ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ OSH BON TONmk.balkanoshconference.org/images/dokumenti/zbirka...• D-r Zivko Babic Professor, University of Banja Luka, Faculty of Mechanical Engineering,

МЕЃУНАРОДНА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗА РЕГИОНАЛНА СОРАБОТКА INTERNATIONAL CONFERENCE FOR REGIONAL COLLABORATION

БОНТОН ВО БЕЗБЕДНОСТ

И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТАЗБОРНИК НА ТРУДОВИ

OSH BON TONPROCEEDINGS

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св. Климент Охридски”, Скопје

331.45/.47(062)331.45:62(062)

МЕЃУНАРОДНА конференција за регионална соработка Бонтон во безбедност и здравје при работа [Електронски извор] : апстракти / Меѓународна конференција за регионална соработка. [едитори: Проф. д-р Љубен Дудески, Јасмина Чаловска]- Текст во PDF формат, содржи 350 стр.. - Скопје : Машински факултет, 2015

Начин на пристап (URL): http://mk.balkanoshconference.org/mk/. - Наслов преземен од екранот. - Опис на изворот на ден 28.10.2015. - Дел од текстот на англ. јазик. - Библиографија кон апстрактитеISBN 978-608-4624-18-9

а) Безбедност и здравје при работа - Собири б) Заштит при работа - Инженерство - СобириCOBISS.MK-ID

Уредници / Editors:Проф. д-р Љубен Дудески / Prof. d-r Ljuben DudeskiПроф. д-р Јасмина Чалоска /Prof. d-r Jasmina Chaloska

Технички уредници / Technical editor:М-р Трајче Велковски / M-r Trajce VelkovskiСимон Симоновски / Simon Simonovski

Издавач / Publisher:Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ Скопје“Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje,Машински факултетFaculty of Mechanical Engineering

All rights reserved. No part of this book may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or technical, including photocopying, recording and storing ininformation systems without prior written permission of the publisher.

The papers are not proofread

Tрудовите не се лекторирани

МЕЃУНАРОДНА КОНФЕРЕНЦИЈА ЗА РЕГИОНАЛНА СОРАБОТКА INTERNATIONAL CONFERENCE FOR REGIONAL COLLABORATION

БОНТОН ВО БЕЗБЕДНОСТ

И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТАЗБОРНИК НА ТРУДОВИ

OSH BON TONPROCEEDINGS

ПРОГРАМСКИ ОДБОР:

• Проф. д-р Јасмина Чалоска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Љубен Дудески, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Атанас Кочов, Декан, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Јован Лазарев, професор во пензија, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Златко Петрески, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Валентина Гечевска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Роберт Миноски, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Радмил Поленаковиќ, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Миколај Кузиновски, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Ванчо Донев, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Зоран Пандилов, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Лазар Јовевски, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Правен факултет “Јустинијан I”

• Проф. Д-р Јованка Караџинска Бислимовска, Институт за Медицина на трудот на РМ, СЗО Колаборативен Центар

• Проф. д-р Анита Грозданов, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Технолошко Металуршки Факултет

• Проф. д-р Маргарита Гиновска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Факултет за Електротехника и Информациски Технологии

• Проф. д-р Соња Геговска Зајкова, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Факултет за Електротехника и Информациски Технологии

• Проф. д-р Мери Цветсковска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Градежен Факултет

• Проф. д-р Валентина Панчовска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Градежен Факултет

• Проф. д-р Билјана Ангелова, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Институт за Економија

• Проф. д-р Диана Бошковска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Институт за Економија

• Вон. Проф. д-р Јордан Минов, Институт за медицина на трудот на РМ, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Медицински Факултет

• Проф. д-р Сузана Диневска Ќокаровска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Природно - математички Факултет

• Проф. д-р Стојанче Нусев, Декан, Универзитет “Св. Климент Охридски”, Технолошки факултет Битола

• Проф. д-р Јованка Тутеска, Универзитет “Св. Климент Охридски”, Техничко технолошки факултет Битола

• Проф. д-р Агим Шакири, Професор на европски колеџ „ Дугаџини“, Печ , Косово

• Проф. д-р Весна Мандич, Универзитет во Крагуевац, Машински факултет, Србија

• Проф. д-р Бранислав Ангелковиќ, Универзитет во Ниш, Факултет за безбедност и здравје при работа, Србија

• Проф. д-р Лилјана Живковиќ, Универзитет во Ниш, Факултет за безбедност и здравје при работа, Србија

• Проф. д-р Ненад Живкович, Универзитет во Ниш, Факултет за безбедност и здравје при работа, Србија

• Проф. д-р Милан Тривуниќ, Универзитет во Нови Сад, Факултет за технички науки, насока – Градежен Факултет, Србија

• Асс. Проф. д-р Владимир Мученски, Универзитет во Нови Сад, Факултет за технички науки, насока – Градежен Факултет, Србија

• Проф. д-р Томаз Пепелјак, Универзитет во Љубљана, Машински факултет, Словенија

• Проф. д-р Борис Јерман, Универзитет во Љубљана, Машински факултет, Словенија

• Проф. д-р Живко Бабиќ, Универзитет во Бања Лука, Машински факултет, Р. Босна и Херцеговина

• Проф. д-р Зоран Јуркович, Универзитет во Ријека, Машински факултет, Хрватска

• Проф. д-р Милета Јанјич, Универзитет во Црна Гора, Машински факултет – Подгорица, Црна Гора

• Проф. д-р Миодраг Булатовиќ, Универзитет во Црна Гора, Машински факултет – Подгорица, Црна Гора

• Асс. Проф. д-р Петар Петров, проректор, Технички Универзитет – Габрово, Бугарија

• Проф. д-р Душан Николовски, Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин“ Свети Николе, Битола

• Проф. д-р Александар Гроздановски, Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин“ Факултет за безбедносно инженерство, Свети Николе, Битола

• Проф. д-р Дијана Белеска, Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин“ Факултет за психологија, Свети Николе, Битола

• Проф. д-р Шекеринка Ивановска, Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин “Факултет за економија и организација на претприемништвото, Свети Николе, Битола

• Вон. Проф. д-р Александар Илиевски, Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин“ Правен факултет, Свети Николе, Битола

ОРГАНИЗАЦИСКИ ОДБОР:

• Проф. д-р Јасмина Чалоска, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Проф. д-р Љубен Дудески, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• M-р Благоја Богоевски, претседател, Здружение за безбедност при работа “28-ми АПРИЛ” - Скопје

• Милан Петковски, претседател, Македонско здружение за заштита при работа

• M-р Трајче Велковски, асистент, Универзитет “Св. Кирил и Методиј” – Скопје, Машински Факултет

• Жико Ѓориќ, Здружение за безбедност при работа “28-ми АПРИЛ” - Скопје

• Весна Здравковска, секретар, Здружение за безбедност при работа “28-ми АПРИЛ” - Скопје

• Фатмир Сарачини, проект менаџер, Македонско здружение за заштита при работа

• Славица Јанкова, проектен координатор, Македонско здружение за заштита при работа

PROGRAM COMMITTEE:

• D-r Jasmina Chaloska Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Ljuben Dudeski Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Atanas Kochov Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering, Dean

• D-r Jovan Lazarev retired Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Zlatko Petreski Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Valentina Gechevska Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Robert Minovski, Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Radmil Polenakovik, Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Mikolaj Kuzinovski, Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Vanco Donev, Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Zoran Pandilov, Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Lazar Jovevski Professor, “Ss. Cyril and Methodius “University in Skopje, Faculty of Law” Justinian I “

• D-r Jovanka Karadzinska Bislimovska, Institute of Occupational Health of RM, WHO Collaborative Center

• D-r Anita Grozdanov, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Technology and Metallurgy

• D-r Margarita Ginovska, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies

• D-r Sonja Gegovska Zajkova, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Electrical Engineering and Information Technologies

• D-r Meri Cvetkovska, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Civil Engineering

• D-r Valentina Zh. Panchovska, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Civil Engineering

• D-r Biljana Angelova, University “Ss. Cyril and Methodius “in Skopje, Institute of Economics

• D-r Diana Boskovska, University “Ss. Cyril and Methodius “in Skopje, Institute of Economics

• D-r Jordan Minov Professor, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Medicine

• D-r Suzana Dinevska Kjovkarovska, “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Natural science and mathematics

• D-r Stojance Nusev Professor, University “Ss. Kliment Ohridski “, Faculty of Technical

• D-r Agim Shakiri, European College “Dukagjini”, Peja, Kosovo

• D-r Vesna Mandic Professor, University of Kragujevac, Faculty of Mechanical Engineering, Serbia

• D-r Branislav Angelkovikc Professor, University of Nis, Faculty of Occupational Safety, Serbia

• D-r Liljana Zivkovic Professor, University of Nis, Faculty of Occupational Safety, Serbia

• D-r Nenad Zivkovic Professor, University of Nis, Faculty of Occupational Safety, Serbia

• D-r Milan Trivunić Professor, University of Novi Sad, Faculty of Technical Science, Department of Civil Engineering, Serbia

• D-r Vladimir Mučenski, Assistant Professor, University of Novi Sad, Faculty of Technical Science, Department of Civil Engineering, Serbia

• D-r Tomaz Pepeljak Professor, University of Ljubljana, Faculty of Mechanical Engineering, Slovenia

• D-r Boris Jerman, Professor, University of Ljubljana, Faculty of Mechanical Engineering, Slovenia

• D-r Zivko Babic Professor, University of Banja Luka, Faculty of Mechanical Engineering, R. Bosnia and Herzegovina

• D-r Zoran Jurkovic Professor, University of Rijeka, Faculty of Mechanical Engineering, Croatia

• D-r Mileta Janjic Professor, University of Montenegro, Faculty of Mechanical Engineering in Podgorica, Montenegro

• D-r Miodrag Bulatovic Professor, University of Montenegro, Faculty of Mechanical Engineering in Podgorica, Montenegro

• D-r Petar Petrov, vice rector, Technical University, Gabrovo, Bulgaria

• D-r Dushan Nikolovski Professor, International Slavic University “Gabriel Romanovich Derzhavin” Sveti Nikole, Bitola

• Prof. Dr. Aleksandar Grozdanovski International Slavic University “Gabriel Romanovich Derzhavin ” Faculty of safety engineering, Sveti Nikole, Bitola

• Prof. Dr. Diana Beleska, International Slavic University “Gabriel Romanovich Derzhavin” Faculty of Psychology, Sveti Nikole, Bitola

• Prof. Dr. Shekerinka Ivanovska International Slavic University “Gabriel Romanovich Derzhavin” Faculty of Economics and Organization of Entrepreneurship, Sveti Nikole, Bitola

• Associate Professor. Dr. Alexander Ilievski International Slavic University “Gabriel Romanovich Derzhavin” Faculty, Sveti Nikole, Bitola

ORGANIZATIONAL COMMITTEE:

• D-r Jasmina Chaloska Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• D-r Ljuben Dudeski Professor, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• M.Sc. Blagoja Bogoevski, President of the Association for Safety at Work “28th of April”

• Milan Petkovski, President of the Macedonian Occupational Safety and Health Association

• M.Sc. Trajce Velkovski, Teaching Assistant, Ss. Cyril and Methodius University in Skopje, Faculty of Mechanical Engineering

• Ziko Gjorik, Association for Safety at Work “28th of April” – Skopje

• Vesna Zdravkovska, Secretary of the Association for Safety at Work “28th of April” – Skopje

• Fatmir Saracini, Project Manager of Macedonian Occupational Safety and Health Association

• Slavica Jankova, Project coordinator of Macedonian Occupational Safety and Health Association

CONTENT – СОДРЖИНА

• Исеин Ајдари, Jасмина Чалоска БЕЗБЕДНОСТA ПРИ РАБОТА НА ТЕХНОЛОШКИTE СИСТЕМИ ВО РЕК ВО ФУНКЦИЈА НА ЗГОЛЕМЕНА НАДЕЖНОСT SAFETY AT WORK OF TECHNOLOGICAL SYSTEMS IN THERMAL POWER PLANT WITH PURPOSE OF INCREASED RELIABILITY .........................................1

• м-р Ана Ангеловска, Проф. д-р Јасмина Чалоска, Проф. д-р Валентина Гечевска ИСТРАЖУВАЊЕ НА ВЛИЈАНИЕТО НА ЕКОНОМСКИТЕ ИНСТРУМЕНТИ ВО ОБЛАСТА НА БЗР EXPLORING THE IMPACT OF ECONOMIC INSTRUMENTS IN THE FIELD OF OSH ...........................13

• Vesna Antoska Knights, Mile Stankovski, Stojance Nusev,Dragana Temeljkovski, Olivera Petrovska ROBOTS FOR SAFETY AND HEALTH AT WORK ..............................................................................23

• Aнета Атанасовска, Јованка Караџинска-Бислимовска, Драган Мијакоски, Сашо Столески НАСИЛСТВО НА РАБОТА КАЈ ЗДРАВСТВЕНИТЕ РАБОТНИЦИ – МЕДИЦИНСКИ СЕСТРИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА МЕДИЦИНСКИТЕ СЕСТРИ ОД ГЕРИЈАТРИСКА И ПАЛИЈАТИВНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА VIOLENCE AT WORK AMONG HEALTH WORKERS –NURSES WITH SPECIAL EMPHASIS ON NURSES FROM GERIATRIC AND PALLIATIVE HEALTH CARE ..............................................30

• Јованка Караџинска Бислимовска, Драган Мијакоски, Сашо Столески, Јордан Mинов КАКО ДА СЕ СПРАВИМЕ СО СТРЕСОТ НА РАБОТА-ВРЕМЕ ЗА ПРОМЕНИ HOW TO DEAL WITH WORKPLACE STRESS TIME FOR CHANGES .............................................37

• Благоја Богоевски, Роберт Миновски, Жика Ѓориќ ТИПИЗИРАЊЕ НА РАБОТНИТЕ МЕСТА ПРИ ИЗРАБОТКА НА ПРОЦЕНКАТА НА РИЗИК TYPIFIED JOBS IN PREPARATION FOR RISK ASSESSMENT .........................................................44

• Един Чолаковиќ, Борче Стојчевски, Сенита Чолаковиќ ВЛИЈАНИЕ НА СТРЕСОТ ВРЗ ЕФИКАСНОСТА И ЕФЕКТИВНОСТА НА ДАНОЧНИТЕ ИСТРАГИ THE IMPACTS OF STRESS ON THE EFFICIENCY AND EFFECTIVENESS OF TAX INVESTIGATION ......................................................................................................................54

• Един Чолаковиќ, Хусеин Љељак, Сента Чолаковиќ, Борче Стојчевски ФУНКЦИЈАТА НА БЕЗБЕДНОСНИОТ МЕНАЏМЕНТ ВО ПРЕВЕНЦИЈА НА СТРЕСОТ MANAGEMENT SAFETY FUNCTIONS IN STRESS PREVENTION .................................................62

• Доцент д-р Синиша Цветковиќ ПОТТИКНУВАЧКИ ФАКТОРИ И БАРИЕРИ КАЈ ПРЕТПРИЈАТИЈАТА ВО Р. МАКЕДОНИЈА ВО КОНТЕКСТ НА МЕНАЏМЕНТОТ СО БЗР DRIVING FACTORS AND BARRIERS IN THE CONTEXT OF OSH MANAGEMENT AT ENTERPRISES IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA ..................................................................70

• М-р Надица Фотев , Евдокија Тасевска МЕНАЏИРАЊЕТО СО БЕЗБЕДНОСТА И ЗДРАВЈЕТО ПРИ РАБОТА КАКО ДЕЛ ОД БИЗНИС ПЛАНОВИТЕ НА ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ MANAGEMENT OF SAFETY AND HEALTH AT WORK AS A PART OF BUSSINES PLANS OF BUSSINES ENTITIES .......................................................................................77

• Виктор Гаврилоски, Горан Сековски, Горан Николовски ПРИМЕНА НА ПРАВИЛАТА ЗА КОНСТРУИРАЊЕ ПРЕДУСЛОВ ЗА БЕЗБЕДНА РАБОТА НА ЛИФТОВИТЕ APPLICATION OF CONSTRUCTION RULES AS PRE-REQUIREMENT FOR SAFE OPERATION OF LIFTS ........................................................................................................83

• Valentina Gecevska, Jasmina Caloska, Radmil Polenakovik, Bojan R. Jovanovski RELATIONSHIP BETWEEN LEAN MANUFACTURING AND SAFETY MANAGEMENT SYSTEMS ....................................................................................................90

• м-р Жика Ѓориќ , проф. д-р Љубен Дудески, м-р Благоја Богоевски ВЛИЈАНИЕ НА ОСВЕТЛУВАЊЕТО НА БЕЗБЕДНОСТА НА РАБОТНОТО МЕСТО IMPACT OF LIGHTING IN WORKPLACE SAFETY ............................................................................96

• Александар Гроздановски, Марија Гроздановска ПРИМЕНА НА МЕТОДОТ FMECA ВО ПРОЦЕНКА OH&S РИЗИЦИ НА ЈАГЛЕНОВИОТ СИСТЕМ ВО РУДНИК „СУВОДОЛ“ APPLICATION OF THE METHOD IN ASSESSMENT FMECA OH & S RISKS SYSTEM COAL MINE “SUVODOL” ................................................................................105

• Д-р Христовски Владимир, Дипл.маш.инг. Христовски Драган М-р Богоевски Благоја, Дипл.ел.инг. Ѓориќ Жика БЕЗБЕДНОСНИ И ФИНАНСИСКИ ЕФЕКТИ ВО ЕДУКАТИВНИ ЦЕНТРИ, РАЗВОЈ ВО СВЕТОТ И Р. МАКЕДОНИЈА ......................................................................................... 111

• Михајло Иванов, Душко Станоески, Трајче Велковски, Јасмина Чалоска, Љубен Дудески СИСТЕМИ ЗА ЕЛЕКТРОНСКА ЕВИДЕНЦИЈА ОД ОБЛАСТА - БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА SYSTEMS FOR ELECTRONIC KEEPING RECORDS IN ..................................................................117

• Пецо Јакимовски ВЛИЈАНИЕ НА ФАКТОРОТ ВОЗАЧ ЗА БЕЗБЕДЕН ТРАНСПОРТ НА ОПАСНИ МАТЕРИИ IMPACT OF THE DRIVER OF THE VEHICLE ON THE SAFE TRANSPORT OF HAZARDOUS MATERIALS............................................................................................................123

• Пецо Јакимовски ВЛИЈАНИЕ НА ТЕЖИНАТА НА ТОВАРОТ ЗА БЕЗБЕДЕН ПРЕВОЗ НА ОПАСНИ МАТЕРИИ IMPACT OF WEIGHT OF THE LOAD ON THE SAFE TRANSPORT OF HAZARDOUS MATERIALS ..................................................................................................................132

• Зденко Јанковиќ, Илија Танацков, Наташа Стојиќ, Тања Шќепановиќ ФЛУОРОВОДОРОДНА КИСЕЛИНА – ОПАСНА МАТЕРИЈА ОД ЕКСТРЕМЕН РИЗИК ...........142

• Д-р Лазар Јовевски ИДНИТЕ СТРАТЕГИИ И МОДЕРНИТЕ ПРЕДИЗВИЦИ ПРЕД МАКЕДОНСКИОТ СИСТЕМ НА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА FUTURE STRATEGIES AND MODERN CHALLENGES BEFORE MACEDONIAN SYSTEM OF HEALTH AND SAFETY AT WORK ................................................................................................149

• Jill Joyce PREVENTING OCCUPATIONAL CANCER AND SUPPORTING CANCER SURVIVORS RETURN TO WORK ......................................................................................158

• Cvetan Kovač SOCIAL PARTNERSHIP IN OCCUPATIONAL SAFETY AND HEALTH ..........................................164

• Ivo Kuzmanov, Silvana Angelevska, Zore Angelevski, Stojance Nusev, Vitomir Stojanovski ПОВРЕДИТЕ КАКО ЕЛЕМЕНТ ОД СЕКОЈДНЕВНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ НА ИНДУСТРИСКИТЕ КАПАЦИТЕТИ ВО БИТОЛАСКИОТ РЕГИОН INJURIES AS EVERYDAY ELEMENT INTO INDUSTRIAL ENTITIES FROM BITOLA ...............170

• Злате Мехмедовиќ РАБОТА ВО СМЕНИ И ЕФЕКТИ ВРЗ ЗДРАВЈЕТО НА ЗДРАВСТВЕНИТЕ РАБОТНИЦИ ОД ИТНА МЕДИЦИНСКА ПОМОШ HEALTH EFFECTS OF SHIFT WORK AMONG EMERGENCY HEALTH CARE WORKERS .......177

• Драган Мијакоски, Јованка Караџинска-Бислимовска, Оливера Спасовска, Сашо Столески, Јордан Минов СИНДРОМ НА СОГОРУВАЊЕ КАЈ ДОКТОРИ СПЕЦИЈАЛИСТИ ПО ОФТАЛМОЛОГИЈА BURNOUT IN OPHTHALMOLOGY SPECIALISTS ...........................................................................180

• Јордан Минов, Јованка Караџинска-Бислимовска,Сашо Столески, Драган Мијакоски МОБИНГ НА РАБОТНОТО МЕСТО WORKPLACE MOBBING .....................................................................................................................188

• Дејан Mитревски, Ѓорѓи Андонов, Трајче Србиноски, Магдалена Трајковска Трпевска ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНИ МЕСТА ВО ГРАДЕЖНИШТВОТО И ИЗРАБОТКА НА ДОКУМЕНТОТ ИЗЈАВА ЗА БЕЗБЕДНОСТ ПРИ РАБОТА RISK ASSESSMENT OF WORKING PLACES IN THE FIELD OF CONSTRUCTION AND PREPARATION OF STATEMENT .........................................................192

• Vladimir Mučenski, Milan Trivunić, Igor Peško INJURIES AT WORK IN THE BUILDING PROCESS CAUSED BY CONSTRUCTION MACHINERY USAGE .....................................................................................202

• Атанас Настев, Златко Петрески ВЛИЈАНИЕ НА БУЧАВАТА НА ВИСОКОНАПОНСКИ ТРАНФОРМАТОР ВРЗ ВРАБОТЕНИТЕ NOISE IMPACT OF HIGH-VOLTAGE TRANSFORMER ON EMPLOYEES ....................................208

• Билјана Наумовска, Јасмина Чалоска, Трајче Велковски МОДЕЛ ЗА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА БЕЗБЕДНОСТА ПРИ РАБОТЕЊЕ СО ОПАСНИ ХЕМИСКИ СУПСТАНЦИ MODEL FOR SAFETY INCREASING WHILE WORKING WITH HAZARDOUS CHEMICALS ..215

• Снежана Јанкова - Петковска, Милан Петковски, Даниела Индова ДВОНАСОЧНОТО КОНСУЛТИРАЊЕ И ИНФОРМИРАЊЕ ПРИНЦИП НА ПРЕВЕНЦИЈА BIDERACTIONAL CONSULTANCY AND SHARING INFORMATION PRINCIPE OF PREVENTION ................................................................................................................221

• Dragoslav Radisavljević, Mile Janković, Aleksandar Milošević CONTENTS OF TRAINING IN THE FUNCTION OF RISK MANAGEMENT - HYDRAULIC AUTO CRANE .............................................................................................................230

• Горан Сековски, Виктор Гаврилоски БЕЗБЕДНОСНИ РИЗИЦИ ПРИ МОНТАЖА, СЕРВИСИРАЊЕ И ПРИ УПОТРЕБА НА ЛИФТОВИТЕ ЗА ПРЕВОЗ НА ЛУЃЕ RISK ASSOCIATED WITH INSTALLATION, MAINTENANCE AND USE OF PASSENGER LIFTS .......................................................................................................237

• Др. Агим Шаќири ИСТРАГА НА НЕСРЕЌИТЕ И ПРОФЕСИОНАЛНИТЕ БОЛЕСТИ ПРИ РАБОТА INVESTIGATION OF OCCUPATIONAL ACCIDENTS AND DISEASES ..........................................248

• Софија Сидоренко, Филип Трајковски ПРИМЕНА НА ЕРГОНОМСКИТЕ ФАКТОРИ ВО ДИЗАЈНОТ НА ВЕБ СТРАНИЦИ APPLICATION OF ERGONOMIC FACTORS IN THE PROCESS OF WEB PAGES DESIGN .........257

