριθµού των παραγωγικών µονάδων και της απασχόλη-

σης στη ΜΒ συµβαδίζει εν πολλοίς µε αύξηση της κλί-

µακας παραγωγής και υποδηλώνει αναδιοργάνωση

προς την κατεύθυνση παραγωγικότερων σχηµάτων και

µεθόδων παραγωγής.

Αντίθετα, η ενίσχυση του µεριδίου των αυτοαπασχο-

λουµένων στη µικροµεσαία βιοµηχανία και η ταυτό-

χρονη αύξηση του αριθµού των επιχειρήσεων συνιστά

καθ’ όλες τις ενδείξεις προσπάθεια υποστήριξης του

προσωπικού ή οικογενειακού εισοδήµατος και ενίσχυση

παραδοσιακών παραγωγικών σχηµάτων, τα οποία δεν

προσφέρουν σοβαρές ευκαιρίες νέων θέσεων µισθω-

τής εργασίας.

Αξιοσηµείωτα είναι και τα συµπεράσµατα που προκύ-

πτουν από τη σύγκριση των αµοιβών των εργαζοµένων

αλλά και του µεριδίου του κόστους εργασίας στην προ-

στιθέµενη αξία. Οι έντονα αυξητικές τάσεις στις αµοι-

βές των µισθωτών της ΜΒ φαίνεται ότι ακολουθούνται

και στη ΜΜΒ, όπου όµως τα επίπεδα των αµοιβών είναι

πολύ χαµηλότερα.

Τα αποτελέσµατα για το κόστος εργασίας στη ΜΜΒ

είναι ιδιαίτερα ευαίσθητα στην υπόθεση που κάνει κα-

νείς για τα επίπεδα τεκµαρτών αµοιβών των αυτοαπα-

σχολουµένων, οι οποίες, εθνικολογιστικά, συνυπολογίζο -

νται στο οικονοµικό πλεόνασµα. Για την ορθή εκτίµηση

του τεκµαρτού κόστους της αυτοαπασχολούµενης ερ-

γασίας θα έπρεπε κανείς να διαθέτει πληροφόρηση για

τα συγκεκριµένα καθήκοντα που επιτελούν οι διάφορες

κατηγορίες των µη αµειβόµενων εργαζοµένων και την

ποσοτική και ποιοτική συµβολή τους στην παραγωγική

διαδικασία. Τέτοιου είδους εκτιµήσεις δεν υπάρχουν

και δεν έχουν επιχειρηθεί εδώ. Όµως, αν το τεκµαρτό

κόστος της αυτοαπασχολούµενης εργασίας υπερβαίνει

ουσιωδώς το µέσο κόστος της εξηρτηµένης εργασίας,

το µερίδιο του κόστους εργασίας στη ΜΜΒ αυξάνεται

σηµαντικά, πράγµα που έχει σοβαρές συνέπειες για το

ποσοστό κερδοφορίας του κεφαλαίου στη µικροµεσαία

ελληνική µεταποίηση.

Η µη ικανοποιητική κερδοφορία, ή η έλλειψη κανονικής

κερδοφορίας, εγείρει ερωτηµατικά για την αποτελε-

σµατική κατανοµή των πόρων, πράγµα που πρέπει να

συνεξετασθεί µε τη µεγάλη άνοδο των επενδύσεων στη

ΜΜΒ τα τελευταία χρόνια.

Στον αντίποδα των ανωτέρω παρατηρήσεων θα πρέπει

να υπογραµµισθεί η άνοδος του ποσοστού της προστι-

θεµένης αξίας στην ακαθάριστη αξία παραγωγής, που

παρατηρείται στη ΜΜΒ. Ταυτόχρονα, στη ΜΒ φαίνεται

να υπάρχει κάποια τάση συγκέντρωσης των δραστηριο-

τήτων σε κλάδους µε περιορισµένη προστιθέµενη αξία.

Από την εξέταση των σχετικών µεγεθών καθίσταται

σαφές ότι οι εξελίξεις αναφορικά µε τη συσσώρευση

κεφαλαίου είναι θετικές, ιδιαίτερα στη ΜΒ. Το µείγµα

των κεφαλαιουχικών αγαθών είναι αρκετά διαφορετικό,

στις δύο περιπτώσεις, µε το µερίδιο του µηχανολογικού

εξοπλισµού στο σύνολο των επενδυτικών δαπανών να

αυξάνεται ταχύτερα στη ΜΒ, γεγονός που αναµένεται

να έχει επίδραση στην παραγωγικότητα.

Με βάση κάποιες πρώτες εκτιµήσεις για την πορεία της

παραγωγικότητας εργασίας, καταρχήν καταγράφεται

αξιόλογη άνοδος στη ΜΒ. Επιπλέον, υπάρχουν ασθε-

νείς ενδείξεις ότι έχει συντελεστεί κάποια µείωση του

χάσµατος παραγωγικότητας µεταξύ µεγάλης και µι-

κρής βιοµηχανίας.



Η ανταγωνιστικότητα της ελληνικήςκτηνοτροφίας

Παρασκευάς Παρασκευαδης

1. Γενική εικόνα

O ελληνικός κλάδος των κρεάτων (βόειου, αιγοπροβά-

των, χοιρινού και πουλερικών), ο κλάδος του νωπού γά-

λακτος και ο κλάδος των αυγών δεν ανταγωνίζονται

επιτυχώς έναντι άλλων χωρών στην παγκόσµια αγορά.

Το αποτέλεσµα της χαµηλής ανταγωνιστικότητας αντα-

νακλάται πλήρως στις δυσµενείς εξελίξεις στο εµπο-

ρικό ισοζύγιο των προ&όντων αυτών και εµφανίζεται

κυρίως µε τη µορφή της απώλειας πελατών και µερι-

δίων εξαγωγικής αγοράς µε παράλληλη επέκταση της

εισαγωγικής διείσδυσης στην εσωτερική αγορά.

Η ανταγωνιστικότητα αυτών των κλάδων µπορεί να µε-

τρηθεί µε κατάλληλους δείκτες. Στην παρούσα έρευνα

χρησιµοποιούµε τους εξής δείκτες: (α) το εµπορικό έλ-

λειµµα ως ποσοστό του συνολικού εµπορίου κάθε κλά-

δου και (β) το δείκτη του εκ παρατηρήσεως συγκριτικού

πλεο(µειο)νεκτήµατος του Neven (1995).

Αν Xij, Mij είναι οι εξαγωγές και οι εισαγωγές της χώρας

j στον κλάδο i και Xiw, Miw οι παγκόσµιες εξαγωγές και

οι παγκόσµιες εισαγωγές στον κλάδο i, τότε οι δύο

δείκτες αντίστοιχα είναι:

RTij = [(Xij – Mij) / (Xij + Mij)] x 100 µε -100 ≤ RTij ≤ +100 (1)

και

RCAij = [(Xij / Xiw) – (Mij / Miw)] x 1001 (2)

Οι ανωτέρω δείκτες στις σχέσεις (1) και (2) είναι εκ

παρατηρήσεως δείκτες όλων των πραγµατοποιηθεισών

εµπορικών ροών (µονής και διπλής ροής εµπορίου) και

1. Βλ. Neven, D. 1995, “Trade Liberalization with Eastern Nations: How Sensitive?”, στο European Union Trade with Eastern Europe: Adjust-ment and Opportunities, Eds. R. Faini and R. Portes. London: CEPR. Θεωρητικά -100 ≤ RCAij ≤ +100 αλλά σε πραγµατικές καταστάσεις ο

δείκτης σπάνια υπερβαίνει το 10. Θετικά πρόσηµα των δύο δεικτών δηλώνουν εµπορικό πλεόνασµα και, στην περίπτωση του δείκτη RCAij,

γενικά ανταγωνιστική υπεροχή.

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 ∆είκτης RT (%)

Βόειο κρέας -97,98 -98,73 -98,01 -98,72 -98,53 -97,94 -97,70 -96,70 -97,55

Αιγοπρόβειο κρέας -86,35 -84,76 -85,59 -81,85 -79,77 -84,38 -71,72 -53,88 -62,99

Χοιρινό κρέας -98,63 -98,89 -99,17 -99,06 -99,01 -98,04 -97,42 -96,38 -96,50

Κρέας πουλερικών -88,55 -88,85 -86,98 -88,88 -84,66 -85,95 -81,51 -81,19 -84,44

Νωπό γάλα -59,82 -55,64 -55,46 -43,72 -49,46 -40,99 -38,84 -48,60 -52,96

Αυγά -75,28 -91,28 -23,21 -29,18 -57,13 -74,67 -78,27 -74,08 -67,18

Κλάδοι 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Πηγή: UN Comtrade, Commodity Trade Statistics Database.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 ∆είκτης RCA

Βόειο κρέας -1,195 -1,923 -2,135 -2,305 -2,361 -2,369 -2,148 -2,138 -2,546

Αιγοπρόβειο κρέας -1,668 -1,567 -1,668 -1,447 -1,536 -1,657 -1,036 -0,967 -1,047

Χοιρινό κρέας -2,641 -2,201 -2,408 -2,083 -2,239 -2,902 -2,209 -2,101 -2,325

Κρέας πουλερικών -0,760 -0,952 -1,014 -1,090 -0,859 -0,740 -0,941 -1,063 -1,070

Νωπό γάλα -1,228 -1,183 -1,293 -1,132 -1,278 -1,092 -1,074 -1,257 -1,776

Αυγά -0,481 -0,451 -0,182 -0,313 -0,474 -0,537 -0,705 -0,552 -0,519

Κλάδοι 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009

Πηγή: UN Comtrade, Commodity Trade Statistics Database.

3_EIDIKA_PARASKEYAIDHS:Layout 1 11/2/2011 1:02 µµ Page 98


έχουν κατασκευαστεί σύµφωνα µε το πνεύµα της αρ -

χιτεκτονικής του εµπορικού ισοζυγίου. Ως εκ τούτου

αυτοί είναι γενικοί δείκτες µέτρησης, στην προκειµένη

περίπτωση, του σχετικού εύρους του εµπορικού ελλείµ-

µατος ή της απώλειας ανταγωνιστικότητας υπό την ευ-ρεία έννοια του όρου και έχουν αρνητικά πρόσηµα. Τα

τελευταία χρόνια, που καλύπτουν την περίοδο 2001-

2009, το εµπορικό έλλειµµα ως ποσοστό του συνολικού

εµπορίου κάθε κλάδου (δείκτης RT) και η σχέση εξα-

γωγικών και εισαγωγικών µεριδίων (δείκτης RCA) εξε-

λίχθηκαν όπως δείχνουν οι Πίνακες 1 και 2.

Όπως φαίνεται στους πίνακες, όλοι οι κλάδοι της ελλη-

νικής κτηνοτροφίας είναι ελλειµµατικοί, κατά την εξε-

ταζόµενη περίοδο 2001-2009, µε κλάδους έντονης

ελλειµµατικότητας τους κλάδους του βόειου και του

χοιρινού κρέατος. Οι δείκτες RT και RCA για το βόειο

κρέας κυµαίνονται από -96,70% έως -98,73% και από

-1,19 έως -2,55, αντίστοιχα, ενώ για το χοιρινό κρέας

κυµαίνονται από -96,38% έως -99,17% και από -2,083

έως -2,9, αντίστοιχα.

Ο κλάδος του νωπού γάλακτος έχει σχετικά χαµηλό αρ-

νητικό δείκτη RT που κυµαίνεται από -38,84% έως

-59,82% και οι κλάδοι του κρέατος πουλερικών και των

αυγών έχουν σχετικά χαµηλό αρνητικό δείκτη RCA.

Συγκεκριµένα, ο δείκτης του κρέατος των πουλερικών

κυµαίνεται από -0,74 έως -1,09 και των αυγών από

-0,182 έως -0,705 αντίστοιχα. Τέλος, για το αιγοπρόβειο

κρέας ο δείκτης RCA κυµαίνεται από -0,967 έως -1,668.

2. Ο διττός χαρακτήρας της ανταγωνιστικότητας

Η ως άνω γενική εικόνα είναι µια πρώτη ανάγνωση της

πορείας της χαµηλής ανταγωνιστικότητας των υπό εξέ-

ταση κλάδων µε τη µορφή της σχετικής ελλειµµατικό-

τητάς τους και, αν αναλυθεί περαιτέρω, είναι δυνατόν

να αποκαλύψει ενδιαφέρουσες πτυχές της διαδικασίας

του ανταγωνισµού γενικά και του διττού χαρακτήρα της

ανταγωνιστικότητας ειδικότερα, δηλ. ως ανταγωνιστι-

κότητας των τιµών και ως ανταγωνιστικότητας εκτός

των τιµών2.

Πιο συγκεκριµένα, επειδή η ανταγωνιστικότητα είναι µιακατεξοχήν συγκριτική έννοια, η µέτρηση των δύο συνι-

στωσών της (λόγω του διττού της χαρακτήρα) απαιτεί,

ως αναγκαία συνθήκη, αφενός στοιχεία εµπορικών αν-

ταλλαγών διπλής ροής (αξία εξαγωγών Χ ενός κλάδου

και αξία εισαγωγών Μ του ίδιου κλάδου) και τις µονα-

διαίες αξίες τους (UVx και UVm), αντίστοιχα, και αφετέ-

ρου διµερείς εµπορικές ανταλλαγές (Ελλάδα-άλλη

χώρα). Στο σηµείο αυτό είναι αναγκαίο να αποσαφηνι-

σθεί η έννοια της ανταγωνιστικότητας η οποία γενικά

εκφράζεται ποσοτικά από τη θετική ή αρνητική δια-

φορά του ποσοστού όλων των εξαγωγών και του ποσο-

στού όλων των εισαγωγών, δηλαδή περιλαµβάνει όλες

τις εµπορικές ανταλλαγές τόσο µονής όσο και διπλής

ροής ενός κλάδου δραστηριότητας σε επίπεδο µιας

χώρας και σε συνολικό επίπεδο (είτε ενός συνόλου

χωρών, π.χ. ΕΕ, είτε παγκόσµιο). Όµως, οι συναλλαγές

µονής ροής εµπορίου, δηλ. µε µόνο εξαγωγές και µόνο

εισαγωγές, δεν είναι συµβατές µε την ουσία της έν-

νοιας ανταγωνιστικότητα. Εποµένως, µόνο οι συναλλα-

γές διπλής ροής εµπορίου ή συναλλαγές αµφίδροµης

κατάστασης του εµπορίου (µε εξαγωγές και εισαγωγές

ταυτόχρονα) είναι απόλυτα συµβατές µε την έννοια της

ανταγωνιστικότητας και την πραγµατική διαδικασία του

ανταγωνισµού. Για αυτούς τους λόγους προβαίνουµε

στη διόρ θωση των δεικτών RT και RCA. Στις διµερείς ε -

µπορικές ανταλλαγές (Ελλάδα-άλλη χώρα) αφαιρούµε

όλες τις συναλλαγές µονής ροής εµπορίου από το σύ-

νολο των εµπορικών ροών και περιλαµβάνουµε µόνο

τις συναλλαγές διπλής ροής εµπορίου.

Η µέθοδος ποσοτικού υπολογισµού των δύο συνιστω-

σών χρησιµοποιεί τα παραπάνω δεδοµένα και συνθήκες

και συνίσταται στην κατάταξη και αξιολόγηση των απο-

τελεσµάτων της σύγκρισης των θετικών ή αρνητικών

διαφορών των µοναδιαίων αξιών UVx – UVm µε το εµπο -

ρικό πλεόνασµα (θετική διαφορά) ή έλλειµµα (αρνητική

διαφορά) X – M. Όλες οι παραπάνω συντεταγµένες συ-

νιστούν το αναλυτικό πλαίσιο αναφοράς της παρούσας

έρευνας.

Στην εµπειρική εφαρµογή3 τα αποτελέσµατα της σύ -

γκρισης µε κάθε χώρα κατατάσσονται σύµφωνα µε τις

συνθήκες των συνδυασµών των διαφορών UVx – UVm και

X – M σε δύο διπλές κατηγορίες ποσοτικών µεγεθών (σε

αξίες): (α) στην ανταγωνιστικότητα τιµών αν X – M > 0

και UVx – UVm < 0 και στη µη ανταγωνιστικότητα τιµών

αν X – M < 0 και UVx – UVm > 0, δηλ. αν οι εν λόγω

αξίες είναι ετερόσηµα µεγέθη και (β) στην ανταγωνι-

2. Οι δύο αυτές συνιστώσες της ανταγωνιστικότητας αποτελούν τις δύο µορφές µέσω των οποίων εκδηλώνεται και γίνεται αντιληπτή

από τους φορείς της αγοράς (επιχειρήσεις και νοικοκυριά) η ουσία της ανταγωνιστικότητας ως έννοια και ως διαδικασία.

3. Βλ. Gehlhar, M. J. and Pick, D. H. 2002, “Food Trade Balances and Unit Values: What Can They Reveal About Price Competition?”

Agribusiness, 18(1): 61-79. Οι συγγραφείς εξετάζουν αν οι µοναδιαίες αξίες εξαγωγών και εισαγωγών “εξηγούν” το εµπορικό ισοζύγιο µε

την κατηγοριοποίηση των καθαρών εµπορικών ροών των προ=όντων κατά χώρες και των χωρών κατά εµπορικές ροές προ=όντων στο εµπό -

ριο των προ&όντων διατροφής.



στικότητα εκτός των τιµών αν X – M > 0 και UVx – UVm

> 0 και στη µη ανταγωνιστικότητα εκτός των τιµών ανX – M < 0 και UVx – UVm < 0, δηλ. αν οι εν λόγω αξίεςείναι οµοιόσηµα µεγέθη. Το µεγαλύτερο αριθµητικόαποτέλεσµα αποτελεί το µέτρο αξιολόγησης του εί-δους της ανταγωνιστικότητας που κυριαρχεί στο συ -γκεκριµένο κλάδο και στη συγκεκριµένη χρονική πε -ρίο δο (έτος). Το συµψηφιστικό αποτέλεσµα, πρώτον,µεταξύ ανταγωνιστικότητας και µη ανταγωνιστικότηταςτιµών και, δεύτερον, µεταξύ ανταγωνιστικότητας και µηανταγωνιστικότητας εκτός των τιµών δύναται να αποτε-λέσει τη βάση για την επιλογή προτάσεων στρατηγικήςτων επιχειρήσεων στους δύο άξονες πολιτικής κόστους-τιµών και πολιτικής προ=όντος.

3. Ανάλυση κατά κλάδο

Τα παραπάνω εφαρµόζουµε για κάθε εξεταζόµενοκλάδο στην εκδοχή των διορθωµένων δεικτών, παρα-κολουθώντας την εξέλιξη της ανταγωνιστικότητάς τουςστην περίοδο 2000-2009 καθώς και τη δοµή των δύοµορφών ανταγωνισµού κάθε κλάδου για το έτος 2009,που είναι το έτος µε τα τελευταία διαθέσιµα στοιχεία.Το τελευταίο γίνεται µέσω της κατάταξης των χωρών,µε τις οποίες η χώρα µας έχει εµπορικές ανταλλαγέςδιπλής ροής, σε χώρες προς τις οποίες αυτή είναι αν-ταγωνιστική ως προς τις τιµές και εκτός των τιµών καισε χώρες προς τις οποίες αυτή δεν είναι ανταγωνιστικήως προς τις τιµές και εκτός των τιµών. Από την επεξερ-γασία των στοιχείων για κάθε κλάδο δραστηριότηταςπροκύπτουν: (α) η συνοπτική του εικόνα (β) η ειδικήαναλυτική του θέση (δηλαδή τα δύο επιµέρους αντα-γωνιστικά αποτελέσµατα) και (γ) η τελική θέση του (δη-λαδή το τελικό ανταγωνιστικό αποτέλεσµα). Οι δύοτελευταίες θέσεις δείχνουν τη διαφοροποίηση των κλά-δων µεταξύ τους ως προς την επικρατέστερη συνι-στώσα ανταγωνισµού τιµών-εκτός των τιµών κατά χώρακαι εποµένως υποδεικνύουν και τυχόν διαφοροποιηµέ-νους στόχους και µέτρα πολιτικής.

3.1. Βόειο κρέας

3.1.1. Εξέλιξη ανταγωνιστικότητας

Η εξέλιξη της ανταγωνιστικότητας του κλάδου µε βάσητους διορθωµένους δείκτες RT και RCA στην περίοδο2000-2009 παρουσιάζεται στο ∆ιάγραµµα 1.

Όπως δείχνει το ∆ιάγραµµα 1, ο δείκτης RT κυµαίνεταιαπό -99,54% έως -96,65% την περίοδο 2000-2009, µει-ώνεται συνεχώς από το 2000 έως και το 2003 παρου-σιάζοντας συνολική µείωση 1,4% περίπου, αυξάνει απότο 2003 έως και το 2004 κατά 0,78%, από το 2004 έωςκαι το 2008 µειώνεται συνεχώς παρουσιάζοντας συνο-λική µείωση 2,29% περίπου και το 2009 αυξάνει κατά1,035% σε σχέση µε το 2008. Ο δείκτης RCA κυµαίνεταιαπό -1,12 έως -2,65, µειώνεται από το 2000 έως και το2001 κατά 40,11%, αυξάνει συνεχώς από το 2001 έωςκαι το 2006 παρουσιάζοντας συνολική αύξηση 27,7%,από το 2006 έως και το 2008 µειώνεται κατά 13,23% καιτο 2009 αυξάνει κατά 29,9% σε σχέση µε το 2008.

3.1.2. ∆οµή των δύο τύπων ανταγωνισµού το 2009

Συνοπτική εικόνα του κλάδου

Ο κλάδος του βόειου κρέατος το 2009 παρουσιάζει συ-νολικό έλλειµµα της τάξης των 633.198.891 $ στο εµπό -ριο διπλής ροής4. Το έλλειµµα αυτό προέρχεται κατά156.660.659 $ από την επικρατούσα συνιστώσα της δια-δικασίας ανταγωνισµού των τιµών και κατά 476.538.232 $ απότην επικρατούσα συνιστώσα της διαδικασίας ανταγωνι-σµού εκτός των τιµών, όπως δείχνει ο Πίνακας 5.

Ειδική αναλυτική θέση

Η ειδική αναλυτική θέση προκύπτει από την ανάλυσητης συνοπτικής εικόνας του κλάδου µε περαιτέρω εξει-δίκευση των συνιστωσών ανταγωνισµού τιµών και αντα -γωνισµού εκτός των τιµών κατά χώρες µε τις οποίες ηΕλλάδα είναι ανταγωνιστική και κατά χώρες µε τις οποίες

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1Βόειο κρέας

Πηγή: Όπως ο Πίνακας 1.