• Željko Stević, Gordan Stojić, Marko Vasiljević, Slavko Vesković ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА ВО ОБЛАСТА НА ЛОГИСТИКАТА SAFETY AT WORK IN THE FIELD OF LOGISTICS ..........................................................................266

• Dr. Dragan Stojanovic THE IMPACT OF FOREIGN COMPANIES AS INVESTORS OR CONTRACTORS FOR THE IMPLEMENTATION OF H&S SYSTEM IN SERBIA .........................................................272

• Борче Стојчевски, Слоботка Таушанова Стојановска ПРИМЕНЛИВОСТ НА СИСТЕМОТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА ВО Р. МАКЕДОНИЈА APPLICABILITY OF THE SYSTEM SAFETY AND HEALTH AT WORK IN THE R. MACEDONIA .......................................................................................................................278

• Борче Стојчевски СТРЕСОТ КАКО ШТЕТНОСТ И НЕГОВА ПРОЦЕНКА НА РАБОТНОТО МЕСТО THE NEGATIVE IMPACT OF STRESS AND RISK ASSESSMENT AT THE WORK PLECE ..........284

• Валентино Стојковски, Зоран Марков, Звонимир Костиќ ПРЕОДНИТЕ РЕЖИМИ КАЈ ХИДРАУЛИЧНИТЕ СИСТЕМИ И УСЛОВИ ЗА БЕЗБЕДНА РАБОТА TRANSIENT REGIMES AT HYDRAULIC SYSTEMS AND CONDITIONS FOR SAFE OPERATION ........................................................................................................................291

• Сашо Столески, Јованка Караџинска-Бислимовска, Јордан Минов, Драган Мијакоски КЛИНИЧКИ АСПЕКТИ НА МОБИНГОТ НА РАБОТНОТО МЕСТО, ПРЕВЕНТИВНИ СТРАТЕГИИ И ПРЕГЛЕД НА НАШИТЕ ИСКУСТВА CLINICAL ASPECTS OF WORKPLACE MOBBING, PREVENTIVE STRATEGIES AND .............298

• М-р. Тањица Трајчева ТОПЛИ НАПИТОЦИ ВО ЕКСТРЕМНО ЛАДНА И ВЛАЖНА РАБОТНА СРЕДИНА ................303

• Магдалена Трајковска Трпевска, Елена Трпчевска ИСКУСТВАТА НА ТЕХНОЛАБ ВО ИНТЕРПРЕТАЦИЈАТА НА РЕЗУЛТАТИ ОД ИСПИТУВАЊА НА ХЕМИСКИ СУПСТАНЦИИ ВО РАБОТНА СРЕДИНА EXPIRIENCE OF TEHNOLAB IN INTERPRETATION OF THE RESULTS FROM THE TESTING OF CHEMICAL SUBSTANCES IN ENVIRONMENT........................................................310

• Асис. м-р Трајче Велковски, Проф. д-р Јасмина Чалоска, Проф. д-р Љубен Дудески АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ ЗА ЕВИДЕНЦИЈА НА ПОВРЕДИТЕ ПРИ РАБОТА ВО Р. МАКЕДОНИЈА ANALYSIS OF THE MONITORING SYSTEM OF OCCUPATIONAL INJURIES IN REPUBLIC MACEDONIA ................................................................................................................318

• Маре Вулгаракис, Билјана Димишковска ДОБРА ЕРГОНОМСКА ПРАКСА ВО КОМПАНИЈАТА ТРИТЕКС ТРЕЈД ДОО Прилеп GOOD ERGONOMIC PRACTICE IN COMPANY TRITEX TRADE DOO Prilep .............................327

• Marina Zdraveska Kochovska PERSONAL MONITORING AND ASSESSMENT OF DOSES RECEIVED BY WORKERS IN NUCLEAR MEDICINE ..........................................................................................333

• Горјан Зивчевски 1 Јасмина Чалоска 2 Ана Ангеловска 3 МЕТОДОЛОГИИ ЗА ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНО МЕСТО И КРИТЕРИУМИ ЗА ПРАВИЛЕН ИЗБОР METHODOLOGIES FOR RISK ASSESSMENT OF THE WORKPLACE AND PROPER SELECTION CRITERIA ...............................................................................................338

ПРЕДГОВОР

Почитувани,

Светот во кој живееме и работиме се менува во сите аспекти со неверојатна стапка

речиси секој ден. Правилата на работење и правилата на живеење добиваат нови

вредности кои честопати многумина од нас се обидуваат со огромни напори да ги

следат и пред се да ги разберат. Затоа, во насока на основниот столб на превентивното

работење, циклусот на континуирана проверка, проценка на ризиците поврзани со

работното место, мора пред се да се свртиме кон себе. Погледот да го насочиме кон

осознавање на тоа кој се е вклучен во нашата професија и следбено на тоа да

започнеме со меѓусебна поддршка и размена на знаења и искуства. Само на тој начин

можеме да еволуираме и да направиме нашата професија да парира на предизвиците

на современото работно место.

Целта на оваа конференција е преку размена на теоретските и практичните искуства да

се утврдат насоките на идните истражувања и развој во областа на безбедност и

здравје при работа. Преку воспоставување на релации помеѓу соодветните институции

од областа на БЗР, ќе се овозможи континуирана соработка помеѓу сите чинители во

областа и можност за реализација на регионална мрежа BALcanOSH Network од

релевантни институции преку која ќе се остварува постојана размена на искуства,

заедничко организирање на обуки и тренинзи, проекти, како и примери од добра

пракса.

Оваа конференција го нуди токму тоа. На едно место да се соберат сите релевантни

професионалци од Балканскиот регион и за прв пат да ја имаат можноста на настан кој

заеднички го организираат, да разменат знаење и искуство, но пред се да имаат

можност меѓусебно да се запознаат.

Иницијативата на организаторите на Регионалната конференција е истата да прерасне

во традиционална и која секоја година ќе се реализира во друга земја.

Со почит,

Организациски одбор

Скопје, Октомври 2015 година

PREFACE

Respected,

The world we live and work changes in every aspect in unbelievable rates and manners

almost every day. The rules of living and working get new values that very often are

followed and understood by the people. Because of that, in direction of the basic pillar of

the preventive working, the cycle of continuous development, workplace risk assessment,

we should first turn to ourselves. We need to focus on the stakeholders of our profession

and to start giving mutual support and exchange of knowledge and experiences. Only that

way we will be able to evolve and to enable our profession to match the challenges of the

modern workplace.

The goal of this conference is determining the directions and focuses of the future

researches and developments in occupational safety and health throughout exchange of

theoretical and practical experiences. Throughout establishing of relation between the OSH

institutions, there will be continuous collaboration between all OSH stakeholders and

possibility for realization of the regional network – BALcanOSH Network. The BALcanOSH

Network will be consisted from relevant institutions through which continuous exchange of

experiences, joint organization of trainings, projects, and good OSH practices will be

performed.

This conference will work exactly on that topic. All relevant OSH professionals from the

Balkan region will be gathered and for the first time they will have the possibility to attend

an event on which they will exchange knowledge and experiences. Also they will have the

possibility to get to know each other and to make lifetime contacts for better mutual

accomplishments.

The initiative of the Regional Conference is intended to become tradition, and each year to

be organized in different country.

Organizational Committee

Skopje, October 2015

БЕЗБЕДНОСТA ПРИ РАБОТА НА ТЕХНОЛОШКИTE СИСТЕМИ ВО РЕК ВО ФУНКЦИЈА НА ЗГОЛЕМЕНА

НАДЕЖНОСT

SAFETY AT WORK OF TECHNOLOGICAL SYSTEMS IN THERMAL POWER PLANT WITH PURPOSE OF

INCREASED RELIABILITY

Исеин Ајдари1 , Jасмина Чалоска2

1РЕК Осломеј, Кичево, Р. Македонија

2 Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Машински факултет, Карпош II бб., 1000 Скопје, Р. Македонија

[email protected]; [email protected]

Апстракт

Целта на овој труд е преку истражување на условите за работа, безбедноста при работа, надежноста на технолошките системи и нивните компоненти во РЕК, да се идентификуваат влијателните фактори за безбедност на системите и воспостави корелација помеѓу системите за безбедност и надежност во РЕК.

Како главна објектива на овој труд е покрај истражувањето на условите за работа поврзани со безбедноста и надежноста на технолошките системи во РЕК, да произлезат и конкретни предлог мерки за подобрување на затечените состојби со цел осовременување на постоечките системи за БЗР како фактор за зголемена ефикасност и продуктивност на компаниите. Клучни зборови: системи за БЗР, технолошки систем, надежност на системи, рударско енергетски комбинат (РЕК), мерки за подобрување.

Abstract

The purpose of this paper is through the study of working conditions, safety at work, reliability of technological systems and their components in the TPP, to identify influential factors of safety systems and establish a correlation between safety system and reliability system in the TPP.

The main objects of this paper is despite research the working conditions associated with safety and reliability of technological systems in TPP, arise and specific proposed measures to improve the conditions encountered there in order to modernize the existing systems for OSH as a factor for increased efficiency and productivity of companies.

Keywords: OSH Systems, technological system, reliability systems, thermal power plant (TPP), measures to improvment

1

mailto:[email protected]


1. Вовед Рударски енергетски комбинат (РЕК), претставува комбинат во кој се врши

производство на електрична енергија со согорување на јаглен-лигнитот, како основна суровина за добивање на топлинска енергија која преку турбината и генераторот го дава крајниот производ, електричната енергија.

Во Република Македонија постојат два значајни Рударско Енергетски Комбинати во кои се врши производство на електрична енергија: РЕК Битола и РЕК Осломеј.

Рударско енергетскиот комбинат претставува комплексен производен процес составен од повеќе сложени технолошки системи за преработка, кои овозможуваат трансформација на почетниот материјал јаглен и сурова вода, во краен готов производ т.е., свежа парeа и електрична енергија.

Безбедноста во технолошките системи има голема улога како на квалитетот на производите, ефикасноста на производството и времето на извршување на одредена работна активност така и врз здравјето на вработените како извршители на работните задачи.

Надежноста се дефинира како веројатност дека системот ќе може постојано да ја извршува неговата функција под одредени услови до одреден временски период. Зголемена надежност значи помалку неисправности и откази на системите во текот на работењето, помалку интервенции за нивно одржување, и со тоа помалку застои и губитоци, а поголема расположливост.

Системите за безбедност и здравје при работа се комплексни системи, кои освен идентификација на опасностите и штетностите на работното место, опфаќаат обуки и тренинг на вработените, услови на работната средина, состојба на средствата за работа, одржување, здравствена состојба на вработените и др.

Во сложени и високо ризични системи како што се рударско енергетските комбинати, секако дека постои корелација помеѓу елементите на системот за БЗР и надежноста на технолошкиот систем. Многу недоследности од системот за БЗР директно влијаат на застој или отказ во дадена критична точка на технолошкиот систем. Секој застој или отказ на овие системи претставува сериозен трошок, чини многу пари, а не ретко завршува и со повреди на вработените [7]. Поради тоа особен предизвик беше за авторите на овој труд да ја истражат и постават корелацијата помеѓу системите за безбедност и здравје при работа и надежноста во комплексни и високо ризични системи.

2. Технолошки процес во РЕК Како што може да се види и од самиот блок дијаграм на слика 1.1, и легендата

на технолошкиот систем табела 1.1, технолошкиот процес во рудникот со површински коп е прикажан преку комбинирана (редно- паралелна) врска, со што јасно се уочува текот на одвивање на процесот на производство почнувајќи од ископот на блок- етажите со јаглен, па се до одвивање на технолошкиот процес во котелот за добивање на суровата пареа потребна за задвижување на парната турбина.

2

Сл. 1.1 Блок дијаграм на технолошки процес на јаглен систем во РЕК “Осломеј”

Во табела 1.1 се опишуваат обележаните позиции на потсистемите од прикажаниот технолошки систем во РЕК, прикажан преку блок дијаграмот на слика 1.1, преку ознаки и соодветен назив.

Табела 1.1 - Легенда на технолошкиот процес

ЛЕГЕНДА

SH 400/1 (R1), SH 400/2 (R2) Роторен багер за ископ на јаглен Pvz 1800 (R3), Pvp 1800 (R4) Самоодна транспортна трака-Одлагач Ue-4 (R5), Us-7 (R6), US-6 (R7),Us-5 (R8), Us-3 (R9), Us-1 (R10), Транспортни траки Ud-6 (R11), Us-2 (R13), Ud-7 (R14), Ел.1 (R15) Дробил. (R12A; R12B) Дробилица за дробење на јагленот

Мл.1, Мл.2, Мл.3, Мл.4, Мл.5, Мл.6 Млинови на јаглен во темоцентрала

Пуштањето во работа на парнотурбинската постројка и нејзината експлоатација

е прикажано на слика 1.2. преку принципиелна топлинска шема на парнотурбинска постројка.

3

Сл. 1.2 Принципиелна топлинска шема на парнотурбинска блок постројка [12] -(1.

Парен котел (загревач на вода и испарувач), 2. Парна турбина, 3. Електрогенератор, 4. Кондензатор, 5. Напојна пумпа, 6. Прегревач на пареа)

Нормалната експлоатација на турбината не може да се замисли без детална грижа и проверка на системот за заштита и регулирање. При тоа особено внимание треба да се посвети на [12]:

• можна појава на испуштање на масло од системот, • навртките и другите елементи за прицврстување на стоп вентилите, органите

за распределба на пареата и др., • големината на вибрациите на регулационите органи, • промената на притисокот на маслото во системот за регулирање и заштита, • затнатоста на вентилите за брзо запирање на работата (стоп вентилите),

регулационите и повратните вентили, • работата на системот за заштита, • системот за регулирање и др.

Со автоматизирање на различни операции поврзани со турбината (кои претходно биле вршени рачно) и на постројките за мониторинг кај термоелектраните, обемот на работа на операторите е многукратно скратен, со зголемена ефикасност, безбедност и заштита при ракување со опремата.

Високи температури, високи притисоци, високи напони и подвижните делови од машините, се главни опасности на споменатиот погон. Додека овие опасности се секогаш присутни кога постројката работи, нивниот потенцијал за предизвикување на опасен настан е особено висок во текот на периоди кога постројката не работи постојано, како што се стартување, исклучување или за време на одржувањето [13].

4

1.1. Ризици и опасности во технолошкиот систем и нивно препознавање

Комплексноста на технолошките системи во РЕК укажува дека се работи за сложен систем кој содржи голем број ризици, опасности и штетности, кои бараат системски пристап за нивна идентификација и превземање на потребните мерки за нивна елиминација односно минимизирање со цел да не претставуваат закана по здравјето на вработените.

Целта на системот за безбедност е управување со ризик преку идентификација на опасности и примена на техники за нивно ублажување. Безбедносното инженерство вклучува примена на научни и инженерски принципи за навремено идентификување на опасностите и иницирање на оние дејствија кои се потребни за да се спречи или контролира опасноста во рамките на системот.

На слика 1.3 е прикажан Ishikawa дијаграм за опис на влијателните фактори при работа во РЕК.

Сл. 1.3 Ishikawa дијаграм за опис на влијателните фактори при работа во РЕК

Извршена е проценка на ризик на 357 работни места во рудникот Суводол и Брод Гнеотино и термоелектраната “Битола” во периодот 2010/2011 год., со примена на BG (Berufsgenossenschaften) методата според која рангот на ризик (P) се дефинира како производ од тежината на штетна последица (Т) и веројатноста (В), Р = Т X B и Nohl-Thiemeckeova матрица за ризик [3]. Дијаграмски приказ на добиените резултати од испитувањето се прикажани на слика 1.4.

Според прикажаниот дијаграм и проценката на ризик на испитаните работни места од рудникот, бројот на работни места со зголемен ризик во рудниците за јаглен е најголем: 216 работни места (60,50 %), средноголем ризик на 96 работни места (26,89 %) и мал ризик 45 работни места (12,61 %), додека во термоелектраната од 295 испитани работни места, бројот на работни места со зголемен ризик исто така е најголем и изнесува 179 (60,68 %), средноголем ризик е на18 работни места (6,10 %) и мал ризик на 98 (33,22 %) работни места.

5

Сл. 1.4 Проценка на ризик по работни места во РЕК “Битола” во периодот 2010/2011 год.

2. Параметри и модел за проценка на надежноста на системите

2.1. Модел на распределба на континуирана случајна променлива Во континуирани случајни променливи спаѓаат: времето на појавата на

отказите / неисправностите, времето на поправките, време на исправното работење и други случајни големини.

При статистичка анализа на таквите случајни големини, се користат статистички модели (закони) на распределба на континуирана случајна променлива. Во теоријата на надежноста и одржувањето најчесто се користат [6]:

Експоненцијалниот закон на распределба; Нормалниот (Гаусовиот) закон на распределба и Вејбуловиот закон на распределба.

Следејќи ја сликата 1.1 и табела 1.1, на врската на поставеност на системот и неговите компоненти и имајќи ги во предвид општите формули за пресметката на надежност на системот [6] добиени се вредностите за надежноста на компонентите на системот.

Во табела 2.1, се прикажани пресметаните вредности на надежноста (R), односно ненадежноста (F), за машинските застои од технолошкиот систем во РЕК , за три последователни години, 2011, 2012, и 2013 год.

Како што може да се види од табела 2.1, најголема надежност на технолошкиот систем е постигната во 2013 год. и тоа 96.46 %, што е многу блиска со таа од 2011 год. со вредност од 96.37 % т.е., со помалата надежност на системот во 2012 год. со вредност од 95.81 %. Што значи дека имаме една изедначена вредност на надежноста на системот која укажува на континуитет во работењето на системот.

45,2533,22

60,68

6,10

54,75

12,61

60,50

26,89

0,00

10,00

20,00

30,00

40,00

50,00

60,00

70,00

80,00

90,00

100,00

Вкупен број на работни

места

Мал ризик Зголемен ризик

Средноголем ризик

Термоелектрана

Рудник Суводол и Брод Гнеотино

%

6

Табела 2.1 - Вредности на надежност на компонентите на системот за 2011 - 2013

Ознака на надежноста на

компонентата на технолошкиот

систем

Надежност на компонентата на

технолошкиот систем (R во %, 𝑇𝑇𝑉𝑉𝑉𝑉 = 6528 часа

работа), за 2013 год.



работа), за 2012 год



работа), за 2011 год. R1 97.30 96.72 99.57 R2 99.11 99.41 95.63 R3 98.63 98.79 99.14 R4 99.89 99.90 99.88 R5 98.80 99.11 99.10 R6 99.83 99.73 99.77 R7 99.71 99.81 99.92 R8 99.84 99.50 99.90 R9 99.93 99.81 99.92 R10 99.66 99.32 99.80 R11 99.50 98.95 99.24 R12А 99.90 99.92 99.88 R12В 99.90 99.92 99.88 R13 99.45 99.56 99.18 R14 99.98 -- 99.56 R15 99.96 -- -- R24 99.00 99.31 95.51 R13 95.96 95.54 99.18

R12AB 99.99 99.99 99.99 R2413 99.96 99.96 99.94 RSIST 96.46 95.81 96.37 Во табела 2.2 даден е преглед на пресметаните вредности на оперативната

расположливост на системот за временскиот период на работа 2011-2013 год. каде А- оперативната расположливост изнесува [6,8]:

A = Оперативно време Оперативно време+Време на одржување

% (2.1)

Табела 2.2 Оперативна расположливост на системот по години на работа

Реден број

Оперативна расположливост- ознака

Година на работа на системот

Вредност на оперативната

расположливос во % 1. Ао13 2013 год. 92.14 2. Ао12 2012 год. 91.22 3. Ао11 2011 год. 91.11

Целта на една успешна фирма е оперативната расположливост да биде

поголема од 90 %, што во конкретниот пример според извршените пресметки на системот е постигнато (табела 2.2).

7

Стандардите за оперативната расположливост се обично околу 95 %, а кај екстремно висока расположливост како што се военото комуникациски системи, авионската индустрија и сл. оваа вредност достигнува и до 99.98 %.

3. Повреди при работа во технолошки систем во РЕК На слика 3.1 даден е преглед на бројот на повреди при работа во РЕК “Осломеј”

за четири последователни години на работа на технолошкиот систем. Како што може да се забележи од дијаграмот имаме една рамномерност во случувањето на повредите, што не доведува до заклучок дека воспоставениот систем и преземените мерки не даваат очекувани резултати.

Бројот на повреди е поголем во рудникот за јаглен, што е за очекување, поради условите за работа во рудникот кои се значително потешки и со поголем потенцијал на ризици.

Сл. 3.1 Вкупни повреди по години во РЕК “Осломеј”- подружница Рудник

На слика 3.2, даден е дијаграм на вкупни повреди по години и активности при

настанување на повредите во РЕК “Осломеј”- подружница Рудник. Од дијаграмот може да се види дека поголемиот број на повреди се случуваат при интервенции и одржување на технолошкиот систем и постројките, а потоа доаѓаат повредите при опслужување и оперирање со системот и следуваат повреди при технолошко чистење на системот и повреди од друга природа.

129

58

14 13 14

19

26

2219

27

0

5

10

15

20

25

30

за 2011 год. за 2012 год. за 2013 год. за 2014 год.

Термоелектрана

Рудник

Вкупно повреди во РЕК "Осломеј"

8

Сл. 3.2 Вкупни повреди по години и причини во РЕК “Осломеј”- подружница Рудник

4. Корелација помеѓу системот на БЗР и надежноста и расположливоста на технолошкиот систем

За да се намали времето на појавата на застоите / неисправностите на технолошките системи, а со самото тоа превентивно да се дејствува на подобрувањето на работата на технолошките системи во делот на надежноста и расположливоста на истите, неопходно е да се има добро организирано и спроведено одржување на технолошките системи, навремени потребни мерења и контроли, редовни мерења и контроли на бучавата и вибрациите на постројките, контроли и одржување на уредите и средствата за работа и навремено превземање на сите неопходни мерки за навремено отклонување на евентуалните недостатоци.

Во суштина станува збор за два клучни фактори: факторот ЧОВЕК и фактор ОПРЕМА, кои се носечки фактори во двата система. Покрај тоа и двата системи за основа ја имаат ПРЕВЕНЦИЈАТА.

Тоа значи дека корелацијата помеѓу системот на БЗР од една страна и надежноста и расположливоста на системот од друга страна е многу тесна и истите се меѓусебно поврзани. Со подобрување на системот на БЗР доаѓаме до подобрување на функционирањето и работењето на технолошките системи. Од друга страна преку перманентното настојување за зголемувањето на надежноста и расположливоста на технолошките системи односно преку намалувањето на причините, бројот и времетраењето на застоите / неисправностите на технолошките системи доаѓа до зголемување на надежноста и расположливоста, ефикасноста и ефективноста на технолошките системи. Дијаграмски приказ на моделот за корелација помеѓу систем за БЗР и надежност на системот е прикажан на слика 4.1.

Моделот на корелација помеѓу двата система не упатува на обврските кои работодавачот мора да ги исполни во делот на системот за БЗР (согласно законот за БЗР на РМ), а се во тесна врска и со одржувањето на системот т.е., надежноста на системот, како што се: обуките на вработените за безбедно управување и ракување со опремата, здравствените прегледи од аспект на соодветност на работоспособноста на

5

4

32

6

4

12

6

2

3 3

0

1

2

3

4

5

6

7

При одржување и контрола

При опслужување

При технолошко чистење

Од други причини

Повреди во 2011 год.



Вкупно повреди според причини по години

Број

на п

овре

ди

Активности при повреда

9

вработените и спецификите на работното место, информирањето на вработените преку упатства, процедури, соодветно користење на знаци за БЗР, испитување на опремата (согласно планот за одржување, по секое преместување, ремонт или хаварија) итн.