4. Αυτό προκύπτει από τις δύο επιµέρους επικρατέστερες συνιστώσες που εκφράζουν τη συνολική διαδικασία του ανταγωνισµού: την

επικρατούσα συνιστώσα της ανταγωνιστικότητας των τιµών και την επικρατούσα συνιστώσα της ανταγωνιστικότητας εκτός των τιµών ως

αποτέλεσµα του συµψηφισµού των θετικών και των αρνητικών εµπορικών ισοζυγίων από τον ανταγωνισµό ως προς τις τιµές και από τον

εκτός των τιµών ανταγωνισµό. Οι δύο αυτές συνιστώσες εκφράζονται σε αξίες και είναι το αποτέλεσµα του καθαρού εµπορίου (έλλειµµα

ή πλεόνασµα) διπλής ροής από τις εµπορικές ανταλλαγές της Ελλάδας µε τις ανταγωνίστριες χώρες στο διµερές εµπόριο. Η υποσηµείωση

4 ισχύει και για την ανάλυση των υπόλοιπων εξεταζόµενων κλάδων.



η Ελλάδα δεν είναι ανταγωνιστική, στο διµερές εµπό-

ριο, ως προς τις τιµές και ως προς τον ανταγωνισµό

εκτός των τιµών. Τα κριτήρια της ως άνω κατάταξης

είναι, πρώτον, οι αξίες του καθαρού εµπορίου Xij – Mij

που αφορούν και τις δύο διαδικασίες ανταγωνισµού

και, δεύτερον, οι σχετικές τιµές που εκφράζονται από

το κλάσµα Px/Pm, δηλ. από το λόγο του επιπέδου των

εξαγωγικών τιµών προς το επίπεδο των τιµών εισαγω-

γών5 του διµερούς εµπορίου και αφορούν µόνο τη δια-

δικασία ανταγωνισµού των τιµών.

Στους Πίνακες 3 και 4 παρουσιάζονται οι 15 χώρες µε

τις οποίες η Ελλάδα το 2009 έχει διµερείς εµπορικές

ανταλλαγές στο βόειο κρέας (οι περισσότερες είναι

χώρες της ΕΕ), τα καθαρά εµπορικά ισοζύγια και οι

σχετικές τιµές του διµερούς εµπορίου. Οι χώρες µε τις

οποίες η Ελλάδα είναι ανταγωνιστική εκτός των τιµών

στο βόειο κρέας είναι η Κύπρος και η Βουλγαρία µε θε-

τική συνιστώσα καθαρού ισοζυγίου της τάξεως των

4.770.805 $. Η Κύπρος είναι η χώρα προς την οποία η

Ελλάδα ανταγωνίζεται εκτός των τιµών µε τη µεγαλύ-

τερη θετική συνιστώσα καθαρού ισοζυγίου της τάξεως

των 4.044.219 $ υπέρ της Ελλάδας. Το ως άνω ανταγω-

νιστικό πλεονέκτηµα που οφείλεται σε παράγοντες

εκτός των τιµών (ανάµεσα στους οποίους σηµαντική

θέση κατέχουν η ποιότητα µέσω της διαφοροποίησης

του προ=όντος, τα καινοτοµικά προ'όντα, τα δίκτυα δια-νοµής, το ηλεκτρονικό εµπόριο, τα συστήµατα επικοι-νωνίας και η διαχείριση του εµπορικού ονόµατος)

υπερεξουδετερώνεται όταν η προσοχή µας επικεντρω-

θεί στις δύο συνιστώσες της µη ανταγωνιστικής περιο-

χής του Πίνακα 4.

Πράγµατι, οι χώρες προς τις οποίες η Ελλάδα δεν είναι

ανταγωνιστική ως προς τις τιµές του βόειου κρέατος

είναι, κατά σειρά ανοίγµατος του εµπορικού ισοζυγίου,

η Γερµανία, η Ιταλία, η Πολωνία, η ∆ανία και το Βέλγιο

και ακολουθούν η Ιρλανδία, η Ουρουγουάη και η Ρου-

µανία, µε συνολική αρνητική συνιστώσα καθαρού ισο-

ζυγίου της τάξεως των 156.660.659 $ και σχετικές τιµές

µεγαλύτερες της µονάδας. Οι χώρες προς τις οποίες η

Ελλάδα δεν είναι ανταγωνιστική στο βόειο κρέας µε κρι-

τήριο παράγοντες εκτός των τιµών είναι κατά σειρά η

Γαλλία, η Ολλανδία, η Ισπανία, το Ηνωµένο Βασίλειο και

η Αργεντινή µε τη µεγαλύτερη σχετικά αρνητική συνι-

στώσα (λόγω Γαλλίας) καθαρού ισοζυγίου, της τάξεως

των 481.309.037 $.

Τελική θέση

Η τελική θέση του κλάδου είναι κατ’ ουσία η τελικώςεπικρατούσα συνιστώσα των δύο µορφών της διαδικα-σίας ανταγωνισµού ως το µέγιστο άνοιγµα καθαρού,θετικού ή αρνητικού, ισοζυγίου. Αυτή προκύπτει από τησύνθεση της ειδικής αναλυτικής θέσης του κλάδου τουβόειου κρέατος ως αλγεβρικό άθροισµα των επιµέρουςσυνιστωσών των δύο περιοχών (ανταγωνιστικής και µηανταγωνιστικής), πρώτον, ως προς τιµές και, δεύτερον,ως προς παράγοντες εκτός των τιµών.

Όπως δείχνει ο Πίνακας 5, η τελική θέση του κλάδουτου βόειου κρέατος το 2009 είναι θέση ανταγωνιστικούµειονεκτήµατος ως προς παράγοντες εκτός των τιµών,δηλ. ο κλάδος του βόειου κρέατος της Ελλάδας είναιένας κλάδος µη ανταγωνιστικός εκτός των τιµών.

3.2. Αιγοπρόβειο κρέας6


Η εξέλιξη της ανταγωνιστικότητας του κλάδου στην πε-ρίοδο 2000-2009 παρουσιάζεται στο ∆ιάγραµµα 2.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του κλάδου, όπως φαίνεταιστο ∆ιάγραµµα 2, είναι ότι το 2001, το 2002, το 2003 καιτο 2004 ο συγκεκριµένος κλάδος είναι ανταγωνιστικός.



Ο κλάδος του αιγοπρόβειου κρέατος το 2009 παρου-σιάζει συνολικό έλλειµµα της τάξεως των 12.448.925 $

5. Αν ισχύει η γνωστή συνθήκη X – M > 0 και UVx – UVm < 0, όπως έχουµε αναλύσει πιο πάνω, τότε είναι δυνατή η χρησιµοποίηση των

µοναδιαίων αξιών ως τιµών αντί των πραγµατικών τιµών οι οποίες δεν είναι παρατηρήσιµες. Οι σχετικές τιµές Px / Pm στους Πίνακες 3 και

4 υπολογίζονται µε βάση τις αντίστοιχες µοναδιαίες αξίες και είναι διαθέσιµες από τον συγγραφέα.

6. Προς αποφυγή επαναλήψεων η ανάλυση των υπόλοιπων πέντε κλάδων, σύµφωνα µε τα ισχύοντα για τον κλάδο του βόειου κρέατος,

συντοµεύεται κατά πολύ.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2Κρέας αιγοπροβάτων



στο εµπόριο διπλής ροής. Το έλλειµµα αυτό προέρχε-ται κατά 4.333.103 $ από την επικρατούσα συνιστώσατης διαδικασίας ανταγωνισµού των τιµών και κατά8.115.822 $ από την επικρατούσα συνιστώσα της δια-δικασίας ανταγωνισµού εκτός των τιµών, όπως δείχνειο Πίνακας 5.


Η επικρατούσα συνιστώσα βρίσκεται στη µη ανταγω-νιστική περιοχή και είναι συνιστώσα εκτός των τιµών.Όπως φαίνεται στον Πίνακα 4, οι χώρες προς τις ο -ποίες η Ελλάδα δεν είναι ανταγωνιστική στο αιγοπρό-βειο κρέας, µε κριτήριο παράγοντες εκτός των τιµών,είναι κατά σειρά η Βουλγαρία, η Γαλλία και η Σουηδίαµε τη µεγαλύτερη σχετικά αρνητική συνιστώσα (λόγωΒουλγαρίας) καθαρού ισοζυγίου της τάξεως των12.894.827 $.


Όπως δείχνει ο Πίνακας 5, η τελική θέση του κλάδουτου αιγοπρόβειου κρέατος είναι θέση ανταγωνιστικούµειονεκτήµατος ως προς παράγοντες εκτός των τιµών,δηλ. το 2009 ο κλάδος του αιγοπρόβειου κρέατος τηςΕλλάδας είναι ένας κλάδος µη ανταγωνιστικός εκτόςτων τιµών.

3.3. Χοιρινό κρέας



Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 3, οι δείκτες RT και RCAδείχνουν ανταγωνιστικό µειονέκτηµα και κυµαίνονταικατά µέσο όρο σε σχετικά υψηλά επίπεδα της τάξεωςτου -98,57% και -2,215, αντίστοιχα.



Ο κλάδος του χοιρινού κρέατος το 2009 παρουσιάζεισυνολικό έλλειµµα της τάξεως των 493.796.517 $ στο εµ-πόριο διπλής ροής. Το έλλειµµα αυτό προέρχεται κατά123.321.631 $ από την επικρατούσα συνιστώσα της δια-δικασίας ανταγωνισµού των τιµών και κατά 370.430.656 $από την επικρατούσα συνιστώσα της διαδικασίας α ντα -γωνισµού εκτός των τιµών, όπως δείχνει ο Πίνακας 5.


Η επικρατούσα συνιστώσα βρίσκεται στη µη ανταγωνι-στική περιοχή και είναι συνιστώσα εκτός των τιµών.Όπως φαίνεται στον Πίνακα 4, οι χώρες προς τις οποίεςη Ελλάδα δεν είναι ανταγωνιστική στο χοιρινό κρέας ωςπρος παράγοντες εκτός των τιµών είναι κατά σειρά ηΟλλανδία, η Γερµανία, η Ισπανία, το Βέλγιο, η Ιταλία,το Ηνωµένο Βασίλειο και η Αυστρία µε τη µεγαλύτερησχετικά αρνητική συνιστώσα (λόγω Ολλανδίας) καθα-ρού ισοζυγίου της τάξεως των 374.306.768 $.


Όπως δείχνει ο Πίνακας 5, η τελική θέση του κλάδουτου χοιρινού κρέατος είναι θέση ανταγωνιστικού µειονε-κτήµατος ως προς παράγοντες εκτός των τιµών, δηλ.το 2009 ο κλάδος του χοιρινού κρέατος της Ελλάδαςείναι ένας κλάδος µη ανταγωνιστικός εκτός των τιµών.

3.4. Κρέας πουλερικών



Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 4, οι δείκτες RT και RCAδείχνουν ανταγωνιστικό µειονέκτηµα και την περίοδο2000-2009 κυµαίνονται κατά µέσο όρο σε επίπεδα τηςτάξεως του -89% και -0,896, αντίστοιχα.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3Χοιρινό κρέας

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4Κρέας πουλερικών





Ο κλάδος του κρέατος των πουλερικών το 2009 παρου-σιάζει συνολικό έλλειµµα της τάξεως των 148.392.097 $στο εµπόριο διπλής ροής. Το έλλειµµα αυτό προέρχε-ται κατά 86.476.258 $ από την επικρατούσα αρνητικήσυνιστώσα της διαδικασίας ανταγωνισµού των τιµώνκαι κατά 61.915.839 $ από την επικρατούσα αρνητικήσυνιστώσα της διαδικασίας ανταγωνισµού εκτός των τι -µών, όπως δείχνει ο Πίνακας 5.


Η επικρατούσα συνιστώσα βρίσκεται στη µη ανταγωνι-στική περιοχή και είναι συνιστώσα των τιµών. Όπωςφαίνεται στον Πίνακα 4, οι χώρες προς τις οποίες η Ελ-λάδα δεν είναι ανταγωνιστική στο κρέας των πουλερι-κών ως προς τις τιµές είναι κατά σειρά η Ιταλία, ηΓερµανία, η Ισπανία, η Αργεντινή και η Πολωνία µε τηµεγαλύτερη σχετικά αρνητική συνιστώσα (λόγω Ιτα-λίας) καθαρού ισοζυγίου της τάξεως των 86.547.796 $.


Όπως δείχνει ο Πίνακας 5, η τελική θέση του κλάδουτου κρέατος των πουλερικών είναι θέση ανταγωνιστι-κού µειονεκτήµατος ως προς τις τιµές, δηλ. το 2009 οκλάδος του κρέατος των πουλερικών της Ελλάδας είναιένας κλάδος µη ανταγωνιστικός στις τιµές.

3.5. Νωπό γάλα



Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 5, οι δείκτες RT και RCAδείχνουν ανταγωνιστικό µειονέκτηµα και κυµαίνονταικατά µέσο όρο σε επίπεδα της τάξεως του -56,27 % και-1,36, αντίστοιχα.



Ο κλάδος του νωπού γάλακτος το 2009 παρουσιάζεισυνολικό έλλειµµα της τάξεως των 148.820.073 $ στοεµπό ριο διπλής ροής. Το έλλειµµα αυτό προέρχεταικατά 149.456.025 $ από την επικρατούσα αρνητική συ-νιστώσα της διαδικασίας ανταγωνισµού των τιµών καικατά 635.952 $ από την επικρατούσα θετική συνιστώσατης διαδικασίας ανταγωνισµού εκτός των τιµών, όπωςδείχνει ο Πίνακας 5.


Η επικρατούσα συνιστώσα βρίσκεται στη µη ανταγωνι-στική περιοχή και είναι συνιστώσα τιµών. Όπως φαίνε-ται στον Πίνακα 4, οι χώρες προς τις οποίες η Ελλάδαδεν είναι ανταγωνιστική στο νωπό γάλα ως προς τιςτιµές είναι κατά σειρά η Γερµανία, η Γαλλία, η Ισπανία,το Βέλγιο και η Αυστρία και ακολουθούν η Πολωνία, ηΡουµανία και η Πορτογαλία, µε τη µεγαλύτερη σχετικάαρνητική συνιστώσα (λόγω Γερµανίας) καθαρού ισοζυ-γίου, της τάξεως των 164.065.730 $.


Όπως δείχνει ο Πίνακας 5, η τελική θέση του κλάδουτου νωπού γάλακτος είναι θέση ανταγωνιστικού µειονε-κτήµατος ως προς τις τιµές, δηλ. το 2009 ο κλάδος τουνωπού γάλακτος της Ελλάδας είναι ένας κλάδος µη ανταγωνιστικός στις τιµές.

3.6. Αυγά



Όπως φαίνεται στο ∆ιάγραµµα 6, οι δείκτες RT και RCAδείχνουν ανταγωνιστικό µειονέκτηµα και κυµαίνονταικατά µέσο όρο σε επίπεδα της τάξεως του -61,14 % και-0,322, αντίστοιχα.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 5Νωπό γάλα ∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 6

Αυγά





Ο κλάδος των αυγών το 2009 παρουσιάζει συνολικό

έλλειµ µα της τάξης των 10.119.500 $ στο εµπόριο δι-

πλής ροής. Το έλλειµµα αυτό προέρχεται κατά 1.699.379

$ από την επικρατούσα αρνητική συνιστώσα της διαδι-

κασίας αντα γωνισµού των τιµών και κατά 8.420.121 $

από την επικρα τούσα επίσης αρνητική συνιστώσα της

διαδικασίας ανταγωνισµού εκτός των τιµών, όπως δεί-

χνει ο Πίνακας 5.


Η επικρατούσα συνιστώσα βρίσκεται στη µη ανταγω-

νιστική περιοχή και είναι συνιστώσα εκτός των τιµών.

Όπως φαίνεται στον Πίνακα 4, οι χώρες προς τις

οποίες η Ελλάδα δεν είναι ανταγωνιστική στα αυγά ως

προς παράγοντες εκτός των τιµών είναι κατά σειρά

η Βουλγαρία, η Γερµανία, η Ιταλία και η Αυστρία, µε

τη µεγαλύτερη σχετικά αρνητική συνιστώσα (λόγω

Γερµανίας) καθαρού ισοζυγίου, της τάξεως των

10.656.491 $.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Ειδική αναλυτική θέση – Ανταγωνιστική περιοχή

Κλάδοι Χώρες Xij – Mij Σχετικές τιµές* <1 Χώρες Xij – Mij

0 — Κύπρος 4.044.219

Βόειο κρέας 0 — Βουλγαρία 726.586

(α) 0 (γ) 4.770.805

Ιταλία 4.611.859

Ισπανία 162.756

Αιγοπρόβειο κρέας 0 — Γερµανία 4.390

(α) 0 (γ) 4.779.005

Βουλγαρία 3.865.982

Χοιρινό κρέας Ρουµανία 1.955.770 0,537 Τσεχία 10.130

(α) 1.955.770 (γ) 3.876.112

Bουλγαρία 36.975 0,433 Κύπρος 1.427.942

Κρέας πουλερικών Aυστραλία 34.563 0,091 Σουηδία 5.494

(α) 71.538 (γ) 1.433.436

Ην. Βασίλειο 11.767.092 0,785 Ιταλία 1.753.104

Σουηδία 989.973 0,531 Κύπρος 6.274.775

ΗΠΑ 800.524 0,718 Φινλανδία 69.384

Νωπό γάλα Ελβετία 636.964 0,971 Μάλτα 98.999

Τσεχία 337.132 0,727 ΠΓ∆Μ 39.466

Σλοβενία 78.020 0,860 Λουξεµβούργο 43192

(α) 14.609.705 (γ) 8.278.920

Κύπρος 223.733 0,059

Αυγά Ην. Βασίλειο 5.539 0,583 Ρουµανία 2.236.370

(α) 229.272 (γ) 2.236.370

Τιµών

(Αξία σε $)

Εκτός τιµών

* Px / Pm όπου Px: εξαγωγική τιµή και Pm: τιµή εισαγωγών.




ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Ειδική αναλυτική θέση – Μη ανταγωνιστική περιοχή

Κλάδοι Χώρες Xij – Mij Σχετικές τιµές* >1 Χώρες Xij – Mij

Ιταλία -47.870.387 1,092Ουρουγουάη -411.990 1,315Γερµανία -72.756.623 1,742Πολωνία -14.859.410 1,221 Γαλλία -366.988.418

Βόειο κρέας ∆ανία -11.388.052 1,424 Ολλανδία -104.986.828Ρουµανία -77.489 1,581 Αργεντινή -586.327Ιρλανδία -441.168 1,043 Ισπανία -4.998.607Βέλγιο -8.855.540 1,231 Ην. Βασίλειο -3.748.857

(β) -156.660.659 (δ) -481.309.037

Ρουµανία -3.615.236 3,033 Βουλγαρία -11.681.476Αιγοπρόβειο κρέας Βέλγιο -547.608 1,332 Γαλλία -1.213.056

Ουγγαρία -170.259 1,120 Σουηδία -295

(β) -4.333.103 (δ) -12.894.827

Γερµανία -71.333.800Ολλανδία -227.807.876Βέλγιο -20.384.732

Κύπρος -2.240.720 1,482 Ιταλία -4.558.935Χοιρινό κρέας Γαλλία -96.638.470 1,155 Αυστρία -37.607

Σουηδία -338.159 2,147 Ισπανία -49.935.227∆ανία -26.104.282 7,382 Ην. Βασίλειο -248.591

(β) -125.321.631 (δ) -374.306.768

Ολλανδία -45.462.706Βέλγιο -3.487.676

Αργεντινή -1.325.487 1,603 Ρουµανία -1.278.659Ιταλία -64.734.685 1,339 Γαλλία -12.347.757

Κρέας πουλερικών Γερµανία -17.852.352 2,200 Πορτογαλία -451.851Πολωνία -870.941 1,589 Ουγγαρία -165.937Ισπανία -1.764.331 1,945 Φινλανδία -154.689

(β) -86.547.796 (δ) -63.349.275

Γερµανία -119.970.726 3,430Αυστρία -4.677.201 4,005Γαλλία -15.735.818 1,423Βέλγιο -9.202.711 1,223 ∆ανία -3.524.442

Νωπό γάλα Ισπανία -13.493.172 1,341 Ολλανδία -713.553Ρουµανία -365.923 1,430 Βουλγαρία -3.119.243Πολωνία -590.022 2,250 Σλοβακία -284.959Πορτογαλία -30.157 1,164 Λιθουανία -771

(β) -164.065.730 (δ) -7.642.968

Βουλγαρία -4.728.493Ιταλία -1.471.650

Αυγά Ολλανδία -1.409.138 3,613 Γερµανία -3.711.051Πολωνία -519.513 71,699 Αυστρία -745.297

(β) -1.928.651 (δ) -10.656.491

Τιµών

(Αξία σε $)

Εκτός τιµών

* Px / Pm όπου Px: εξαγωγική τιµή και Pm: τιµή εισαγωγών.




Όπως δείχνει ο Πίνακας 5, η τελική θέση του κλάδου

των αυγών είναι θέση ανταγωνιστικού µειονεκτήµατος

ως προς παράγοντες εκτός των τιµών, δηλ. το 2009 ο

κλάδος των αυγών της Ελλάδας είναι ένας εκτός των

τιµών µη ανταγωνιστικός κλάδος.

Συµπερασµατικά, οι κλάδοι της ελληνικής κτηνοτρο-

φίας που είναι εκτεθειµένοι στο διεθνή ανταγωνισµό

των τιµών, κυρίως από χώρες της ΕΕ όπως η Γερµανία,

η Γαλλία και η Ιταλία, είναι, κατά σειρά έντασης του αν-

ταγωνισµού, οι κλάδοι του νωπού γάλακτος, του χοιρι-

νού κρέατος, του βόειου κρέατος και του κρέατος των

πουλερικών. Κλάδοι εκτεθειµένοι στο διεθνή ανταγωνι-

σµό εκτός των τιµών, από χώρες όπως η Γαλλία και η

Ολλανδία είναι οι κλάδοι του βόειου κρέατος και του

χοιρινού κρέατος. Στο διεθνή καταµερισµό εργασίας

µιας παγκοσµιοποιηµένης και διαχρονικά µη επιδοτού-

µενης οικονοµίας οι κλάδοι που δείχνουν σχετική αν-τοχή ως προς τις δύο µορφές ανταγωνισµού, δηλ. οικλάδοι του αιγοπρόβειου κρέατος και ο κλάδος τωναυγών, φαίνεται ότι είναι σχετικά πιο αποτελεσµατικοίως προς την επίτευξη στόχων µείωσης του κόστους-τιµών (αυγά) καθώς και ως προς την πολιτική προ&όντος(αιγοπρόβειο κρέας). Ωστόσο, η στρατηγική επιλογήτης επικερδούς διατήρησής τους µακροχρόνια επιβάλ-λει αυξηµένες επιδόσεις στην ανταγωνιστική περιοχήδραστηριότητάς τους και στα δύο πεδία ανταγωνισµούµε στόχο την εξουδετέρωση των αρνητικών επιδόσεωνστη µη ανταγωνιστική περιοχή. Αντίθετα, µέσα στο ίδιοπλαίσιο συνθηκών οικονοµικής λειτουργίας, οι κλάδοιτου χοιρινού και του βόειου κρέατος δείχνουν σοβαρέςαδυναµίες στην ανταγωνιστική περιοχή µε έµφαση τόσοστο κόστος και την τιµή (χοιρινό κρέας) όσο και στοπρο&όν (βόειο κρέας). Μακροχρονίως, αν οι αρνητικέςαυτές τάσεις ενταθούν, οι εν λόγω κλάδοι κινδυνεύουνµε σηµαντική συρρίκνωση ή ακόµα και µε εξαφάνιση.

ΠΙΝΑΚΑΣ 5 Τελική θέση 2009

Κλάδοι Συνιστώσα τιµών Συνιστώσα εκτός τιµών

(α) + (β) (γ) + (δ)

Βόειο κρέας -156.660.659 -476.538.232

ανταγωνιστικό µειονέκτηµα ανταγωνιστικό µειονέκτηµα

µη ανταγωνιστικός κλάδος µη ανταγωνιστικός κλάδος

Αιγοπρόβειο κρέας -4.333.103 -8.115.822



Χοιρινό κρέας -123.321.631 -370.430.656



Κρέας πουλερικών -86.476.258 -61.915.839



Νωπό γάλα -149.456.025 635.952

ανταγωνιστικό µειονέκτηµα ανταγωνιστικό πλεονέκτηµα

µη ανταγωνιστικός κλάδος ανταγωνιστικός κλάδος

Αυγά -1.699.379 -8.420.121



(Αξία σε $)

Πηγή: Όπως οι Πίνακες 3 και 4.




Η επερχόµενη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ: Προτάσεις για τη θέση της Ελλάδας

Ελένη Α. Καδίτη, Ελισάβετ Ι. Νίτση

1. Εισαγωγή

Η Ευρωπακή Ένωση αντιµετωπίζει σήµερα νέες οικο-

νοµικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές προκλήσεις,

στις οποίες θα πρέπει να ανταποκριθεί στα πλαίσια της

στρατηγικής της «Ευρώπης του 2020». Ο αγροτικός το-

µέας βρίσκεται αναµφισβήτητα στο προσκήνιο αυτών

των προκλήσεων, ωστόσο η Κοινή Αγροτική Πολιτική

(ΚΑΠ) µε τις αλλεπάλληλες µεταρρυθµίσεις αποτελεί

µια δυναµική πολυ-λειτουργική πολιτική που έχει όµως

επικριθεί έντονα τόσο για την αποτελεσµατικότητα όσο

και την αποδοτικότητά της στην επίτευξη των στόχων

της. Οι αρχικοί κοινωνικο-οικονοµικοί και περιβαλλοντι-

κοί στόχοι της ΚΑΠ παραµένουν αµετάβλητοι, αλλά η

βαρύτητα που αποδίδεται στους διάφορους στόχους

και τα µέσα πολιτικής που χρησιµοποιούνται για την

επίτευξή τους έχουν αλλάξει ριζικά. Πρόσφατα, οι ενι-

σχύσεις στήριξης των τιµών των προόντων αντικατα-

στάθηκαν (εν µέρει) µε τις άµεσες ενισχύσεις του εισο -

δήµατος των παραγωγών, καθώς και µε εκείνες που

αφορούν στην αγροτική ανάπτυξη και αποσκοπούν στη

διασφάλιση της αειφόρου ανάπτυξης. Συγκεκριµένα, οι

τιµές παρέµβασης καθορίζονται πλέον σε χαµηλά επί-

πεδα, ώστε να χρησιµοποιούνται σε περιόδους πραγµατι-

κής κρίσης, ενώ οι άµεσες πληρωµές, σε συνδυασµό

µε την πολλαπλή συµµόρφωση, συµβάλλουν στην πα-

ροχή βασικών δηµόσιων αγαθών.

Παρότι η ΚΑΠ έχει αδιαµφισβήτητα εξελιχθεί, περαι-

τέρω αλλαγές κρίνονται αναγκαίες προκειµένου να αν-

τιµετωπιστούν οι νέες προκλήσεις που σχετίζονται µε

την επισιτιστική ασφάλεια, τη βιώσιµη διαχείριση των

φυσικών πόρων, την εδαφική και κοινωνική συνοχή στις

αγροτικές περιοχές της ΕΕ, και την πιο δίκαιη και ισόρ-

ροπη στήριξη µεταξύ των κρατών µελών και του (ενερ-

γού) αγροτικού πληθυσµού. Σε αυτό το πλαίσιο, και

ενόψει της µεταρρύθµισης της ΚΑΠ το 2013, η επανε-

ξέταση των στόχων και των µέσων πολιτικής της βρί-

σκονται στο επίκεντρο των διαβουλεύσεων των αγροτι -

κο-οικονοµικών φορέων πολιτικής, αν και έχουν δηµιουρ-

γηθεί διαχωριστικές γραµµές στις διαπραγµατεύσεις

που αφορούν στη µεταρρύθµισή της.

Τα τελευταία δύο έτη, το Συµβούλιο συζήτησε τη µε-

ταρρύθµιση στα πλαίσια της στρατηγικής για την ΕΕ-

2020, και το Ευρωπακό Κοινοβούλιο συνέταξε µια

έκθεση µε δική του πρωτοβουλία σχετικά µε την µετάτο 2013 ΚΑΠ. Η Οικονοµική και Κοινωνική Επιτροπή καιη Επιτροπή των Περιφερειών κυκλοφόρησαν εκθέσειςµε τις θέσεις τους. Επιπλέον, το Σχέδιο Συµπερασµά-των σχετικά µε την αναθεώρηση του προ7πολογισµούδιέρρευσε από την Επιτροπή, ζητώντας σηµαντικές πε-ρικοπές στον προ7πολογισµό της ΚΑΠ. Η Επιτροπήδιορ γάνωσε επίσης ένα συνέδριο στις Βρυξέλλες, µιαγαλλογερµανική έκθεση θέσης σχετικά µε τη µεταρρύθ-µιση της ΚΑΠ δόθηκε στη δηµοσιότητα και η Ανακοί-νωση για τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ από την Ευρω -πακή Γενική ∆ιεύθυνση Γεωργίας και Αγροτικής Ανά-πτυξης µόλις δηµοσιεύθηκε. Υπήρξε ακόµη έντονο δη-µόσιο ενδιαφέρον για την πρόσκληση της Επιτροπήςσε µια διαδικτυακή συζήτηση που στόχο είχε να δώσειτην ευκαιρία στους Ευρωπαίους πολίτες, τις οµάδεςπροβληµατισµού, τα ερευνητικά ιδρύµατα και σε άλ-λους φορείς να εκφράσουν την άποψή τους για το µέλ-λον της ΚΑΠ (περίπου 5.600 συνεισφορές). Στο πλαίσιοαυτό, θα ακολουθήσει µια συζήτηση µεταξύ των οργα-νισµών της Ένωσης για την Ανακοίνωση προκειµένουνα συντα χθούν και να υποβληθούν στα µέσα του 2011η Έκθεση Αξιολόγησης και οι σχετικές ΝοµοθετικέςΠροτάσεις.

Το κύριο συµπέρασµα που φαίνεται ότι προκύπτει απόαυτά τα έγγραφα και τις συζητήσεις είναι ότι υπάρχειανάγκη για βελτίωση των τρεχόντων µέσων πολιτικήςκαθώς και σχεδιασµός νέων. Κάποιες προτάσεις στο-χεύουν σε µεγάλο βαθµό στη διατήρηση της τρέχου-σας ΚΑΠ (“status quo”), αν και οι υπεύθυνοι χάραξηςπολιτικής πρέπει να δείξουν µεγαλύτερη φιλοδοξία ωςπρος τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ µετά το 2013, ακολου-θώντας τη στρατηγική της ΕΕ-2020 και του υψηλού επι-πέδου περιβαλλοντικών δεσµεύσεων που έχει αναλάβειη Ένωση. Από την άλλη, ορισµένες προτάσεις επικε -ντρώνονται µόνο σε στόχους που αφορούν στο περι-βάλλον και στην κλιµατική αλλαγή, αδιαφορώντας στηνπράξη τόσο για τις ενισχύσεις στήριξης τιµών όσο καιγια την εισοδηµατική στήριξη. Ανάµεσα στις δύο αυτέςακραίες εναλλακτικές προτάσεις, µια πιο ισορροπηµένηκαι στοχευµένη στήριξη µπορεί να προταθεί µε τη χρή -ση ενός νέου σχεδιασµού καθεστώτος στήριξης του ει-σοδήµατος. Ως εκ τούτου, η παρούσα εργασία απο -σκοπεί να συµβάλει στη δηµόσια συζήτηση επανακαθο-ρισµού των στόχων της ΚΑΠ αξιολογώντας τα µέσα πο-λιτικής που χρησιµοποιούνται σήµερα, και κάνονταςπροτάσεις για το πώς θα πρέπει να είναι το µέλλον τηςΚΑΠ αντλώντας διδάγµατα από το παρελθόν. Επίκε -ντρο της ανάλυσης αποτελεί η ελληνική θέση που πι-στεύεται ότι πρέπει να ακολουθηθεί σχετικά µε τουςστόχους και τα µέσα πολιτικής που µπορούν να προτα-θούν στο πλαίσιο της διαβούλευσης για τη µεταρρύθ-

4_EIDIKA_KADITH_NITSH:Layout 1 11/2/2011 1:03 µµ Page 107


µιση της ΚΑΠ. Ο βασικός στόχος δεν είναι άλλος από

το να µπορέσει η χώρα να επιτύχει το πιο παραγωγικό

και βιώσιµο αποτέλεσµα για την ελληνική γεωργία,

καθώς και να µπορέσει να κερδίσει τη µεγαλύτερη δυ-

νατή υποστήριξη από άλλα κράτη µέλη της ΕΕ µε κοινά

συµφέροντα.

2. Ιστορική εξέλιξη της ΚΑΠ: Στόχοι και µέσα πολιτικής

Οι κύριοι στόχοι της ΚΑΠ, όπως ορίζονται στη Συνθήκη

της Ρώµης, δεν έχουν επισήµως αναθεωρηθεί. Ωστόσο,

η πορεία των µεταρρυθµίσεων της ΚΑΠ από τις αρχές

της δεκαετίας του ’90 οδήγησαν σε µία εντελώς νέα

δοµή πολιτικής (∆ιάγραµµα 1). Οι µεταρρυθµίσεις που

πραγµατοποιήθηκαν ήταν (µερικώς) επιτυχηµένες,

καθώς σηµαντικές ανισορροπίες στην αγορά έχουν

εξαφανιστεί, έχει διαπιστωθεί θεµιτός ανταγωνισµός

µεταξύ των Ευρωπαίων αγροτών, και τα µειωµένα

µέτρα στήριξης της αγοράς έχουν οδηγήσει στη µεί-

ωση της εντατικοποίησης παραγωγής και των σχετικών

περιβαλλοντικών ζηµιών. Ωστόσο προβλήµατα διανο-

µής παραµένουν. Οι άµεσες πληρωµές δίνονται στη

µειονότητα των γεωργικών εκµεταλλεύσεων, ενώ πα-

ρατηρούνται και διαρροές προς µη δικαιούχους.

Πιο συγκεκριµένα, η ΚΑΠ εξακολουθεί να συµπεριλαµ-

βάνει διαφορετικές επιδοτήσεις που επηρεάζουν την οι-

κονοµική ευηµερία µε διάφορους τρόπους. Μεταξύ των

πιο προβληµατικών επιδοτήσεων είναι αυτές που αντα-

µείβουν την παραγωγή και τη χρήση γης. Οι εξαγωγικές

επιδοτήσεις ενθαρρύνουν επίσης την παραγωγή, επι-

τρέποντας τη διατήρηση των τιµών σε υψηλό επίπεδο

και ουσιαστικά επιβραδύνουν τις διαρθρωτικές αλλα-

γές. Η ευρωπακή γεωργία, συνεπώς, δεν βασίζεται στοσυγκριτικό της πλεονέκτηµα και αυτό γιατί ενθαρρύ-νει/αποθαρρύνει την παραγωγή προόντων που απο-λαµβάνουν διαφορετική προστασία. Το ∆ιάγραµµα 2δείχνει τον τρόπο εξέλιξης της ΚΑΠ µέσω των µεταρ-ρυθµίσεών της. Στη δεκαετία του ’80, η στήριξη τωντιµών µέσω των µηχανισµών στήριξης της αγοράς απο-τελούσε ένα σηµαντικό µέρος των δαπανών της ΚΑΠ.Το πρότυπο αυτό παρέµβασης διατηρήθηκε µέχρι τηµεταρρύθµιση του 1992. Με βάση την τελευταία οι µη-χανισµοί στήριξης της αγοράς αποδυναµώθηκαν καιαντικαταστάθηκαν από άµεσες ενισχύσεις. Επίσης αυ-ξήθηκαν οι δαπάνες για µέτρα ανάπτυξης της υπαί-θρου. Στη συνέχεια (µετά το 2003) οι άµεσες αυτέςενισχύσεις αντικαταστάθηκαν από ένα σύστηµα απο-συνδεδεµένων ενισχύσεων - πληρωµών.

Όσον αφορά τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ του 2003, η ενι-αία ενίσχυση ανά εκµετάλλευση, ΕΕΕ, η οποία βασίζε-ται σε ιστορικά δικαιώµατα και αποτελεί το κύριο µέσοπολιτικής της, εµφανίζεται ιδιαίτερα άνισα κατανεµη-µένη µεταξύ των κρατών µελών της ΕΕ. Ένας αγρότηςστην Ελλάδα παίρνει πάνω από €500 ανά εκτάριο, ενώσε χώρες όπως η Πολωνία, η Σλοβακία και η Λετονία,λαµβάνει λιγότερο από €100 ανά εκτάριο (Πίνακας 1).Επιπλέον, τα κράτη µέλη λαµβάνουν διαφορετικά ποσάπληρωµών και από το δεύτερο πυλώνα της ΚΑΠ, καθώςκυµαίνονται από λιγότερο από €50 ανά εκτάριο, για πα-ράδειγµα, στη ∆ανία και το Ηνωµένο Βασίλειο έως πε-ρίπου €100 ανά εκτάριο στη Φινλανδία, την Ελλάδα καιτο Λουξεµβούργο. Με εξαίρεση τη Μάλτα, οι αγρότεςστην Ελλάδα και τη Σλοβενία λαµβάνουν πάνω από€700 στο σύνολο των ενισχύσεων ανά εκτάριο (ενισχύ-σεις και από τους δύο πυλώνες), ενώ σε όλες τις άλλες

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 1 Ιστορική εξέλιξη της ΚΑΠ

Πηγή: EC, DG-AGRI, Agricultural Policy Perspectives, Brief No.1, Dec. 2009.

ΠαραγωγικότηταΑνταγωνιστικότητα

Βιωσιµότητα

Τα πρώταχρόνια

•∆ιατροφικήασφά λεια

•Βελτίωση παρα-γωγικότητας

•Σταθεροποίησηαγο ράς

•Ενίσχυση εισοδή-µατος

Περίοδοςκρίσης

•Υπερπροσφορά•Έκρηξη δαπανών•∆ιεθνείς προστρι-

βές•∆ιαρθρωτικά µέ -

τρα

Η µεταρρύθµισητου 1992

•Μείωση πλεονα-σµάτων

•Περιβάλλον•Σταθεροποίηση

εισοδηµάτων•Σταθεροποίηση

προ7 πολογισµού

Agenda 2000

•Εµβάθυνση διαδι-κασίας µεταρ-ρύθµισης

•Ανταγωνιστικό-τητα

•Αγροτική ανάπτυ -ξη

Η µεταρρύθµισητου 2003

•Προσανατολισµόςστην αγορά

•Ανησυχία για τονκαταναλωτή

•Αγροτική ανάπτυ -ξη

•Περιβάλλον•Απλοποίηση•Συµβατοτητα µε

τον ΠΟΕ

Health Checkτης ΚΑΠ 2008

•Ενίσχυση της µε -ταρ ρύθµισης του2003

•Νέες προκλήσεις•∆ιαχείριση κινδύ-

νου



χώρες παίρνουν λιγότερο από €450. Μερικές κυβερνή-

σεις, επίσης, είναι πιο γενναιόδωρες µε τις εθνικές επι-

δοτήσεις όσον αφορά στην προσαύξηση των χορηγή -

σεων της ΕΕ για την ανάπτυξη της υπαίθρου, εφαρµό-

ζοντας σχετικές πολιτικές µε διαφορετικό τρόπο. Για

παράδειγµα, η Ιταλία πληρώνει περισσότερο από €1δισ. ευρώ ανά έτος, σε αντίθεση µε άλλες οικονοµίες,

όπως η Γερµανία και η Γαλλία. Το Βέλγιο δαπανά το

50% του ποσού που αναλογεί στο δεύτερο πυλώνα την

περίοδο προγραµµατισµού 2007-2013 στην ενίσχυση

της ανταγωνιστικότητας των αγροτικών εκµεταλλεύ-

σεων, ενώ η Ιρλανδία δαπανά µόνο το 10% του προ7πο-

λογισµού της για το σκοπό αυτό, και το 80% για τη

βελτίωση του περιβάλλοντος. Επιπλέον, σε ορισµένες

χώρες, όπως στην Ελλάδα, οι αγρότες λαµβάνουν κρυ-

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Ενισχύσεις ανά εκτάριο (€) και κράτος µέλος (Εκατ. €)

Αυστρία 222 186 409 236 167 403 709 595 1.342 752 533 1.285

Βέλγιο 408 47 454 447 57 504 560 64 812 615 78 693

∆ανία 365 48 414 394 40 434 972 129 1.191 1.049 106 1.155

Φινλανδία 237 139 376 249 126 375 544 319 879 571 289 859

Γαλλία 249 35 329 310 47 357 8.081 959 9.908 8.521 1.279 9.800

Γερµανία 325 70 395 346 82 428 5.496 1.187 6.892 5.853 1.387 7.240

Ελλάδα 590 114 704 544 165 709 2.405 463 3.019 2.217 672 2.888

Ιρλανδία 308 86 349 324 85 409 1.276 355 1.659 1.341 352 1.692

Ιταλία 299 127 426 343 113 456 3.813 1.617 6.310 4.370 1.441 5.811

Λουξεµβούργο 264 104 369 283 101 384 35 14 49 37 13 50

Ολλανδία 415 38 452 469 54 529 794 73 1.050 898 103 1.001

Πορτογαλία 164 169 333 174 176 350 570 588 1.306 606 611 1.217

Ισπανία 198 62 260 206 52 258 4.921 1.549 7.417 5.139 1.284 6.424

Σουηδία 230 89 319 247 86 333 718 227 968 771 267 4.737

Ηνωµένο Βασίλειο 212 46 258 247 46 294 3.422 736 4.233 3.988 749 4.737

Βουλγαρία 55 191 245 190 130 320 166 581 760 580 396 976

Κύπρος 133 170 303 366 144 511 19 25 53 53 21 75

Τσεχία 108 112 220 258 121 379 380 393 794 909 424 1.334

Εσθονία 45 105 150 112 125 237 41 96 137 101 113 214

Ουγγαρία 128 127 255 312 138 450 543 538 1.107 1.319 585 1.904

Λετονία 35 169 204 83 85 168 62 301 364 146 151 298

Λιθουανία 60 94 154 143 96 239 158 249 423 380 254 634

Μάλτα 155 2.320 2.475 494 1.032 1.526 2 24 27 5 11 16

Πολωνία 81 125 205 197 120 316 1.248 1.933 3.386 3.045 1.851 4.896

Ρουµανία 31 83 114 92 99 191 422 1.147 1.621 1.264 1.356 2.620

Σλοβακία 81 72 153 200 165 366 156 287 452 388 320 708

Σλοβενία 115 586 701 295 231 526 56 140 202 114 113 257

Κράτος µέλος

Πηγή: EΕ, 2009.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 2Πορεία των µεταρρυθµίσεων της ΚΑΠ (Σύνθεση δαπανών)

Πηγή: Ευρωπακή Γενική ∆ιεύθυνση Γεωργίας και Αγροτικής

Ανάπτυξης.

Άµεσες ενισχύ-

σεις

ΠυλώναςII

Σύνολο Άµεσες ενισχύ-

σεις

ΠυλώναςII


σεις

ΠυλώναςII


σεις

ΠυλώναςII

Σύνολο

2008 2013 2008 2013



φές επιδοτήσεις/ενισχύσεις, όπως για παράδειγµα φο-ρολογικές ελαφρύνσεις για το πετρέλαιο και προνοµια-κές ρυθµίσεις κοινωνικής ασφάλισης.

Άµεσες ενισχύσεις

Οι άµεσες ενισχύσεις αποτελούν σχεδόν τα τρία-τέ-ταρτα των δαπανών της ΚΑΠ (και από τους δύο πυλώ-νες), οι οποίες ισοδυναµούν µε το ένα τρίτο περίπουτου συνολικού προ7πολογισµού της ΕΕ. Επιπλέον, οιάµεσες ενισχύσεις αντιπροσωπεύουν ένα σηµαντικό µε-ρίδιο των εσόδων των αγροτών. Ο Πίνακας 2 παρου-σιάζει τα κύρια µέσα πολιτικής και τους αντίστοιχουςστόχους τους στο πλαίσιο του πρώτου πυλώνα τηςΚΑΠ, αναφέροντας επίσης τις δαπάνες τους για το έτος2009. Είναι σαφές ότι η άµεση στήριξη του εισοδήµα-τος διαδραµατίζει βασικό ρόλο στο καθεστώς τηςαγροτικής πολιτικής της Ευρώπης, έτσι ώστε το πιο ση-µαντικό ερώτηµα που πρέπει να απαντηθεί αφορά στοµέλλον αυτής της πολιτικής.

Σε γενικές γραµµές υποστηρίζεται ότι οι ενισχύσειςείναι απαραίτητες για την εξασφάλιση ενός δίκαιου βιο-τικού επιπέδου για τους γεωργούς λόγω του ότι οιτιµές των γεωργικών προόντων είναι εµφανώς αστα-θείς και οι αποδόσεις παραγωγής διακυµαίνονται. Επι-πρόσθετα η ευρωπακή ήπειρος είναι σε σχέση µε ταδιεθνή δεδοµένα ένας µάλλον “ακριβός” τόπος παρα-γωγής αγροτικών προόντων. Η κρατική στήριξη επο-µένως δικαιολογείται, δεδοµένου ότι σταθεροποιεί τιςτιµές και τα αγροτικά εισοδήµατα. Η ενιαία ενίσχυσηανά εκµετάλλευση, η οποία υποστηρίζει τα αγροτικά ει-σοδήµατα άµεσα, µπορεί λοιπόν να θεωρηθεί ως ένα

καλό µέσο για την άµβλυνση της φτώχειας και της κοι-νωνικής ανισότητας στην Ευρώπη. Παρ’ όλα αυτά, ταστοιχεία δείχνουν ότι η στήριξη του εισοδήµατος είναιιδιαίτερα αναποτελεσµατική για τη µείωση της φτώ-χειας. Οι αγρότες σε ορισµένα κράτη µέλη έχουν εισο-δήµατα άνω του µέσου όρου, ενώ οι φτωχοί αγρότεςεπωφελούνται ελάχιστα από την ΕΕΕ. Επιπλέον, µε-γάλο µέρος της ΕΕΕ καταλήγει στους ιδιοκτήτες γηςκαι όχι σε αυτούς που καλλιεργούν πραγµατικά τη γη.Αν και η άµεση στήριξη του εισοδήµατος είναι αποσυν-δεδεµένη από την παραγωγή, εξακολουθεί να αποτρέ-πει τις πιο παραγωγικές χρήσεις των πόρων της οι -κο νοµίας. Για παράδειγµα, εκµεταλλεύσεις που δεν θαήταν βιώσιµες σε µια ελεύθερη αγορά µπορεί να συνε-χίσουν τη δραστηριότητά τους εάν µέρος των εξόδωντους χρηµατοδοτείται µέσω των προγραµµάτων στήρι-ξης. Η διάρθρωση της παραγωγής παρουσιάζει εποµέ-νως στρέβλωση προς όφελος λιγότερο αποδοτικώνπαραγωγών και ως εκ τούτου ένα ποσοστό του εργατι-κού δυναµικού παραµένει στη γεωργία, αν και είναι πλεο -νασµατικό.