Сл. 4.1 Модел на корелација помеѓу системот за БЗР и надежноста на системот

5. Препораки за подобрување на условите за работа Имајќи ги во предвид извршените истражувања и анализи во овој труд, како и

дијаграмот на моделот на корелација помеѓу системот за БЗР и надежноста на системот од сл. 4.1, може да произлезат значајни препораки за подобрување на условите за работа во РЕК:

• Дефинирање и состав на комплетирана и систематизирана организациона и кадровска структура за успешно справување и спроведување на барањата на системите за безбедност и здравје при работа;

• Имплементација на информацискиот систем за евиденција, покрај во евиденцијата за ресурси и одржување на системите и во делот на безбедност и здравје при работа;

• Перманентна анализа на надежноста и безбедноста на технолошките системи и потсистеми и превземање на потребни мерки за постојано подобрување;

• Подобрување на одржувањето на системите и модернизација на истите, воведување на надежен и безбеден алат и уреди за работа;

• Анализа на условите за работа и работната средина со постојано подобрување;

• Идентификација на ризиците и опасностите при работа и перманентно информирање;

• Примена на безбедни и современи технологии, методи и процедури и средства за лична заштита, почитување на ергономските принципи;

10

• Подобрување на управувањето со ризик и градење на превентивна култура за безбедност,

• Континуирани обуки и едукација согласно подготвен план; • Воведување на системи за поголема мотивацијата на вработените; • Воведување на повисоко ниво на процесот на контрола и ефикасност во

спроведувањето на меѓународните стандарди ISO 9001, ISO 14001, OHSAS 18001.

• Користењето на добрите покажани практики при работа; • Посветување на врвниот менаџмент во соодветната имплементација на

мерките и прописите на системот за БЗР.

6. Заклучни согледувања РЕК претставуваат исклучително комплексни системи од секој аспект:

менаџирање, управување и раководење. Условите за работа и работните активности во РЕК условуваат специфични познавања и вештини, но и физичка кондиција на вработените. Опасностите и штетностите на работните места и средини се разнолики, но голем дел од нив поради спецификите на работата имаат зголемен ризик. Покрај тоа користената опрема за работа бара од операторите добра обука и искуство. Одржувањето на опремата кое е во тесна корелација со надежноста на системите секако дека е многу значајно и од аспект на сигурноста и безбедноста на вработените. Од истражувањето во овој труд произлегува дека најголемиот број на повреди на жалост се случуваат во процесите на одржување. Оттаму е навистина значајно да се посвети особено внимание на процедурите и упатствата за работа, како и обука и тренинг на вработените кои учествуваат во процесот на одржување на опремата за работа. Јасно е дека доколку имаме висока надежност на системот и периодите на застои ќе бидат намалени, а со тоа и можноста за повреди на вработените. Од друга страна пак, системите за БЗР кои наложуваат добри работни услови, ергономски дизајн на работните места, соодветна обука и тренинг на вработените, соодветна работоспособност согласно здравствените прегледи на вработените, како и периодични прегледи на опремата за работа, секако дека многу придонесуваат да се намали грешката од факторот- човек. Корелацијата ЧОВЕК-ОПРЕМА и спротивно е во основата на двата система, а ако на тоа се надоврзе и ПРЕВЕНТИВНО одржување и делување, несомнено дека и двата система можат да имаат само позитивни ефекти.

7. Користена литература [1] Безбедносен инженеринг во функција на подобрување на условите за работа,

Зборник на трудови, Меѓународна конференција, Охрид, 10 – 12 Мај, 2013 [2] Унапредување на системите за безбедност и здравје при работа, Зборник на

трудови, Национална конференција со меѓународно учество, Тара, , Р. Србија, 23 – 26 Октомври, 2013

[3] XX World Congress on Safety and Health at Work 2014, Global Forum for Prevention, , Frankfurt, Germany, 24 – 27 August, 2014

[4] Закон за безбедност и здравје при работа , (Сл.весник 92/07), 2007 [5] Јасмина Чалоска: Управување со професионален ризик, МФС, Скопје, 2013 [6] Тодор Давчев: Надежност и одржување на техничките системи, Скопје, 2009 [7] Јасмина Чалоска: Безбедност во технолошките системи, МФС, Скопје, 2013 [8] Коста Рушковски, Ванчо Донев: Основи на теротехнологија, Скопје, 1997 [9] Bernd Bertsche: Reliability in Automotive and Mechanical Engineering, Berlin , 2008

11

[10] John Ridley and John Channing: Safety at Work, Elsevier, 2003 [11] Tехничка документација и годишен извештај на машинско одржување, РЕК

“Осломеј”, 2015 [12] Славе Арменски: Заштита во термоенергетски постројки, Скопје, 1998 [13] Љ. Бркич, Т. Живановић, Д. Тувановић: Термоелектране, Београд, 2010 [14] Tehnički i ekonomski aspekti investiranja u opremu s obzirom na njeno održavanjе,

Beograd, 2000 [15] http://www.mtsp.gov.mk [16] http://www.elem.com.mk [17] http://www.reliabilityeducation.com/rbd.pdf

12

ИСТРАЖУВАЊЕ НА ВЛИЈАНИЕТО НА

ЕКОНОМСКИТЕ ИНСТРУМЕНТИ ВО ОБЛАСТА НА БЗР

EXPLORING THE IMPACT OF ECONOMIC

INSTRUMENTS IN THE FIELD OF OSH

м-р Ана Ангеловска1, Проф. д-р Јасмина Чалоска2, Проф. д-р Валентина Гечевска2

1ASSECO SEE, Скопје, Македонија, [email protected]

2Универзитет "Св. Кирил и Методиј" - Машински факултет во Скопје Карпош II б.б. 1000 Скопје

Апстракт Во Република Македонија, 2007 година се донесе Законот за безбедност и

здравје при работа, со што започна интензивен процес на подигање на свеста за безбедно работење и креирање на сигурни работни места кои ќе спречат појава на повреди или професионални заболувања. Покрај заштитата на здравјето на вработените, безбедноста и здравјето при работа повлекува и други прашања кои директно ги засегаат работодавачите и менаџерските тимови и кои влијаат на резултатите кои ги остаруваат претпријатијата.

Со прикажување на загубите и трошоците како последица од повреда при работа или професионална болест, може да се воочи сериозноста на проблемот со кој се соочуваат претпријатијата. Со формирање на генерални модели за пресметка на сите трошоци од областа на БЗР, претпријатијата ќе можат да го воочат влијанието на системот за БЗР врз крајните резултати кои ги остаруваат.

Од евиденцијата која се води во секое претпријатие може да се одредат економските трошоци од несреќи при работа во смисла на загубено време за производство, оштета на машини или суровини, изгубени работни часови и денови, зголемени исплати кон фондовите и сл. односно сите трошоци кои се платени или се очекуваат да се платат од страна на поединци или од претпријатието, а се поврзани со несреќа или повреда на работно место.

Во овој труд е направен приказ и поделба на трошоците во системот за БЗР, како показател за значењето на мерките за БЗР кои се преземаат во едно претпријатие. Резултатите од овој труд можат да послужат како основа за идно истражување за дефинирање на корелационен фактор за секое претпријатие од различна дејност, кој јасно ќе укаже на висината на трошоците поради неисполнување на мерките за БЗР или појава на несреќа и повреда при работа. Ова е исклучително важно за подигање на свеста кај работодавачите, но и кај вработените како непосредни реализатори на мерките за БЗР.

Клучни зборови: безбедност и здравје при работа, повреди, трошоци, загуби.

13


Abstract Republic of Macedonia on 24.07.2007 adopted the Law for Safety and Health at

Work, which started an intensive process of raising awareness of safe working and making safe work places that will prevent occurrence of injuries or occupational diseases. In addition to protect the health of employees, Safety and health at work started to pulling up other issues that are directly affecting employers and management teams and they have major impact on the final results of the enterprises.

By displaying the losses and costs as a result of injury at work or occupational disease, it's easy to realize the seriousness of the problem that enterprises are facing. With the establishment of the general models for calculation of all costs of OSH, all enterprises will be able easily to see the impact of OHS on the final results that every enterprise had accomplished.

From the records kept in any enterprise we can determine the economic costs of accidents at work in terms of lost of production time, damage of machinery or raw materials, lost working hours and days, increased payments to the funds and so on. In all expenses paid or expected to be paid by individuals or by the company and related to accident or injury in the workplace.

The main conclusion is detailed cost sharing for OSH, as an indicator of the importance of health and safety measures for any enterprise. The results of this study can serve as a base for future research to define the correlation factor for any enterprise of different activities that will clearly indicate the amount of the costs for failing to meet health and safety measures or the occurrence of an accident and injury at work. This is extremely important to raise awareness among employers and the employees as direct implementers of OSH measures.

Key words: Safety and Health at Work, losses, costs, injuries.

1. Економските аспекти од системот за безбедност и здравје при работа во претпријатијата

Економските инструменти во областа на безбедност и здравје при работа се конкретни мерки кои влијаат на трошоците и придобивките на една компанија. Главната цел на примената на одредени економските инстументи во областа на БЗР е да се обезбедни правилно постапување со економскиот механизам на работење и сигурна заштита на работниците. Меѓутоа до денес економските инструменти за БЗР не се доволно применети во пракса, а со тоа и недоволно искористени . Постојат повеќе различни причини за недоволното присуство на економските инструменти во областа на БЗР, како во теоријата така и во праксата. Првата причина е непознавање на оваа многу важна и значајна проблематика од страна на оние кои донесуваат одлуки во претпријaтијата во областа за безбедност и здравје при работа, бидејќи тие не се свесни за потенцијалот на економските инструменти. Втората причина е од практична природа и се однесува првенствено на финансиските можности на организациите. Имено, спроведување на превентивните мерки во областа на БЗР, бара финансиски средства кои за жал повеќето компании ги немаат. Третата причина е фактот дека повеќето промени во областа на БЗР доаѓаат постепено, односно ефектите од работење во БЗР доаѓаат по подолг временски период.

Секоја незгода при работа и секоја директна последица од неповолните услови при работа, предизвикува и негативни индиректни последици кои имаат економски карактер [1]. Овие економски последици ги погодуваат пред се компаниите кои би требало да бидат одговорни за сите ризици на работните места. Трудот е насочен кон анализа на загубите кои една компанија ги трпи поради несоодветните услови на

14

работа, како тие влијаат врз самата работа како и финансиските загуби кои се клучен фактор на истражувањето.

Економијата на една земја се карактеризира од макро аспект. Воедно се појавува уште една група како дел од основните групи на економската наука, која поединечните проблеми ги проучува од макро аспект. Оваа група ја подразбира екомониката на претпријатијата како општа, научна дисциплина која се занимава со проучување како најрационално и најекономично да се организираат сите средствата во претпријатијата (слика 1).

Сл.1. Место на економиката за безбедност и здравје при работа во системот на економски науки

Задачата на економиката на безбедност и здравје при работа од една страна е

да ги истражува и мери негативните последици од работата и од друга страна да ги испита и да ги измери ефектите кои се јавуваат при примената на соодветни мерки на заштита во областа на безбедноста при работа.

Непосредни последици од неповолните услови за работа се оние последици кои директно го загрозуваат животот и здравјето на учесниците во процесот. Покрај тоа, нивните негативни влијанија се рефлектираат и во резултатите на економските претпријатија, како и на едно општество како целина. Непосредните последици се манифестираат во следниот облик:

• повреда на работа • професионална болест • болести заради работа • останати општи болести

Директните (екононски) последици се манифестираат во облик на:

• Трошоци • Загуби

Загубите на претпријатието се последица на отсуството од работа на

повредениот работник како и на сите работници кои заради повреда на работно место морале да отсуствуваат од работа. Основиот белег на загубите е тоа што тие се јавуваат само во претпријатијата.

Трошоците се јавуваат во облик на конкретна исплата која се врши во случаи на повреда или болест на работникот. Овој вид на трошок не го носи само претпријатието, туку и останатите опшествени фондови. Во врска со ова, исплатата на трошоците ја вршат:

Економика на претпријатија

Основна економска наука

Политичка економија

Економика БЗР

Економика на конкретна земја

Екомонија на индустриски гранки

15

• Претпријатието • Фонд за пензиско и инвалидско осигурување • Фонд за здравствено осигурување • Останати опшествени фондови

2. Инвестиции во системите на БЗР и генерален модел за инвестирање

Класичниот облик на инвестирање има првенствено задача да ги остваруваат очекуваните ефекти во делот на производството, без разлика дали се работи за БЗР или нешто друго. Во сите случаеви се очекува да од инвестирањето се зголеми квалитетот на економијата на претпријатијата [3]. Кога се работи за инвестирање во БЗР, тогаш првенствено се очекува намалување на бројот на повреди, професионални болести и сл. Меѓутоа, освен ова, системите на БЗР имаат за цел унапредување на деловните резултати што секако влијае и на целото инвестирање во нив (слика 2).

Сл.2 Класификација на инвестиции во БЗР

Врз основа на најчестите фактори кои влијаат на трошоците може да се направи преглед на трошоците на компанијата за безбедноста и здравјето, со тоа што треба да се земе во предвид дека факторите се воопштени и за одредени ситуации некои фактори не треба да се релевантни или некои други може да се додадат. Ако сакаме да се направи годишен преглед, сите трошоци поврзани со несреќите при работа во една година треба да бидат сумирани во еден вкупен извештај. Како прва група на фактори треба да се земат трошоците кои се јавуваат од воведување на системите за безбедност и здравје, односно тука спаѓаат сите трошоци кои се дефинирани во Правилникот за висината на трошоците за извршување на стручните работи за безбедност и здравје при работа на Р.М. Трошоците кои се јавуваат во случај на БЕЗБЕДНОСЕН ИНЦИДЕНТ е втората група на фактори кои треба да се земат во предвид.

Тука се вбројуваат работни денови поврзани со отсуство од работа, прекумерната работа која должи на лошите работни услови, административни трошоци, правни трошоци, парични казни, надоместоци, трошоци за оштетена опрема и материјали, трошоци за истраги за настаната несреќа и слично. Тука треба да се

Време на инвестиција Намена на инвестиција

Превентивни

Дополнителни

Непосредна

Општествен стандард

Социјална заштита

Инвестиции во БЗР

16

земат во предвид и последиците од несреќите за компанијата, како изгубено производство или откажани нарачки, квалитетни ефекти како преработка, поправки, отфрлањата или оперативни ефекти.

Третата група на трошоци кои треба да се споменат се трошоците за подобрување на системите за безбедност на постоечката опрема, замена на небезбедни со повеќе безбедни процеси, машини и сл., континуиран процес на едукација на вработените, подобрување на работните услови и др. Потребно е да се напомене дека постојат и индиректни трошоци кои произлегуваат од нарушена компаниска репутација (во случај на инциденти од поголеми размери со последици на луѓето, животната средина и опремата), откажани нарачки и др.

Овие трошоци [2] се нарекуваат уште и посредни или општи трошоци. Индиректните трошоци се оние за кои при нивното настанување не се знае за кој производ или активност се однесуваат, туку се прават за повеќе производи, активности или за претпријатието во целина. Тие се нарекуваат индиректни затоа што се распределуваат по производи и активности на индиректен (посреден) пат, со помош на одделни клучеви за распределба ( пр. количина на потрошен материјал, според износот на пресметаните плати за изработка, според работните часови, производствените производи и сл.). Овие трошоци прво се распоределуваат по местата каде што настанале, а потоа врз база на определени критериуми или основи, се распределуваат по активности и производи.

Вредноста на овие трошоци е многу тешко да се даде бидејќи е зависна од компанијата која се рагледува, како и од многу други фактори кои не се мерливи. Секако дека треба да се земе в предвид бидејќи се работи за трошок кој реално може многу да влијае врз профитот на една компанија[4].

Горенаведените поделби ќе се анализираат преку реален пример. Претпријатието А кое ќе се анализира се занимава со производна дејност производството на хартија (производство на картонска амбалажа), брои 150 вработени, од кои 45 се во администрација, а 105 во производство, распоредени на 23 различни работни места.

Неговите почетоци датираат од 1979 год. кога се отвара нов погон за производство на амбалажа од брановиден картон. Во 1997 год. е воведен системот за управување со квалитет ИСО 9001. Во 2013 год. менаџментот на ова претпријатие почнува воведување на системот за БЗР. Пресметаните трошоци за БЗР се дадени во следната табела 1.

17

Табела 1.- Трошоци на претпијатието од воведување на системот за БЗР

Трошоци од воведување на БЗР

Цел Категорија Количина Поединечна цена Вкупна цена Проценка на

ризик број на работни

места 23 над 5 - 30€ под 5 - 50€ € 1,150.00

Обуки број на вработени 150 € 5.00 € 750.00 Тестирање и контрола на

работна опрема

машина 4 € 40.00 € 160.00 апарати 5 € 30.00 € 150.00 електричен алат 3 € 20.00 € 60.00

Изработка на концепт за изјава

за БЗР број на работни

места 23 € 5.00 € 115.00

Вршење на периодични мерења на хемиски,

физишки и биолошски

штетности и микроклиматски

услови

микроклиматски услови 3 € 10.00 € 30.00 осветленост 2 € 5.00 € 10.00 бучава/моментално 5 € 5.00 € 25.00 бучава/дневно, неделно 5 € 15.00 € 75.00 вибрации/дланка-рака 5 € 40.00 € 200.00 вибрации/цело тело 10 € 45.00 € 450.00 мерења на електрични заземања 3 € 45.00 € 135.00 прашина/состав по параметар 0 € 10.00

€ -

органски пареи и гасови 0 € 10.00

€ -

аноргански пареи и гасови 0 € 10.00

€ -

биолошски штетности 1 € 100.00 € 100.00

Основен пакет за лична заштитна

опрема

број на вработени кои мора да користат лична заштитна опрема 45 € 65.00 € 2,925.00

Периодични здравствени

прегледи број на вработени 150 € 13.00 € 1,950.00 Останати трошоци број на вработени 0 0

€ -

ВКУПНО € 8,285.00

18

Важно е да се каже дека личната заштитна облека е специфична за секое претпријатие, но во овој модел е пресметана основната стандардна заштитна опрема (табела 2). Табела 2 - Пресметка на трошоци за основниот пакет на лична заштитна опрема

Основен пакет на лична заштитна опрема Вид на опрема Цена

Кондури со плочка за заштита на прсти 1.580,00 ден/пар +18% DDV

Работно одело 1.800,00 ден/пар +18% DDV

Кожни ракавици 150,00 ден/пар +18% DDV

Шлем 338,00 ден/пар +18% DDV

Заштитни наочари 120,00 ден/ком +18%

Вкупно (ден) 3988 ден/човек

Вкупно (евра) € 65.00/ човек

Моделот за пресметка на трошоците од воведување на системот за БЗР е

генерален модел каде што секое претпријатие кое што ќе сака да види колку е крајната вредност на трошоците од воведување на БЗР, со пополнување на полињата автоматски ќе се добие и крајната вредност на овие трошоци.

Во конкретниот случај, оваа група на трошоци е пресметана преку еден случај кој директно ја прикажува пресметката. Случај 1.

Во претпријатието А, млад работник извршувајќи ги своите работни задачи, ја повредил ногата, односно предниот дел на стапалото и прстот. Бидејќи не носел заштитна опрема, истоварајќи дел на картоните згазнал на дрвена плоча со остри агли. Важно е да се каже дека во случај на повреда претпријатието има обврска да ја стопира целата работа, со цел надлежните органи да извршат испитување за причината за несреќата. Во овој случај машината не работела цели 3 часа (h).

Според горенаведените податоци, трошоците настанати заради оваа повреда која резултираа со две недели отсуство од работа или 10 работни дена и застој во производството, се дадени во табела 3.

19

Табела 3.- Пресметка на трошоците во случај на безбедносен инцидент Трошоци во случај на безбедносен инцидент

Категорија Количина Цена

Плата за повредениот работник, а неизвршена работа

месечна плата 1 € 450.00

Загуби во производството 1машински час (h)= 15€ 3 € 45.00

Прекувремени работни часови за да се надополни работата

работни часа (h) 80 € 800.00

Вкупно: € 1,295.00

Вредноста на трошоците на товар на претпријатието А како последица на оваа повреда при работа изнесува 1295€. Податоците за износ на платите и прекувремените часови се добиени од компанијата А која се анализира.

Тука ќе се спомне и параметарот кој ја изразува стапката на отсуство од работа во одреден период (во овој случај, во период од две недели) заради повреда на работното место, каде што се изразува односот од вкупните денови заради отсуство од работа (10 работни дена) во посакуваниот период и вкупните денови од посакуваниот период (се разгледува во период на еден месец) помножено со вкупниот број на вработени.

Доколку не интересира колку изнесуваат трошоците за казни, правни трошоци и сл, тие се прикажани во делот за ‘’Прекршоци’’од III категорија од Закон за безбедност и здравје при работа (Службен весник на РМ, бр 92/07). Во следната табела се прикажани казните кои се најчести и кои се соодветни за овој случај (табела 4). Табела 4.- Парични казни поради непочитување на мерките за БЗР

Парични казни Цена

Претпријатие 5000-8000 €

Стручно лице 500-1000 €

Работодавач 4000-5000 €

Необезбедувањена лична заштитна опрема

9500-14000 €

Вкупно 14500-28000 €

Добиениот износ за казните не треба да се занемари посебно бидејќи се работи за голема сума на пари кои секако негативно ќе влијае на крајните резултати на претпријатието.

20

Спротивно на табела 4, во следниот пример ќе се пресмета и параметар (Pee) кој го дава односот меѓу трошоците од БЗР (Cmz) и трошоците заради несреќа на работа (Cn) со цел да се прикаже дека во секој случај подобро е да се инвестира во БЗР за да се спречи повреда на работа отколку да се плаќаат трошоците од истата. Ова важи доколку претпријатието не ги остварило своите обврски за безбедност и здравје при работа:

Pee= 𝐂𝐂𝐂𝐂𝐂𝐂𝐂𝐂𝐂𝐂

(%) (1)

А)Пресметка на трошоците заради несреќа на работа 𝑪𝑪𝐂𝐂:

- Исплата на личен доход - 450€ - Законски обврски - 100€ (Прекршоци од III категорија од Закон за безбедност

и здравје при работа - Трошоци за лечење - 100€ - Патни трошоци на повредениот работник - 50€ - Плата за работник кој го заменува повредениот - 450€ - Прекувремени работни часови за да се надополни работата -500€

Вкупно: 1650€ Б) Пресметка на трошоците од БЗР (Cmz), односно трошоци за лична заштитна опрема

За да се избегне оваа повреда, потребно е работникот да носи заштитна опрема при работа (кондури со плочка за заштита на прсти - 1.580,00 ден/пар +18% DDV или пресметано во(евра) 30€.

Ако се претпостави дека претпријатието А обезбедило заштитна опрема за сите вработени (кондури со плочка за заштита на прсти), тогаш: 45*30€=1350€ Тогаш:

Pee= 𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏€𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏𝟏€

(%) = 0.81(%) (2)

Како заклучок може да се каже дека трошоците за превентивна мерка од повредата на работно место се помали од трошокот кој настанува заради повреда на работното место, односно трошоците за набавка на заштитна опрема (во случајов кондури со плочка за заштита на прсти) е помал од трошокот кој ќе следи заради истата повреда на работното место. Заради овој податок, претпријатијата треба да размислат дали е подобро да плаќаат поголем износ кој секако ќе влијае негативно и врз репутацијата на претпријатието или да платат за квалитетен систем за БЗР.

Преостана уште третата група на директни трошоци од системот за БЗР, а тоа се трошоци заради подобрување на системот на БЗР. Во овој случај на претпријатието А, вакви трошоци нема бидејќи оваа компанија неодамна инвестираше во системите на БЗР и сеуште не е дојдена фазата за подобрување на системот за БЗР, што незначи дека нема ништо што би можело да биде подобрено. Секогаш може подобро! Последователно на ова, претпријатието А не е запознаено со индиректните трошоци како што се нарушена репутација заради посериозна повреда на работа или откажани нарачки.

21

3. Заклучок Како заклучок е даден приказот на сите трошоци на системот на БЗР (табела 5).

Табела 5 - Вкупна пресметка на сите категории на трошоци во системите за БЗР

Вид на трошок Цена (€) Трошоци од воведување на системот на БЗР € 8,285.00

Трошоци во случај на безбедносен инцидент € 1,295.00 Трошоци за подобрување на системот на БЗР / Вкупно € 9,580.00

Од табела 5 може да се видат трошоците кои може да настанат во системите за

БЗР. Важно е да се напомене дека првата група на трошоци е задолжителна -трошоци од воведување на БЗР, и секое претпријатие во својот буџет треба да ги пресмета. Втората група на трошоци е поспецифична - трошоци во случај на безбедносен инцидент, и најмногу зависи од сутуацијата во која настануваат. Во ваквите случаеви најважно е секое претпријатие да ги има исполнето сите свои обврски во однос на БЗР со цел да нема дополнителен трошок за казни, правни трошоци, дополнителни трошоци за осигурување, и сл. Секако дека најдобро би било никогаш да не се доведеме во ситуација да имаме повреда на работното место. Третата група на трошоци - трошоци за подобрување на системот за БЗР, се трошоци кои треба секое претпријатие редовно да ги планира поради континуирано одржување и подобрување на системот за безбедност и здравје при работа.

4. Користена литература [1] http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/Priracnik%20%28web%29.pdf [2] http://maturski.org/MK-Menadzment/MK-PoimVidoviNivno.html [3] http://www.konekt.org.mk/web/images/stories/konekt%20%20vodich%20za%20siste

mi% [4] Здравје и безбедност при работа во Европа (1999–2007) – Статистички портрет,

Служба за публикации на Европската Унија, Луксембург, 2010 година, 97 стр.8 [5] Dr. Dragan Spasic (2003): Ekonomika zastite na radu, NIS, 2003 [6] D. Rumenjak, Metoda koristi i troškova (cost-benefit) u procjeni utjecaja na okoliš,

Simpozij o gospodarenju otpadom, Zbornik radova, Zagreb, 2002 [7] Ј. Чалоска, Управување со професионален ризик, МФС, 2013 [8] Paul M.Coullier, Fundamentals of Risk Management for accountaints and managers,

England 2009

22

ROBOTS FOR SAFETY AND HEALTH AT WORK

Vesna Antoska Knights1, Mile Stankovski2, Stojance Nusev1, Dragana Temeljkovski3, Olivera Petrovska1

1University „St. Klement Ohridski“, Bitola, R.Macedonia

Faculty of Technology and Technical Science-Veles, Dimitar Vlahov bb, 1400 Veles, Macedonia,

Faculty of Technical Science-Bitola, 2University „Ss. Cyril and Methodius“, Skopje, R.Macedonia

Faculty of Electrical Engineering ant Information Technologies 3University of Nis, Serbia

Faculty of Mechanical Engineering -Nis, Serbia [email protected], [email protected]

Abstract The technology of service robotics is at the same time a very attractive, challenging and imaginative discipline. Robotics as a science has task or better say noble objective – for instance, displace human beings from doing tedious/monotonous, dangers and for life threatening jobs. The main finding robotics is robots and humans cooperate closely in the work as servants or helpers in everyday life. Application of industrial robots in production processes of various industrial branches year after year is increased. In this paper special attention will be given to the robots like security in the working environment in the work process.

Keywords: Robots, Robots in working environment, Robots for safety and health at work

1. Introduction Robotics is a relatively young technical branch, but already has a rich tradition. For example industrial robots sooner or later will change the performance of everyday tasks of workers in the industry automation and modernization of production processes. An industrial robot is defined by ISO as an automatically controlled, reprogrammable, multipurpose manipulator programmable in three or more axes. The field of robotics may be more practically defined as the study, design and use of robot systems for manufacturing. Typical applications of robots include welding, painting, assembly, pick and place such as packaging, palletizing and SMT, product inspection, and testing; all accomplished with high endurance, speed, and precision.

However, today when robots are highly represented in all production processes, they cannot function without the interaction with humans. Particular attention should be given to the issue security of workers in the working environment during the welding process because they are the most common industrial robots in the process of welding.

23



2. Use of industrial robots The According to the classification made by the UNECE and adopted (United Nations Economic Commission for Europe) and IFR (International Federation of Robotics) service robots are divided into two groups: • Industrial robots, • Service robot.

The numbers of application of the industrial robots in manufacturing process in the world has been taken from the statistical data of International Federation of Robotics (IFR), the data of the Economic Commission to the United Nations for Europe (UNECE) and the Organization for Economic Cooperation and Development (OECD); World Robotics Service Robotics 2014.

In table 1-3 is given Industrial Robot Statistics, through the years. Following statistical analysis should be point to the use of industrial robots in manufacturing processes in the world and in the welding process.

Table 1 – Use of industrial robots worldwide, 2008-2010

Annual use of robots Total use of robots Continent/year 2008 2009 2010 2008 2009 2010 Europe 34695 20483 30630 343329 343661 352031 America 17192 8992 17114 173977 172141 179785 Asia/Australia 60294 30117 69833 514914 501429 498933 Africa 454 196 256 1777 1973 2232 Total 112972 60018 118337 1035301 1020731 1035016

Table 2 – Total use of industrial robots in welding worldwide

Welding 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Arc 100975 114625 122748 129748 128728 134200 Spot 145407 156342 166829 166829 161918 164280 Laser 943 1316 1987 1987 2022 2186 Another 2236 2414 3458 3458 3616 3564 Soldering 2539 2387 2987 2987 2844 2509 Unrefined 1343 2069 1966 1966 1400 1931 Total 253445 279153 294641 306975 300528 308670

Table 3 – Industrial Robot Statistics, 2014

Industrial robots per 10,000 manufacturing workers - 2014 Country Robots / 10,000 1 Japan 295 2 Singapore 169 3 South Korea 164 4 Germany 163 5 Sweden 126 6 Italy 124 7 Finland 98 8 Belgium 89 9 United States 86 10 Spain 84

24

Industrial Robots by Sector Percent of all Robots Used 1 Automotive 33.2 % 2 Unspecified 25 % 3 Electrical and Electronics 9.9 % 4 Chemical, Rubber, and Plastics 9.4 % 5 Other 9.2 % 6 Machinery 4.3 % 7 Metal Products 3.7 % 8 Communications 2.5 % 9 Food 1.5 % 10 Precision Optics 0.8 % Use of Robots Percent of Robot Jobs 1 Handling of Materials and Processes 35.4 % 2 Welding and Soldering 28.9 % 3 Assembling and disassembling 13 % 4 Unspecified 8.6 % 5 Other 7.9 % 6 Dispensing and Painting 3.8 % 7 Cutting, milling, and other processing 2.5 % 8 Communications 2.5 % 9 Food 1.5 % 10 Precision Optics 0.8 %

At fig1. Is presented estimated worldwide annual shipments of industrial robots, 2013. The highest number of industrial robots ever sold. In 2013, robot sales increased by 12% to 178,132 units, by far the highest level ever recorded for one year. Sales of industrial robots to the automotive, the chemical, and the rubber and plastics industries, as well as to the food industry continued to increase in 2013. The electrical/electronic industry also increased the number of robot installations in 2013 after the reduction of investments in 2012. China became the biggest robot market with a share of 20% of the total supply in 2013. About 70% of the total robot sales in 2013 were in Japan, China, the United States, Korea and Germany. Between 2008 and 2013 the average robot sales increase was at 9.5% per year (CAGR).

Fig.1 Estimated worldwide annual shipments of industrial robots.

25

At fig2. is presented estimated worldwide annual supply of industrial robots, by industries, 2011-2013. Continued increase of robot sales to the automotive industry. Since 2010, the automotive industry – the most important customer of industrial robots About 69,400 new robots, 4% more than in 2012, were installed in this industry in 2013, establishing again a new peak. The share of the total supply was about 39%. Between 2009 –when robot installations hit rock bottom – and 2012, robot sales to the automotive industry surged from 19,300 units to 66,500 units.

Fig2. Estimated worldwide annual supply of industrial robots, by industries, 2011-2013.

3. Area of security and protection of workers All welding and thermal cutting operations carried on in confined spaces must be adequately ventilated to prevent the accumulation of toxic materials, combustible gases, or possible oxygen deficiency. Monitoring instruments should be used to detect harmful atmospheres. Where it is impossible to provide adequate ventilation, air-supplied respirators or hose masks approved for this purpose must be used. In these situations, lookouts must be used on the outside of the confined space to ensure the safety of those working within. Requirements in this section describe standards established for arc and gas welding and cutting. A certified industrial hygienist should be consulted to understand the correct approach for your specific situation.

26

Fig 3. Exhaust ventilation using welding Fume Extractor that is mounded on the wall.

4. Dangerous and unsafe work to be substituted with industrial robots The increased use of robots in factories derives from a series of functional and technical considerations related to the development of innovative technologies, both hardware and software, applied to robots: the miniaturization of components, new materials, advanced sensitisation systems, the strengthening of control software, and more. all together, these aspects contribute to the development of robots with increasingly higher performances in terms of speed, precision, reliability and ease of use.

Robot controller became more powerful and was ready to perform additional tasks like safety related operations. Based on this safe-move, robots were then presented. Software replaced hardware and allowed the robot to operate in a safer way with higher flexibility. At the same time the mechanics got better with a much higher degree of accuracy. New applications became possible like Remote-Laser Welding creating new possibilities for products.

Programming a robot is very simple. Even workers who must overcome a language barrier can learn to program a robot in two days, thanks to the simple interactive screen on the pendant.

Fig 4. Simple interactive screen on the pendant.

27

It is not necessary to dedicate a robot to a single task such as making only one piece part. With the number of welding parts programs that can be stored in a robot control unit's memory, it is possible to go from one part to another part very quickly if the tooling nests are properly designed for quick change. Several different parts can be made in the same welding cell in a given day.

No robot can solve a welding quality problem all by itself. If the parts are not designed properly, the piece parts are not made properly, or the welding joints are not properly prepared or presented to the robot, there will be problems with quality.

Becoming a highly skilled welder takes years of experience, training and practice, whereas a robotic welding cell operator only has to load the part, press the appropriate buttons to activate the machine, and then unload the part. The training of a robot operator can literally take less than an hour.

Following the market trends of the desktop and laptop computers, the actual dollar cost of a robotic welding cell has dropped dramatically in the past 10 years. During the same period, software capabilities, programming ease, motion speed and accuracy have all been enhanced. The upshot of this is, that for a much lower cost, a robotic welding cell now offers far superior performance.

It is not true that a robot can weld any part that can be welded manually or semi automatically. Clamping requirements, access problems or specific positioning requirements may make the use of a robotic welding cell impossible or impractical. Robots can be put on tracks or gantries, giving them the ability to weld parts that are 40 to 50 ft long and 8 or 10 ft wide.

Fig 5. Welding systems can incorporate vision capabilities that provide for adjusting electrode position and welding parameters to permit quality automated welding even on

parts with variations.

28

5. Conclusion Robotics as a science has task or better say noble objective – for instance, displace human beings from doing tedious/monotonous, dangers and for life threatening jobs. Most industrial robots used in automobile industry in the process of welding work. When designing a robotic welding system in each case should be taken certain preventive measures. During the welding process affects certain potential hazards such as, radiation, contamination of air, electric shock, compressed gases, collisions with other devices and human. It is very important select the appropriate system of protection, as the only way to achieve the correct effect. Using protective measures, aimed to reducing the number of injuries when humans working. Although industrial robots introduced to primarily replace humans in work in difficult and dangerous jobs, their application of certain risks are arising which should special attention during application robot.

The development of new technologies usage of new materials in the industry and also in the automotive industry require a new production lines and it goes towards increasing the usage of industrial robots, so it can be expected a growing trend of application of robots in the welding process.

8. References [1] Karabegović I., V.Doleček (2003), Primjena robota u 21. stoljeću, 4th International

Scientific Conference on Production Engineering RIM 2003 [2] Karabegović I., Doleček V., M.Jurković (2010), Aplication of Industrial robots in

small and medium sized enterprises, 1st International Scientific Conference on Engineering MAT, Mostar, 2010.

[3] Karabegović I., Karabegović E., Husak E., Comparative analysis of the industrial robot application in Europa and Asia, International Journal of Engineering & Technology IJET-IJENS Vol: 11 No:01, 2011.

[4] World Robotics 2010, United Nations, New York and Geneva, 2010. [5] World Robotics 2008, United Nations, New York and Geneva, 2008. [6] Edwin Raja Dhas, J.; Satheesh, M. Multiple objective optimization of submerged arc

welding process parameters using grey based fuzzy logic, Advances in ProductionEngineering & Management, Vol. 7, No. 1, 5-16, 2012.

[7] http://www.eu-nited-robotics.net/node/62; 02.12.2013. [8] http://www.robots.com/applications.php?app=drilling; [9] www.rolan-robotics.nl [10] www.robotsltd.co.uk/robot-applications.htm; [11] http://www.abb.com, ABB Flexibile Automation; [12] http://www.lincolnelectric.com/en-us/support/process-and-theory/Pages/robotic-

welding-system-detail.aspx [13] www.machine-outil.info/article.php?which=755;

29

НАСИЛСТВО НА РАБОТА КАЈ ЗДРАВСТВЕНИТЕ РАБОТНИЦИ – МЕДИЦИНСКИ СЕСТРИ СО ПОСЕБЕН ОСВРТ НА МЕДИЦИНСКИТЕ

СЕСТРИ ОД ГЕРИЈАТРИСКА И ПАЛИЈАТИВНА ЗДРАВСТВЕНА ЗАШТИТА

VIOLENCE AT WORK AMONG HEALTH WORKERS –

NURSES WITH SPECIAL EMPHASIS ON NURSES FROM GERIATRIC AND PALLIATIVE HEALTH CARE

Aнета Атанасовска1, Јованка Караџинска-Бислимовска2, Драган

Мијакоски3, Сашо Столески4

Институт за медицина на трудот на Р. Македонија,

Колаборативен центар на СЗО за медицина на трудот, II Македонска бригада 43,

Скопје, Р. Македонија [email protected]; [email protected];

[email protected]; [email protected];

Апстракт Насилството на работното место кај здравствените работници претставува загрижувачка појава во светот и кај нас. Цел на истражувањето: Да се утврди зачестеноста на појавата на насилство на работното место медицински сестри со посебен осврт на медицинските сестри од геријатриска и палијативна здравствена заштита. Материјал и методи: Во истражувањето од типот на дескриптивно-аналитичка студија на пресек се опфатени 90 медицински сестри. Резултати: Испитуваните медицински сестри на актуелното работно место најчесто имаат искуство со навреда, додека најретко со напад. Заклучок: Спроведување соодветни мерки на превенција за „нулта толеранција“ кон насилството на работно место врз здравствените работници.

Клучни зборови: насилство на работно место, медицински сестри, превенција

30





Abstract Workplace violence against health workers is a worrisome phenomenon both globally and in our country. Goal of the survey: the survey is aimed at determining the frequency of the phenomenon of violence against nurses, with a special focus on the nurses working in geriatric and palliative health care institutions. Materials and methods: This survey, which is of descriptive-analytical nature, included 90 nurses. Findings: The nurses have had experience with insults as the most common adverse event as well as assaults as the least frequent of these events. Conclusion: Undertaking appropriate prevention measures to achieve „zero tolerance“ for workplace against health workers.

Keywords: workplace violence, nurses, prevention

1. Вовед Дваесеттиот век е век што ќе се памети по насилство. Ниедна земја, ниеден град,

ниедна заедница не е имуна на насилството, но и ние не сме немоќни да му се спротивставиме на истото (1). Насилството во секоја сфера на општеството и животот е појава која постоела, постои и ќе постои, но мора во секое време и во секој сегмент од животот да биде препознаена и навремено превенирана затоа што последиците од насилството може да бидат многу сериозни, а во некои случаи дури и смртоносн

Светската здравствена организација (СЗО) во Светскиот извештај за насилство и здравје го дефинира насилството (1): „како намерна употреба на физичка сила или моќ, со закана или конкретно загрозување, кое може да биде насочено против себе, друго лице, група или заедница чија последица е повреда, смрт, психолошкa траума, спреченост за развој или каква и да било загуба или пак веројатност за настанување на некоја од наведените последици“

Националниот институт за безбедност и здравје при работа (National Institute for Occupational Safety and Health - NIOSH) го дефинира насилството на работа како: „физички напад, заканувачко однесување или вербална злоупотреба што се случуваат на работното место” (2).

Светската здравствена организација и Меѓународниот совет на медицински сестри (International Council of Nurses - ICN) - во категоријата насилство на работа ги вклучуваат сите оние инциденти при кои настанува злоупотреба, загрозување или напад на работниците во околности кои се поврзани со нивната работа, вклучувајќи го тука и патувањето од дома до работа и обратно, а кои предизвикуваат загрозување на нивната безбедност, благосостојба или здравје (2).

Во системот на здравствената заштита сите вработени се соочуваат со ризик да бидат жртва на насилство, а податоците укажуваат дека едно од две лица е жртва на некаков вид насилство, со тоа што медицинските сестри имаат три пати поголема можност да бидат изложени на насилство во споредба со другите профили во здравството (3). Насилството е сериозен јавно-здравствен проблем со висока смртност. Порастот на насилство се одвива со геометриска прогресија. Во 2000 год. проценето е дека во светот вкупно 1,6 милиони луѓе го изгубиле животот како последица од насилство – стапка на смртност од околу 28,8 на 100.000, при што половина од нив се самоубиства, една третина се убиства и една петина се жртви на воени судири. Во 2000 год. стапката на смртност поради насилство во земјите со низок и со среден приход, вкупно (32,1 на 100.000), е повеќе од два пати поголема од онаа кај земјите со висок приход (14,4 на 100.000) (4).

31

Еколошкиот модел на појавата на насилството идентификува ризик фактори на четири нивоа (1): индивидуално ниво, односи со други луѓе, заедница и општество. Индивидуално ниво - биолошките фактори и личната историја (анамнеза) влијаат како индивидуите се однесуваат и тие ја зголемуваат веројатноста индивидуите да станат жртви или причинители на насилство; Односи - односите со семејството, пријателите, интимните партнери и врсниците (peer) можат да имаат влијание врз ризикот за станување жртва или причинител на насилство; Постојат голем број социјални и економски фактори во заедницата и општеството, кои помагаат да се создаде клима во која се поттикнува насилство. Тие вклучуваат: сиромаштија, намалени економски можности, социјални и културни норми кои поттикнуваат насилство, здравствени, образовни и социјални политики кои генерираат економски или социјални нееднаквости помеѓу одредени групи во општеството, недостиг на персонал во време кога поголем број луѓе бараат услуги од службите за здравствена заштита. Ризик фактори од работната средина: Ризик факторите од работната средина се поврзуваат со изгледот, дизајнот и карактеристиките на физичкиот простор: работни простории што се недоволно осветлени, слепи агли, необезбедени соби или плакари, неосветлен (небезбеден) паркинг или пристап до здравствената установа, недоволна топлина или климатизација и вознемирувачки нивоа на бучава, медицински материјали, мебел, декоративни предмети што може да се користат како оружје, ограничени можности на персоналот соодветно да одговори на насилните инциденти, како што се недостаток на безбедносни системи, аларми или уреди. Ризични пациенти за извршување насилство се: пациенти под влијание на дрога или алкохол, пациенти со болка, пациенти кои имаат историја на насилство, пациенти кои имаат когнитивни нарушувања, пациенти со одредена психијатриска дијагноза и/или медицинска состојба.

Важно е да се сфати дека, иако некои психијатриски дијагнози се поврзани со насилно однесување, повеќето луѓе кои се насилни не се ментално болни, а повеќето луѓе кои се ментално болни не се насилни. Злоупотребата на супстанции е значаен фаворизирачки фактор за појава на насилство кај луѓе со или без психијатриска дијагноза.

Насилството на работното место може да се класифицира во следните 4 типа (5): криминален напад, насилство од потрошувач/клиент (пациент), насилство од работник на работник, насилство поради лични (персонални) односи – врски. Криминален напад - Сторителот нема правен однос со здравствената установа или вработените и обично станува збор за кривично дело во врска со насилство (грабеж, физички напад). На пример: медицинска сестра нападната на паркинг гаража во болница; медицинска сестра ограбена за време на домашна посета и др. Овој вид насилство се случува поретко во споредба со другите видови насилство на работното место. Насилство од потрошувач/клиент (пациент) - Ова е најчест тип насилство во здравството. Како клиенти во здравството може да бидат: пациентите, членовите на нивните семејства, како и останатите посетители. Овој вид насилство најчесто се случува во: службите за итна медицинска помош, установите за психијатриско лекување, чекалниците и геријатриските установи, но во никој случај насилството не се ограничува на овие установи. Насилство од работник на работник - Овој вид насилство може да биде хоризонтално или вертикално. Хоризонталното насилство се случува од работник на работник (peer насилство), додека вертикалното насилство се случува од претпоставен на работник. Оваа форма најчесто вклучува малтретирање што се манифестира како вербална и емоционална злоупотреба, навредливо однесување, понижувачки однос, и во одредени ситуации може да доведе дури и до убиство. Насилство поради лични (персонални) односи/врски - Сторителот на овој вид

32

насилство е во приватна комуникација со здравствениот работник (медицинската сестра) заснована на непрофесионални односи и врски. На пример, сопругот на една медицинска сестра ја следи до нејзиното работно место и ù се заканува, а последиците се одразуваат не само на оваа медицинска сестра, но исто така и на нејзините соработници.

Насилството на работното место насочено кон здравствениот работник (медицинската сестра) може да предизвика траума од физичка и емоционална природа. Последиците можат да бидат акутни (краткотрајни) и хронични (долготрајни), а според интензитетот од лесни до тешки телесни повреди, од привремена до трајна неспособност за работа и од психолошка траума до смрт. Покрај непосредната траума, насилството на работното место може да доведе до низок морал и намалена продуктивност кои се резултат на недостаток на доверба во управувањето, губење на кохезијата на тимот и чувство дека работната и животната средина се опасни. Насилството на работното место, исто така, може да резултира со зголемен стрес поврзан со работата, зголемен број отсуства од работа и недоразбирања во семејството. Состојбата на тешка психолошка траума после насилството, ако не се лекува, може да доведе до злоупотреба на супстанции, одмазда, хронична болест, па дури и до самоубиство. Преживеаните и сведоците на насилство на работното место може да се чувствуваат шокирани, да имаат чувство на неверување или нереалност во врска со ситуацијата, како и психолошки да се индиферентни и да чувствуваат страв од идна појава на насилство.

Покрај тоа, насилството на работното место може да има и финансиско влијание врз поединецот поради изгубеното време од работа и поради трошоците за здравствените услуги или поради правните трошоци. Исто така, медицинските сестри кои имаат доживеано насилство на работното место значајно почесто имаат намера да го напуштат работното место (6).

2. Цел на истражувањето Главна цел - Истражувањето има за цел да се утврди зачестеноста на појавата на насилство на работното место кај здравствените работници – медицински сестри со посебен осврт на медицинските сестри од геријатриска и палијативна здравствена заштита.

Специфични цели: • да се утврди појавата на насилството на работното место кај целиот примерок

испитувани медицински сестри во вид на напад, навреда, закана, приговор за квалитетот на работата и жалби од страна на пациент (или придружник на пациент).

• да се утврди појавата на насилството на работното место кај целиот примерок испитувани медицински сестри во вид на напад, навреда, закана, приговор за квалитетот на работата и жалби од страна на здравствен работник (или здравствен соработник).

• да се споредат добиените податоци од истражувањето за појавата на насилството на работното место кај медицинските сестри кои работат во геријатриска и палијативна здравствена заштита и медицинските сестри кои работат во дејноста - семејна медицина.

33

3. Материјал и методи

3.1 Дизајн на студијата Истражувањето претставува дескриптивно-аналитичка студија на пресек. Во

рамките на епидемиолошката студија се спроведе истражување во Здравствена установа за геријатриска и палијативна здравствена заштита и во Здравствен дом во ординациите по семејна медицина. Подготовките за истражувањето се одвиваа во периодот од декември 2013 до февруари 2014 година, а самото истражување на терен се спроведе во периодот март – мај 2014 година. Со истражувањето се опфатени медицински сестри кои работат во здравствена установа за геријатриска и палијативна задравствена заштита и медицински сестри кои работат во здравствен дом во ординации по семејна медицина.

3.2. Примерок на истражувањето Примерокот на истражувањето вклучи 59 медицински сестри кои работат во геријатриска и палијативна здравствена заштита (опфатени се сите медицински сестри кои во периодот на истражувањето работат во установата за геријатриска и палијативна здравствена заштита) како и 31 медицинска сестра кои работат во ординација по семејна медицина во Здравствен дом, односно вкупно 90 медицински сестри кои во текот на работниот процес директно се вклучени во грижата за пациентите.

3.3. Методологија на истражувањето За добивање и анализа на податоците беше употребен Прашалникот за влијанието

на условите на работа и работно место врз здравјето на здравствените работници - насилство и стрес на работа, превземан од School of Occupational Medicine, University of Zaragoza, Spain (7) и истиот е модифициран за потребите на ова истражување.