Τέλος, οι προ7ποθέσεις της πολλαπλής συµµόρφωσηςγια την επιλεξιµότητα της ΕΕΕ θεωρείται δυνητικά κί-νητρο παρακίνησης των αγροτών για την εκπλήρωσητων υποχρεώσεών τους όσον αφορά στην προστασίατου περιβάλλοντος και άλλες κοινωνικές ευαισθησίες.Όµως, η αναποφασιστικότητα των εθνικών κυβερνή-σεων στην εφαρµογή του εν λόγω καθεστώτος επηρε-άζει την αποτελεσµατικότητά του, καθώς οι οργανώ- σεις αγροτών επιδιώκουν τη χαλάρωση των σχετικώναπαιτήσεων και ελέγχων, καθώς και τη µείωση του κιν-δύνου κυρώσεων.

ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Πυλώνας I, 2009 (Εκατ. €)

Παρέµβαση στην αγορά Αύξηση και σταθεροποίηση τιµώνΤιµή παρέµβασης,

3.410Επιδότηση εξαγωγών

Συνδεδεµένες ενισχύσειςΑύξηση παραγωγής συγκεκριµένων Ασφάλιστρα παραγωγής,

4.846προόντων Στρεµµατικές ενισχύσεις

Άµεση στήριξη εισοδήµατοςΑνταµοιβή αγροτικών Ενιαία ενίσχυση ανά εκµετάλλευση,

31.295ιστορικών δικαιωµάτων Ενιαία στρεµµατική ενίσχυση

Στόχοι Βασικά µέσα ∆απάνεςΠολιτική

Πηγή: EC, 3rd Financial Report, 2010.

Ανάπτυξη της υπαίθρου

Γενικά, οι αγροτικές περιοχές υστερούν στην οικονο-

µική τους ανάπτυξη και χάνουν πληθυσµό, γεγονός που

θέτει σε κίνδυνο την αγροτική οικιστική διάρθρωση της

Ευρώπης, επιταχύνοντας και την εγκατάλειψη της γης.

Η ΚΑΠ υποστηρίζει τον κλάδο της γεωργίας, την οικο-

νοµική διαφοροποίηση και την ποιότητα ζωής στις

αγροτικές περιοχές. Τα πολυετή µέτρα ανάπτυξης της



υπαίθρου, που συνθέτουν το δεύτερο πυλώνα της ΚΑΠ,δίνουν στα κράτη µέλη την ευελιξία να αντιµετωπίσουντα ζητήµατα που απασχολούν περισσότερο την επικρά-τειά τους, επιτρέποντάς τους τη συγχρηµατοδότηση.Πολλές πληρωµές του δεύτερου πυλώνα αποσκοπούνσυνεπώς στην προώθηση της οικονοµικής αποτελεσµα-τικότητας και της καινοτοµίας ή στην παροχή δηµόσιωναγαθών που σχετίζονται ιδίως µε το περιβάλλον (Πίνα-κας 3).

Υποστηρίζεται, ωστόσο, ότι το εισόδηµα κυµαίνεται πιοέντονα µεταξύ νοικοκυριών από ό,τι µεταξύ περιφε-ρειών, έτσι ώστε οι εισοδηµατικές ανισότητες θα πρέ-πει να αντιµετωπισθούν σε επίπεδο νοικοκυριού και όχιπεριφέρειας. Επιπλέον, εκτάσεις µε φυσική ή περιβαλ-λοντική αξία µπορεί να εγκαταλειφθούν ακόµα και αν

βρίσκονται σε ευηµερούσες αγροτικές περιοχές. Από

την άλλη πλευρά, καλλιεργήσιµες εκτάσεις σε περιοχές

ιδιαίτερης οικολογικής ή κοινωνικής αξίας µπορεί να

διατηρηθούν ακόµη και όταν ο πληθυσµός µειώνεται

και η οικονοµία υστερεί. Κατά συνέπεια, ο στόχος της

διατήρησης της γης υπό καθεστώς καλλιέργειας δεν

µπορεί να δικαιολογήσει τις πολιτικές για την ενίσχυση

της αγροτικής ανάπτυξης, της απασχόλησης, και της

ποιότητας ζωής. Η εγκατάλειψη της γης µπορεί να απο-

φευχθεί καλύτερα µέσω στοχευµένων αγροτο-περιβαλ-

λοντικών ενισχύσεων και, σε κάθε περίπτωση, η ανά -

πτυξη της υπαίθρου δεν πρέπει να προωθείται µέσω

της αγροτικής πολιτικής, αλλά µέσω των (εθνικών) κοι-

νωνικών πολιτικών που δεν ωφελούν αποκλειστικά έναν

τοµέα/κλάδο.

ΠΙΝΑΚΑΣ 3 Πυλώνας II, 2009 (Εκατ. €)

Άξονας 1 Βελτίωση της Εκσυγχρονισµός των γεωργικών 2.626 35%ανταγωνιστικότητας του εκµεταλλεύσεων, Πρόσθεση αξίας γεωργικού και δασοκοµικού στα γεωργικά και δασοκοµικά προόντα, τοµέα Υποδοµή

Άξονας 2 Βελτίωση του περιβάλλοντος Αγροτο-περιβαλλοντικές ενισχύσεις, 4.741 44%και της υπαίθρου ενισχύσεις σε αγρότες προβληµατικών περιοχών

Άξονας 3 Βελτίωση του επιπέδου Ανακαίνιση και ανάπτυξη των χωριών, 364 19%διαβίωσης σε αγροτικές Βασικές υπηρεσίες για την οικονοµία περιοχές και ενθάρρυνση και τον αγροτικό πληθυσµό, της διαφοροποίησης της ∆ηµιουργία και ανάπτυξη επιχειρήσεωναγροτικής οικονοµίας

Βασικά µέσα ∆απάνες Συµµετοχή στονπρο<πολογισµό

2007-2013

Στόχοι πολιτικής

Πηγή: EC, 3rd Financial Report, 2010.

Εξαγωγικές επιδοτήσεις και δασµοί

Η ενίσχυση του προστατευτισµού αποτελεί µια ακόµη

κριτική σε βάρος της ΚΑΠ. Η ΕΕ κατέβαλε €1,0 δις το

2009 σε εξαγωγικές επιδοτήσεις. Καθώς οι διεθνείς τι -

µές βασικών προόντων µειώνονται, αναµένεται αύξηση

των εξαγωγικών επιδοτήσεων, οι οποίες µε τη σει ρά

τους οδηγούν σε ακόµα χαµηλότερες διεθνείς τιµές. Οι

εξελίξεις αυτές δικαιολογούν την έντονη δυσαρέσκεια

των εµπορικών εταίρων της ΕΕ. Ως αποτέλεσµα, η ΕΕ

έχει ήδη δεσµευθεί για σχετικά σύντοµη κατάργηση

των εξαγωγικών επιδοτήσεων µόλις επιτευχθεί η τελική

συµφωνία στα πλαίσια του Παγκόσµιου Οργανισµού

Εµπορίου (ΠΟΕ).

Από την άλλη πλευρά, όλοι οι δασµοί της ΕΕ που υπερ-

βαίνουν το 100% αφορούν γεωργικά προόντα, στα οποία

ωστόσο ο µέσος δασµός στο σύνολό τους ανέρχεταιστο 18% περίπου. ∆εδοµένου ότι ο µέσος βιοµηχανικόςδασµός ανέρχεται σήµερα στο 4-5%, προκύπτει ότι οµέσος δασµός σε αγροτικά προόντα συνιστά τετρα-πλάσια επιβάρυνση σε σχέση µε τα διεθνώς εµπορευό-µενα βιοµηχανικά αγαθά. Χωρίς δασµούς, η ΕΕ θα πα -ρήγαγε λιγότερα αγροτικά προόντα και θα κέρδιζε πε-ρισσότερο από τη διεθνή εξειδίκευση της παραγωγής,εστιάζοντας σε υψηλής προστιθέµενης αξίας τοµείςόπου διαθέτει συγκριτικό πλεονέκτηµα. Όµως, η ΕΕ µετην αντίστασή της στη µείωση των δασµών στα αγρο-τικά προόντα έχει επανειληµµένα σταµατήσει την πο-ρεία των διαπραγµατεύσεων στο Γύρο της Ντόχα. Οιαναπτυσσόµενες χώρες, από την άλλη πλευρά, προ-τάσσουν ως επιχείρηµα για τα εµπόδια που βάζουν σταεισαγόµενα βιοµηχανικά προόντα και υπηρεσίες τον



προστατευτισµό της ΕΕ στον αγροτικό τοµέα. Η εξά-λειψη των δασµών από µέρους της ΕΕ θα µπορούσεσυνεπώς να αποτελέσει µια σηµαντική συµβολή προςένα πιο φιλελεύθερο παγκόσµιο σύστηµα εµπορίου, πα-ρέχοντας οφέλη όχι µόνο για την ΕΕ αλλά και για τηνκαταπολέµηση της παγκόσµιας φτώχειας.

3. Οι στόχοι της ΚΑΠ σήµερα

Αγροτικό εισόδηµα

Παρά τις περιορισµένες διαθέσιµες πληροφορίες, είναιγενικά αποδεκτό ότι το επίπεδο του αγροτικού εισοδή-µατος είναι χαµηλότερο από το επίπεδο του εισοδήµατοςστο σύνολο της οικονοµίας. Στα παλαιά κράτη µέ λη, τοµερίδιο του αγροτικού στο συνολικό εισόδηµα της οικο-νοµίας είναι είτε σταθερό ή φθίνον. Αντίθετα, στα νέακράτη µέλη υπάρχει µια τάση αύξησης του ποσοστού τουαγροτικού στο συνολικό εισόδηµα της οικονοµίας, αλλάαπό ένα σηµείο εκκίνησης πολύ χαµη λότερο από αυτόστα παλαιά κράτη µέλη. Το αγροτικό εισόδηµα στην Ελ-λάδα παρουσιάζει επίσης πτωτική τάση που, όµως, ανα-κόπτεται από την τελευταία µεταρρύθµιση, αν και ηδιαφορά από την ΕΕ αυξάνει (∆ιάγραµµα 3).

Το ∆ιάγραµµα 4 δείχνει το υψηλό επίπεδο εξάρτησηςτων αγροτών της ΕΕ όσον αφορά στη χορήγηση δηµό-σιας στήριξης. Το µερίδιο των άµεσων πληρωµών στοαγροτικό εισόδηµα ήταν περίπου 27% κατά µέσο όρογια την περίοδο 2006-2008. Ωστόσο, το ποσοστό αυτόκυµαινόταν από λιγότερο από 10% στην Κύπρο, τηΜάλτα και τη Ρουµανία έως περισσότερο από 50% στη∆ανία και τη Σουηδία. Το αντίστοιχο ποσοστό για το σύ-νολο των επιδοτήσεων, που ήταν κατά µέσο όρο 38%,

κυµαίνεται από 13% στη Ρουµανία έως 116% στη Φιν-λανδία. Στην Ελλάδα τα αντίστοιχα µεγέθη ανέρχονταιπερίπου στο 32% και 40%, αντίστοιχα. Αυτή η ευρείαδιακύµανση αντανακλά το σηµερινό σύστηµα της κατα-νοµής των ενισχύσεων µεταξύ των χωρών και των κλά-δων του αγροτικού τοµέα, καθώς και την ανταγωνιστικήδιάρθρωση του τοµέα στα διάφορα κράτη µέλη της ΕΕ.

Στο ∆ιάγραµµα 5 παρουσιάζονται οι συνολικές ενισχύ-σεις της ΚΑΠ που δόθηκαν στους Έλληνες αγρότες σεπεριφερειακό επίπεδο. Παρατηρείται ότι η µεταρρύθ-µιση της ΚΑΠ του 2003 έχει οδηγήσει σε µια µέση αύξη -ση κατά 6,42% στις αγροτικές ενισχύσεις σε σύγκριση

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 3∆είκτες πραγµατικού εισοδήµατος των συντελεστώνπαραγωγής του αγροτικού τοµέα ανά ετήσια µονάδα απασχόλησης (2005=100)

Πηγή: Eurostat, Economic accounts for Agriculture.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 4Μερίδιο άµεσων ενισχύσεων και συνολικών επιδοτήσεων στο αγροτικό εισόδηµα (2006-2008)

Πηγή: Ευρωπακή Γενική ∆ιεύθυνση Γεωργίας και Αγροτικής Ανά-

πτυξης.

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 5Συνολικές ενισχύσεις µέσω της ΚΑΠ στους Έλληνες αγρότες

Πηγή: ΟΠΕΚΕΠΕ.



µε την Agenda 2000, σε αντίθεση µε τη µείωση που πα-ρατηρείται µετά τη µεταρρύθµιση Health Check (-0,89%).Αναφορικά µε την τελευταία µεταρρύθµιση, η περιφέ-ρεια που παρουσιάζει τη σηµαντικότερη µείωση τηςτάξης του 12,80% είναι η Στερεά Ελλάδα, ενώ η περιφέ -ρεια που κυρίως επωφελήθηκε από την εισαγωγή τωναποσυνδεδεµένων πληρωµών είναι η Αττική µε αύξηση11,55%. Αν και η Ελλάδα λαµβάνει υψηλές ενισχύσεις,θεωρείται δύσκολη η διατήρηση των επιδοτήσεων στοίδιο επίπεδο και µετά το 2013.

Κατανοµή αγροτικών ενισχύσεων

Ένα σηµαντικό ζήτηµα που πρέπει επίσης να ληφθείυπόψη είναι ότι πάνω από 6 εκατοµµύρια γεωργικές εκ-µεταλλεύσεις (46%) στην ΕΕ παράγουν λιγότερο από 1ESU1 της αγροτικής δραστηριότητας (Πίνακας 4). Πα-ρόλο που οι εκµεταλλεύσεις αυτές συναντώνται στανέα κράτη µέλη, βρίσκονται επίσης στην Ελλάδα, τηνΙταλία, την Πορτογαλία και την Ισπανία. Επί του παρό -ντος, το 31% των εκµεταλλεύσεων αυτών που είναι δι-καιούχοι ΕΕΕ λαµβάνουν ένα ποσό µικρότερο από €250

ανά εκµετάλλευση και ανά έτος. Τα κράτη µέλη µπο-

ρούν ωστόσο να παρέχουν σταθερές (flat-rate) ενισχύ-

σεις στους αγρότες αυτούς για πέντε χρόνια στο

πλαίσιο του δεύτερου πυλώνα, υπό την προJπόθεση ότι

παράγουν µε βάση ένα επιχειρηµατικό σχέδιο. Μετά

όµως το Health Check της ΚΑΠ, το ελάχιστο µέγεθος

της επιλέξιµης έκτασης ορίζεται πλέον σε 1 εκτάριο ή

ένα ελάχιστο ποσό ενισχύσεων των €100 ανά εκµετάλ-

λευση, µε κάποια διακριτική ευχέρεια στα κράτη µέλη

να προσαρµόσουν τα κατώτατα όρια µε βάση τη διάρ-

θρωση των αγροτικών εκµεταλλεύσεών τους. Εάν στο

µέλλον µια παρόµοια απαίτηση για ελάχιστο ποσό πα-

ραµείνει, τότε πιθανόν να δηµιουργηθεί ένα κίνητρο

ενοποίησης αγροτικών εκµεταλλεύσεων για εκείνους

που βρίσκονται ακριβώς κάτω από το όριο πληρωµών.

Είναι όµως πιθανό η επιβολή ελαχίστων περιορισµών

να επικριθεί έντονα από ορισµένα κράτη µέλη, όπως η

Ελλάδα, καθώς κάθε τροποποίηση των κανόνων κατα-

βολής θα µπορούσε να αφαιρέσει εναλλακτικές πηγές

εισοδήµατος στις αγροτικές περιοχές, µε πολλούς µι-

κρούς και µερικής απασχόλησης αγρότες.

1. ESU: αντιστοιχεί στο συνολικό τυπικό ακαθάριστο κέρδος σε euro/1200. Το τυπικό ακαθάριστο κέρδος ενός φυτικού ή ζωικού προQόντος

ορίζεται ως η αξία της παραγωγής από ένα εκτάριο ή από ένα ζώο µείον το κόστος των µεταβλητών εισροών που απαιτούνται για την

παραγωγή αυτού του προQόντος.

ΠΙΝΑΚΑΣ 4 Αριθµός των εκµεταλλεύσεων διαβίωσης ανά κράτος µέλος (2005)

Βέλγιο 1.910 4 Ουγγαρία 557.620 78

Βουλγαρία 416.550 78 Μάλτα 3.860 35

Τσεχία 15.500 37 Ολλανδία 0 0

∆ανία .. 0 Αυστρία 33.640 20

Γερµανία 18.810 5 Πολωνία 1.393.760 56

Εσθονία 14.360 52 Πορτογαλία 104.580 32

Ιρλανδία 7.200 5 Ρουµανία 3.020.180 71

Ελλάδα 155.450 19 Σλοβενία 16.290 21

Ισπανία 120.440 11 Σλοβακία 55.620 81

Γαλλία 39.760 7 Φινλανδία 590 1

Ιταλία 348.250 20 Σουηδία 9.490 13

Κύπρος 15.260 34 Ηνωµένο Βασίλειο 103.380 36

Λετονία 83.790 65 EΕ-27 6.660.710 46

Λιθουανία 124.330 49 EΕ-15 943.590 16

Λουξεµβούργο 90 4 EΕ-12 5.717.120 66

Κράτος µέλος Αριθµός αγροτικών

εκµεταλλεύσεων

% αγροτικών εκµεταλλεύσεων

Κράτος µέλος Αριθµός αγροτικών

εκµεταλλεύσεων

% αγροτικών εκµεταλλεύσεων

Πηγή: ΕΕ, 2009.

4_EIDIKA_KADITH_NITSH:Layout 1 15/2/2011 8:09 πµ Page 113


2. Πάνω από €1 εκατοµµύριο.

Από την άλλη πλευρά, ο αριθµός των εκµεταλλεύσεωνπου έλαβαν περισσότερα από €1 εκατ. ευρώ το 2009αυξήθηκε σε σύγκριση µε το προηγούµενο έτος. Το2008, υπήρχαν 1.040 τέτοιες αγροτικές εκµεταλλεύ-σεις/επιχειρήσεις, ενώ την επόµενη χρονιά περίπου1.212 εκµεταλλεύσεις έλαβαν συνολικά €4,9 δις. Οαριθµός αυτός πιθανόν να αυξηθεί περισσότερο ότανανακοινωθούν τα στοιχεία για όλα τα κράτη µέλη. Οιχώρες µε το µεγαλύτερο αριθµό αγροτικών εκµεταλ-λεύσεων ή µεταποίησης αγροτικών προόντων που λαµ-βάνουν εξαιρετικά µεγάλου ύψους αγροτικές επιδοτή -σεις2 είναι η Γερµανία και η Γαλλία, ενώ ο κατάλογοςτων κορυφαίων δικαιούχων κυριαρχείται από τις εται-ρείες επεξεργασίας ζάχαρης.

Στην Ελλάδα το 2009 υπήρχαν 15 τέτοιες επιχειρήσεις,µε τη βιοµηχανία ζάχαρης να λαµβάνει πάνω από €50εκατ., ενώ το 2008 οι αντίστοιχες εκµεταλλεύσεις-επι-χειρήσεις ήταν µόλις δύο και το 2007 µία. Αξιοσηµείωτοείναι ότι ο δικαιούχος αυτός το 2007 ήταν η Ιερά ΜονήΜεγίστης Λαύρας µε €1,24 εκατ. αγροτικές επιδοτήσειςκαι ανάµεσα στους πέντε πρώτους σε πληρωµές συµ-περιλαµβάνονταν άλλες δυο Ιερές Μονές, αυτές του∆ιονυσίου και του Βατοπεδίου. Τα στοιχεία αυτά δεί-χνουν γενικά ότι η διάρθρωση των αγροτικών εκµεταλ-λεύσεων είναι σε µεγάλο βαθµό ανοµοιογενής µε µε-γάλες εµπορικές αγροτικές εκµεταλλεύσεις να συνυ-πάρχουν µε µικρές οικογενειακές ή ακόµη και µε µερι-κής απασχόλησης, δεδοµένης µιας σειράς διαφορετι-κών τεχνικών καλλιέργειας και ειδικοτήτων. Η ανοµοιο -γένεια των αγροτικών εκµεταλλεύσεων πρέπει συνεπώςνα ληφθεί υπόψη κατά τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ.

Προς το παρόν, η καθιέρωση µιας κοινής θέσης εκ µέ-ρους των αγροτών στην ΕΕ για το µέλλον της ΚΑΠ εµ-φανίζεται ιδιαίτερα δύσκολη. Λαµβάνοντας υπόψη τιςπροβλέψεις για υψηλές τιµές, οι µεγάλης κλίµακαςαγροτικές εκµεταλλεύσεις φαίνεται να είναι πρόθυµεςνα εγκαταλείψουν τα παραδοσιακά µέσα πολιτικής,όπως τα µέσα στήριξης των τιµών και των αγορώναγροτικών προόντων. Το χάσµα όµως µεταξύ αυτώντων εκµεταλλεύσεων και των αγροτών, των οποίων τοεισόδηµα εξαρτάται κυρίως από τις άµεσες ενισχύσεις,συνεχώς διευρύνεται. Οι µικροί αγρότες τάσσονταιυπέρ µέτρων άµεσων αποδεσµευµένων ενισχύσεων.Επιπρόσθετα, οι µικροί αγρότες διαµαρτύρονται ενα -ντίον των αγροτών µεγάλης κλίµακας που κυριαρχούνπαραδοσιακά στις οµάδες παραγωγών, οι νέοι αγρότεςείναι πιο δεκτικοί στην αλλαγή από τους παλαιότερους,και οι παραγωγοί βιολογικών προόντων διαφωνούν µεεκείνους των συµβατικών προόντων.

Ανάπτυξη της υπαίθρου και Προστασία του περιβάλλοντος

Ακόµα και αν η οικονοµία ενός αυξανόµενου αριθµούαγροτικών περιοχών καθορίζεται όλο και περισσότεροαπό παράγοντες εκτός της γεωργίας, ο τοµέας αυτόςπαραµένει σηµαντικός. Η ζωτικότητα και το δυναµικόπολλών αγροτικών περιοχών εξακολουθούν να συνδέονταιστενά µε την παρουσία ενός ανταγωνιστικού και δυνα-µικού αγροτικού τοµέα, ελκυστικού για τους νέους αγρό -τες. Η γεωργία αποτελεί ουσιαστικά τη βάση των τοπικώνπαραδόσεων και της κοινωνικής ταυτότητας, συνδεόµενηκαι µε την επεξεργασία τροφίµων, τον τουρισµό και το εµ-πόριο. Ως εκ τούτου, η ΚΑΠ έχει ως στόχο τη διατήρησητης υπαίθρου, την ανάπτυξη της αγροτικής οικονοµίας καιτη διατήρηση/δηµιουργία θέσεων εργασίας στην ύπαι-θρο, καθώς και την προστασία του περιβάλλοντος και τηςβιοποικιλότητας και την άµβλυνση της κλιµατικής αλλα-γής. Η ανάπτυξη της υπαίθρου απαιτεί ωστόσο µια ευρύ-τερη και καλύτερα στοχευµένη προσέγγιση και έναδιαφορετικό θεσµικό πλαίσιο που επιτρέπει τη συµµετοχήόλων των ενδιαφερόµενων µερών. Η ΕΕΕ δεν παρέχειούτε θετικά κίνητρα για την προστασία του περιβάλλο -ντος ούτε αποτελεσµατικά εργαλεία για την ανάπτυξη τηςυπαίθρου. Κατά συνέπεια, απαιτείται καλύτερη διασύν-δεση µεταξύ της ΕΕΕ και των κινήτρων για την ανάπτυξηπου περιλαµβάνονται στο δεύτερο πυλώνα.

∆ιατροφική ασφάλεια

Η διαθεσιµότητα φθηνών και ασφαλών τροφίµων παρα-µένει βασικός στόχος της ΚΑΠ. Ευρύτερες ανησυχίεςέχουν όµως προκύψει σχετικά µε τις µεθόδους παρα-γωγής και τις επιπτώσεις τους στο περιβάλλον, τη βιο-τεχνολογία, την καλή διαβίωση των ζώων και το δίκαιοεµπόριο, ενώ ο αγροτικός τοµέας πρέπει επίσης ναπροµηθεύσει βιοµάζα για µη διατροφικούς σκοπούς.Επιπλέον, οι προτιµήσεις των καταναλωτών διαφέρουνσηµαντικά σε ολόκληρη την Ευρώπη, και οι αλλαγέςστο εισόδηµα και την κατανάλωση στις πολυπληθείςαναδυόµενες οικονοµίες αυξάνουν σταθερά τη ζήτησηγια τα προόντα διατροφής. Ταυτόχρονα, δεδοµένουότι οι εύποροι καταναλωτές επιθυµούν επίσης ποικιλίακαι υψηλότερης ποιότητας τρόφιµα, η ΚΑΠ οφείλει ναλάβει υπόψη αυτή την πραγµατικότητα η οποία τυγχά-νει να ανταποκρίνεται σε µεγάλο βαθµό και στα ευρω-πακά παραγωγικά δεδοµένα και δυνατότητες.

4. Ο προ<πολογισµός της ΚΑΠ

Η πιο αµφιλεγόµενη πτυχή της ΚΑΠ είναι ο προ7πολο-γισµός που προορίζεται για αυτή. Επιχειρήµατα όπως



«ο µισός προ7πολογισµός της ΕΕ είναι αφιερωµένος

στην ΚΑΠ» ή «µια ευρωπακή αγελάδα γαλακτοπαρα-

γωγής λαµβάνει €2 ενίσχυσης ανά ηµέρα» αναφέρονται

συχνά χωρίς, όµως, να λαµβάνουν υπόψη τον κοινοτικό

δηµοσιονοµικό µηχανισµό ή τους στόχους της ΚΑΠ.

Πράγµατι, η ΚΑΠ λαµβάνει σηµαντικό µερίδιο του προ-

7πολογισµού της ΕΕ, όµως είναι ένας από τους ελάχι-

στους τοµείς πολιτικής όπου µία κοινή πολιτική χρη-

µατοδοτείται σχεδόν αποκλειστικά από τον προ7πολο-

γισµό της ΕΕ. Λησµονείται επίσης ότι το µερίδιό της

έχει µειωθεί σηµαντικά τα τελευταία 20 χρόνια (από

σχεδόν 75% σε 44%). Εν τω µεταξύ, 15 κράτη µέλη

έχουν προσχωρήσει στην Ένωση (σχεδόν διπλασιάζο -

ντας τον αριθµό των αγροτών από περίπου 6 σε 11,5

εκατ.) και, ως εκ τούτου, οι δαπάνες του προ7πολογι-

σµού της ΕΕ ανά γεωργό µειώθηκαν σηµαντικά σε

σχέση µε το παρελθόν. Επιπλέον, η διεύρυνση του 2004

δεν συνοδεύτηκε από αντίστοιχη αύξηση του προ7πο-

λογισµού της ΚΑΠ, ασκώντας µεγαλύτερη πίεση για την

αποτελεσµατικότητα των εργαλείων που χρησιµοποι-

ούνται. Οι εθνικές συνεισφορές και τα έσοδα του συ-

νολικού προ7πολογισµού της ΕΕ, που παρουσιάζονται

στο ∆ιάγραµµα 6, βασίζονται στο ακαθάριστο εθνικό ει-

σόδηµα (GNI), λαµβάνοντας υπόψη εξαιρέσεις, όπως η

έκπτωση για το Ηνωµένο Βασίλειο.

Αναφορικά µε την ΚΑΠ, η πιο σηµαντική καθαρή συνει-

σφορά στην άµεση στήριξη του αγροτικού εισοδήµα-

τος για το 2010 γίνεται από τη Γερµανία µε €2,44 δις,

ακολουθούµενη από την Ιταλία µε αρνητικό ισοζύγιο

€1,6 δις. Σηµαντικές καθαρές εισροές αφορούν επίσης

την Ολλανδία, το Βέλγιο και το Ηνωµένο Βασίλειο. Οι

σηµαντικότεροι δικαιούχοι, µε όφελος περισσότερο

από €1 δις, είναι η Ελλάδα, η Πολωνία και η Ισπανία,

ακολουθούµενες από τη Γαλλία, την Ιρλανδία και την

Ουγγαρία. Οι χώρες αυτές είναι που τάσσονται υπέρ

ενός µεγάλου προ7πολογισµού της ΚΑΠ µε έναν

ισχυρό πρώτο πυλώνα. Το 2013, αναµένεται και πάλι η

Γερµανία να συµβάλλει µε περίπου €3 δις, ενώ ακολου-

θούν η Ιταλία µε €1,9 δις, η Ολλανδία (€900 εκατ.) και

το Βέλγιο (€800 εκατ.). Από την άλλη πλευρά, τις υψη-

λότερες καθαρές αποδοχές θα λάβουν η Πολωνία (€1,8

δις), η Ελλάδα (€1,2 δις) και η Ουγγαρία (€1 δις). Σε

κατά κεφαλήν βάση, το Λουξεµβούργο, το Βέλγιο και

οι Κάτω Χώρες καταβάλλουν τις υψηλότερες εισφορές,

ενώ η Ιρλανδία και η Ελλάδα επωφελούνται από τα

υψηλότερα καθαρά έσοδα. Το 2010, ο προ7πολογισµός

της ΚΑΠ έφθασε τα €57 δις, δηλαδή περισσότερα από

€150 εκατ. την ηµέρα, ενώ ο συνολικός προ7πολογι-

σµός της ΚΑΠ για την περίοδο 2007-2013 ανέρχεται σε

€420 δις.

Η ανισότητα που παρατηρείται µε την εφαρµογή της

ΚΑΠ ανάµεσα στα κράτη µέλη δηµιουργεί φυσικά πο-

λιτικές εντάσεις και µη αποτελεσµατική εφαρµογή του

προγράµµατος. Θα πρέπει, τέλος, να σηµειωθεί ότι η

διαδικασία λήψης αποφάσεων σε επίπεδο Συµβουλίου

των Υπουργών θεωρείται επιρρεπής ως προς εθνι-

κά ή ειδικά συµφέροντα που πολύ πιθανό υπερέχουν του

δηµόσιου συµφέροντος για το σύνολο της Ευρώπης. Η

δύναµη της συναπόφασης που δόθηκε στο Κοινοβούλιο

µε τη Μεταρρυθµιστική Συνθήκη µπορεί να οδηγήσει σε

στάθµιση των συµφερόντων αυτών όσον αφορά στην

ΚΑΠ, και στη διαφοροποίησή τους από εκείνα που στη-

ρίζει το Συµβούλιο. Όµως, η νέα αυτή ισορροπία “δυνά-

µεων” µπορεί να δυσκολέψει το έργο της Επιτροπής για

την επίτευξη µιας µεταρρύθµισης αντίστοιχης εντάσεως

µε εκείνη που εφαρµόστηκε µετά το 1992.

5. Το µέλλον της ΚΑΠ

Η µελλοντική ΚΑΠ συνιστάται να παραµείνει µια ισχυρή

κοινή πολιτική, διαρθρωµένη γύρω από τους δύο πυ-

λώνες της. Πρέπει ωστόσο να περιλαµβάνει µια πιο

πράσινη και πιο δίκαιη κατανοµή του πρώτου πυλώνα

και ενός δεύτερου πυλώνα που θα εστιάζεται περισσό-

τερο στην ανταγωνιστικότητα και την καινοτοµία, την

κλιµατική αλλαγή και το περιβάλλον µε στόχο την απε-

λευθέρωση της λανθάνουσας παραγωγικής δυναµικό-

τητας, συµβάλλοντας έτσι στους στόχους της Ευρώ-

πης ενόψει του 2020 (ΕΕ, 2010α). Κατά συνέπεια, προ-

τείνονται οι ακόλουθοι στρατηγικοί στόχοι:

∆ΙΑΓΡΑΜΜΑ 6Προ<πολογισµός της ΕΕ: Εθνικές συνεισφορές και έσοδα (2008)

Πηγή: FollowTheMoney.eu



Αγροτικό εισόδηµα και άµεσες ενισχύσεις

Ο αγροτικός τοµέας της ΕΕ πρέπει να καταστεί πιο αν-

ταγωνιστικός και υψηλότερης παραγωγικότητας. Θα

πρέπει λοιπόν να σηµειωθεί ότι η καλή λειτουργία των

αγορών και όχι η δηµόσια παρέµβαση είναι ο καλύτε-

ρος τρόπος για την επίτευξη ενός ανταγωνιστικού, και-

νοτόµου και προσανατολισµένου στη ζήτηση τοµέα. Η

παρούσα ΚΑΠ δεν είναι ούτε στοχευµένη στην παροχή

βοήθειας προς τους φτωχούς αγρότες ούτε στην υπο-

στήριξη βιώσιµων και υψηλής φυσικής αξίας αγροτικών

πρακτικών. Με στόχο την οικονοµική αποτελεσµατικό-

τητα και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας, η ανο-

µοιογένεια των αγροτικών εκµεταλλεύσεων πρέπει

λοιπόν να ληφθεί υπόψη κατά το σχεδιασµό των νέων

µέσων πολιτικής, δεδοµένου ότι µεγάλης κλίµακας εκ-

µεταλλεύσεις συνυπάρχουν µε µικρά αγροκτήµατα. Η

δηµόσια παρέµβαση πρέπει να διατηρηθεί ώστε να εγ-

γυάται µια κατώτατη τιµή (ή δίχτυ ασφαλείας), η οποία

θα χρησιµοποιείται όµως µόνο σε εξαιρετικές περιστά-

σεις και θα είναι συµβατή µε τον ΠΟΕ.

Η τάση για αποσύνδεση από την παραγωγή έχει υπονο-

µεύσει την κοινωνική νοµιµοποίηση του ενιαίου συστήµα-

τος πληρωµών σε µακροπρόθεσµη βάση. Αν και δεν

προωθούν κοινωνικά συµφέροντα, οι ΕΕΕ χρησιµοποι-

ήθηκαν αρχικά για την αποζηµίωση γεωργών λόγω της

χαµηλότερης στήριξης τιµών. Επιπλέον, από τη στιγµή

που χορηγήθηκαν για πρώτη φορά είχε αποφασιστεί ότι

δεν θα διαρκέσουν για πάντα. Ως εκ τούτου, οι ΕΕΕ πρέ-

πει να καταργηθούν σταδιακά, και ένα νέο σύστηµα πρέ-

πει να σχεδιαστεί ώστε οι επιδοτήσεις να χορηγούνται µε

βάση µελλοντικές και όχι παρελθούσες συµπεριφορές.

Πιο συγκεκριµένα, πρέπει να θεσπιστούν στοχευµένες

µεταβιβαστικές πληρωµές για να αποφευχθούν δυσχέ-

ρειες µεταξύ των αγροτών, οι οποίες θα παρέχουν πε-

ρισσότερο δίκαιη και ισόρροπη στήριξη ανάµεσα στα

κράτη µέλη και τους (ενεργούς) αγρότες. Οι τρέχουσες

ΕΕΕ µπορούν να διαχωριστούν σε µια “βασική” εισοδη-

µατική ενίσχυση και σε περιβαλλοντικές πληρωµές (δη-

λαδή µια “πράσινη” συνιστώσα). Πέρα από ένα ορισµέ -

νο όριο επιλέξιµης γης, εισοδηµάτων και περιουσιακών

στοιχείων, καθώς και του εξω-αγροτικού εισοδήµατος,

δεν πρέπει να καταβάλλονται ενισχύσεις. Εκτός από

ένα ανώτατο όριο ανά εκµετάλλευση, πρέπει επίσης να

εφαρµοστεί µια ελάχιστη πληρωµή για τις µικρές αγρο-

τικές εκµεταλλεύσεις.

Ανάπτυξη της υπαίθρου (Εδαφική ισορροπία καιΠροστασία του περιβάλλοντος)

Για την εξασφάλιση παροχής περιβαλλοντικών δηµό-

σιων αγαθών είναι απαραίτητη η βιώσιµη διαχείριση

των φυσικών πόρων (όπως το νερό, η βιοποικιλότητακαι το έδαφος) και η πράσινη ανάπτυξη µέσω της και-νοτοµίας. Επιπλέον, απαιτούνται περαιτέρω προσπά-θειες για την επίτευξη του φιλόδοξου σχεδίου της ΕΕπου αφορά στην ενέργεια και την κλιµατική αλλαγή,καθώς και στην ενίσχυση της εδαφικής συνοχής στιςαγροτικές περιοχές. Κάθε ενίσχυση η οποία δεν συνδέ-εται µε την παροχή δηµόσιων αγαθών πρέπει σταδιακάνα εξαλειφθεί, ενώ η µείωση της φτώχειας στις αγροτι-κές περιοχές πρέπει να συντελεστεί µέσω της κοινωνι-κής πολιτικής. ∆ηµόσια αγαθά, όπως η βιοποικιλότητα,είναι εκ φύσεως “διεθνή” και απαιτούν ανάληψη δρά-σης σε υπερεθνικό επίπεδο. Άλλα ωστόσο δηµόσιααγαθά, όπως η διατήρηση του φυσικού τοπίου, έχουνπερισσότερο τοπικό χαρακτήρα, και θα πρέπει να αντι-µετωπιστούν από εθνικές ή τοπικές αρχές. Ως αποτέ-λεσµα, η ΕΕ θα πρέπει να επιδοτεί περιβαλλοντικάδηµόσια αγαθά που παρέχονται σε διεθνές επίπεδο.

Για να καταστεί επίσης δυνατή η διαρθρωτική ποικιλο-µορφία στα συστήµατα καλλιέργειας, η βελτίωση τωνσυνθηκών παραγωγής για τις µικρές αγροτικές εκµε-ταλλεύσεις και η ανάπτυξη τοπικών αγορών, απαιτείταινα υποστηριχθούν οι µικροί αγρότες υπό τη προ7πό-θεση ότι είναι “ενεργοί”. Πέρα από ένα ελάχιστο επί-πεδο άµεσων ενισχύσεων, πρέπει ίσως να εφαρµοστούνµέτρα αγροτικής ανάπτυξης που εστιάζουν περισσό-τερο στην επέκταση των υπηρεσιών συµβούλου και τηµεταφορά τεχνογνωσίας, καθώς και σχέδια για την ανά-πτυξη µικρών αλυσίδων αγοράς και τοπικών αγορών.Ένας ακόµη αποτελεσµατικός τρόπος για τη διατή-ρηση των µικρών εκµεταλλεύσεων, αν αυτό είναι επιθυ-µητό, είναι η προώθηση της πολυδραστηριότητας καιτης απασχόλησης εκτός της αγροτικής εκµετάλλευσης.Αυτό µπορεί να πραγµατοποιηθεί µέσα από την περι-φερειακή ανάπτυξη και την ανάπτυξη της υπαίθρουώστε οι αγροτικές περιοχές να προτιµηθούν από µηαγροτικές βιοµηχανίες και, ως εκ τούτου, να συµβάλ-λουν στην αύξηση της απασχόλησης.

∆ιατροφική ασφάλεια και διατροφική αλυσίδα

Λόγω της αυξηµένης µεταβλητότητας των τιµών τωντροφίµων και των αγροτικών πρώτων υλών, η βιώσιµηπαραγωγή τροφίµων είναι αναγκαία για την αντιµετώ-πιση των αυξανόµενων ανησυχιών σχετικά µε την επι-σιτιστική ασφάλεια τόσο στο πλαίσιο της ΕΕ όσο και σεπαγκόσµιο επίπεδο. Είναι απαραίτητο, συνεπώς, οαγροτικός τοµέας της ΕΕ να διατηρήσει την παραγω-γική του ικανότητα, και η ΚΑΠ να στοχεύσει στη διατρο-φική ασφάλεια, χρησιµοποιώντας µια σειρά µέσωνπολιτικής για την επίτευξη αυτού του στόχου. Ακόµηκαι αν η πιθανότητα έλλειψης τροφίµων στην ΕΕ είναι



ελάχιστη, η Ευρώπη πρέπει να είναι έτοιµη έναντι µελ-

λοντικών απειλών, έτσι ώστε οι στοχευµένες πληρωµές

να είναι πιο αποτελεσµατικές από τις χωρίς όρους

(blanket) επιδοτήσεις που χρησιµοποιούνται για τη δια-

τήρηση του υφιστάµενου επιπέδου της αγροτικής πα-

ραγωγής ή της απασχόλησης. Πρέπει να τονιστεί ότι η

ΕΕΕ µπορεί να αυξάνει τα εισοδήµατα των αγροτών

αλλά όχι και το αγροτικό παραγωγικό δυναµικό της

Ένωσης. Επιπλέον, οι δασµοί και οι συνδεδεµένες µε

την παραγωγή επιδοτήσεις ενισχύουν επιµέρους κλά-

δους που δεν συµβάλλουν στη διατροφική ασφάλεια,

όπως το κρέας. Τέλος, η αντοχή των συστηµάτων

αγροτικής εκµετάλλευσης στην κλιµατική αλλαγή, τη

λειψυδρία, τα παράσιτα και τις ασθένειες µπορεί να ενι-

σχυθεί, για παράδειγµα, µε τη διαφύλαξη της γενετικής

ποικιλίας φυτών και ζώων που χρησιµοποιούνται στη

γεωργία.

Όσον αφορά τη λειτουργία της αλυσίδας τροφίµων,

είναι απαραίτητο να αναπτυχθούν µέσα πολιτικής για

τη βελτίωση της αποτελεσµατικότητάς της. Θα πρέπει

λοιπόν να θεσπιστεί διαφάνεια κατά µήκος της διατρο-

φικής αλυσίδας, δίνοντας ιδιαίτερη βαρύτητα στους

παραγωγούς αγροτικών προόντων. Για την εξασφά-

λιση της δίκαιης και ισότιµης λειτουργίας της αλυσίδας

τροφίµων, η ΕΕ πρέπει να παρέµβει σε οποιαδήποτε

ένδειξη κατάχρησης ισχύος στην αγορά.

Επιπλέον, προβάλλεται συχνά ο ισχυρισµός ότι η δηµό-

σια παρέµβαση είναι αναγκαία λόγω των αυστηρών

προτύπων για τα τρόφιµα της ΕΕ, τα οποία σχετίζονται

µε την υγεία τόσο των ανθρώπων όσο και των ζώων και

φυτών. Τα εισαγόµενα προόντα διατροφής πρέπει

ωστόσο να πληρούν επίσης τα πρότυπα της ΕΕ, και οι

αγρότες εκτός της Ένωσης που θέλουν να παράγουν

για τους λιανοπωλητές της ΕΕ πρέπει να συµµορφώ-

νονται µε τα ίδια ακριβώς ιδιωτικά πρότυπα όπως οι

αγρότες της ΕΕ. Αποζηµιώσεις για την ασφάλεια των

τροφίµων, των ζώων και της προστασίας του περιβάλ-

λοντος πρέπει συνεπώς να καταβάλλονται επιλεκτικά,

ενώ µέτρα παροχής συµβουλών, κατάρτισης και ανά-

πτυξης ικανοτήτων είναι πιθανώς προτιµότερα.

Συνοχή

Η αρχή της συνοχής έχει επιτρέψει στην ΕΕ να βοηθή-

σει τις µειονεκτικές περιφέρειες να αναπτυχθούν. Αντι-

φάσεις µεταξύ της ΚΑΠ και των άλλων πολιτικών της

ΕΕ έχουν ωστόσο επισηµανθεί, δεδοµένου ότι τα µέσα

πολιτικής της ΚΑΠ δεν συµβάλλουν αρκετά στην επί-

τευξη των στόχων της συνοχής, λόγω της άνισης κατα-

νοµής των επιδοτήσεων µεταξύ των κρατών µελών, των

περιφερειών και των τοµέων. Η δηµόσια στήριξη πρέπει

συνεπώς να απευθύνεται σε νοικοκυριά µε χαµηλό ει-σόδηµα ανεξαρτήτως του τοµέα στον οποίο βρίσκο -νται. Αυτός ο στόχος επιτυγχάνεται καλύτερα µέσω τηςπεριφερειακής πολιτικής της ΕΕ, η οποία δεν περιορί-ζεται στον αγροτικό τοµέα, και µε την οποία µπορεί ναυιοθετηθεί µια πιο ολοκληρωµένη προσέγγιση για τηναγροτική οικονοµία.

Συγχρηµατοδότηση

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, η ΚΑΠ αναδιανέµει τονπλούτο χωρίς υγιή κριτήρια που να κατευθύνουν ταχρήµατα στους φτωχούς αγρότες, περιφέρειες ή καικράτη µέλη. Ως εκ τούτου, κάθε κράτος µέλος προσπα-θεί να πάρει το µεγαλύτερο δυνατό µερίδιο από το σύ-νολο των επιδοτήσεων ή να πάρει κάποια επιπλέονχρήµατα σε άλλους τοµείς πολιτικής, ως αποζηµίωσηγια την απόκτηση σχετικά λιγότερων αγροτικών ενισχύ-σεων. Προτείνεται λοιπόν η οικονοµική ευθύνη να µοι-ράζεται µεταξύ της ΕΕ και των κρατών µελών της σύµ-φωνα µε την αρχή της επικουρικότητας, περιορίζονταςτην αρµοδιότητα της ΕΕ στην παροχή δηµόσιων αγα-θών. Επιπλέον, η συγχρηµατοδότηση πρέπει να διαφο-ροποιείται ανάλογα µε τα δηµόσια αγαθά ή τα κράτηµέλη. Για παράδειγµα, τα προγράµµατα που εφαρµό-ζονται στα φτωχότερα κράτη µέλη πρέπει να τύχουν µε-γαλύτερης υποστήριξης από την ΕΕ. Είναι προτιµότεροτα ποσοστά συγχρηµατοδότησης να βασίζονται στοκατά κεφαλήν ΑΕΠ των περιφερειών και των κρατώνµελών.