Во подготвителната фаза на студијата, пред да започне истражувањето извршена е валидација на Прашалникот. Валидацијата на Прашалникот што ќе се користи во ова истражување се спроведе во наша средина со примена на анализа на сигурност (reliability) со цел да се измери неговата внатрешна конзистентност или доследност (internal consistency) (8, 9).

Анализата на сигурност со одредување на коефициентот на сигурност – Cronbach alpha покажа вредности поголеми од 0,7 што укажува на нивната добра и прифатлива сигурност, со што беа обезбедени услови за употреба на Прашалникот во истражувањето.

3.4. Инструмент на истражувањето Претходно валидираниот „Прашалник за влијанието на условите на работа и

работно место врз здравјето на здравствените работници – насилство и стрес на работа“ се состои од три дела: I. Прашалник за демографски податоци и податоци за работата и работното место

II. Прашалник за насилство на работното место III. Прашалник за стрес на работното место

34

За потребите на ова истражување беа користени и обработувани податоците од првите два прашалника т.е од Прашалникот за демографски податоци и податоци за работата и работното место и од Прашалникот за насилство на работно место.

3.5. Статистичка анализа Добиените податоци во испитувањето, статистички се обработени со програмот

SPSS 19.0 for Windows. Континуираните варијабли се изразени како средни вредности со стандардна девијација, а номиналните варијабли како апсолутни броеви и проценти.

Статистичката сигнификантност е одредувана за вредност на p пониска од 0,05.

4. Резултати Испитуваните медицински сестри статистички значајно почесто (p< 0,05) имаат

искуство со насилство од страна на пациент/(или негов придружник) во споредба со насилство од страна на здравствен работник/(или здравствен соработник). Кај испитуваните медицински сестри нападот, навредата и заканата значително почесто (p<0,05) се јавуваат од страна на пациент/придружник отколку од страна на здравствен работник/соработник. Испитуваните медицински сестри од целиот примерок на актуелното работно место најчесто имаат искуство со навреда, додека најретко имаат искуство со напад. Медицинските сестри кои работат во установа за геријатриска и палијативна здравствена заштита на актуелното работно место почесто имаат искуство со напад, навреда, закана, приговор за квалитет на работа и жалби од страна на пациент/придружник и од страна на здравствен работник/соработник во споредба со медицинските сестри кои работат во ординација по семејна медицина, но без статистички значајна разлика.

5. Дискусија Од добиените резултати за целиот испитуван примерок можеме да видиме дека

медицински сестри статистички значајно почесто (t=2,88; p=0,004) имаат искуство со насилство од страна на пациент/придружник во однос со искуството со насилство од страна на здравствен работник/соработник. За да видиме кој вид насилство статистички значајно почесто се јавува од страна на пациент/придружник отколку од страна на здравствен работник/соработник направивме понатамошна анализа на податоците која покажа дека токму навредата, заканата и нападот статистички значајно почесто се јавуваат од страна на пациент/придружник отколку од страна на здравствен работник/соработник.

Добиениот податок дека медицинските сестри статистички значајно почесто се жртви на насилство од страна на пациент/придружник отколку од страна на здравствен работник/соработник нé наведува на размислување за креирање здравствени политики и превентивни мерки кои ќе го подобрат односот пациент - здравствен работник. Размислувањата и активностите за превенирање на насилството на работно место треба да бидат насочени кон јакнење на колективните и личните капацитети за справување со насилството кое потекнува од страна на пациент/придружник.

35

6. Заклучок Добиените резултати укажуваат дека насилството на работа e социолошки

феномен присутен кај здравствените работници - медицински сестри и во нашата средина. При тоа, испитуваните медицински сестри кои работат во геријатриска и палијативна здравствена заштита имаат почесто (но, не статистички значајно) искуство со напад, навреда, закана, приговор за квалитет на работа и жалби на работното место, во однос на медицинските сестри кои работат во ординација по семејна медицина. Од добиените резултати се истакнува потребата од спроведување соодветни мерки на превенција на национално, институционално и индивидуално ниво за „нулта толеранција“ кон насилството на работно место врз здравствените работници.

8. Користена литература [1] Тозија Ф, Ѓорѓев Д, Чичевалиева С. Извештај за насилство и здравје во

Македонија и водич за превенција. Министерство за здравство на Р.Македонија; Скопје,2006

[2] Center for disease control and prevention. National Institute for ocuupational safety and health. Occupatinal violence

[3] Occupational Safety and Health Administration (OSHA), United States Department of Labor. (2011). Workplace violence.

[4] Krug EG, Dahlberg LL, Mercy JA, et al. editors. World report on violence and health. Geneva: WHO; 2002. Достапно на: http://www.who.int/violence injury prevention/ (пристапено на 10/02/2014)

[5] Workplace violence. A Report to the National University of Iowa Injury Prevention Research Center. February 2001. Center for disease control and prevention. National Institute for ocuupational safety and health. Occupatinal violenve. Workplace Violence Prevention for Nurses - workplace violence prevention course. Достапно на: http://www.cdc.gov/niosh/topics/violence/. (пристапено на 19/02/2014)

[6] Quine, L. (1999). Workplace bullying in NHS community trust: staff questionnaire survey. British Medical Journal, 318, 228-32.

[7] Gascón S, Martínez-Jarreta B, González-Andrade JF, Santed MA, Casalod Y, Rueda MA. Aggression towards health care workers in Spain: a multi-facility study to evaluate the distribution of growing violence among professionals, health facilities and departments. Int J Occup Environ Health. 2009 Jan-Mar;15(1):29-35. PubMed PMID: 19267124

[8] Terweea CB, Bota SDM, de Boera MR, van der Windta DAWM, Knola DL, Dekkera J, Boutera LM, de Veta HCW. Quality criteria were proposed for measurement properties of health status questionnaires. Journal of Clinical Epidemiology 2007; 60: 34-42.

[9] Field A. Discovering statistics using SPSS. Sage Publications: London; 2005..

36

http://www.who.int/violence%20injury%20prevention/

http://www.cdc.gov/niosh/topics/violence/

КАКО ДА СЕ СПРАВИМЕ СО СТРЕСОТ НА РАБОТА-ВРЕМЕ ЗА ПРОМЕНИ

HOW TO DEAL WITH WORKPLACE STRESS

TIME FOR CHANGES

Јованка Караџинска Бислимовска1, Драган Мијакоски2,

Сашо Столески3, Јордан Mинов4

Институт за медицина на трудот на Р. Македонија,

Колаборативен центар на СЗО за медицина на трудот, II Македонска бригада 43, Скопје, Р. Македонија

[email protected] , [email protected] , [email protected] ,[email protected]

Апстракт

Хроничниот стрес на работа претставува штетен или емоционален одговор на организмот при пролонгирана експозиција на стресогените фактори од работното место. Трудот ги истакнува карактеристиките на работата и работникот како психосоцијални детерминанти - стресори на работа и го демонстрира моделот на развој на стресот. Прикажани се ефектите на стресот врз здравјето на работниците и врз организацијата на работата, со посебен фокус на синдромот на согорување. Во рамките на превенцијата на стресот на работа, со цел да се елиминираат или намалат ефектите од стресот, дадени се насоки за спроведување програма за управување со стресот - стрес менаџмент и организациски промени на работното место.

Клучни зборови: стрес на работа, синдром на согорување, превенција

Abstract

Chronic workplace stress involves harmful or emotional response that develops within prolonged exposure to workplace stress factors. This paper emphasizes both job characteristics and individual characteristics of the worker as psychosocial determinants - stressors and describes the model for stress development. The effects of the stress on both workers’ health and work organization are demonstrated, giving particular attention to burnout. Development of Program for stress management, as well as conduction of organizational changes was highlighted within workplace stress prevention activities in order to eliminate or reduce the effects of workplace stress.

Key words: workplace stress, burnout, prevention

37





1. Вовед Стрес означува необични, непријатни и тешки доживувања кои се

случуваат на луѓето во текот на животот или на работното место. Според актуелните научни сознанија, стресот е било кое емоционално искуство или психолошко барање кое ја нарушува природната рамнотежа на организмот која води до реакција на прилагодување, следена со различни физиолошки и психолошки манифестации кои што можат да доведат до појава на болест. Состојбата на стрес настанува под влијание на различни емоционални искуства или психолошки барања кои претставуваат стресори или стресогени фактори.

Хроничниот стрес поврзан со работата кој настанува при пролонгирана експозиција на стресогените фактори на работното место претставува штетен или емоционален одговор на организмот во услови кога притисоците и барањата на работното место не се совпаѓаат со знаењата, способностите, капацитетите или потребите на работникот. Со други зборови, стресот поврзан со работата се опишува како емоционална, когнитивна, бихејвиорална и физиолошка реакција на несаканите и штетните аспекти од работата, работната средина и организацијата на работата .

Стрес поврзан со работата е еден од најголемите предизвици во областа на здравје и безбедност на работа со кој се соочува современиот свет. Според Европската агенција за безбедност и здравје при работа EU OSHA (European Agency for Safety and Health at Work), стресот е втор најчесто регистриран здравствен проблем поврзан со работата, кој засега околу 22% од работниците во 27 земји на Европска Унија, а повеќе од 50% од изгубените работни денови се поврзани со него. Според истражувањето во 2005 година број на работници кои страдаат од состојбите поврзани со стрес, предизвикани или влошени од работата постојано се зголемуваат.(1)

Резултатите од истражувањата на Northwestern National Life укажуваат дека една четвртина од вработените сметаат дека работата е најзначајниот стресоген фактор во нивниот живот, а 40% од нив истакнуваат дека нивната работа е многу или екстремно стресна. Во Македонската студијата спроведена во 2004 година од страна на Институтот за медицина на трудот на РМ, Колаборативен центар на СЗО, како најзначајни стресогени фактори кај здравствените работници од различни профили и дејности се истакнуваат: работата со пациенти со непредвидливо однесување, работата со неизлечиви болести, ниското вреднување, малите можности за напредување, работата со болни со инфективни болести и недостатоците во организацијата на работата. (2) Во истражувањата реализирани во 2004 и 2007 година во Р. Македонија се реферира за емоционални промени кај половина од иследуваните медицински сестри од хируршката дејност и кај здравствените работници од стоматолошката дејност. (3,4)Резултатите од студијата, 2014, која Институтот ја реализираше во рамките на меѓународниот FP7 Проект “Подобрување на квалитетот и безбедноста во болниците: поврзаност помеѓу организациската култура, синдромот на согорување и квалитетот на здравствените услуги” (ORCAB) (http://orcab.web.auth.gr) укажуваат дека факторите од работното место кои предизвикуваат стрес кај здравствените работници, доведуваат и до намалување на квалитетот на здравствените услуги за пациентите.(5)

Промените во доменот на работата ги зголемуваат барањата од работниците како и потребата за флексибилноста во знаењата и вештините, доведуваат до почесто користење на привремени договори за работа, се зголемува несигурноста на работа,работното оптеретување, притисокот, а и несоодветна рамнотежа меѓу животот

38

и работата се чести фактори кои придонесуваат во развојот на стресот поврзан со работата. Повеќе студии сугерираат дека стресот е фактор кој е причина за 50-60% изгубени работни денови..Ова води до големи загуби како во нарушувањата на здравјето на работниците така и во намалувањето на економскиот перформанс на претпријатието. Пресметаните економски трошоци

причинети од стресот поврзан со работата во 15 земји на ЕУ изнесуваат околу 20 милиони евра.(1)

Карактеристики на работата и работното место и карактеристиките на работникот ги детерминираат психосоцијалните фактори –стресори кои влијаат на развојот на стресот поврзан со работата и неговите последици (ризик од повреди и болести на работа).

Врз база на истражувањата и искуството во областа, експертите од National Institute for Occupational Safety and Health (NIOSH) од САД, го развија моделот на стресот поврзан со работа.Тие истакнуваат дека условите на работното место играат примнарна улога во предизвикувањето на стресот поврзан со работа, но исто така потенцираат дека не смеат да се игнорираат индивидуалните фктори.

Според моделот на NIOSH , експозицијата на стресните услови на работа (job stressors) може да имаат директно влијание врз безбедност и здравјето на работа. Овој модел на стресот поврзан со работа покажува дека индивидуалните и други ситуациони фактори може да интервенираат во смисол на јакнење или слабеење на ова влијание.

2. Моделот –стрес на работа според National Institute for Occupational Safety and Health- NIOSH,(6)

Според Leka S, Griffiths A, Cox T,од Institute of Work, Health & Organizations,

од Велика Британија, 2004 (7) како најважните стресогени фактори на работа се издвојуваат :

• содржината на работата (монотони, непријатни и нестимулирачки работни задачи, работни задачи кои предизвикуваат одбивност)

• работно оптоварување и брзина на работат (премногу или премалку работа, работа под временски притисоци)

• работно време (строг и нефлексибилен распоред на работните задачи, долго , невообичаено и непредвидливо работно време)

39

• учество и контрола (недостаток на учество во одлучувањето, недостаток на влијание над работните задачи, методите на работа или работното време)

• напредување во кариерата, статусот и платата (незвесноста во иднината, недостиг на можности за напредување, нессодветно унапредување во иоднос на заслугите,работа од „ниска општествена вредност“)

• улога во работната организација (нејасна улога, одговорноста за луѓето, постојано соочување со проблемите на други луѓе)

• меѓучовечки односи (лоши односи со колегите и претпоставените, мобинг и насилство на работното место, изолирана работа)

• организациска култура (лоша комуникација, лошо управување, недостаток на јасни цели и јасна структура во организацијата на работата)

• Врска помеѓу домот и работата (конфликт помеѓу барањата во домашната и работната средина, недостаток на поддршка на работното место за домашните проблеми, недостаток на поддршка во домашната средина за проблемите од работното место)

Куси или ретки епизоди на стрес претставуваат мал ризик по здравјето на

експонираните работници. Но кога стресните ситуации не се разрешуваат и се повторуваат, телото е во постојана состојба на одбранбена акција, што го исцрпува биолошкиот систем и води до оштетувања, а способноста на телото за одбрана и опоравок е компромитирана. Како резултат на ова, се зголемува ризикот за повреди и болести.

Во последниве 30 години, многу студии укажуваат на поврзаноста меѓу стресот на работа и различни несакани здравствени ефекти. Нарушувањата во однесувањето и сонот, стомачните тегоби, главоболката и нарушените односи со роднините и пријателите се примери на проблеми поврзани со стресот кои се чести и брзо се развиваат. Тоа се рани знаци на стресот и лесно се препознаваат. Но ефектите на стресот поврзан со работа врз хроничните заболувања се потешко препознаваат, се развиваат подолго време, а врз нивната појава влијаат покрај стресот и многу други фактори. Најкарактеристични се здравствени проблеми од овој тип се кардиоваскуларни заболоувања, мускулоскелетни и психолошки нарушувања и повреди на работа. Ефектите на стресот поврзан со работата се јавуваат врз работниците и организација во работата.(7) Ефектите врз работниците се манифестираат како:

• емоционални проблеми (анксиозност и депресивност, чувство на безнадежност и беспомошност),

• когнитивни проблеми (потешкотии во концентрацијата, учење нови работи, донесување одлуки),

• бихејвиорални промени (негативен став кон луѓето, животот и работата), • одделни невроендокрини, биохемиски и хемодинамски промени.

Ефектите врз организација во работат се манифестираат како: • зголемен апсентизам на вработените • намалено залагање на работниците • зголемена промена на персоналот • нарушени перформанси • зголемена стапка на несреќи и повреди при работа • зачестени поплаки од клиентите и потрошувачите

40

• нарушен имиџ на организацијата

Како резултат на хроничен пролонгиран одговор на стресогените фактори на работното место се развива синдром на согопрување - Burnout syndrome. Овој психолошки синдром кој вклучува пролонгирана реакција на психолошките барања и хронични интерперсонални стресори на работа е последица на вложувањето на големи напори при работењето со недостаток на соодветни периоди на закрепнување. Maslach Cet all, 2001, истакнуваат дека синдром на согорување се развива поради спреченост за справување со стресот поврзан со работата или прекумерна употреба на енергијата и ресурси кои доведуваат до чувство на неуспех и исцрпеност.(7)

На појава на синдромот на согорување влијаат факторите од работа: карактеристики на работата (временски притисоци; премногу или премалку работа, барања на работното место; недостаток на ресурси за работа; недостаток на учество во одлучувањето), професија (контакти со луѓе, решавање на туѓи проблеми итн.), организација на работа (можности за напредување во кариерата, статусот и платата; хиерархиска поставеност на претпоставените; флексибилност во работењето; севкупна организациска култура), и факторите од страна на работникот: демографски карактеристики (возраст; пол; образование; брачен статус), карактеристики на личноста (димензии на личноста; степен на самодоверба)а и однесувањето на работното место очекувања во текот на работата, можноста за постигнување успех).

Синдромот на согорување се јавува кај сите дејности ориентирани кон луѓето, при што приоритетот е потребата на другите. Тоа се вработените во здравствената заштита, просветна дејност, банкарство, војска, полиција и сл.

Негативните ефекти на овој синдром се манифестираат врз работата (намалена продуктивност и ефикасност, апсентизам) и врз здравјето на работниците (физиолошки ефекти, психички нарушувања, злоупотреба на супстанци-цигари, алкохол, лекови итн.). Синдромот на согорување се јавува во три димензии:

• емоционална исцрпеност-се однесува на чувството на испразнетост на емоционалните и физичките сили

• цинизам или негативен став кон работата-се однесува на интерперсонални релации, негативен, рамнодушен став кон работата, обид да се направи дистанца помеѓу работникот и корисниците на услуги преку активно игнорирање на сопствените квалитети

• намалена ефикасност или редукција на личниот успех-димензија на самооценување, со чувство на некомпетентност и недостаток на продуктивност и успех на работното место

Истражувањата на проблемот на стресот поврзан со работа укажуваат на

потреба за развој на здрави организации, при што здравата организација се дефинира како онаа со ниска стапка на болести, повреди и неспособноста за работа на нејзините вработени , но и исто така компетитивна на пазарот. Организационите карактеристики кои ја дефинираат здрава работна средина се врзуваат за здравата , малку стресна работа и за високо ниво на продуктивност.Такви карактеристики се на пример препознавање на работници за добра работа, можности за напредување во кариерата, организациона култура која го вреднува индивидуалниот работник, соодветни менаџмент акции итн.

41

Во рамките на превенција на стресот поврзан со работа, според EU OSHA и NIOSH, (1,6) со цел да се елиминираат или намалат ефектите од стресот поврзан со работата неопходно е спроведување на :

• Програма за управување со стресот (стрес менаџмент) • Организациски промени

Програма за управување со стресот (стрес менаџмент) е насочена кон работниците. Таа вклучува информирање, тренинг и едукација на работниците за природата на стресот и факторите кои доведуваат до неговата појава, како и обука на работниците за начините за справување со стресот, односно елиминација или редукција на стресот поврзан со работата. Со оваа програма се зајакнуваат индивидуалните способности на работниците за справување со барањата на работното место. Предностите на програмата се лесна изводливост и ниски трошоци, а недостатоците се краткотрајни ефекти и со делување исклучиво на работникот, а не и на работната средина. Организациски промени се однесуваат на активности насочени кон промените во работната средина со делување директно на основните причини за стресот поврзан со работата. Овој процес може да вклучи промени во работните практики или промени во организациската структура. Организациските промени започнуваат со идентификацијата на проблемот, односно перцепциите на работниците во врска со условите, барањата и ресурсите на работното место, стресогените аспекти од работата и задоволството од работата и водат до подготовка на Стратегија за намалување или елиминирање на стресогените фактори од работната средина. Следните чекори продолжуваат во имплементација на организациските промени-интервенции во пракса. Процесот продолжува со евалуација и проценка на сработеното преку објективни парамтери на влијанието на стресот врз здравјето на работниците, вклучително стапка на отсуства од работа, здравствени трошоци, cost-benefit анализа. Превенција и успешно справување со стресот поврзан со работа е континуиран процес, кој бара интегриран пристап со насочени активности кон работникот и работната средина со цел за обезбедување здраво и безбедно работно место за секој работник како и зголемување на ефикасноста и продуктивноста во работата. Трудот претставува придонес на Институтот за медицина на трудот на РМ кон започнатата Европска кампања, на Европската агенција за безбедност и здравје при работа EU OSHA, 2014–15 Healthy Workplaces Campaign:Healthy Workplaces Manage Stress која има за цел да ја:

• зголеми свесноста и подобри разбирањето за стресот и психосоцијалните фактори на работно место

• да обезбеди водење, поддршка и практични инструменти за справување со ризик

• да го истакне бенефитот од справувањето со психосоцијалните ризици за работниците и бизнисот.(8)

42

3. Користена литература [1] European Agency for Safety and Health at Work. OSH in fiures:stress at work — facts

and fi gures. Bilbao; 2009. https://osha.europa.eu/en/tools-and-publications/publications/reports/TE-81-08-478-EN-C_OSH_in_figures_stress_at_work (пристапено, 26.08.2015)

[2] Караџинска-Бислимовска Ј, Мијалков Б, Груневска В и сор. Специфични професионални ризици кај здравствените работници - инфективни и психосоцијални штетности. Проект бр. 40116101/0. Скопје: Министерство за образование и наука; 2004.

[3] Basarovska V, Karadzinska-Bislimovska J, Stoleski S, Mijakoski D. Surgical nurses, stress at work and burnout syndrome. In: GOHNET Special. Addressing psychosocial risks and work-related stress in countries in economic transition, in newly industrialized countries, and in developing countries. Geneva: World Health Organization; 2007.

[4] Karadzinska-Bislimovska J, Risteska-Kuc S, Mijakoski D, et al. Stress at work and occupational risk of infection among Macedonian health care workers. In: Book of abstracts. Kitakyushu: The 6th ICOH International Conference on occupational health for health care workers 2004; 74-75.

[5] ORCAB. Improving quality and safety in the hospital: The link between organisational culture, burnout, and quality of care. SEVENTH FRAMEWORK PROGRAMME, THEME [FP7-HEALTH-2009], [Theme title: HEALTH-2009-3.1-2, Improve quality and safety of hospital care], Grant agreement No: 242084; 2009-2014.(http://orcab.web.auth.gr/orcab/Index.html)

[6] Leka S, Griffiths A, Cox T, Institute of Work, Health & Organizations. Work Organization and stress: systematic problem approaches for employers, managers and trade union representatives. Geneva: World Health Organization (WHO); 2004.

[7] National Institute for Occupational Safety and Health-NIOSH,Stress at Work. http://www.cdc.gov/niosh/topics/stress/ (пристапено,28.08.2015)

[8] European Agency for Safety and Health at Work. 2014–15 Campaign: Healthy Workplaces Manage Stress

[9] https://osha.europa.eu/en/healthy-workplaces-campaigns/healthy-workplaces-manage- (пристапено,28.08.2015)

43

ТИПИЗИРАЊЕ НА РАБОТНИТЕ МЕСТА ПРИ ИЗРАБОТКА НА ПРОЦЕНКАТА НА РИЗИК

TYPIFIED JOBS IN PREPARATION

FOR RISK ASSESSMENT

Благоја Богоевски¹, Роберт Миновски², Жика Ѓориќ³

¹ ГМЦ – инженеринг, Скопје, Македонија, ² Машински факултет, Скопје, Македонија, ³ ГМЦ – инженеринг, Скопје, Македонија

[email protected]

Апстракт Проценката на ризик е еден од клучните фактори за реализација на заедничката цел

на сите делови на системот за безбедност и здравје при работа, меѓу кои секако припаѓаат и работодавците и работниците, а тоа се безбедни и здрави работни места.

Генерална цел на истражувањето во овој труд е упростување и унапредување на проценката на ризик во процесот на системот за безбедност и здравје при работа, преку решавање на проблемот на групирање на работните места, т.е. формирање на "типски работни места", на самиот почеток на активностите на проценката.

Истражувањето во овој труд е насочено токму кон овој проблем т.е. кон креирање на модел/методологија за групирање на работните места и негова практична имплементација.

Изработена е анализа на досегашните истражувања во врска со оваа проблематика, дефинирани се типските работните места, нивниот пул на активности, дефиниран е математичкиот/статичкиот апарат за собирање и анализа на резултатите.

Всушност целта на ова истражување е рационализација на процесот на проценка на ризик на работните места. Оваа рационализација е реализирана во неколку правци: 1. групирање на работните места согласно сличностите на активностите на сите работни места. 2. истражување на можностите за побрза и поефикасна проценка на ризик на едно работно место преку анализа само на најрелевантните активности на тоа работно место, а не на сите активности.