Εφαρµογή

Όπως έχει ήδη αναφερθεί, ο Πυλώνας ΙΙ θεωρείται υπερ -βολικά γραφειοκρατικός και απρόσιτος για πολλούςαγρότες, ενώ ο Πυλώνας Ι δεν είναι σωστά στοχευµέ-νος. Ως εκ τούτου, η απλοποίηση της ΚΑΠ καθίσταταιεπείγουσα ανάγκη, ενώ οι ενισχύσεις της θα πρέπει νααναδιαρθρωθούν και οι διοικητικές διαδικασίες νααπλουστευθούν. Η νοµιµότητα των επιδοτήσεων είναιεπίσης εφικτή µέσω της καλύτερης στόχευσης και προ-σαρµογής των πληρωµών για δηµόσια αγαθά. Η µελ-λοντική ΚΑΠ πρέπει συνεπώς να εφαρµόζεται µε δια -φάνεια, έτσι ώστε να επιτρέπεται η αξιολόγηση τηςαποδοτικότητας των δηµόσιων δαπανών έναντι τωνστόχων της. Εκτός από τον καθορισµό σαφών στόχων,όλα τα στοιχεία των ενισχύσεων πρέπει να δηµοσιοποι-ούνται, καθώς και όλες οι πληρωµές πρέπει να βασίζον-ται σε µια σαφή συµφωνία µεταξύ των δικαιούχων καιτης κοινωνίας. Οι εθνικές και περιφερειακές αρχές δια-χείρισης των επιδοτήσεων πρέπει επίσης να είναι πλή-ρως υπόλογες για την επίτευξη των στόχων και τηνεύστοχη χρήση των χρηµάτων των φορολογουµένων,



ενώ θα πρέπει να υπάρχει ένα υγιές σύστηµα ελέγχου

αυτών.

6. Η νέα ΚΑΠ στην πράξη

Συνολικά, οι διαβουλεύσεις για το µέλλον της ΚΑΠ µετά

το 2013 δίνουν την ευκαιρία για σηµαντική βελτίωσή

της. Ωστόσο, το ζήτηµα διανοµής του προ7πολογισµού

καθιστά τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ κρίσιµη, καθώς το

δηµόσιο χρέος συνεχίζει να αυξάνεται σε πολλά κράτη

µέλη και οι επώδυνες περικοπές δαπανών συντελούν

στη θεώρηση των δαπανών της ΚΑΠ ως σπατάλης δη-

µόσιου χρήµατος. Με βάση τους περιορισµένους δη-

µοσιονοµικούς πόρους και λαµβάνοντας υπόψη τις

σοβαρές επιπτώσεις της οικονοµικής κρίσης στη γεωρ-

γία, η δηµόσια στήριξη του αγροτικού τοµέα και των

αγροτικών περιοχών πρέπει να διατηρηθεί µέσω µιας

αποτελεσµατικής κοινής δέσµης στόχων, αρχών και κα-

νόνων. Ιδιαίτερη όµως προσοχή απαιτείται να δοθεί στο

σχεδιασµό και την εφαρµογή αποτελεσµατικών και

δραστικών µέτρων πολιτικής. Πιο συγκεκριµένα, οι ΕΕΕ

πρέπει να καταργηθούν σταδιακά και η δηµόσια παρέµ-

βαση οφείλει να βασίζεται όχι σε παρελθούσες αλλά σε

µελλοντικές συµπεριφορές, αναγνωρίζοντας την ανο-

µοιογένεια των αγροτικών εκµεταλλεύσεων. Ορισµένα

παραγόµενα δηµόσια αγαθά του κλάδου θα ήταν προ-

τιµότερο επίσης να χρηµατοδοτούνται από τους εθνι-

κούς προ7πολογισµούς και όχι από την Ευρωπακή

Ένωση.

Στο πλαίσιο αυτό, η ελληνική πλευρά θα πρέπει να απο-

σκοπεί στη διεκδίκηση µεγαλύτερων δυνατών ωφε-

λειών από την αναθεώρηση της ΚΑΠ. Είναι γενικά

αποδεκτό ότι ο ελληνικός αγροτικός τοµέας παρουσιά-

ζει πολλά και σοβαρά ενδογενή προβλήµατα, όπως το

αυξηµένο κόστος παραγωγής και η αντίστοιχη χαµηλή

ανταγωνιστικότητα που οφείλονται κυρίως στις µικρού

µεγέθους εκµεταλλεύσεις, στον πολυτεµαχισµό της

αγροτικής γης και στο αυξηµένο κόστος των εισροών.

Επιπλέον, η χαµηλή παραγωγικότητα και αποτελεσµα-

τικότητα οδηγούν όλο και περισσότερους Έλληνες

αγρότες στην επιδίωξη της επιβίωσής τους µέσω των

ενισχύσεων που λαµβάνουν από την ΚΑΠ. Συνεπώς,

αυτό που πρέπει πρωταρχικά να αποφασιστεί στην Ελ-

λάδα, τόσο από πλευράς πολιτικής ηγεσίας όσο και

από τους αγρότες και λοιπούς εµπλεκόµενους φορείς,

είναι το επιθυµητό είδος γεωργίας για το µέλλον.

Τις τελευταίες δεκαετίες, η επικρατούσα άποψη για την

αντιµετώπιση των προβληµάτων του κλάδου είναι η

εξασφάλιση υψηλών επιδοτήσεων από την ΚΑΠ καθώς

και η καταβολή “αποζηµιώσεων”, ώστε να στηριχθεί το

αγροτικό εισόδηµα και η απασχόληση στον κλάδο. Ταυ-

τόχρονα, όµως δε γίνεται καµιά σηµαντική προσπάθεια

να επιλυθούν τα προβλήµατα του κλάδου, ενώ το κρά-

τος πληρώνει υψηλά πρόστιµα στην ΕΕ σχετιζόµενα µε

τις προαναφερθείσες πληρωµές. Συνέπεια της εν λόγω

πολιτικής είναι η µείωση της συµµετοχής του κλάδου

στο εξωτερικό ισοζύγιο και στο ΑΕΠ και η ταυτόχρονη

δυσαρέσκεια των Ελλήνων αγροτών για τη µείωση των

εισοδηµάτων τους.

Παράλληλα, πρέπει να δοθεί βαρύτητα στην εφαρµογή

συστηµάτων ολοκληρωµένης διαχείρισης, βιολογικής

καλλιέργειας, παραγωγής προόντων ονοµασίας προ-

έλευσης και χρήσης σηµάτων ποιότητας, ώστε να αυ-

ξηθεί η ανταγωνιστικότητα του κλάδου. Τέλος, η κα -

τάρτιση και ενηµέρωση των παραγωγών, η ανάπτυξη

των οµάδων παραγωγών, ενός θεσµού που δεν έχει

τύχει της ίδιας αποδοχής στην Ελλάδα όπως σε άλλες

χώρες της ΕΕ, η δηµιουργία συµπράξεων και δικτυώ-

σεων για την καλύτερη οργάνωση του τοµέα, η εκπό-

νηση και υλοποίηση προγραµµάτων ανάπτυξης κλαδι-

κής υποδοµής και ποιοτικής βελτίωσης των αγροτικών

προόντων, και η ανάπτυξη της έρευνας µπορούν να

συµβάλλουν στην προστασία των καταναλωτών και του

περιβάλλοντος, καθώς και στην προσαρµογή των προ-

όντων στις ανάγκες της αγοράς.

∆εδοµένης της αναγκαιότητας αναδιάρθρωσης του

αγροτικού τοµέα, η ελληνική αντιπροσωπεία που θα

διαπραγµατευτεί για τη µεταρρύθµιση της ΚΑΠ δεν

πρέπει να στοχεύει στην εξυπηρέτηση του υπάρχοντος

συστήµατος αλλά σε µια πρόταση που καλύπτει τις

νέες ανάγκες του κλάδου. Οι στόχοι στους οποίους

πρέπει να εστιάσει η ελληνική θέση πρέπει να βασίζο -

νται στα εξής ακόλουθα βασικά σηµεία:

1. Σταδιακή µείωση του Πυλώνα Ι της ΚΑΠ µε παράλ-

ληλη κατάργηση των ενισχύσεων που δίνονται µε

βάση το επίπεδο παραγωγής το χρονικό διάστηµα

2000-2002 (το λεγόµενο ιστορικό µοντέλο). Επιβολή

ανώτατου ορίου στις άµεσες ενισχύσεις και ταυτό-

χρονη επιπλέον ενίσχυση στους µικρούς αλλά ενερ-

γούς αγρότες. Οι ενισχύσεις αυτές να συνδέονται

απαραίτητα µε κριτήρια όπως την προστασία του

περιβάλλοντος, την κλιµατική αλλαγή, την αειφόρο

ανάπτυξη και τη διατροφική ασφάλεια και επάρκεια.

2. Τα κονδύλια που θα εξοικονοµηθούν από τον Πυ-

λώνα Ι να µεταφερθούν στον Πυλώνα ΙΙ, ώστε µέσω

της ανάπτυξης της υπαίθρου να βοηθηθεί ακόµη πε-

ρισσότερο η προσπάθεια αναδιάρθρωσης του

αγροτικού τοµέα. Πρέπει να δοθεί ιδιαίτερη προ-

σοχή όσον αφορά σε περιοχές υψηλής περιβαλλο -

ντικής αξίας καθώς και στις ορεινές, νησιωτικές και

γενικότερα µειονεκτικές περιοχές. Επιπλέον, προ-



όντα που µπορούν να χαρακτηριστούν περιβαλλο -

ντικά δηµόσια αγαθά λόγω της συµβολής τους στο

περιβάλλον και τη βιοποικιλότητα πρέπει να τύχουν

ειδικής µέριµνας. Τα προγράµµατα που αφορούν

εθνικούς κυρίως στόχους πρέπει να συγχρηµατοδο-

τούνται.

3. Τέλος, να δηµιουργηθεί ένα µικρό σχετικά κονδύλιο

ενισχύσεων το οποίο θα χρησιµοποιείται µόνο σε

εξαιρετικές περιπτώσεις κρίσεων, σηµαντικών µει-

ώσεων των τιµών κτλ., ενώ η αγροτική πολιτική, σε

συνδυασµό µε τις πολιτικές κοινωνικής συνοχής και

περιφερειακής ανάπτυξης, πρέπει να στοχεύουν

στη µείωση της φτώχειας και στην προώθηση της

ανάπτυξης των µειονεκτικών περιοχών.


Jean-Cristoph Bureau and Louis-Pascal Mahé (2008), CAP reformbeyond 2013: An idea for a longer view, Study No 64, Notre Eu-

rope.

Valentin Zahrut (2010), Financing the Common Agricultural Policy:

Which member states pay for the waste of public money, ECIPE.

CAP2020 (2010), Public Good Emerging as Central Rationale for

Future CAP Support, IEEP/CAP2020 Policy Briefing No 7.

EC (2009) DG-AGRI, Agricultural Policy Perspectives, Brief No 1.

EC (2010a), DG-AGRI, The Common Agricultural Policy after 2013,

Public Debate Summary Report.

EC (2010b), 3rd Financial Report.

EC (2010c), The CAP towards 2010: meeting the food, natural re-

source and territorial challenges of the future.

Ελένη Α. Καδίτη και Ελισάβετ Ι. Νίτση (2010), Ο Αγροτικός Τοµέας

στην Ελλάδα, Σειρά Εκθέσεις Νο 60, Αθήνα: ΚΕΠΕ.

www.capreform.eu

www.cap2020.ieep.eu

www.reformthecap.eu



∆ιάσταση και προ ποθέσεις ανάπτυξηςτου τουρισµού στην Ελλάδα

Νίκος Βαγιονής

1. Η φύση του τουριστικού φαινοµένου και ο σκοπός του άρθρου

Με βάση τον ορισµό του Παγκόσµιου Οργανισµού Του-ρισµού1 αλλά και την ακαδηµακή βιβλιογραφία, ωςτουρισµός νοείται η επίσκεψη και διαµονή σε τόπο δια-φορετικό από αυτόν της µόνιµης κατοικίας του “τουρί-στα”, µε ελεύθερη βούληση και µε σκοπό άλλον απότον προσπορισµό, χωρίς να βρίσκεται σε διατεταγµένηαποστολή ή σε καθεστώς παρανοµίας ή δίωξης. Το κα -τά συνθήκη χρονικό διάστηµα είναι από µία διανυκτέ-ρευση έως ένα έτος, χωρίς όµως να αποκλείεται καιµεγαλύτερο διάστηµα. Είναι προφανές ότι ο ορισµόςείναι ιδιαίτερα ευρύς και αξίζει να διακριβώσουµε τα ενδυνάµει χαρακτηριστικά του τουρίστα και να προσδιο-ρίσουµε το φαινόµενο και την οικονοµική δραστηριό-τητα του Τουρισµού.

Ο τουρίστας λοιπόν µπορεί να είναι πολίτης της χώραςυποδοχής ή όχι. Μπορεί να διανυκτερεύει σε ξενοδο-χείο ή σε εναλλακτικούς τύπους καταλύµατος, σε αστι-κούς χώρους, σε αποµακρυσµένες περιοχές (παραθα-λάσσιες, ορεινές) ή ακόµα και στην ύπαιθρο. Μπορείνα χρηµατοδοτεί ο ίδιος τη διαµονή και διαβίωσή του,ή τα έξοδα να καλύπτονται από άλλο άτοµο ή φορέαστη χώρα προέλευσης ή ακόµα να φιλοξενείται στηχώρα υποδοχής. Μπορεί να ταξιδεύει µόνος, µε ολιγο-µελή οµάδα ή µε πολυµελή οµάδα. Το τουριστικό κίνη-τρο µπορεί να έγκειται απλά σε αναζήτηση αναψυχής,ανάπαυσης, ήπιων ή έντονων δραστηριοτήτων, σε λό-γους υγείας ή ευεξίας, σπουδών ή επιµόρφωσης, συµ-µετοχής σε αγώνες και διαγωνισµούς κάθε είδους(φεστιβάλ, αθλητικών, καλλιστείων, φαγητών ή ποτών),και βέβαια να αφορά κάθε είδους ειδικές προτιµήσειςτων οποίων η ποικιλία είναι ανεξάντλητη και συνεχώςδιευρυνόµενη.

Με βάση τα παραπάνω, το τουριστικό φαινόµενο ωςσύνολο κοινωνικών δράσεων διαθέσιµου χρόνου είναιιδιαίτερα πλατύ, καλύπτει πολλές ανθρώπινες ανάγκεςκαι διαπερνά έθνη, ηπείρους και κοινωνικά στρώµατα.Η οικονοµική δραστηριότητα σε σχέση µε τον τουρι-σµό εκτείνεται σε κάθε µορφής επιχειρηµατική δράσηγια την προσφορά σε τουρίστες, όπως ορίστηκαν πιο

πάνω, κάθε είδους υπηρεσιών διαµονής, µεταφοράς,εστίασης και αναψυχής, παροχής και λειτουργίας ειδι-κών υποδοµών (µαρίνες, γκόλφ, θεµατικά πάρκα, σπα,κ.ά.), και κάθε µορφής διευκολύνσεων (πληροφόρηση,κρατήσεις, οργάνωση συνεδρίων, εκθέσεων, εκδροµών,δραστηριοτήτων, ασφάλεια, υγεία, κ.ά.). Οι παραπάνωδράσεις συλλογικά ονοµάζονται τουριστικό προόν.

Οι ανεπτυγµένες τουριστικά χώρες χαρακτηρίζονταιαπό σύνθετο και πλούσιο τουριστικό προόν, που περι-λαµβάνει όλα τα παραπάνω, και δηµιουργεί ευηµερία,χωρίς να προσβάλλει τον κοινωνικό και πολιτιστικό ιστότων περιοχών υποδοχής και χωρίς να καταστρέφει τοφυσικό περιβάλλον ή να εξαντλεί κατά τρόπο µη αει-φόρο τους σε στενότητα φυσικούς πόρους των.

Σε αντιδιαστολή, οι µη ανεπτυγµένες τουριστικά χώρεςέχουν απλό, ατελώς ή µονοµερώς ανεπτυγµένο τουρι-στικό σύστηµα που ενδεχοµένως δηµιουργεί (ή και όχι)ευηµερία, ενώ µεταλλάσσει αφύσικα τον κοινωνικό ιστόή/και προσβάλλει το φυσικό περιβάλλον. Οι αναπτυσ-σόµενες τουριστικά χώρες βρίσκονται σε µια δυναµικήτουριστικής µεγέθυνσης που ανάλογα µε τις προδια-γραφές οδηγούν (ταχύτερα ή όχι) στα χαρακτηριστικάτων ανεπτυγµένων, όπως περιγράφηκαν.

Η Ελλάδα θεωρείται και είναι τουριστικά ανεπτυγµένηχώρα, µε σηµαντικές ως τώρα επιδόσεις, που όµωςσαφώς παρουσιάζει µια σειρά προβληµάτων, κυρίως σεθέµατα αναδιάρθρωσης, ανανέωσης και αναβάθµισηςτου τουριστικού της προόντος, τα οποία, εφόσον ταυ-τοποιηθούν, µπορούν να επιδεχθούν βελτιώσεις, βάσειπροτάσεων και στρατηγικών. Η ταυτοποίηση αυτών τωνπροβληµάτων και οι προτάσεις είναι και ο σκοπός τουάρθρου αυτού.

2. Η διάσταση του τουρισµού στην Ελλάδα

Ο τουρισµός στον ελληνικό χώρο αναπτύχθηκε συστη-µατικά µετά το τέλος του Εµφυλίου. Η προσπάθεια αρ-χικά αποτελείτο από αµιγείς κρατικές επενδύσεις καιεστίαζε στην ανάπτυξη αεροδροµίων, καταλυµάτων καιειδικών τουριστικών υποδοµών. Μεταγενέστερα αναλή-φθηκαν ιδιωτικές τουριστικές επενδύσεις, αρχικά µεκατά περίπτωση ευνοκούς όρους και παραχωρήσειςαπό το κράτος και, αργότερα, οργανωµένα, µέσα απότους αναπτυξιακούς νόµους.

Όσον αφορά τις εναέριες πύλες της χώρας, ο «Κρατι-κός Αερολιµένας Αθηνών», στο Ελληνικό, λειτούργησεµεν το 1938 αλλά δεν πρόλαβε να εξυπηρετήσει τον ελ-ληνικό τουρισµό µέχρι το 1950. Τότε η ετήσια κίνηση

1. Παγκόσµιος Οργανισµός Τουρισµού, www.un-wto.org (2010).

5_EIDIKA_BAGIONHS:Layout 1 11/2/2011 1:04 µµ Page 120


έφτανε τους 234.000 επιβάτες και το 1967 ξεπέρασε τα

2,5 εκατοµµύρια. Τα εγκαίνια του «Ανατολικού Αερο-

σταθµού» το 1969, σε σχέδια του Saarinen, αποτέλεσαν

ορόσηµο στην αύξηση της τουριστικής κίνησης προς

την Ελλάδα. Η αύξηση των αφίξεων που ακολούθησε

την επόµενη 15ετία ήταν εντυπωσιακή, πάνω από 10%

ετησίως, ενώ η παγκόσµια αντίστοιχη αύξηση ήταν 5%.

Η πρώτη πτήση τσάρτερ προς την Ελλάδα προσγειώ -

θηκε στο Ηράκλειο τον Απρίλιο του 1971, προερχόµενη

από τη Μ. Βρετανία. Από το 1974 και µετά δηµιουργή-

θηκαν αεροδρόµια µε δυνατότητα υποδοχής απευθείας

πτήσεων τσάρτερ σε πολλά νησιά της χώρας, όπως η

Κεφαλλονιά, η Ζάκυνθος, η Σκιάθος, η Μύκονος, η Σύ -

ρος, η Σαντορίνη, η Σάµος, η Κως, η Κάρπαθος, των

οποίων η τουριστική κίνηση απογειώθηκε µετά τη λει-

τουργία των αεροδροµίων. Από το 1990 οι δυνατότητες

επέκτασης στο διεθνή αερολιµένα της Αθήνας είχαν

εξαντληθεί και ξεκίνησε η κατασκευή του αεροδροµίου

των Σπάτων, του οποίου η λειτουργία άρχισε το 2001.

Όσον αφορά τα ξενοδοχειακά καταλύµατα, χαρακτη-

ριστική είναι η προσπάθεια που ξεκίνησε το 1950 για

ανάπτυξη ποιοτικού τουρισµού µε κρατικές επενδύ-σεις, σε παραδειγµατικές αρχιτεκτονικά και λειτουρ-

γικά µονάδες, µε το πρόγραµµα των ξενοδοχείων «Ξε -

νία». Από το 1950 έως το 1974 κτίστηκαν 44 «Ξενία»

στις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές της χώρας τα οποία

φέρουν την υπογραφή κορυφαίων αρχιτεκτόνων2. Τα

διαχειρίστηκαν στη συνέχεια κρατικοί φορείς µε ποικίλα

ανά περίοδο και περιοχή, αλλά άσχηµα εν τέλει, απο-

τελέσµατα. Σήµερα πολλά έχουν εγκαταλειφθεί άδο -

ξα3, άλλα έχουν αλλάξει χρήσεις, ενώ λίγα έχουν πε -

ρά σει σε ιδιωτικούς φορείς και λειτουργούν ικανοποι-

ητικά.

Μετά τη Μεταπολίτευση δόθηκε έµφαση στην τουρι-στική ανάπτυξη µε υποβοηθούµενη ιδιωτική πρωτο-βουλία, µε τους Αναπτυξιακούς Νόµους που στόχευαν

στην τόνωση της περιφερειακής οικονοµικής ανάπτυ-

ξης και την ανακοπή της εσωτερικής και εξωτερικής µε-

τανάστευσης. Με το Ν.289/1976 και το Ν.1116/1981

προβλέπονταν ενισχύσεις για τουριστικές επενδύσεις

µε εγγυήσεις δανείων και συνδυασµό φορολογικών και

δασµολογικών απαλλαγών. Η καινοτοµία του Ν.1262/1982,

που αποτέλεσε και το σηµαντικότερο εφαλτήριο για µα-

ζικές ελληνικές επενδύσεις στον τουρισµό, ήταν η διαί-

ρεση της χώρας σε περιοχές υψηλής, µεσαίας και

χαµηλής ενίσχυσης που δίδονταν µε επιχορήγηση κε-φαλαίου ως κλιµακούµενο ποσοστό του ύψους τηςεπένδυσης και µε επιδότηση του επιτοκίου δανεισµού.Ο νόµος απέτρεψε την τάση δηµιουργίας µεγάλων µο-νάδων4 µε τη στροφή προς τη µαζική δηµιουργία µι-κρών οικογενειακών ξενοδοχείων. Με το νόµο αυτόυπολογίζεται ότι ιδρύθηκαν 1.260 µονάδες µε δυναµι-κότητα 102.000 κλινών και δόθηκε σηµαντική ώθησηστην ύπαρξη νόµιµων καταλυµάτων σε πολλές και δια-φορετικές περιοχές, που φυσικά είχε ως αποτέλεσµαραγδαία αύξηση στις καταµετρούµενες (νόµιµες πλέον)διανυκτερεύσεις. Όµως η έλλειψη ποιοτικών προδια-γραφών και οι αδυναµίες του ελέγχου δηµιούργησανδευτερογενή προβλήµατα ποιότητας και δυνατοτήτωνµελλοντικής ανάπτυξης. Με το Ν.1892/1990 προβλεπό-ταν, πέραν της ιδρύσεως, και εκσυγχρονισµός των πα-λαιότερων µονάδων σε ανώτερες ποιοτικά κατηγορίες,και ενισχύθηκαν ειδικές τουριστικές υποδοµές. Από τις550 περίπου τουριστικές επενδύσεις που εγκρίθηκαν,οι 300 αφορούσαν εκσυγχρονισµούς, ενώ πάνω από80% του συνόλου των κλινών που επιδοτήθηκαν αφο-ρούσαν µονάδες Α΄ ή Β΄ τάξης. Επίσης, µε τον καθορι-σµό κορεσµένων περιοχών, δεν ενισχύονταν τουρι -στικές επενδύσεις σε ορισµένες περιοχές της Κρήτηςκαι των ∆ωδεκανήσων. Ο νόµος θεωρήθηκε επιτυχηµέ-νος. Ο Ν.2601/1998 περιόρισε σηµαντικά τις δυνατότη-τες ίδρυσης νέων ξενοδοχείων, δίνοντας έµφαση στηµετατροπή παραδοσιακών κτιρίων σε ξενώνες ή ξενο-δοχεία, και σε ποιοτικές αναβαθµίσεις. Και αυτός οΝόµος είχε σηµαντικά αποτελέσµατα όσον αφορά τηνποιοτική αναβάθµιση του δυναµικού, µια και πέτυχεανακαίνιση 82.000 κλινών, ενώ το 39% των ανακαινισµέ-νων κλινών ήταν ή ανέβηκαν στην Α΄ τάξη. Επίσης ση-µαντική ήταν η ανταπόκριση στα παραδοσιακά κτίρια,σε περιοχές όπως η Μάνη, τα Ζαγοροχώρια, τα Χανιά,η Σύρος, η Σαντορίνη. Ο Ν. 3299/2004, που ίσχυσε απότο 2005 ως το 2010, αύξησε το µέσο ποσοστό επιχορή-γησης των επενδύσεων σε 43% (από 28% του Ν.2601)και αύξησε την ενίσχυση νέων µονάδων, που έφτασαντο 40% των ενταχθέντων σχεδίων (από 21% του Ν.2601), µε αντίστοιχες µειώσεις στις ανακαινίσεις, τα πα-ραδοσιακά και τις ειδικές υποδοµές (µαρίνες, κλπ). Ηέµφαση στην αύξηση του δυναµικού σε συνδυασµό µετην οικονοµική ύφεση από το 2008 ήταν µάλλον ατυχής.

Ο Νέος Αναπτυξιακός Νόµος 3908/2011 καινοτοµεί σεπολλά και σηµαντικά σηµεία. Πρώτον, και όσον αφορά

2. όπως ο Χαράλαµπος Σφαέλλος, ο Άρης Κωνσταντινίδης, ο ∆ηµήτρης Πικιώνης, ο Κ. Κιτσίκης και ο Φ. Βώκος.

3. Βλ. σχετική επιστολή Βαυαρικής Ακαδηµίας Καλών Τεχνών 17.11.2003, Αρχείο Συλλόγου Ελλήνων Αρχιτεκτόνων.

4. Μονάδες-γίγαντες που οικοδοµήθηκαν από το κράτος σε άλλες χώρες και σήµερα κατεδαφίζονται, ή την ενίσχυση µονάδων - παραρ-

τηµάτων παγκόσµιων τουριστικών αλυσίδων.

5_EIDIKA_BAGIONHS:Layout 1 15/2/2011 8:11 πµ Page 121


τα τουριστικά καταλύµατα, ενισχύονται αποκλειστικά οιιδρύσεις και εκσυγχρονισµοί που αφορούν τις ποιοτικάανώτερες τάξεις (3*, 4* και 5*), µια και –ειδικά σε πε-ριόδους ύφεσης– ο στόχος –αλλά και η ευκαιρία– δενείναι η αύξηση της δυναµικότητας αλλά η ποιοτική ανα-βάθµιση. Αυτή γίνεται επίσης µε τη χρήση των τεχνο-λογιών πληροφορικής και επικοινωνίας (ICT) και τη χρή -ση ανανεώσιµων µορφών εξοικονόµησης ενέργειας,που αφενός θα προσδώσουν ανταγωνιστικότητα και οι-κονοµικότερη λειτουργία, αλλά και φιλικότητα προς τοπεριβάλλον, και αφετέρου θα ευαισθητοποιήσουν ένανέο και αυξανόµενο περιβαλλοντικά συνειδητοποιηµένοκοινό. Επίσης ο Νέος Νόµος εστιάζει, εκτός από τηνποιοτική και τεχνολογική αναβάθµιση και περιβαλλον-τική συµβατότητα των τουριστικών καταλυµάτων, καιστις ειδικές τουριστικές υποδοµές (µαρίνες, θεµατικάπάρκα, κ.ά.). Άλλο καινοτόµο χαρακτηριστικό του νό -µου είναι ότι καθορίζεται ανά εξάµηνο το ύψος των ενι-σχύσεων που θα δοθεί ανά είδος επένδυσης και αξιο -λογούνται οι επενδύσεις ώστε να ενισχύονται οι καλύ-τερες σε κάθε περίοδο αξιολόγησης. Επίσης η ενί-σχυση αποµακρύνεται από τη λογική των επιχορηγή-σεων κεφαλαίου και επιβραβεύεται πλέον η κερδοφόραλειτουργία µε φορολογικές απαλλαγές για τα πρώταχρόνια λειτουργίας της επένδυσης.

Οι ειδικές τουριστικές υποδοµές µέχρι πρόσφατα δενείχαν ληφθεί σοβαρά υπόψη στο σχεδιασµό της ελλη-νικής τουριστικής πολιτικής. Ο λόγος ήταν αφενός µενότι δεν ήταν εύκολο να αναληφθούν από ιδιώτες επεν-δυτές, αφετέρου δε, λόγω διαφόρων συγκυριών5, δενπρόλαβαν να τύχουν της απαραίτητης προσοχής. Έτσιη Ελλάδα έµεινε πίσω σε αριθµό και σε χωρητικότητατέτοιων υποδοµών, ενώ άλλες δεν έγιναν ποτέ (π.χ. θε-µατικά/ιστορικά πάρκα, αυτοκινητοδρόµιο).

Οι µαρίνες θα µπορούσαν να είναι η σηµαντικότερητουριστική υποδοµή για τη χώρα µας, µε τόσο µεγάληακτογραµµή6 και τόσο πολλά νησιά σε κοντινές απο-στάσεις, που καλύπτονται εύκολα από σκάφη αναψυ-χής. Υπάρχουν διάσπαρτοι λιµενίσκοι, µε µικρό βάθοςκαι χωρίς υποδοµή, που δεν εξυπηρετούν τον τουρισµόαλλά, σε κάποιο βαθµό, τις τοπικές ανάγκες. Η υπο-δοµή των «τουριστικών λιµένων» απευθύνεται σε του-ρίστες και σε ενοικιαζόµενα τουριστικά σκάφη και

πα ρέχει εξυπηρετήσεις ειδικά σχεδιασµένες για σκάφη

αναψυχής, ενώ συνδέονται µε το παράκτιο τουριστικό

δίκτυο.

Και στην περίπτωση των υποδοµών αυτών η δηµιουργία

και εκµετάλλευση µαρίνων ξεκίνησε ως πλήρως κρα-

τικά ελεγχόµενη. Με κορεσµένες τις µαρίνες στην Ατ-

τική (Ζέα, Φλοίσβος, Γλυφάδα) και µε σηµαντική κα -

θυστέρηση, µε το Ν.2160/1993, τέθηκαν οι προδιαγρα-

φές για ανάπτυξη τουριστικών λιµένων στη χώρα,

τριών τύπων. Ο Τύπος Ι, µαρίνες µε διαµορφωµένο χερ-

σαίο και θαλάσσιο χώρο, ο Τύπος ΙΙ, που αφορά όρµους

και ο Τύπος ΙΙΙ που αφορά λιµένες προ των ξενοδοχει-

ακών µονάδων, για τις οποίες τίθενται τόσο πολλές

προ_ποθέσεις που µόνο ένα ξενοδοχείο έχει πιστοποιη -

µένη µαρίνα Τύπου ΙΙΙ. Το 1995 µέσω της Εταιρείας Του-

ριστικής Ανάπτυξης (ΕΤΑ) άρχισαν να παραχωρούνται

οι µαρίνες του ΕΟΤ σε διάφορους ιδιωτικούς ή τοπι-

κούς φορείς. Αργότερα σχεδιάζεται ένα δίκτυο από αλι-

ευτικά καταφύγια, που επικουρικά µπορούν να εξυ πη-

ρετούν τουριστικές ανάγκες.

Και όσον αφορά τη σηµαντική αυτή τουριστική υπο-

δοµή πρέπει να σηµειώσουµε ότι υπήρχε και παραµέ-νει σηµαντικό έλλειµµα σε δυναµικότητα (σε σχέση µε

τουριστικούς µας ανταγωνιστές και µε την εµφανιζό-

µενη ζήτηση) και καθυστερήσεις στη δηµιουργία νέων

µαρίνων, που σαφώς κόστισαν στην εξέλιξη των τουρι-

στικών µεγεθών στη χώρα µας. Επίσης υπάρχουν εν-δείξεις αναποτελεσµατικής διαχείρισης σε υπάρχου-

σες µαρίνες όσον αφορά τη διάθεση των θέσεων ελλι-

µενισµού, τις τιµολογήσεις, τη διαχείριση των ραµπών

καθέλκυσης, των περιφράξεων7, κλπ. Σήµερα λειτουρ-

γούν 32 µαρίνες αδειοδοτηµένες και πιστοποιηµένες

από τον ΕΟΤ, ενώ 12 είναι υπό ολοκλήρωση8, ελάχιστες

σε σχέση µε τον αριθµό των παράκτιων νοµών και φυ-

σικά των νησιών της χώρας.

Μια ακόµα κατηγορία υποδοµών που στήριζε το παρα-

δοσιακό τουριστικό προόν της χώρας µας –κυρίως

αυτό που απευθυνόταν στον εσωτερικό τουρισµό– είναι

οι σχετικές µε τη λουτροθεραπεία. Η εκµετάλλευση δε-

κάδων ιαµατικών πηγών στην Ελλάδα αρχικά ανήκε

στο κράτος (στον ΕΟΤ), ή σε δήµους (π.χ. Αγ. Κήρυκος,

κ.ά.). Σήµερα οι περισσότερες έχουν παραχωρηθεί από

5. Ολυµπιακών έργων από το 1998 ως το 2004, αλλαγών προτεραιοτήτων µετά, ύφεσης από το 2008, και κρίσης το 2010.

6. Η ακτογραµµή της χώρας εκτείνεται σε 17,2 χιλιόµετρα. Βλ. Αργυρακόπουλος Α., Υποναύαρχος ΛΣ: «Λιµενοµία», Γ´ έκδοση, Αθήνα

2008.

7. Ο αιγιαλός δεν δύναται να περιφράσσεται, άρθρο 23 παρ. 1 του Ν.1337/83 και σύµφωνα µε τα καθοριζόµενα ειδικότερα στο Π.∆. 236

της 18-5/22-6-84 (ΦΕΚ 95 Α΄). Επίσης: Οι ράµπες µετά την κατασκευή τους αποτελούν κοινόχρηστες εγκαταστάσεις και η αρµοδιότητα

της συντήρησής τους ανήκει στον οικείο δήµο ή κοινότητα, άρθρο 27 παρ. 4 του Ν.2636/98.

8. Και ορισµένες λειτουργούν άτυπα, χωρίς δυνατότητα διαχείρισης, τιµολόγησης, ελέγχου και, κυρίως, συντήρησης των παροχών.



τον ΕΟΤ σε τοπικούς φορείς (π.χ. Σµόκοβο, Σουρωτή)ή σε ιδιώτες (π.χ. Κυλλήνη), άνευ ή έναντι ανταλλάγµα-τος. Η παραδοσιακή τουριστική ανάπτυξη των αντίστοι-χων λουτροπόλεων στη βάση της παραδοσιακής ια µα- τικής λουτροθεραπείας έχει πλέον περάσει και χρειάζε-ται νέα αντίληψη και οργάνωση.

Ο τουρισµός υγείας, ο οποίος συνεχώς εξελίσσεται,περιλαµβάνει όλες τις υπηρεσίες που έχουν σχέση µετην υγεία όπως τον ιατρικό έλεγχο, την ειδική διαιτη-τική, τη θεραπεία µε βιταµίνες, τις βοτανοθεραπείες, τηγυµναστική, το µασάζ, τις ειδικές θεραπείες όπως αντι -καπνιστική, απεξάρτηση, θεραπεία άγχους, ψυχοθερα-πεία, κινησιοθεραπεία, χαλάρωση, εκµάθηση ύπνου,αισθητική σώµατος κλπ. Τέτοιας µορφής κατευθύνσειςδεν φαίνεται να είχαν ως σήµερα δροµολογηθεί ή εν-ταχθεί στο τουριστικό µάρκετινγκ των παραδοσιακώνλουτροπόλεων, αλλά και της χώρας.

Αντίθετα, το πρόγραµµα ανάπτυξης χιονοδροµικώνκέντρων, δηµιούργησε –ανέλπιστα για µια µεσογειακήχώρα– µέσα στα τελευταία τριάντα χρόνια ένα νέο καισηµαντικό τουριστικό ρεύµα µε δεκαοχτώ χιονοδρο-µικά κέντρα στην Ελλάδα9. Τα χιονοδροµικά περιλαµ-βάνονται σε διεθνή δίκτυα όµοιων κέντρων, δίκτυαπρόγνωσης καιρού, ύψους χιονιού, κλπ, διαθέτουν ζων-τανή µετάδοση εικόνων µέσω διαδικτύου (web came -ras) και προβάλλουν µε δικτυακούς συνδέσµους (links)τις γύρω περιοχές. Έχουν δώσει τουριστική ώθηση σεορεινές περιοχές, δηµιούργησαν οικιστική δραστηριό-τητα σε παρακείµενες πόλεις και χωριά, εµπορική κί-νηση και συγκράτηση επιχειρήσεων και πληθυσµού σεκατά τα άλλα αποµακρυσµένες και µειονεκτικές περιοχές.

Η ανάγκη για εµπλουτισµό του τουριστικού προόντοςµε ειδικές µορφές τουρισµού, όπως ο συνεδριακόςτουρισµός, άρχισε να γίνεται εµφανής από το 1980.Όµως πήρε περίπου µια δεκαετία µέχρι την αναγνώ-ριση, µε την Υ.Α.23908/9.4.1991, των Συνεδριακών Κέν-τρων και σχεδόν άλλη µία µέχρι το 1999, οπότε άρχισαννα χορηγούνται από τον ΕΟΤ τα «Ειδικά Σήµατα Λει-τουργίας» που πιστοποιούν την τήρηση των προδιαγρα-φών και καθορίζουν τη «δυναµικότητα» του συνεδρια-κού κέντρου. Με βάση τα στοιχεία του ΕΟΤ (ΕΟΤ,2009)10 έχουν πιστοποιηθεί 21 συνεδριακά κέντρα µεσυνολική δυναµικότητα 10.000 θέσεων σε όλη τη χώρακαι µε χωρητικότητες από 200 έως 1.700 συνέδρους.

∆ύο µόνο υπερβαίνουν τους χίλιους συνέδρους και η

µεγάλη πλειοψηφία από αυτά βρίσκονται στους χώ-

ρους ξενοδοχείων πολυτελείας. Εκτιµάται ότι ως σή-

µερα χάθηκαν σηµαντικές ευκαιρίες, τόσο λόγω έλ -

λειψης ειδικών υποδοµών όσο και µάρκετινγκ που θα

µπορούσε σηµαντικά να βελτιωθεί, ενώ το καλό κλίµα

της χώρας µπορεί να προσελκύσει περισσότερα συνέ-

δρια.

Όσον αφορά την ειδική τουριστική υποδοµή καζίνο, και

εδώ σηµειώθηκε σηµαντική καθυστέρηση που συµβά-

διζε µε τη δαιµονοποίηση των επιχειρήσεων αυτών

µέχρι πολύ πρόσφατα (1994). Έκτοτε πάντως έγινε

καλή και αποδοτική εκµετάλλευση. Οι άδειες ίδρυσης

και λειτουργίας καζίνο, που προβλέπονται από το Ν.

2208/1994, είναι δώδεκα και αξιοποιούνται γεωγραφικά

στην Αττική, Κέρκυρα, Θεσσαλονίκη, Χαλκιδική, Ξάνθη,

Ρίο, Λουτράκι, Σύρο και Ρόδο, ενώ δεν έχουν δοθεί

τρεις ακόµη άδειες (Αττική, Φλώρινα, Ήπειρος). Να ση-

µειωθεί ότι όλα τα καζίνο στην Ελλάδα είναι δωδεκάµη-

νης λειτουργίας, η εκµετάλλευσή τους φορολογείται µε

ειδικό τρόπο και φυσικά αποδίδουν σηµαντικά τέλη στο

κράτος και τους δήµους που τα φιλοξενούν. Έχουν

ακτινοβολία όχι µόνο στον ελλαδικό αλλά και στον ευ-

ρύτερο µεσογειακό χώρο. Με την εξαίρεση αυτού της

Σύρου, στεγάζονται όλα σε ξενοδοχεία πολυτελείας τα

οποία έχουν τις πολλαπλές διευκολύνσεις τους σε συ-

νεχή λειτουργία, ενώ παρέχουν από τις πιο σταθερές

εργασιακές σχέσεις στην τουριστική αγορά.

Με όλα τα παραπάνω ο ελληνικός τουρισµός, µέσα σε

60 µόνο χρόνια, από το µηδέν έφτασε να διαθέτει 9.554

ξενοδοχειακές µονάδες, δυναµικότητας 727.000 κλι-

νών, και σε στιγµή κορύφωσης, το 2008, να συνεισφέ-

ρει το 16,3 % του ΑΕΠ και το 19,7% της απασχόλησης.

Ελκύει 16 εκατοµµύρια αφίξεις και 47,5 εκατ. διανυκτε-

ρεύσεις αλλοδαπών, οι οποίοι αποφέρουν εισπράξεις

13 δις € ή περί τα 1200 € κατά κεφαλήν11. Μαζί µε τον

εγχώριο τουρισµό οι διανυκτερεύσεις είναι άνω των 80

εκατ. και οι εισπράξεις του κλάδου12 άνω των 30 δις €.Η σηµασία, το µέγεθος και η εξάρτηση της πορείας της

οικονοµίας της χώρας από την πορεία του κλάδου είναι

προφανή. Ακολούθησαν δύο συνεχείς χρονιές κάµψης,

το 2009 και το 2010, και πρέπει, πριν να είναι πολύ

αργά, να εστιάσουµε σε νέες κατευθύνσεις που θα φέ-

ρουν νέα ανταγωνιστικότητα στον κλάδο και ανάπτυξη.

9. 3-5 Πηγάδια, Βασιλίτσα, Βελούχι, Βίγλα, Βίτσι, Βόρας, Ελατοχώρι, Καλάβρυτα, Λαλιάς, Μαίναλο, Μέτσοβο, Παγγαίο, Παρνασσός, Περ-

τούλι, Πήλιο, Σέλι, Χρυσό Ελάφι, Φαλακρό.

10. Ελληνικός Οργανισµός Τουρισµού (2009): Στοιχεία εγκρίσεων Συνεδριακών Κέντρων.

11. Στοιχεία ΕΟΤ, ΞΕΕ, ΙΤΕΠ, UNWTO, Eurostat.

12. Ξενοδοχεία και εστιατόρια, 15 δις (Ελληνική Στατιστική Αρχή) δορυφορικοί λογαριασµοί,15 δις.



3. Νέες κατευθύνσεις για το ελληνικό τουριστικό προόν

Παράλληλα µε όσες –παραδοσιακές ή νεότερες– µορ-φές αναφέρθηκαν πιο πάνω, και τις προτάσεις που δια-τυπώθηκαν, υπάρχουν ορισµένες γενικότερες εξελίξειςστο παγκόσµιο τουριστικό σύστηµα που οφείλουµε ναλάβουµε υπόψη ώστε να συνεχίσουµε να προσφέρουµεένα ανταγωνιστικό τουριστικό προόν.

Πράσινη διάσταση στον τουρισµό

Ο οικοτουρισµός ως έννοια αφορά το ταξίδι και τηντουριστική διαµονή σε περιοχές «κατά τρόπο που ναδιατηρείται το φυσικό περιβάλλον και να βελτιώνεται ηευηµερία των τοπικών κοινωνιών»13. ∆ιαπιστώνεται διε-θνώς14 ότι η επισκεψιµότητα των περιοχών µε αµό-λυντο φυσικό περιβάλλον συνεχώς αυξάνει. Η αύξησηαυτή φέρνει οικονοµικές ευκαιρίες αλλά και πιέσεις, πε-ριβαλλοντικές και πολιτικές. Πρόσφατα στοιχεία τουWTO15 εµφανίζουν ότι ο οικοτουρισµός και ο τουρισµόςυπαίθρου την οκταετία 2000-2008 αυξανόταν παγκο-σµίως 3 φορές ταχύτερα από τον τουριστικό κλάδο ωςγενικό σύνολο.

Για τη χώρα µας είναι προφανές ότι η πράσινη τουρι-στική ανάπτυξη, ιδίως σε φάση οικονοµικής ύφεσης ήκρίσης, θα φέρει τον τουρισµό πιο κοντά στον τοπικόκοινωνικό και παραγωγικό ιστό. Θα δηµιουργήσει ευ-νοκές συνέργειες του τουρισµού µε την τοπική παρα-γωγική βάση, είτε αυτή αφορά αγροτικά ή βιοτεχνικάπροόντα, είτε πολιτιστικά δρώµενα είτε περιβαλλοντικήευαισθητοποίηση. Το παράδειγµα των χιονοδροµικώνκέντρων, αµφιλεγόµενο οικολογικά από ορισµένους,είναι µόνο µια ένδειξη για τις δυνατότητες του τουρι-σµού υπαίθρου και δραστηριοτήτων όπως του αγρο-τουρισµού µε δασικό, βοτανικό, ορνιθολογικό ή ζωικόενδιαφέρον, του ποδηλατικού τουρισµού, του καταδυ-τικού τουρισµού, της ορειβασίας, της ορεινής διάσχι-σης16, των µονοπατιών των γεύσεων και κρασιού, τωνπέτρινων κτισµάτων, κλπ. Πράσινες πρακτικές είναι επί-σης και η προστασία του περιβάλλοντος αλλά και ηεφαρµογή υψηλής τεχνολογίας, που εξετάζονται χωρι-στά παρακάτω.