По практичната имплементација на креираниот модел, се пристапува кон анализа на резултатите. Изработена е и споредба на добиените резултати спрема стандардните постапки на проценка на ризик врз основ на два критериуми: точност и време потребно за нивно добивање.

Резултатите покажуваат дека групирањето на овој начин на работните места во типски е оправдано, затоа што дава скоро идентичен резултат за многу пократко време и секако помали трошоци.

Клучни зборови: безбедност и здравје при работа, ризик, проценка на ризик, работни активности, типски работни места, групирање на работните места.

44


Abstract Risk assessment of working places is one of the key factors for achieving the common

goal of all stakeholders in the work safety and health systems, among which belong to employers and workers, which are safe and healthy workplaces.

The overall goal of the research covered in this master's thesis is simplification and improvement of risk assessment in the process of creating a system for work safety and health, by addressing the problem of grouping the woring places, i.e. establishment of a " typified working place" before the commencement of activities.

The research in this paper is directed precisely to this problem that is to create the model/methodology for classification of working places and its practical implementation. Previous researches on this issue were analyzed, typified working place were defined, together with their pool of activities, as well as the mathematical / statistical apparatus for collecting and analyzing the results.

In fact the basic idea of the research in this paper is streamlining the process of risk assessment in the workplace. This rationalization was implemented in several directions: 1. grouping of working places according to the similarity of activities of all jobs 2. research the possibility of faster and more efficient risk assessment of a workplace by

analyzing only the most relevant activities of the workplace, not all the activities of the working places,

After the practical implementation of the created model, analyzation of the results followed. A comparison of the results obtained in this research with the standard processes for risk

assessment of the work places was also made. This was done on the basis of two criteria: accuracy of the results and the time required for obtaining them.

The results suggest that grouping in typified workplace is justified because it gives almost the same result in less time and certainly less costs.

Keywords: safety and health at work, risk, risk assessment, operating activities, typified working place, grouping of working places.

1. Вовед Проценката на ризик е еден од клучните фактори за реализација на заедничката цел на сите делови на системот за безбедност и здравје при работа, меѓу кои секако припаѓаат и работодавците и работниците, а тоа се безбедни и здрави работни места. Проценката на ризик е систематско евидентирање и процена на сите опасности на работниот процес, со намера да се утврдат сите опасности и штетности на работното место и во работното околина кои може да предизвикаат оштетување на здравјето, повреди на работа, професионални болести. Искуството од праксата говори дека проблемот на идентификација на ризикот е поголем и позначаен од проблемот на елиминирање на истиот [1]. Идентификацијата и евалуацијата на потенцијалните ризици бара и системски приод спрема менаџирањето на ризикот [2]. Проценката на ризик се состои од неколку последователни активности, кои секако дека имаат свое значење и важност, но сепак многу важно за изработка на квалитетна проценка на ризик е решавање на проблемот на групирање на работните места, т.е. формирање на “типски работни места“ на самиот старт на активностите. Бројот на работни места може директно да влијае на обемот на работа (а со тоа и на трошоците),

45

при проценка на ризикот. Заради тоа, вообичаено е во праксата да се врши групирање на работните места.

Но проблемот е во тоа што тоа групирање не се базира на некакви методи/модели кои би придонесле за поголема веродостојност на добиените резултати.

Истражувањето во овој труд е насочено баш спрема овој проблем, т.е. спрема креирањето на модел/методологија за групирање на работните места и негова практична имплементација.

2. Методи за проценка на ризик Од почетокот на проценката на ризик до денес, во светот се развиени повеќе

модели и методи. Генерално досега сите познати методи имаат подеднакво значење и повеќе или помалку подеднакво се прифатени во праксата. Насоките од ЕУ водат кон упростување и примена на едноставни модели за проценка ан ризик, посебно кога се работи за средни и мали фирми. Може да се забележи дека кај овие методи проценетиот ризик во голема мера зависи од нивото на знаење на проценителот, неговото искуство и способност на забележување, како и од неговите индивидуални карактеристики.

Изборот на модел, во зависност од штетностите или опасностите на работните места во праксата може да биде во големо значење за добивање на подобра слика за присуството на ризик на работни места, оцена на нивното ниво и превземање на соодветни мерки за нивно смалување.

Во сите методи е дефинирано нивото на ризик, главно преку три фактори: - Веројатност за можниот настан, - Послдица-тежина на повредите или заболувањата и - Фреквенција (време на изложеност на опасности/штетности.) Најчесто применувани методи во праксата се:

BG – метода KINNEY – метода Mатрична метода – (3 x 3) AUVA – метода OXSAS 18001 – метода PILC – метода

Во праксата постојат и една цела низа на други слични методологии, кои начелно се шаблонизирани и упростени. Генерално може да се изведе заклучок дека најголем број на методологии меѓусебно се поклопуваат во клучните елементи, а разликите меѓу нив се повеќе формални отколку суштински.

3. Проблемот на групирање на работни места Генерална цел на истражувањето опфатено во овој магистерски труд е

поедноставување и унапредување на проценката на ризик, како процес на проценување на ризикот што постои во однос на безбедноста и здравјето на работниците од опасности на работното место, преку решавање на проблемот на групирање на работните места, т.е. формирањето на "типски работни места", пред самото започнување на активностите, што е особено важно за изработка на квалитетна проценка на ризик.

Дефинирањето на "типски работни места" ќе се врши преку дефинирање на сите работни активности кои припаѓаат на работните места кои се групираат, врз основа на условите кои произлегуваат од работната средина, како и врз основа на дефинирање на сите средства за работа кои се неопходни за реализирање на работните активности на работните места кои се групираат.

46

Во пракса при изработка на реална проценка на ризик, при групирање на работните места во услови на работа во административна работа се наидува на повеќе комплексни проблеми, посебно во случаи на поголем број на работни места.

Дефинирањето на типски работни места е всушност проблем сам по себе. Дефинирање на многу работни места ќе значи мала придобивка од истражувањето, а малку работни места пак мала применливост на резултатите од истражувањето.

При решавањето на ваквиот проблем се поаѓа од формирањето на неколку однапред дефинирани типски работни места со дефинирани работни активности, дефинирани услови од работната средина и дефинирани средства за работа. На овој начин всушност се дефинира "влезот" во типското работно место, така да сите работни места кои ќе можат да се препознаат според работните активности, условите од работната средина и работните средства ќе се групираат во едно типско работно место. Вака, пластично кажано преку едно "сито" ќе се канализираат – сите работни места од систематизацијата на фирмата во типските работни места во услови на административно работење. Едноставно, во зависност од големината на фирмата, во зависност од бројот на работните места во администрацијата според систематизацијата на фирмата, работните места соодветно ќе се групираат преку однапред дефинираните услови во однапред дефинираните типски работни места, или пластично речено преку едно "сито" сите работни места од систематизацијата на фирмата ќе се "одсејат" во "типски работни места" :

Генерален директор 1. Менаџер од прва линија 2. Менаџер од втора линија 3. Асистент менаџер/деловен секретар 4. Администратор

Кај сите овие "типски работни места" може да се забележи дека се скоро еднакви условите кои произлегуваат од работната средина, како и средствата за работа кои се неопходни за работните активности.

Имајќи ја предвид комплексноста на истражувањето, овде ќе бидат направени одредени претпоставки и упростувања. Имено, со оглед дека се работи за работни места во администрацијата, може да се претпостави дека условите од работната средина задоволуваат, а работните средства ги исполнуваат ергономските барања, што во денешно време навистина е вообичаено да биде исполнето. Инаку, во праксата исто така е вообичаено да при вршење на проценката на ризик се побара овие услови веќе претходно да бидат исполнети. Всушност во овој труд при проценката на ризик ќе бидат респектирани и анализирани само работните активности како клучен фактор при дефинирањето на опасностите и штетностите на работното место, а не работната средина и работните средства.

Со една ваква претпоставка, останува да се реши само прашањето кои се работните активности спрема кои ќе се изврши типизирањето, канализирањето на работните места.

Од сето досега изнесено, може да се констатира дека основната идеја на истражувањето во овој труд е рационализација на процесот на проценка на ризикот на работните места. Таа рационализација треба да се реализира во неколку насоки: (i) да се истражи можноста за побрзо и поефикасна проценка на ризикот на едно работно место преку анализа само на најрелевантните активности на тоа работно место, а не на сите активности на тоа работно место, (ii) да се направи групирање на работните места согласно сличноста на активностите на сите работни места.

47

4. Методологија на истражувањето

4.1 Дефинирање на работните места Дефинирањето на типски работни места е всушност проблем сам по себе.

Дефинирање на многу работни места ќе значи мала придобивка од истражувањето, а малку работни места пак мала применливост на резултатите од истражувањето.

Во овој труд ќе се примени хевристички пристап, базиран на анализирана литература, сопствено искуство, сопствено искуство, користење на искуства на соодветни стручни и релевантни лица.

Тоа ќе се нарави согласно погоре реченото со респектирање и анализирање на само работните активности како клучен фактор при дефинирањето на опасностите и штетностите на работното место, а не работната средина и работните средства.

4.2 Дефинирање на пулот на активности за секое работно место За дефинирање на базенот на активности на работните места најпрво беше

потребно да се направи преглед на постоечката литература и документи - систематизација на работните места со опис на работните задачи во праксата. При тоа направена е и генерализација за да се избегне појавата на преголем број, што секако би било непрегледно непродуктивно. Потоа е направена анализа на листата на работни задачи во однос на застапеноста кај одредени фирми. Оваа анализа е изработена врз основ на извршени разговори со стручни и релевантни лица во тие фирми.

4.3 Дефинирање на математичкo/статистичкиот апарат за прибирање и анализа на резултатите

За време на истражувањата и прегледот на постоечката литература поврзана со проблематиката на овој труд, и покрај вложените напори не беа пронајдени поголем број на трудови кои ја обработувале истата проблематика.

Всушност се наиде на два труда кои обработуваа слична проблематика. Првиот врши емпириска анализа на факторите кои влијаат на управувањето со безбедноста и здравјето, [13]. Овој труд ја обработува проблематиката на идентифицирање, разјаснување и табелирање на различни менаџерски прашања со цел зголемување на безбедноста при работа на мобилни градилишта. Методологијата која се користи во овој труд е широко квалитативно истражување во форма на студии на случај, интервјуа и анкетно истражување. Вториот труд ја истражува улогата на различни фактори идентификувани од литературата кои може да влијаат на квалитетот на градежни проекти во Нигерија [14]. Методологијата користена во овој труд е анкетно истражување – анкетирање на експерти архитекти, инженери и геодети.

И во двата труда се користени слични индекси, индексите на важност и зачестеност.

Во овој труд ќе бидат користени истите индекси, индексите на важност и зачестеност. Постапката на нивно добивање е следна: - Се врши нивно оценување од страна на испитаниците со скалата од 1 до 5 (со 1 ќе бидат оценувани работните активности со најмала зачестеност, а со 5 работните

48

активности со најголема зачестеност т.е. со 1 ќе бидат оценувани работните активности со најмала важност, а со 5 работните активности со најголема важност): - Потоа се одредуваат средната вредност, индексот во проценти и рангот на степените на важност и зачестеност на активностите за секое типско работно место. Формулите за пресметка на соодветните коефициенти се следни:

Kv = 5*Ni

Ai∑

Kv - Коефициент на важност Ai - Вкупна сума од вредностите на оценетите по важност активности Ni - Број на активности

Kf = 5*Ni

Ai∑

Kf - Коефициент на зачестеност Ai - Вкупна сума од вредностите на оценетите по зачестеност активности Ni - Број на активности

На крајот, со примена на вредносната анализа, ќе се пресметаат индексите на

вкупното влијание и рангот на секоја од 20–те работни активности, добиени како збир на производот на индексот на зачестеноста и тежинскиот фактор на зачестеноста (одреден искуствено) и производот на индексот на важност и тежинскиот фактор на важноста (одреден искуствено).

Тој ранг, всушност ја претставува основата за приоритизација на активностите, а во функција на детерминирање на највлијателните активности на секое од испитуваните работни места.

Како што е веќе споменато, за оваа пресметка, за добивање на индексот на вкупното влијание ќе се употреби вредносна анализа со тежински фактор. Тука може да се одбележи дека во овој труд за разлика од претходно спомнатите од постоечката литература поврзана со истата проблематика, беше одлучено да се направи разграничување во однос на инфлуенцата на зачестеноста и важноста. Во практичниот дел прикажан подолу, на база на експертски мислења, поголема вредност добива важноста (0,6), во однос на зачестеноста (0,4)

4.4 Дефинирање на фирмите кои ќе бидат анкетирани Описот и карактеристиките на фирмите беше направен спрема бројот на

вработени, спрема индустриската гранка и спрема локацијата. При изборот на фирми беше направена една комбинација од големи, средни и мали фирми, различно лоцирани, од различни индустриски гранки, меѓу кои сепак преовладуваа фирмите од гранката градежништво. Имено беа анализирани 20 фирми, од кои 5 беа големи, 9 средни и 6 мали, лоцирани на различна локација во државата. Повеќето од фирмите – 9 се од гранката градежништво, а останатите од различни индустриски гранки. Имињата на фирмите не се наведени во истражувањето заради обезбедување на анонимност при анкетирањето.

5. Практична имплементација на методологијата на истражувањето

По дефинирањето на методологијата на истражувањето пристапено е на нејзина практична имплементација. Дефинирани се работните места, извршено е дефинирање

49

на базенот активности на секое работно место, дефиниран е математичко/статичкиот апарат за собирање и анализа на резултатите, дефинирани се фирмите кои се анкетирани како и анкетниот лист. Спроведена е анкета и добиените резултати се внесени во соодветни табели и обработени се спрема претходно утврдена методологија.

5.1 Анализа на резултатите и донесување на заклучоци Дефинирани се најважните, најрелевантните активности спрема кои се

препорачува да се изврши проценка на ризик на работното место. Со експертска анализа добиените резултати одредена е гранична линија до која ги земаме во предвид најзначајните активности кои би дале ист или сличен резултат при проценка на ризик, како и во случај на земање во предвид на сите активности.

5.2 Проверка на добиените резултати преку споредба со класичниот пристап по Pilc и Kinney

Како контрола изработена е проценка на ризик на работни места за една фирма на

шест начини по методите Pilc и Kinney: • Без групирање на работните места за сите активности • Без групирање на работните места за највлијателните активности • Со групирање на работните места за највлијателните активности

Исто така направена е споредба на добиените резултати, врс основ на два критериуми: точност на добиените резултати и време потребно за нивно добивање. Histogram 5.1 Споредба помеѓу категориите на ризик кои се добиваат по методите Pilc и Kinney без групирање на работните места за сите активности

Од хистограмот може да се види дека се добиваат многу слични резултати по методите Pilc и Kinney без групирање на работните места за сите активности скоро на сите работни места. Табела 5.1: Сумарна проценка на ризик и утврден ризик и потрошено време во фирмата “А” според методата PILC

100 %

100 %

60 %

60 %

32 %40 %

16 % 20 %

0

50

100

150

200

250

300

Проценка на ризик по PILC метода Проценка на ризик по KINNEY методa

Група на ризик 1 највисоко нивоГрупа на ризик 2

Група на ризик 3

Група на ризик 4 најниско ниво

Апсолутна

вредност

на

пр

50

Табела 5.2: Сумарна проценка на ризик и утврден ризик и потрошено време во фирмата “А” според методата KINNEY

Име на

работното место

Утврден ризик

без групирање на

работни места

Потребно

време за

изработка

Утврден ризик со

групирање на работни

места со анализа на

сите активности

Потребно

време за

изработка


групирање на

работни места со

анализа на селектиранитеактив

ности

Потребно

време за

изработка

Број на извршит

ели

57

1 Генерален директор - управител

250.0 -

УМЕРЕН

два работ

ни дена

180.0 - УМЕРЕН

два работ

ни дена

180.0 - УМЕРЕ

Н

еден работен ден 1

2 Менаџер од прва линија

600.0 -

НЕПРИ

ФАТЛИВ

три работ

ни дена


два работ

ни дена

108.0 - УМЕРЕ

Н

еден работен ден

8

3 Менаџер од втора линија

320.0 -

ВИСОК

три работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕН

два работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕ

Н


11

4

Асистент менаџер / Деловен секретар

80.0 - УМЕР

ЕН

три работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕН

два работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕ

Н


2

5

Администратор 40.0 -

МАЛ

три работ

ни дена

36.0 - МАЛ

два работ

ни дена

36.0 - МАЛ


35

Име на

работното место

Утврден ризик

без групирање на работни места

Потребно

време за

изработка


групирање на работни

места со анализа на

сите активности

Потребно

време за

изработка


групирање на

работни места со анализа

на селектиранитеактив

ности

Потребно

време за

изработка

Број на извршит

ели

57

1 Генерален директор - управител

180.0 -

УМЕРЕН

два работ

ни дена


два работ

ни дена

180.0 - УМЕРЕ

Н

еден работен ден 1

2 Менаџер од прва

108.0 -

три работ


два работ

108.0 - УМЕРЕ

еден работ 8

51

6. Заклучок Суштинската цел на истражувањето на овој труд е рационализација на процесот на

проценка на ризик на работните места. Оваа рационализација во овој труд е реализирана во неколку насоки: 1. групирање на работните места согласно сличностите на активностите на сите

работни места 2. истражување на можноста за побрза и поефикасна проценка на ризик на едно

работно место преку анализа на само најрелевантните активности на тоа работно место, а не сите активности. По практичната имплементација на креираниот модел, пристапено е кон анализа

на резултатите. Изработена е напоредно и споредба на резултатите спрема стандардните постапки врз основа на два критериуми: точност на добиените резултати и време потребно за нивно добивање. Резултатите покажуваат дека групирањето на работните места во типски е оправдано, затоа што дава скоро идентичен резултат за многу пократко време и секако помали трошоци.

7. Насоки за идни истражувања Потребно е да се прошири статистичката анализа на сите работни места

• Потребно е да се зголеми бројот на анализирани фирми • Потребно е да се анализираат и останатите работни места а не само

административните • Би била интересна статистичката анализа на влијанието типот на индустрија на

добиените резултати

8. Користена литература [1] Corbett, R.B. (2004) : A view of the future of risk management, Risk Management An International Journal, Vol. 6 No. 3, pp. 51-6. [2] I.K.W.Lai, H.C.W. Lau (2012): A hybrid risk management model: a case study of the textile industry, Journal of Manufacturing Technology Management, Vol.23, No.5, pp.665-680, Emerald Group Publishing Limited. [3] Kirsten Jørgensen and Nijs Jan Duijm, Hanne Troen (2011): Demonstration of

линија УМЕРЕН

ни дена

ни дена

Н ен ден

3 Менаџер од втора линија

72.0 -

УМЕРЕН

три работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕН

два работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕ

Н


11

4

Асистент менаџер / Деловен секретар

72.0 - УМЕРЕН

три работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕН

два работ

ни дена

72.0 - УМЕРЕ

Н


2

5

Администратор 36.0 -

МАЛ

три работ

ни дена

36.0 - МАЛ

два работ

ни дена

36.0 - МАЛ


35

52

risk profiling for promoting safety in SMEs, International Journal of Workplace Health Management, Vol. 4 No. 2, pp. 179-193, Emerald Group Publishing Limited [4] D. Hopwood, S. Thompson (2006): Workplace Safety, John Wiley & Sons, [5] Б. Анѓелковиќ (2002): Ризик технолошких система и професионални ризик,

Универзитет Ниш [6] ESAW – European statistics on accidents at work [7] Wu, D., Olson, D.L. (2009): Earthquakes and risk management in China, Human and Ecological Risk Assesstment, Vol.16, 478-493 [8] Khan, F.I., Abassi, S.A. (1999): Assesstment of risk posed by chemical industries e aplication of a new computer automated tool, MAXCRED-III, Journal of Loss Prevention in the Process Industries, Vol.12, 455-469 [9] Лазар Јовевски (2013) : Концептот на превенција наспроти репарација во системот на заштита на здравјето и безбеднсота на при работа (трудово право-социјално право), Безбедносен инженеринг во функција на подобрување на условите за работа, Охрид, Р.Македонија, 10-12 мај 2013 [10] Desaulniers М. (2010), “Prevention Strategies can Minimaze Accidents at Work”, научен труд, преземено од: www.suite101.com [11] B. Bogoevski (2014): Типизирање на работни места во функција на проценка на

ризик на работни места, Машински факултет, Скопје,УКИМ, magisterski trud [12] Правилник за начинот на изготвување на изјава за безбедност, нејзината

содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот, (Сл. Весник на Р.М. бр. 2/2009)

[13] John P. Spillane, Lukumon O. Oyedele and Jason von Meding (2012): An empirical analysis of factors impacting health and safety management, UK School of Planning, Architecture and Civil Engineering,

Queen’s University Belfast, Belfast, www.emeraldinsight.com/1726-0531.htm [14] Lukumon О Oyedele, Babatunde E Jaiyeoba and Moshood Оfadeyi (2012): Design

Factors influencing Quality of Building Projects in Nigeria: Consultants' Perception, The Australian Journal of Construction conomics and Building [Vol 3 . No 21] pp.24

[15] Д. Јованоски (2010): Производни системи – структура, анализи, проектирање второ издание, Машински факултет, Скопје

[16] Р. Миновски, Д. Јованоски (2010): Прирачник за производни ситеми: Проектирање на производни системи, второ издание, Машински факултет, Скопје

[17] Н. Тунески (2010): Веројатност и статистика низ решени примери и дополнителни задачи, Машински факултет, Скопје, УКИМ, интерна скрипта

[18] Индустриска политика на Република Македонија 2009-2020, Скопје, 2009 [19] Национална класификација на дејностите НКД Рев. 2, (Сл. Весник на Република

Македонија, број 147, 26.11.2008) [20] OSHAS 18001:2007, меѓународен стандард за заштита при работа

Закон за безбедност и здравје на работа, (Сл. Весник на РМ бр.92/07)

53

ВЛИЈАНИЕ НА СТРЕСОТ ВРЗ ЕФИКАСНОСТА И ЕФЕКТИВНОСТА НА ДАНОЧНИТЕ ИСТРАГИ

THE IMPACTS OF STRESS ON THE EFFICIENCY AND

EFFECTIVENESS OF TAX INVESTIGATION

Един Чолаковиќ1, Борче Стојчевски2, Сенита Чолаковиќ3

1Ministarstvo finansija-PU F BiH, OOI Mostar, [email protected];

2ZPR, DU PRORISK DOOEL Skopje, [email protected]; 3SO Mostar, savjetnik, [email protected];

Апстракт Професионалното истражување на даночните затајувања бара

мултидисциплинарен пристап, кој подразбира соочување со разни облици на криминалитет и незаконски избегнувања на јавните приходи. Во откривањето и спречувањето на даночниот криминал и гонење на извршителите, самостојно и/или под надзор на надлежно обвинителство, ангажирани се овластени службени лица даночни истражни инспектори. Професијата на даночен истражен инспектор припаѓа во една од важните професии која е континуирано изложена на стресни ситуации. Даночните истражни инспектори своите истражни активности ги вршат во хеуристичко и силогистичко подрачје на откривање и докажување на даночни затајувања, поради што континуирано се под различни влијанија од криминалната сфера. Целта на овој истражувачки труд е презентација на факторите кои влијаат на ефикасноста на даночната истрага и пропратниот стрес. Заедничка обука на сите актери во процесуирањето на даночниот криминалитет, е еден од важните резултати кои произлегуваат од спроведеното научно истражување.

Клучни зборови: даноци, даночни затајувања, даночни истраги, стрес;

Abstract The professional study of tax evasion requires a multidisciplinary approach, which

includes dealing with various forms of crime and illegal evasions of public revenue. In the processes of revealing and preventing tax crime and prosecution of perpetrators, which are run independently and/or under the supervision of the prosecutor's offices, authorized persons-tax investigating inspectors have been engaged. The occupation call of tax investigation inspectors falls into one of the most important professions, which is continually exposed to stressful situations. Tax inspectors carry out their investigative activities in the heuristic and syllogistic areas of detecting and proving tax evasions, and are thus continuously under different influences from the criminal sphere. The aim of this research is to present the factors that affect the efficiency of the tax investigation process and concurrent stress. The joint training of all actors who participate in prosecuting tax crimes is one of the important results of the scientific research.