Προστασία του περιβάλλοντος

∆ιεθνή στοιχεία από 15 χώρες της ΕΕ, τα οποία προ-έκυψαν από ευρωπακά προγράµµατα17,18, δείχνουνότι περί τα δύο τρίτα των Αµερικανών και Αυστραλια-νών τουριστών και περί το 90% των Βρετανών θεωρούνότι είναι υποχρέωση του ξενοδοχείου να ασχολείταιενεργά µε την προστασία του περιβάλλοντος, αλλά καινα υποστηρίζει την τοπική κοινότητα. Στη Γερµανία το65% των τουριστών (ή 39 εκατ. τουρίστες) απαιτούν πε-ριβαλλοντική ποιότητα στον τόπο διακοπών, ενώ το42% (ή 25 εκατ.) απαιτούν οι εγκαταστάσεις διαµονήςνα είναι φιλικές προς το περιβάλλον (πράσινες). Σε όλητην Ευρώπη, γύρω στο 20% των τουριστών απαιτούν«πράσινες» διακοπές, ενώ κατά υψηλότερο ποσοστόείναι ευαισθητοποιηµένοι σε περιβαλλοντικά ζητήµατα.

Στην Ελλάδα, σήµερα, είναι περισσότερο από επιτακτικήη ανάγκη της περιφρούρησης του φυσικού περιβάλλο -ντος, δηλαδή των δασών, των καθαρών παρα λιών, τωνπηγών, των ορεινών όγκων και των υδροβιοτόπων απόάκριτη ανάπτυξη. Ιδίως σε φάση ύφεσης οι ήπιες παρεµ-βάσεις προστασίας του περιβάλλοντος, ταυτόχρονα µετην τουριστική του ανάδειξη, η υιοθέτηση πράσινων πρα-κτικών και πρακτικών περιβαλλοντικής ευαισθητοποί-ησης µέσα στα τουριστικά πακέτα και η δηµοσιοποίησητων πολιτικών αυτών στο ευαισθητοποιηµένο διεθνέςτουριστικό κοινό θα δώσουν µια νέα πνοή και ώθηση, δη-µιουργώντας ένα φρέσκο, ποιοτικό τουριστικό ρεύµαπρος τις περιοχές που θα προχωρήσουν στον τύπο αυτότης τοπικής τουριστικής αλλά και οικονοµικής ανάπτυξης.

Τεχνολογία στον τουρισµό

Ο τεχνολογικός εκσυγχρονισµός σε λειτουργικά συστή-µατα των επιχειρήσεων, µε τις πιο σύγχρονες εφαρµο-γές τεχνολογιών επικοινωνίας και πληροφορικής, θαδώσει λειτουργικά και ανταγωνιστικά πλεονεκτήµαταστις ελληνικές επιχειρήσεις. Ένα παράδειγµα είναι ηδηµιουργία και λειτουργία ιστοσελίδων από κάθε ξενο-δοχειακή επιχείρηση, που να δίνει τη δυνατότητα επι-λογής και κράτησης δωµατίων κατευθείαν από τοντουρίστα στη χώρα προέλευσης, χωρίς τη µεσολάβησητου ξένου τουριστικού πρακτορείου.

13. Ορισµός της TIES (The International Ecotourism Society) (1990).

14. Global Ecotourism Conference 2007 (Oslo, Norway, May 14-16, 2007).

15. World Tourism Organization, Report, June 2008.

16. Trekking, canyoning, rafting, κλπ.

17. Sutour, TourBench: “Environmental initiatives by European tourism businesses”. Τουριστική έκθεση του Αννόβερου, 5.2.2007.

18. H ECOTRANS (www.ecotrans.org) είναι ένα ευρωπακό δίκτυο οργανισµών και εµπειρογνωµόνων του Αειφόρου Τουρισµού, του Πε-

ριβάλλοντος, της Περιφερειακής Ανάπτυξης στο οποίο συµµετέχουν 12 χώρες: Γερµανία, Αυστρία, Πορτογαλία, Ελλάδα, Ην. Βασίλειο,

Βέλγιο, ∆ανία, Ολλανδία, Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Ελβετία.



Ιδιαίτερα σηµαντική είναι η έµφαση στον έλεγχο της

ποιότητας στην παροχή ξενοδοχειακών υπηρεσιών,

υπηρεσιών µεταφορών, εστίασης, κλπ., γιατί αφορά

τόσο την ασφάλεια των επισκεπτών όσο και γιατί απο-

τελεί το διαβατήριο στην κατηγορία των απαιτητικών

αγορών των υψηλών εισοδηµάτων. Οι τελευταίοι είναι

ιδιαίτερα ευαίσθητοι σε θέµατα ασφάλειας και πιστο-

ποίησης, υλικών και διαδικασιών.

Η εφαρµογή υψηλής τεχνολογίας σε θέµατα εξοικονό-

µησης ενέργειας, νερού, εκµετάλλευσης εναλλακτι-

κών/ανανεώσιµων πηγών ενέργειας, πέραν των οικονο-

µιών, δηµιουργεί µε την προβολή της διαφοροποίηση

από τον ανταγωνισµό και ευαισθητοποίηση και πίστη

των πελατών. Επίσης, η συστηµατική έρευνα και ανά-

πτυξη νέων µεθόδων και τεχνολογιών στον κλάδο κε-

φαλαιοποιεί τη συσσωρευµένη πείρα που διαθέτουν τα

στελέχη του χώρου στην Ελλάδα.

4. Οι προτεινόµενοι άξονες τουριστικήςανάπτυξης

Με γνώµονα τις σηµερινές οικονοµικές συνθήκες στη

χώρα µας, µε µειώσεις των εγχώριων µισθών, δώρων

και επιδοµάτων, είναι πολύ πιθανή η µείωση της εγχώ-

ριας τουριστικής δαπάνης, γεγονός που αναµένεται να

γίνει εµφανές το ∆΄ τρίµηνο του 2010 και το Α΄ του 2011,

τρίµηνα κατά τα οποία ο εσωτερικός τουρισµός είναι

κυρίαρχος.

Η µετακίνηση των τουριστικών υπηρεσιών από το µε-

σαίο συντελεστή ΦΠΑ (11-13%) στο χαµηλό (5,5-6,5%)

δίνει ένα σηµαντικό βοήθηµα στις τουριστικές επιχει-

ρήσεις και τις φέρνει σε ίσους όρους µε το διεθνή αντα -

γωνισµό (Πορτογαλία 5%, Ισπανία 7%, Γαλλία 5,6%,

Γερµανία 7%). Η µείωση του συντελεστή ΦΠΑ αναµέ-

νεται να έχει θετική επίδραση σε όλους τους δείκτες

(αφίξεις-διανυκτερεύσεις-εισπράξεις) και ιδίως στη διε-

θνή ανταγωνιστικότητα του προόντος µας, που αναµέ-

νεται να γίνει εµφανής το Β΄ και Γ΄ τρίµηνο του 2011.

Η διεθνής ανταγωνιστικότητα όµως δεν διασφαλίζεται

µόνο µε το παραπάνω πλεονέκτηµα τιµής, λόγω και των

εκτός Ευρωζώνης άµεσων ανταγωνιστών µας. Χρειάζε-

ται, καταρχήν, η συστηµατική στροφή της τουριστικής

προσφοράς σε πρακτικές ποιοτικής αναβάθµισης, αξιο-

ποίησης ήπιων µορφών ενέργειας, οικονοµίας πόρων

και λοιπών πράσινων τακτικών και εφαρµογής τεχνολο-

γιών πληροφορικής και επικοινωνίας, και όχι στην πο-

σοτική µεγέθυνση και επίσης η οργάνωση δικτύων και

η αξιοποίηση των νέων δυναµικών αγορών προέλευσης

τουρισµού. Αυτός είναι ο ένας άξονας της πολιτικής για

τον µαζικό τουρισµό.

Ο δεύτερος άξονας είναι η επιτάχυνση της ανάπτυξης

του πλέγµατος των εναλλακτικών µορφών τουρισµού,

µε εγρήγορση για το περιβάλλον και αναδεικνύοντας

µε σεβασµό τόπους και µικροκοινωνίες και δράσεις

στην ενδοχώρα, µε στόχο τη χειµερινή/δωδεκάµηνη

ήπια τουριστική φόρτιση, σε αρµονία και όχι σε αντα-

γωνισµό µε τις λοιπές παραγωγικές δράσεις των κοι-

νωνιών υποδοχής.

Ο τρίτος άξονας αφορά τη ναυτιλία σε όλες της τις

µορφές που άπτονται του τουρισµού, ακτοπλοα, κρου -

αζιέρα, ενοικιαζόµενα και ιδιωτικά σκάφη αναψυχής,

ερασιτεχνική αλιεία και καταδύσεις που πρέπει να ιδω-

θούν ως ενιαίο σύνολο. Πρέπει να διοικούνται αποτελε-

σµατικά και µε ασφάλεια οι υπάρχουσες παράκτιες

υποδοµές, να δηµιουργηθούν νέες, να συντονιστούν

νόµοι, κανονισµοί και πρακτικές, µε γνώµονα την καλύ-

τερη λειτουργία της ναυτιλίας σε όφελος της ανάπτυ-

ξης.

Τέλος, ο συνδυασµός χρησιµοποίησης νέου εξειδικευ-

µένου επιστηµονικού προσωπικού και βελτίωσης του

υπάρχοντος ανθρώπινου κεφαλαίου µε επιµόρφωση

στην τουριστική προσφορά θα δώσει και πάλι ανταγω-

νιστικό πλεονέκτηµα στις αγορές, µια και η ποιοτική πα-

ροχή υπηρεσιών αναγνωρίζεται και επιβραβεύεται από

την τουριστική πελατεία.


OIKONOMIΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ 2011/14

Μελέτες και Εκθέσεις που έχουν εκδοθεί από το ΚΕΠΕ (µετά το 2005)

ΜΕΛΕΤΕΣ

57. Σ. Χανδρινού, σε συνεργασία Κ. Αλτίνογλου και Α. Πεπέ, Εξέλιξη των ΜΜΕ στη χώρα µας: Εκτίµηση και σύγ-

κριση της αποδοτικότητας και ευελιξίας των ΜΜΕ και των µεγάλων µεταποιητικών παραγωγικών µονάδων.

Aθήνα, 2005.

58. Μ. Panopoulou, Technological change and corporate strategy in the Greek banking industry, Athens, 2005.

59. Αν. Λαµπροπούλου, Η ελληνική γεωργία στο διεθνές ανταγωνιστικό περιβάλλον. Αθήνα, 2005.

60. Θ. Τερροβίτη, Παραγωγή και χρήση των τεχνολογιών της πληροφορίας και των επικοινωνιών στην Ελλάδα: Ση-

µασία και επιπτώσεις. Αθήνα, 2005.

61. Κ. Ν. Κανελλόπουλου σε συνεργασία Π. Παπακωνσταντίνου. Οικονοµικές διαστάσεις της κατάρτισης ενηλίκων.

Αθήνα, 2005.

62. Σ. Σπαθή, Σύγκριση των αεροπορικών και ακτοπλο>κών µεταφορών στις γραµµές εσωτερικού. Οικονοµετρική

εκτίµηση της ζήτησης. Αθήνα 2005.

63. P. I. K. Prodromídis. A regional analysis of declared incomes in Greece. Athens, 2006.

64. M. G. Arghyrou. The Effects of the Accession of Greece to the EMU: Initial Estimates and Future Prospects.

Athens, 2006.

65. Γ. Παναγόπουλος, Βασιλεία ΙΙ: Περιγραφή και Συνέπειες για το Τραπεζικό Σύστηµα. Αthens, 2008.

66. P. I. K. Prodromídis. The Spatial Distribution of male and female employment and unemployment in Greece.

Athens, 2008.

67. Κ. Ευστρατόγλου. Αξιολόγηση της επαγγελµατικής κατάρτισης ανέργων στην Ελλάδα. Αθήνα, 2009.

68. Κ. Αθανασούλη. Η επαγγελµατική µετάβαση των πτυχιούχων των φιλοσοφικών σχολών. Αθήνα 2010.

69. Ι. Ρεζίτη. Η διαδικασία µετακύλισης τιµής στον ελληνικό αγροδιατροφικό τοµέα: Η περίπτωση των οπωροκη-

πευτικών. Αθήνα 2010.

ΕΚΘΕΣΕΙΣ

Νο 43 Εξελίξεις στην αγορά κατοικιών, της Στ. Χειµωνίτη-Τερρoβίτη. Αθήνα, 2005.

Νο 44 Ο συστηµικός µετασχηµατισµός των βαλκανικών χωρών και οι εξελίξεις στις οικονοµικές ανταλλαγές µε την

Ελλάδα, των Ν. Βαγιονή, Β. Καφούρου και Ε. Παναγιώτου. Αθήνα, 2005.

Νο 45 Europe and the international economic environment in 2005: Recent developments and outlook, S. Savva-

Balfoussia, E. Athanassiou, S. Karagiannis and A. Tsouma. Athens, 2006.

No 46 Η ελληνική γεωργία ενώπιον των νέων συνθηκών και θεσµικού πλαισίου, της Κ. Παχάκη, σε συνεργασία Π.

Τονικίδου. Αθήνα, 2006.

Νο 47 Μέθοδοι και στρατηγικές αναδιάρθρωσης και ιδιωτικοποίησης του σιδηροδρόµου και των λιµένων Πειραιώς

και Θεσσαλονίκης, του ∆. Θ. Αθανασακόπουλου. Αθήνα, 2006.

Νο 48 Η επαγγελµατική εκπαίδευση στην Ελλάδα: Εξελίξεις και προοπτικές, του Κ. Κάρµα. Αθήνα, 2006.

Νο 49 Αγροτικό εµπόριο Ελλάδας-Βαλκανικών χωρών: Συγκριτικό πλεονέκτηµα και ανταγωνιστικότητα, του Π. Πα-

ρασκευαZδη. Αθήνα, 2006.

Νο 50 Ελάχιστο εγγυηµένο εισόδηµα στην ΕΕ-15 και δυνατότητες εφαρµογής του στην Ελλάδα, των Αθ. Θ. Μπαλ-

φούσια και Κ. Ν. Κωτσή. Αθήνα, 2007.

MELETES:Layout 1 11/2/2011 1:05 µµ Page 126


Νο 51 Ο ενεργειακός τοµέας στην Ελλάδα: Τάσεις και προοπτικές, του Νικηφ. Μανωλά. Αθήνα, 2007.

Νο 52 Χρηµατοδότηση και ασφάλιση εξαγωγικών πιστώσεων, του Κλ. Β. Ευστρατόγλου. Αθήνα, 2007.

Νο 53 Τουριστική ανάπτυξη στην Ελλάδα και τη Μεσόγειο: Μια συγκριτική ανάλυση, των Ν. Βαγιονή και Β. Καφού-

ρου. Αθήνα, 2007.

Νο 54 Αναπτυξιακή διαδικασία και µακροχρονιότερες εξελίξεις στην οικονοµική συµπεριφορά και στις οικονοµικές

συνθήκες, των Λ. Αθανασίου. Αθήνα, 2007.

Νο 55 Furom’s transition: From Yugoslavia to the European Union? E. Panagiotou. Athens, 2008.

Νο 56 Πολυµερείς εµπορικές διαπραγµατεύσεις: Εµπόριο υπηρεσιών, του Βασίλη Νότη. Αθήνα, 2008.

Νο 57 Οικονοµική και δηµογραφική βιωσιµότητα του κοινωνικοασφαλιστικού συστήµατος, των Λουκή Αθανασίου,

Φανής Ζερβού και Αγαπούλας Κώτση. Αθήνα, 2009.

Νο 58 Η εξέλιξη και προβληµατισµός για την βιωσιµότητα του συνταξιοδοτικού συστήµατος, της Φανής Ζερβού.

Αθήνα, 2009.

Νο 59 Size, profile and labour market analysis of immigration in Greece. Κ. Kanellopoulos, Μ. Gregou and Α. Pe-

tralias. Athens, 2009.

Νο 60 Ο αγροτικός τοµέας στην Ελλάδα, των Ε. Καδίτη και Ε. Νίτση. Αθήνα 2010.

Νο 61 Το κοινωνικό κεφάλαιο στην Ελλάδα, του Η. Πούπου. Αθήνα 2010.

Μελέτες που εκπονήθηκαν στο ΚΕΠΕ την περίοδο 2000-2010, µε ανάθεση από τα υπουργεία

Τελωνειακή Ένωση της Τουρκίας µε την Ευρωπα>κή Ένωση, των Γ. Κάτσου, Κ. Αλτίνογλου, Ι. Γκότση, Κ. Παπαδηµη-

τρίου, Κ. Σταµάτη, Α. Τσουνάκη, Σ. Χανδρινού. Αθήνα, 2000.

Επιπτώσεις για την Ελλάδα από τη διεύρυνση προς Ανατολάς, των Λ. Αθανασίου, Κ. Αλτίνογλου, Ν. Βαγιονή, Μ.

Κουνάρη, Π. Μπαλτζάκη, Σ. Χανδρινού, Σ. Χειµωνίτη-Τερροβίτη. Αθήνα, 2000.

Οικονοµικές επιδράσεις των Ολυµπιακών Αγώνων της Αθήνας, των Σ. Σάββα-Μπαλφούσια, Λ. Αθανασίου, Λ. Ζά-

ραγγα, Α. Μυλωνά. Αθήνα, 2001.

Φραγµοί στην ελεύθερη λειτουργία των επαγγελµάτων και στην πραγµατοποίηση επιχειρηµατικών πρωτοβουλιών

και ανταγωνιστικότητα, των Λ. Αθανασίου, Χ. Ιωάννου, Α. Κώτση, Η. Πούπου, Θ. Τερροβίτη, Σ. Χειµωνίτη. Αθήνα,

2001.

Το εµπορικό ισοζύγιο της Ελλάδας: Προβλήµατα και προοπτικές, της Σ. Σάββα-Μπαλφούσια. Αθήνα, 2002.

Οικονοµικές και κοινωνικές επιπτώσεις για την Ελλάδα της υπό συζήτηση Οδηγίας για την Απελευθέρωση του Τοµέα

των Υπηρεσιών στην Ενιαία Ευρωπα>κή Αγορά, Μελετητικής Οµάδας ΚΕΠΕ (συντονίστρια Α. Κώτση). Αθήνα, 2005.

Επιπτώσεις των διαρθρωτικών πολιτικών της ΕΕ στην Ελλάδα 1989-2006, των Σ. Σάββα-Μπαλφούσια, Ε. Αθανασίου,

Λ. Αθανασίου, Κ. Κανελλόπουλου, Α. Μπαλφούσια, Π. Προδροµίδη, Θ. Τσαγκούρη, Α. Τσούµα. Αθήνα, 2005.

Ετήσια Έκθεση για την Ανταγωνιστικότητα, Μελετητικής Οµάδας ΚΕΠΕ (συντονιστής Σ. Χανδρινός). Αθήνα, 2005.

Οι µακροοικονοµικές επιπτώσεις του Εθνικού Στρατηγικού Προγράµµατος Ανάπτυξης (ΕΣΠΑ), των Σ. Σάββα-Μπαλ-

φούσια, Ε. Αθανασίου, Λ. Αθανασίου, Α. Μπαλφούσια. Αθήνα, 2006.

Απασχόληση και ανεργία, των Κ. Κανελλόπουλου, Κ. Αθανασούλη, Κ. Ευστρατόγλου Ι. Παναγόπουλου, Π. Παπα-

κωνσταντίνου, Π. Προδροµίδη, Αθήνα, 2007.

∆ηµογραφικές τάσεις, αναπτυξιακές προοπτικές και η οικονοµική βιωσιµότητα του κοινωνικοασφαλιστικού συστή-

µατος, των Λ. Αθανασίου, Φ. Ζερβού, Α. Κώτση. Αθήνα, 2007.


∆ιάρθρωση του εµπορίου, συγκριτικά πλεονεκτήµατα και ανταγωνιστικότητα, των Σ. Σάββα-Μπαλφούσια, Ζ. Ανα-στασάκου, Σ. Καραγιάννη, Σ. Σπαθή, Σ. Πέτρου. Αθήνα, 2007.

Οικονοµετρική ανάλυση του εξωτερικού εµπορίου της Ελλάδας, των Σ. Σάββα-Μπαλφούσια, Α. Τσούµα, Θ. Τσέκερη,Σ. Πέτρου. Αθήνα, 2007.

Ναυτιλία-Μεταφορές: η συµβολή του τοµέα στην Ελληνική Οικονοµία, µεσοπρόθεσµες προοπτικές, των Σ. Σπαθή,Θ. Τσέκερη, Σ. Καραγιάννη, Α. Τσούµα, Ν. Γεωργικόπουλου, Κ. Βογιατζόγλου. Αθήνα, 2008.

Πρωτογενής τοµέας: Τάσεις και προοπτικές, των Ε. Καδίτη, Ε. Νίτση, Ι. Ρεζίτη, Α. Χύµη. Αθήνα, 2008.

Questionnaire on Labour Market Areas. Αναφορά προς την Eurostat που διεξήχθη για λογαριασµό της Εθνικής Στα-τιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδος, του Π. Προδροµίδη. Αθήνα, 2008.

Εργασία στον δηµόσιο και ιδιωτικό τοµέα, των Κ. Κανελλόπουλου, Φ. Ζερβού, Σ. Παπαcωάννου. Αθήνα, 2009.

Εξελίξεις στην ελληνική µεταποίηση (Παραγωγικότητα και ανταγωνιστικότητα κλάδων), των Σ. Σάββα-Μπαλφούσια,Ζ. Αναστασάκου, Ε. Αθανασίου, Α. Κουτρούλη, Σ. Πέτρου. Αθήνα, 2009.

Το διανεµητικό εµπόριο στην Ελλάδα, των Α. Κώτση, Π. Βλάµη, Τ. Ευθυµιάδη, Κ. Κανελλόπουλου, Ι. Παναγόπουλου.Αθήνα, 2009.

Περιφερειακή διάσταση του ΕΣΠΑ, των Π. Προδροµίδη, Λ. Αθανασίου, Ζ. Αναστασάκου, Κ. Βογιατζόγλου, Ν. Κα-νελλόπουλου, Ρ. Καραγιάννη, Σ. Σπαθή, Θ. Τσέκερη, Α. Πετραλιά, Ι. Ψυχάρη, Θ. Τερροβίτη. Αθήνα, 2010.

Έκταση του ανταγωνισµού στην ελληνική οικονοµία, Μελετητικής Οµάδας ΚΕΠΕ (συντονιστής Κ. Κανελλόπουλος).Αθήνα, 2010.