Keywords: taxes, tax evasion, tax investigations, stress;

54




1. Вовед Според одредбите на кривичното и кривичнопроцесното законодавство,

работата на овластените службени лица – даночни истражни инспектори (ОСЛ), се врши на основ на постоење на сомнеж дека е извршено кривично дело даночно затајување, незаконско избегнувања на јавните приходи и е под надзор на јавен обвинител. Во тие случаи, активностите на овластените службени лица имаат статус на истражни активности и мерки. Досегашните научни истражувања покажаа дека професијата даночен инспектор, а посебно истражен инспектор е доста стресна и дека припаѓаат во категорија на стресни професии, како што се полицајци, новинари, хирурзи, пилоти и слични професии.

За вршење на сложени истражни активности, овластените службени лица треба да имаат интелектуални и психофизички способности, предиспозиции и способност за прифаќање на стручни знаења за современо методолошко спротивставување на криминалот, како и желба и способност за обука и употреба на современите технички истражни ресурси. Во спротивно некомпетентноста во дејствувањето на ОСЛ, како последица може да има несогледливи последици за него самиот, но и за општеството во целост. Доколку во подолг временски период ОСЛ континуирано егзистира во такви околности ќе биде изложено на индивидуален замор, што може да предизвика заболувања и отсуство од работа. Покрај наведеното ОСЛ може да биде под влијание на разни криминогено девијантни општествени феномени, со кои не е во состојба да се справува соодветно што на крај може да доведе до потполн индивидуален распад и тешки последици по поединецот, а што индиректно може да влијае на општеството во целост. Непотизмот и корупцијата при изборот на ОСЛ, како и карактеристиките на постоечката општествена состојба во било која држава, се штетни и непоправливо деструктивни карактеристики, кои негативно се одразуваат на спротивставувањето на ОСЛ на се поголемиот криминал. Таква негативност посебно се одразува на безбедноста на даночниот систем. ОСЛ во даночните истражни активности, примарно дејствуваат во рамки на специфичното даночно законодавство на соодветната држава, кои се задолжени за континуирана едукација на ОСЛ од даночната област, но и од другите пратечки области меѓу кои спаѓа и стресот на работно место. Значи, едукацијата на ОСЛ е основа на осмислено и планско подигање на општи и специјалистички знаења од даночната политика. Тоа е појдовна основа за добро образование и едукација за примена на сложени методи и оперативно тактички знаења, регулирани со кривичното законодавство. Едукацијата исто така подразбира образување од основните знаења за функционирање на демократските општества и човековите права, како и на безбедноста и заштитата на здравјето.

Законско постапување на овластено службено лице на

спроведување на закони

Овластување – давање на моќ на ОСЛ-овластеното службено лице

Моќ – законско постапување на овластено службено лице на спроведување на законите

Сл. 1 Постапување на ОСЛ

55

За секого е важно да живее во општество кое функционира, се одржува и менува во саканиот правец.[7] Со анализа на законските одредби се доаѓа до заклучок дека навистина е широк спектарот на овластувања кон кои мора да се придржуваат ОСЛ во процесот на даночни истражни активности. Тоа подразбира голема одговорност на ОСЛ, што пак подразбира своевиден притисок и стрес кон нив во поглед на постапување во согласност со закон и правилата на професијата. Изворите на стрес се во секојдневните притисоци, средби со лица со криминалитет, вознемирувања, недоразбирањата и кавгите со кои се сретнуваат ОСЛ. „Како што често се кажува, тоа е капка која ја прели чашата, исто така и стресовите можат да се соберат на куп, додека во еден миг со тоа веќе не можеме да се носиме. Некои од тие стресови се секојдневни притисоци или дневни настани и состојби кои ја загрозуваат личноста или штетат на благосостојбата на поединецот,“ [5] со што континуирано се сретнуваат ОСЛ во истражните активности. Стресот го прати човекот од почетокот на неговото постоење и реакцијата на стрес му овозможува на човекот да преживее до денес.[3] Стресот како феномен, доминира во сите сфери на општеството. Тој може да делува инспиративно како позитивен стрес, но поради негативни стресори може да биде во функција на замор, болести и растројување на поединецот или одделни групи. Стресот е неутрален кон поединецот, општеството во целост како и кон соодветното природно опкружување.[2] Генерално луѓето како поединци, поради својата лична природа и општествена конструкција различно реагираат на стрес. Поради таквата негова индивидуалност и субјективност не е едноставно да се дефинира и научно да се одреди стресот. Меѓутоа неопходно е да се препознае, да се утврди неговото ниво, како и да се определат и превземат мерки и активности на смалување и/или елиминација на негативниот стрес. Раните предупредувачки симптоми на проблеми кои укажуваат на преотоварување од стресот се разликуваат за секого поединечно и се доста суптилни.[4] Во нестабилните услови на земјата, се што е позитивно ослабува, а се зајакнува општествената неиздржливост.[6] Важноста за елиминација на стресот особено е важна кај ОСЛ во постапка на истражни активности, кои се во функција на откривање и процесуирање на криминалот и претставуваат важен општествен интерес.

2. Методи Во овој труд се прикажани резултати од сопствени научни истражувања според

шемата IMRAD. Научно-истражувачки методи кои се користат и применуваат се: анализа, синтеза, класификација, специјализација, индукција, дедукција, нормативен метод, набљудување, анализа на содржина, метод на исптување, анкета, компарација и интроспекција, како и научни и теоретски сознанија, релевантна литература и современ деловна пракса. Во овој труд поставени се главна и три помошни хипотези.

Главна хипотеза: Хипотеза 1: Во секоја фаза на даночната истрага безбедноста придонесува кон

ефикасна и ефективна кривична постапка и влијае на регулирање на стресот. Помошни хипотези: Хипотеза Х1-1: Стравот од корупција како негативна појава постои во

даночната истражна постапка; Хипотеза Х1-2: Стравот од ненамерна грешка или пропуст влијае на

однесувањето на даночните истражни инспектори. Хипотеза Х1-3: Резултатите од спроведување на законот и постигнатите успеси

за кои се одговорни даночните истражни инспектори позитивно влијаат на стресот и придонесуваат кон ефикасна и ефективна кривична постапка.

56

Во истражувачката постапка во рамки на овој труд спроведени се тестови за помошните и главните хипотези. Извршена е анализа на фреквенција и проценти на ставови на примерок на релевантни испитаници, во однос на проценката на алтернативни одговори на скала за мерење од типa Likert, во склоп на испитување на поставените ставови. Резултатите од тестирањето на помошните хипотези понатаму ги потврдуваат резултатите и заклучоците во однос на главната хипотеза и на крајот до потврдување на главната хипотеза. Примерокот на испитаници го сочинуваат 254 овластени службени лица и надлежни раководители во агенциите за спроведување на даночното законодавство на државната управа, ентитетски и кнатонски даночни институции, одредени министерства и полициски агенции за споведување на законот, како и одговорни и овластени лица во обвинителските институции на БиХ, ентитети и кантони.

3. Резултати и дискусија

Во даночните институции на индиректни и/или директни даноци од овластените службени лица се бара да бидат добри познавачи на даночното законодавство за директни и/или индиректни даноци, да ја познава управната и кривичната постапка, да го познава материјалното законодавство од царинската политика, акцизата, да ги познава книговодствените стандарди, благајничкото и девизното работење, законодавството за основање на трговски друштва и самостојни дејности, да го познава и соодветно следи трговското работење, да ги познава основите на криминалистиката, методиката, тактиката, да е способен да се справува со стресни ситуации, да има можност за проценување, разумно да размислува, како и да поседува други неопходни вештини и знаења како што се на пример: вештачење постапка за престанок на работа на правни субјекти, да ја познава проблематиката на стечајот како и да е спремен за непрекинато учење и стекнување на нови знаења. Знаењата и искуствата на овластените службени лица се сублимираат во единствена истражна постапка која е во функција на откривање и процесуирање на класичниот и организираниот криминал во делот на даночни затајувања.

Во рамките на овој труд, резултатите од спроведеното научно истражување

потврдуваат дека за овластените службени лица во спроведување на даночни истражни активности, важно и многу важно е состојбата со безбедноста во секоја фаза на истражната постапка. Големиот процент на согласување за важноста на безбедност во секоја фаза на истрагата го потврдуваат 99,6% од испитаниците, што недвосмислено укажува дека неопходно е да се постигне таквата состојба во рамките на спроведување на даночни истажни активности. Поради тоа задачата на менаџерите за безбедност (МБ) во агенциите за спроведување на законот е сосема јасна и подразбира превземање на сите универзални менаџерски (управувачки) функции за постигање на потребната состојба на безбедност за овластените службени лица во секоја фаза на истрагата.

Табела 1 - Безбедноста во секоја фаза на истрагата

Одговори Број на испитаници Процент Валиден

процент Кумулативен

процент Ниту важно, ниту неважно 1 0,4 0,4 0,4

Важно 87 34,3 34,3 34,6 Многу важно 166 65,4 65,4 100,0 Вкупно 254 100,0 100,0

57

Резултатите од истражувањата кои се однесуваат на стравот од корупција на овластените службени лица во даночни истражни активности, во поглед на влијание на стресот врз актерите на истражни активности, ја потврдуваат важноста од присуството на овој фактор на ефикасност и ефективност на кривичниот процес.

Табела 2 - Страв од корупција



процент Потполно неважно 8 3,1 3,1 3,1

Неважно 22 8,7 8,7 11,8 Ниту важно, ниту неважно 34 13,4 13,4 25,2


Голем процент на испитаници 74,80% го мета за важно и многу важно присуството и влијанието на стравот од корупција во тек на истражните активности. Феноменот на страв од корупција е генератор на негативен стрес, кој влијае на ефикасност и ефективност на целокупниот процес на истражни активности. Таквата неиздржлива состојба, покрај останатото може да се објасни и со целокупниот попустлив став во општеството како целина во поглед на нелегално затајување на даночните обврски во домен на собирање на јавните приходи.

Табела 3 - Страв од ненамерна грешка или пропуст



процент Потполно неважно 12 4,7 4,7 4,7



Значаен број на испитаници се согласува дека има страв од ненамерна грешка или пропуст во тек на извршување на изнспекциски истражни активности. Значи 59,50% има позитивен став за наведениот проблем, додека 24% од испитаниците ова прашање го смета дека е ниту важно ниту неважно. Останатите испитаници 16,5% овој став го смета за неважен и потполно неважен. Доколку негативниот страв е присутен континуирано или долгорочно, тој неминовно предизвикува стресни последици кај овластените службени лица. Според тоа, овластените службени лица во рамките на процесот на истражни активности во кривични постапки, при вршење на своите активности искажуваат страв. Стравот не е последица на безбедносното опкружување во деловниот процес и како таков неминовно произлегува од разни стресни ситуации со кои се оптоварени овластените службени лица (ОСЛ) во текот на спроведување на на истражни активности. Отстранувањето на стресните фактори и создавање на безбеден деловен процес е еден од предусловите за ефикасно и ефективно спроведување на истражни активности и законските прописи.

58

Управувачката структира на Агенциите за спроведување на законите должни се да обезбедат заштита на човековите права во секоја фаза на истражните активности за сите учесници во истражниот процес. Тоа треба да се постигне за ОСЛ, како и за оние лица кои се истражуваат под сомнеж дека сториле кривични дела од областа на даночниот криминал. Важноста на овој став го потврдуваат 95,70% од испитаниците. Постигнување на состојбата на безбедност без опасности и закани за било кој учесник на кривично истражниот процес, во крајна линија има позитивен ефект врз ефикасноста и ефективноста нема процесот на водење на кривична постапка.

Табела 4 - Заштита на човековите права Одговори Број на

испитаници Процент Валиден процент

Кумулативен процент



Постигнување на безбедносна состојба, без негативен стрес, значи превземање

на мерки и техники за постигнување на безбедна средина во даночните институции надлежни за водење на кривични истражни постапки. Во период од неколку претходни години, воочливо е, дека лицата за кои постои основано сомнение дека сториле даночен криминал се поврзани со друг облик на тежок криминал. Лица осомничени и процесуирани за перење пари, финансиски тероризам, трговија со дрога, организиран криминал, убиства, многу често се во спрега со извршителите на даночен криминал. Поради тоа од непроценлива важност е ОСЛ кои вршат даночни кривични истраги, континуирано да бидат подложени на безбедносни мерки на работа но и приватно.

Табела 5 - Успех и резултат од превземени активности за спроведување на законот за кој сте одговорни



процент Неважно 1 0,4 0,4 0,4 Ниту важно, ниту неважно 17 6,7 6,7 7,1


Постигнатите успеси и резултати на ОСЛ, на спроведување на законите за кои се одговорни треба соодветно да се вреднуваат. За важни и мнугу важно ова го сметаат 92,90 % од испитаниците. Правилното и соодветно наградување од работни односи и јавносто искажување на пофалби придонесува кон градење на безбедно опкружување за работа на ОСЛ. Поттикнувањето на позитивниот стрес, кој делува стимулативно на ефикасноста и ефективноста при даночни истражни активности на ОСЛ, е една од мерките за постигнување на безбедна околина без опасности и закани во процесот на даночни истражни постапки. ОСЛ се лица со искуство во работата на даночни активности, кои имаат потенцијал и можност да се борат и спротивставуваат на сите видови на криминални даночни затајувања, и да работи под разни облици на притисок. Зад таков одлучен, образовен и обучен службеник неопходно е да стои државата која

59

ја застапува, општеството во целост, а посебно Агенцијата за спроведување на законите во чие име ОСЛ превзема законски активности.

Меѓутоа, ОСЛ не е еден вид на „супермен“. Без обезбедување на безбедносна состојба и одлучност на одштеството во целост, како и поддршката на државниот апарат во попусливо, транзициско и повоено општество, нема да може во потполност професионално и успешно да се извршат законски пропишаните задачи и обврски со очекуван успех и без негативен стрес. Во такви хипотетички ситуации, многу често во објективни околности, при работа со чувствителни предмети со даночно затајување во милионски суми, (на пр. предмети со политичка позадина на влијателни даночни обврзници и сл.) ОСЛ може да биде континуирано попречувано со прикриени корупциски дејства од страна на државниот, политичко-корумпираниот, дел на менаџментот. Во рамките на такви политички криминално-корупциски хајки и пропратниот мобинг, ОСЛ поради своите професионални постигања се претвара во предмет на смислени напади на неговата личност, во вид на одмазда на интегритетот и личноста на ОСЛ, што неминовно го води во долготраен период на негативен стрес со последиците по здравјето на ОСЛ. Специфичната улога на надлежното обвинителство и дејствувањето на безбедносниот менаџмент, односно неговата способност да обезбеди безбедна состојба и амбиент за работа на ОСЛ, во агенциите за спроведување на законодавството, е од голема важност за непречено спроведување на законските прописи и работата на овластените службени лица.

4. Заклучок

Врз основа на досегашните истражувања, како и резултатите од сопствените научни истражувања според шемата IMRAD, се заклучува дека за ефикасна и ефективна кривична постапка и регулацијата на пропратниот стрес на овластените службени лица, неопходно е да се постигне состојба на безбедност во секоја фаза на даночната истражна постапка. При спроведување на даночната истражна постапка и спроведување на законските прописи, ОСЛ се под влијание на стрес, кој е од индивидуален карактер. Стресот се јавува во разни облици на страв, како што е стравот од направена грешка или ненамерен пропуст, па дури и страв од корупција како негативна појава во даночните истражни постапки. Во согласност со резултатите од истражувањето без двоумење се заклучува дека стресот, кој се манифестира низ разни облици на страв на ОСЛ, е последица на необезбеденото безбедносно опкружување во работниот процес и како таков произлегува од разни стресни ситуации со кои континуирано се сретнуваат ОСЛ при спроведување на истражните активности. Елиминацијата на стресните фактори и создавање на безбедна работна средина е еден предусловите за ефективно и ефикасно спроведување на истражни активности и законски прописи. Со потврдување на помошните хипотези во овој научно истражувачки труд, потврдена е и главната хипотеза која гласи: „Безбедноста во секоја фаза на даночна истрага придонесува за ефикасна и ефективна кривична постапка и влијае на регулирање на стресот.“ Понатаму, очигледно е дека овластеното службено лице е супститут на најмалку две компоненти кои произлегуваат од законските рамки. Тоа е компонента која произлегува од потребата за постоење на самата Агенција за спроведување на законите (даночна институција или полициска агенција) и кривично правните компоненти кои произлегуваат од одредбите на кривичното законодавство. Токму во тие области под разни околности ОСЛ може да биде под влијание на позитивен стрес во безбедна средина кој го води кон добри резултати, или спротивно на тоа ОСЛ поради своите постигнувања во борбата против даночниот криминал може да биде изложено на напади на неговата личност и интегритет, па со самото тоа и изложено на континуиран негативен стрес, кој донесува

60

замор, болести или распад на личноста. Без единство на овие две компоненти во една целина, во безбедна работна средина, ОСЛ не може да ги врши сложените кривични операции на класичен или организиран даночен криминал, професионално и со очекувани резултати. За компетентно работење на ОСЛ, важно е да се препознае моментот, при вршење на своите редовни активности, кога ќе се дојде до сознание за било кој облик на постоење на основан сомнеж, дека се подготвува или е извршено кривично дело. Од тој момент ОСЛ своите активности и дејствување мораат да ги вршат во безбедна средина под влијание на позитивен стрес, во согласност со Законот за кривична постапка, а тоа значи под надзор на надлежниот обвинител. Соработката и понатамошната заедничка работа на овластеното службено лице и надлежниот обвинител е од круцијална важност за конечен резултат на откривање и докажување на кривичното дело од областа на даноците.

5. Користена литература

[1] Čolaković, E.: Održivi razvoj i menadžment sigurnosti u funkciji otkrivanja i dokazivanja poreznih utaja u Bosni i Hercegovini, doktorat, Univerzitet Modernih znanosti CKM, Mostar, 2015.

[2] Čolaković, E.: Conference theme: Stress management and safety, The European Society of Safety Engineers, Development of safety management as a model, process and management system stress, pp. 1-12, UDC 005:613.62 Original scientific paper, ISBN 978-953-58000-3-3, Opatija, Croatia June, 2015,

[3] Laščak, B.: Stres med nami-Stres sprostitivne tehmike skrb zase, Društvo medicinskih sester in zdravstvenih tehnikov, Zbornik, Ajdovšćina, 2004. http://www.drustvo-mszt-novagorica.si/util/bin.php?id=2005012716070360 (25.2.2015.)

[4] Nixon, P.: Practitioner, The American Institute of Stress, http://www.stress.org/what-is-stress/ (15.2.2015.)

[5] Rathus A. S.: Temelji psihologije, Naklada Slap,Udžbenici sveučilišta Zagreb, 2001. [6] Trputec, Z.: Dizajn humanog održivog razvoja i ekonomski razvoj, Hrvatski

leksikografski institut BiH, Mostar, 2007. [7] Trputec, Z.: Suvremena ekonomika za menadžere, Fakultet CKM, Mostar, 2010.

61

ФУНКЦИЈАТА НА БЕЗБЕДНОСНИОТ МЕНАЏМЕНТ ВО ПРЕВЕНЦИЈА НА СТРЕСОТ

MANAGEMENT SAFETY FUNCTIONS IN STRESS

PREVENTION

Един Чолаковиќ1, Хусеин Љељак2, Сента Чолаковиќ3, Борче Стојчевски4

1Ministarstvo finansija-PU F BiH, OOI Mostar,

[email protected]; 2Univerzitet modernih znanosti CKM Mostar,

[email protected]; 3Senita Čolaković dipl.ecc, SO Mostar, savjetnik;

[email protected] 4Borče Stojčevski di ZPR, DU PRORISK DOOEL Skopje,

[email protected]

Апстракт: Стресот е неутрален феномен кој има своја позитивна и негативна страна. Како

недоволно истражен феномен стресот без контрола, во доменот на актуелните општествени настани, произведува негативни ефекти врз безбедноста на работниците. Стресот како негативна појава се манифестира од моментот или на преодната точка на неутралност, кога губејки ги позитивните страни, почнува да делува негативно на поединецот, општеството во целост и соодветната природна околина. Со своето функционално дејствување менаџирањето со безбедноста или безбедносниот менаџмент (БМ) како процес, организација и систем, овозможува препознавање на стресот и негова превенција. Своите позитивни резултати на превенција на стресот БМ оптимално ги постигнува во концептот ХОР (хуман одржлив развој). Со овој труд сакаме да укажеме на важноста од препознавањето на опфатот на безбедносниот менаџмент, со кој се допринесува до ефективно и ефикасно регулирање на негативните ефекти од стресот. Со примена на т.н. ИМРАД шема, во трудот се презентираат резултатите од научното истражување и испитување на функцијата на БМ, како и негативните влијанија на стресот во БиХ.

Клучни зборови: безбедносен менаџмент, функција на БМ, ХОР, стрес; Abstract:

Stress is a neutral phenomenon that has its positive and negative side. As unguarded phenomenon stresbez control, in the domain of the current social reality, products negtivne safety effects. Stress as a negative phenomenon is manifested from the moment or turning point of neutrality, when losing the positive characteristics, begins to have a negative effect on the individual, society in general and the related natural environment. Functional activity of security management (SM) as a process, organization and systems, contributes to the recognition and prevention of stress. His valid results SM to prevent stress in the concept

62





achieves optimal HOR's. This paper seeks to emphasize the importance of recognizing the safety management perspective, that applications function SM doprinosi efficient and effective regulation of the negative effects of stress. Applying the so-called. IMRAD scheme, the paper presents the results of scientific research and screening functions SM, as well as the negative effects of stress in BiH.

Keywords: security management, functions SM, HOR, stress;

1. Вовед На денешниот развој на поединецот, општеството како целина и постоечката

природна средина, стресот како феномен без професионална контрола, првенствено неговите негативни страни, неминовно предизвикува негативни безбедносни ефекти. Додека позитивниот стрес стимулира и ја постигнува саканата и одржлива состојба, негативниот стрес е непосакуван бидејки води кон распаѓање на поединецот, групата, заедницата и општеството, што во моментот на актуелната состојба се одразува како тројно неодржлива состојба. Нарушувањата во тројните врски на поединецот, општеството и посточката природна средина може да биде предизвикано од стресот во било кој од наведените сегменти, што за последица има слабеење на синергиските односи и/или интерактивни и повратни врски внатре во процесот, организацијата или системот.

Сл. 1 Крива на човечките функции во границата на Гибус-грпката, негативен стрес

Извор: Nixon P, Practitioner,обработка на авторите: [ ]

На сликата 1 видливи се негативните влијанија на стресок кои можат да бидат предизвикаат од различни проблеми. Доколку се засилува интензитетот на проблемите, континуираните променливи проблеми негативно влијаат на човековите финкции, тогаш се јавува замор, исцрпеност што влијае на слабеење на здравјето, а во екстремни случаи и до распаѓање на поединецот. Посебна опасност од последиците на негативниот стрес се јавува кога на таков облик на стрес се изложени групи на луѓе, заедници и/или општеството во целост. Општетсвата кои излегуваат од воена состојба, како и општествата во транзиција, особено сиромашните општества континуирано се изложени на влијанието на негативниот стрес, што влијае на појавата на негативни безбедносни ефекти во општеството како целина, но и на неговата природна средина. „Подготвеноста за крајните стресни настани, како што се масовни несреќи, различни општествени конфликтни состојби, соодветна помош на жртвите на катастрофи, и рехабилитација на заедницата, бара почитување на многубројни психолошки фактори“ [1]. Опасностите и заканите од последиците на стресот неопходно е да се проучуваат.

63

Исто така таквата состојба во подолг временски период предизвикува различни облици на вознемиреност кај поединецот и општеството во целост. Безбедносниот менаџмент (БМ) своето дејствување на препознавање, откривање и превенција на безбедносните закани предизвикани од последиците на стресот може да го дизајнира на различни хиерархиски нивоа. На макро нивото на државата „откривањето и отстранување на опаснсотите се постигнува со примена на правилата за безбедност и здравје при работа и мерките кои се соодветни на тие правила. Тие правила и мерки за безбедност и здравје при работа должни се да ги почитуваат, односно применуваат социјалните партнери, секој во рамките на своите надлежности: државата (нејзините органи: законодавни, извршни, судски), работодавачи (и нивните здруженија), работниците и нивните синдикати.“[9]

Сл. 2. Теоретско методолошки концепт и модел на систем за безбедносен

менаџмент. Извор: Čolaković.E. [2]

Функционалното дејствување на безбедносниот менаџмент како процес,

организација и систем, придонесува за препознавање и превенција од стресот. „Безбедносниот менаџмент е систем организиран преку свои подсистеми, компоненти и посебни методи на дејствување. Тој постои помеѓу хиерархиски нивоа на високи и ниски системи во целосниот безбедносен систем. Значи, моделот на безбедносен менаџмент како систем и организација, влијае процесно во приватната и општествената сферана нивото на стресот.“[3] Безбедносниот менаџмент претставува соодветен одговор на нестабилната состојба предизвикана од последиците на негативниот стрес. „Безбедносниот менаџмент е процес на постигање на системски организациски цели работејки со луѓето и преку нив и со останатите организациски ресурси, со кои се обезбедува безбедна состојба во која е обезбеден избалансиран физички, духовен, општествен и материјален опстанок и оржлив развој, на поединецот и општетсвената заедница во однос кон други поединци, општествени заедници и природата.“[2] Денешните актуелни настани, во кои стресот е доминатен феномен, извира од концепруалната парадигма на актуелната неокласична економска мисла, во која доминира себичен стресен егоизам на привилигиран слој кој го чинат 1% од светското население, кој располага со 90% од светското богатство. Остатокот од светската популација скоро 99% воглавно е сиромашно, па не е во можност да ги задоволи сопствените потреби.

64

Сл. 3 Модел на ХОР

Извор: Trputec Zoran [ 7]

Одржливиот развој е развој што ги задоволува потребите на сегашноста, така што нема да ја загрозат способноста на идните генерации да ги задоволат нивните потреби. Во суштина, одржливиот развој е процес на промени во кој експлоатацијата на ресурсите, насока на инвестиции, ориентацијата на технолошкиот развој и институционалните промени се во хармонија со употреба на сегашните и идните потенцијали да ги задоволат човековите потреби и аспирации. (WCED,1987) „ За разлика од доминантната неокласичната економска мисла, системот на хуман одржлив развој (ХОР), сеопфатно ги дизајнира објаснувањата на некои природни и општествени феномени, на поинакви теоретски и практични основи, и нуди сеопфатно и реално решение за развој на поединецот, општеството во целина и на природната средина.“ [3] Во такви поинакви услови, безбедносниот менаџмент за спречување на негативниот стрес постигнува ефективни, ефикасни и оптимално валидни резултати во концептуален систем на ХОР.

2. Методи Во овој труд се користат и примененуваат следните научно-истражувачки

методи: анализа, синтеза, класификација, специјализација, индукција, дедукција, нормативен метод, историскиот метод, опсервација, анализа на содржина, методи за тестирање, анкета, споредба и интроспекција, како и научни и теориски сознанија, релевантна литература и современите деловни практики. Во овој труд поставени се главни и две помошни хипотези.

Главна хипотеза:

Хипотеза 1: Со функционално дејствување на безбедносниот менаџмент како процес, организација и систем, се придонесува кон препознавање и превенција на стресот.

65

Помошни хипотези: Хипотеза Х1-1: Менаџерската структура на безбедносниот менаџмент влијае на ефикасноста и ефективноста на управување со безбедноста во процесот на откривање на стрес; Хипотеза Х1-2: Функциите на безбедносниот менаџмент се валидни алатки за управување со стресот;

График 1. Релевантни субјекти опфатени со истражувањето

Извор: Čolaković.E. [ 2]

Основна група: Квантифицирани слика на основната група е направена со користење на статистичките податоци на Обвинителството и Судот на Босна и Херцеговина, ентитетските Обвинителства на БиХ, евиденции на државните институции и организации, како и информациите добиени од невладините организации и здруженија, база на податоци на МВР, итн. Основната група се состои од: јавните службеници на даночните државни и ентитетски институции, овластени службени лица и други лица во даночните администрации на БиХ, јавни службеници на обвинителствата во БиХ, ентитетите, кантоните и областите, јавните службеници на полицијата и другите органи за спроведување на законот во финансиски и даночни полиња како и јавните службеници на Министерството за безбедност на Босна и Херцеговина.

3. Резултати и дискусија Врз основа на спроведениот процес на научно изтражување и испитување,

добиените резултати укажуваат дека безбедносниот менаџмент (БМ) со своето функционално дејствување како процес, организација и систем, придонесува кон препознавање и превенција на стресот. Валидните резултати БМ на превенција од стрес ги постигнува во концептот на ХОР. Менаџерската структура (МС) претставува рамка, опфат, односно своевиден рељеф на специфичен организациски облик на менаџмент, на посебен и одреден начин дизајнирани организации или системи.

66

Менаџерската структура во процесот на постигање на безбедносни и други цели е специфична и има своја посебна и/или специфична организациска структура. Менаџерската структура е огледало на дизајнерските способности и виртуелноста, што претставува дизајнерска вештина на организирање и постигање на системски цели со примена на функциите на безбедносниот менаџмент. Резултатите од истражувањето укажуваат на важноста на функциите на безбедносниот менаџмент, кои со своето дејствување во рамката на дизајнирана менаџерска структура, придонесува за превенција на стресот.

График 2. Резултати од научното истражување за важноста на функциите на БМ


Графички и табеларно презентирани се резултатите од научното истражување за функциите на планирање, организирање, екипирање, водење, контрола, комуникации и и координации, со што се потврдува значењето на истите, како компоненти на управување со безбедност, за спречување на стрес и други безбедносни закани. Видливо е дека испитаниците во рамките на анкетното испитување, се изјаснуваат дека функциите на безбедносниот менаџмент се многу важни и важни. Збирните резултати од научното истражување и анкетирање се прикажани во Табела 1. Се потврдува дека сите наведени функции на БМ во процес на постигање на посакуваната состојба во безбедноста се многу важни и важни, што недвосмислено се однесува и на превенција од безбедносните закани на негативниот стрес. Значи, од вкупно 254 компетентни испитаници, во рамки на Ликертовата скала потврдните одговори на испитаниците за сите функции се движат во опсег од 239 до 250 испитаници. Многу мал број на испитаници имаат неутрален или негативен став за ова прашање, што според искажаните фреквенции може да се смета за занемарливо. Истражувањата потврдуваат дека феноменот на општествена неиздржливост и негативниот стрес како пропратна појава, многу почесто се среќаваат во неразвиените земји и пост воени општества и регионите поврзани со нив.

67

Табела 1 - Резултати на ставови и оценка од анкетно испитување во рамки на научното истражување за важноста на функциите во системот за безбедносен менаџмент.

ФУНКЦИЈА Многу важно Frequency

Важно Frequency

Неутрално Frequency

Негативно Frequency

Планирање 133 116 3 Организација 157 91 4 1 Екипирање 140 99 12 3 Водење 142 101 11 0 Контрола 146 100 8 0 Комуникација 141 109 4 0 Координација 155 95 4 0 Вкупно: 1014 711 46 6 Cumulative % 57,06 40,01 2,59 0,34


Ваквите појави се резултат на истрошеност на неолибералниот концепт на доминантна мисла, која својата моќ и благосостојба ја обезбедува за тесен и многу мал слој на население, додека сиромаштијата и стресните последици концептуално ги нудат на најголемиот дел на население на целиот свет.

Потврдено е дека резултатите од ова истражување даваат очекувана поддршка на системот на ХОР и концептот на БМ во развој на моделот за управување со стресот преку менаџерската структура и функциите на безбедносниот менаџмет.

4. Заклучок Во согласност со досегашните истражувања, како и резултатите од

истражувањата од овој труд можеме да заклучиме дека функциите на безбедносниот менаџмент се валидна алатка за управување со стресот, со што недвосмислено се потврдува валидноста на помошните хипотези поставени во овој труд. Безбедносниот менаџмент како научна дисциплина припаѓа на фундаменталните и применети науки. Гледано низ призма на научна архитектура, динамика, енергија и супстанциите безбедносниот менаџмент е спој на интердисциплинарни научни и практични знаења за менаџирање и безбедност, како и на други научни знаења, практични искуства од други општествени науки, меѓу кои спаѓаат економија, право, политички науки, организациски науки, криминалистички науки, социолошки науки, психологија, информатички науки и знаења од други области. Менаџерската структура на безбедносниот менаџмент влијае на ефикасност и ефективност на безбедносниот менаџмент во процесот на детектирање на стресот. Со примена на научни методи во овој труд, како и на основа на утврдените факти може да се заклучи сигурносниот менаџмент со своите функционални делувања како процес, организација и систем, придонесува кон препознавање и прененција на стресот. Во овој труд е утврдено дека постојат низа поврзани и потврдени докази кои покажуваат на валидноста на заклучоците, дека со функционално дејствување на безбедносниот менаџмент како процес, организација и систем, придонесува кон препознавањето и превенција на стресот, со што е потврдена главната хипотеза.

68

5. Користена литература [1] Bisić, M. et Ljeljk, H.: Terorizam i civilna zaštita, Izdavač-Slovo, Mostar, 2008. [2] Čolaković, E.: Održivi razvoj i menadžment sigurnosti u funkciji otkrivanja i

dokazivanja poreznih utaja u Bosni i Hercegovini, doktorat, Univerzitet Modernih znanosti CKM, Mostar, 2015.

[3] Čolaković, E.: Conference theme: Stress management and safety, The European Society of Safety Engineers, Development of safety management as a model, process and management system stress, pp. 1-12, UDC 005:613.62 Original scientific paper , ISBN 978-953-58000-3-3, Opatija, Croatia June, 2015,

[4] Čolaković, E.: Dizajniranje suvremene organizacije porezne i carinske institucije Bosne i Hercegovine, Nova naučna edukativna misao-Zbornik 2/2915, ISSN 2334-8631, Nomotehnički centar, Beograd.

[5] Laščak, B.: Stres med nami-Stres sprostitivne tehmike skrb zase, Društvo medicinskih sester in zdravstvenih tehnikov, Zbornik, Ajdovšćina, 2004. http://www.drustvo-mszt-novagorica.si/util/bin.php?id=2005012716070360 (25.2.2015.)

[6] Nixon, P.: Practitioner, The American Institute of Stress, http://www.stress.org/what-is-stress/ (15.2.2015.)

[7] Trputec, Z.: Dizajn humanog održivog razvoja i ekonomski razvoj, Hrvatski leksikografski institut BiH, Mostar, 2007.

[8] Trputec, Z.: Suvremena ekonomika za menadžere, Fakultet CKM, Mostar, 2010. [9] Učur Đ. M.: Osnove prava i zakonodavstvo sigurnosti , Veleučilište u Rijeci -Odjel

sigurnosti na radu, Rijeka, 2005.

69

ПОТТИКНУВАЧКИ ФАКТОРИ И БАРИЕРИ КАЈ ПРЕТПРИЈАТИЈАТА ВО Р.МАКЕДОНИЈА ВО

КОНТЕКСТ НА МЕНАЏМЕНТОТ СО БЗР

DRIVING FACTORS AND BARRIERS IN THE CONTEXT OF OSH MANAGEMENT AT ENTERPRISES IN THE

REPUBLIC OF MACEDONIA Доцент д-р Синиша Цветковиќ

Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин“ Свети Николе – Битола – Р.Македонија

[email protected]

Апстракт Брзите технолошки, економски и социјални промени и современиот начин на

одвивање на деловните активности, влијаат врз здравјето, безбедноста и благосостојбата на работниците преку разни фактори на ризик. Денес, со најголемо влијание по БЗР се издвојуваат новите т.н. „ризици во подем“. Во трудот се врши оценка на влијанието на поттикнувачките фактори и бариерите во контекст на добриот менаџмент со БЗР кај претпријатијата во Р.Македонија, преку анализа на група индикатори на ризик користејќи ја базата на податоци од Второто европско истражување на претпријатијата за новите ризици во подем - (ESENER-2). Резултатите од истражувањето треба да овозможат подлабоки сознанија за актуелната состојба во Р.Македонија и земјите од окружувањето, од што се очекува да произлезат идните препораки и насоки на делување во овој домен.

Клучни зборови: ризици во подем, поттикнувачи, бариери, менаџмент, индикатори

Abstract

Rapid technological, economic and social change and the contemporary development of business activities affect the health, safety and welfare of workers through various risk factors. Today, with the greatest impact on the OSH apart new and emerging risks. The paper assesses the impact of driving factors and barriers in the context of good OSH management at enterprises in the Republic of Macedonia, through the analysis of group risk indicators using the database from the Second European Survey of Enterprises on New and Emerging Risks (ESENER-2). The survey results should provide a deeper knowledge of the actual situation in R.Macedonia and neighboring countries from which are expected to arise future recommendations and courses of action in this domain.

Keywords: new emerging risks, drivers, barriers, management, indicators

70


1. Вовед Примарна карактеристика на современата светска економија се драматично

брзите и коренити промени појавени како последица од технолошкиот прогрес на напредните индустриски земји. Како иницијатор за сите глобални и поединечни промени се издвојуваат информатичко комуникациските технологии (ИКТ). Ограничувањата во просторот и времето се релативизирани, што овозможи приближување на одалечените пазари и ресурси, обединување, стандардизирање и унифицирање на економските активности. Истовремено, ваквите промени придонесоа за менување на работните услови, работните практики и производните процеси што продуцираше зајакнување на постоечките или појава на нови ризици по безбедноста и здравјето на работниците. Од позначајните трендови кои се причинители за ваквите промени се издвојуваат: напредните технологии, растот на услужниот сектор, новите трендови на вработување и организирање на работното време, демографските промени и стареењето на работната сила, зголемувањето на учеството на жените во вкупната работна сила, зголемениот интензитет и преоптовареност со работа, промените во структурата на раководење и организација на работата итн. [1]. Овие промени продуцираат нови ризици или ги засилуваат постоечките чие влијание претходно било помалку забележувано. Зголеменото присуство и интензитет на ризичните фактори, резултира сите активни стеикхолдери (влади, работодавачи, работници, граѓански сектор, НВО итн.) да ставаат поголем акцент на превенцијата, признавајќи дека ризиците мора да се управуваат и контролираат и дека системите за менаџмент со БЗР се од витално значење за спречување на несреќите при работа и лошото здравје на вработените.

2. Концептот на системот за менаџмент со бзр на ниво на претпријатие

Имплементацијата на системот за менаџмент со БЗР е во основа на стратегијата за систематски и континуиран пристап кон спречување на инциденти и несреќи на работното место преку ефикасно управување со опасностите и ризиците. Системот за менаџмент со БЗР претставува каскаден метод на одлучување за тоа што треба да се направи, како најдобро да се направи, како да се следи и евалуира напредокот кон поставените цели и во зависност од постигнатиот резултат да се идентификуваат областите на делување и спроведат повторни мерки за подобрување. Според важечката законска регулатива, работодавачите се должни превентивно да ги менаџираат професионалните ризици и да воспостават процедури и системи за БЗР преку кои ќе спроведат систематска, интегрирана, проактивна и партиципативна менаџмент практика. Ваквиот пристап треба да гарантира спроведување на превентивните и заштитните мерки на ефикасен и кохерентен начин, да дефинира соодветни политики и обврски, да обезбеди дека со проценката на ризикот се опфатени сите елементи на работното место и да воспостави практика на вклученост на раководството и вработените во процесот на менаџмент со БЗР според соодветното ниво на одговорност [2]. Според одредени анализи, воспоставувањето на ефективен систем за менаџмент со БЗР, подразбира поддршка и вклученост на сите засегнати страни во процесот, поставување на мерливи цели базирани врз резултатите од извршената проценка на ризик, посветување внимание врз безбедноста на персоналот при имплементирањето на системот, како и известување за постигнатиот напредок и активности кон постојано подобрување на постигнатото [3]. Системот за менаџмент со БЗР претставува основа за градење на одржлива култура за БЗР на ниво на претпријатие и национално ниво. Во таа насока МОТ (ILO) уште во 2001 година

71

припрема Упатство за систем за менаџмент со БЗР. Со тоа се обезбедува уникатен меѓународен модел кој е воедно компатибилен и со другите менаџмент системи и стандарди [4]. Ефективниот пристап на системот за менаџмент со БЗР подразбира низа последователни чекори кои опфаќаат елементи специфични за фазите на усвојување политика, формирање организациска култура, планирање и спроведување мерки и активности, евалуација и превземање активности за континуирано подобрување [3].

3. Поттикнувачи и бариери за менаџмент на бзр во претпријатијата на РМ и земјите од окружувањето

Во истражувањето се опфатени три групи на фактори кои ја имаат улогата на потикнувачи (двигатели) или бариери во контекст на системот за менаџмент со БЗР. Како главни поттикнувачи за ефективен менаџмент со БЗР се наведуваат причините за одржување на безбедноста и здравјето во претпријатието. Истовремено поради нивното симултано делување се разгледуваат и бариерите (пречките) за менаџмент со БЗР, а особено внимание поради огромното влијание врз БЗР се посветува на потешкотиите при справување со психосоцијалните ризици и нивното попречување за воспоставување ефективен систем за менаџмент со БЗР на ниво на претпријатие.

Оценката на состојбата со влијанието на поттикнувачките фактори и бариери во контекст на доброто менаџирање со БЗР кај претпријатијата во Р.Македонија, ќе ја извршиме преку анализа на соодветната група индикатори на ризик, користејќи ја базата на податоци од Второто европско истражување на претпријатијата за новите ризици во подем - (ESENER-2). Првата група на фактори во која се вбројуваат причините кои најмногу придонесуваат за доброто менаџирање со БЗР и одржување на безбедноста и здравјето во претпријатието, е претставена на следниов дијаграм 1.

Дијаграм 1 Причини за одржување на БЗР во претпријатијата (Извор: https://osha.europa.eu/en/surveys-and-statistics-osh/esener/2014 пристап

22.08.2015)

1) Во оваа група фактори, со најголемо влијание како причина за одржување на БЗР во претпријатијата, се издвојува исполнувањето на законската обврска, која на ниво на ЕУ28 изнесува во просек 86% што покажува висок процент на почитување на законите од областа на БЗР. За Р.Македонија постои незначителна позитивна поврзаност помеѓу големината на претпријатието и наводите дека овој фактор претставува силна причина за одржување на БЗР (претпријатија со 5-9 вработени 75.8% а кај претпријатија со 50-

0 50 100

исполнување на законската обврска

исполнување на очекувањата на вработените или на нивните …

одржување или зголемување на продуктивноста

oдржување на угледот на претпријатието

избегнување санкции и казни од инспекциските органи ЕУ 28

Словенија

Хрватска

Црна Гора

Србија

Бугарија

Македонија

Албанија

72

https://osha.europa.eu/en/surveys-and-statistics-osh/esener/2014

249 вработени 87.8%). Од аспект на секторите не постојат позначителни разлики, а најголем процент на влијание на овој фактор е забележан во ИТ секторот 88.5%.

2) Вториот поттикнувач според силината на влијанието е исполнувањето на очекувањата на вработените или нивните претставници, со просек од 80% на ниво на ЕУ28. Р. Македонија со 72%, покажува дека овој фактор претставува силна причина за делување во споредба со земјите од окружувањето и ЕУ 28. Во Р.Македонија големината на претпријатието е во позитивна корелација и влијае на висината на процентот (претпријатија со 5-9 вработени 68.3% а претпријатија со 50-249 вработени 86.9%). Во однос на секторите исто така постои разлика и процентот е најголем кај секторот Образование 86% а најмал кај ИТ секторот 68.3%.

3) Зголемувањето на продуктивноста како силен поттикнувач за одржување на БЗР е забележан кај 65% од претпријатијата на ниво на ЕУ 28. Р.Македонија со 81% покажува висока свесност дека современиот пристап кон менаџмент на БЗР е во директна позитивна корелација со повисоките финансиски перформанси и резултати на претпријатијата. Во зависност од големината на претпријатието и во однос на секторските споредби не се забележуваат позначителни разлики.

4) Интересни податоци се добиени од одговорите при поставеното прашање дали одржувањето на угледот на претпријатието претставува силен поттикнувачки фактор за менаџмент на БЗР во претпријатијата. Просекот на ЕУ28 изнесува 77%. Во Р.Македонија се забележани просечни 91% според големината на претпријатието и околу 90% во однос на различните сектори, што укажува на солидно развиена свесност за современите стандарди на деловната практика.

5) Избегнувањето казни и санкции од државните органи, е силна поттикнувачка причина за 79% од претпријатијата во ЕУ28. Р.Македонија со 90% е над европскиот просек, што покажува високо ниво на контрола и санкции од државните органи. Според големината на претпријатијата резултатот е околу 90% и не бележи поголеми разлики, а исто таква ситуација со сличен процент има и помеѓу различните сектори.

Дијаграм 2 Главни тешкотии при одржување на БЗР во претпријатијата

Извор: https://osha.europa.eu/en/surveys-and-statistics-osh/esener/2014 пристап 22.08.2015

0 10 20 30 40

недостаток на време и кадар

недостаток на финансиски средства

недоволно развиена свест за БЗР кај вработените

недоволно развиена свест за БЗР кај раководството

недостаток на експертиза за БЗР и стручна поддршка

обемна документација

комплексност на законските обврски

превземeни мерки иницирани од конкретен проблем

ЕУ 28

Словенија

Хрватска

Црна Гора

Србија

Бугарија


Албанија

73


Втората група на фактори, т.н. бариери кои го попречуваат успешното менаџирање и претставуваат потешкотии при одржување на системот за БЗР во претпријатијата, со големината на степенот на своето влијание се прикажани на следниов дијаграм 2.

1) Во оваа група фактори насловени како главни тешкотии при одржување на БЗР во претпријатијата, со најголемо влијание се издвојува комплексноста на законските обврски со просек од 40% на ниво на ЕУ28. Во Р.Македонија просечното влијание во сите сектори изнесува 27%. Најсилното влијание е кај претпријатијата до 9 вработени 28.2%, и бележи континуиран опаѓачки тренд до 17.8% кај претпријатијата со над 250 вработени. Според секторската анализа најсилното влијание на овој фактор е во секторот Производство 32.2% а најмалото кај јавната администрација 14.4%.

2) Вториот фактор според силината на влијание е обемната документација која треба да се ажурира, со просек од 29% на ниво на ЕУ 28. За Р.Македонија обемната документација претставува голема тешкотија при одржување на БЗР особено кај претпријатијата до 50 вработени со околу 28% влијание, додека кај претпријатијата со над 250 вработени тој процент е 10 %. Најсилно негативно влијание на овој фактор се забележува кај ИТ секторот 35.5% а најмало кај јавната администрација 13.3%.

3) Следниот фактор со значително влијание е недостатокот на време и кадар кој на ниво на ЕУ28 учествува со 26%. Р.Македонија со 13% има речиси изедначен резултат со земјите од окружувањето. Влијанието на овој фактор е најсилно изразено кај претпријатијата од 5-9 вработени 13.4% и континуирано опаѓа кај претпријатијата со над 250 вработени до 2.4%. Според секторската анализа освен кај градежништвото 3.9%, во сите останати сектори се забележува изедначено влијание од околу 14%.

4) Во поново време сериозна потешкотија претставува недостатокот на финансиски средства која на ниво ЕУ28 изнесува 23%. Р.Македонија со 25% е блиску до европскиот просек, а за неа влијанието на овој фактор е поголемо од факторот, недостаток на време и кадар. Во однос на големината на претпријатијата не постојат осетни разлики, додека кај секторите најсилно е влијанието во Образование 37.2%, а кај останатите резултатот е речиси изедначен во просек на ниво од 24%.

5) Недоволно развиената свест за БЗР кај вработените за ЕУ28 изнесува 18 %. Во Р.Македонија недоволно развиената свест за БЗР кај вработените претставува тешкотија со 10%. Силното влијание на овој фактор се забележува единствено кај претпријатијата до 250 вработени со 20.8%, додека кај останатите е под 10%. Во однос на секторите влијанието на овој фактор е околу 10% и не постои поголема разлика.

6) Недоволно развиената свест за БЗР кај раководството за ЕУ28 изнесува 12%. Што се однесува до Р.Македонија таа со 6%, покажува дека во однос на земјите од окружувањето и ЕУ28 се наоѓа во многу поповолна положба. За Р.Македонија не се забележуваат значителни разлики од влијанието на овој фактор гледано според големината на претпријатијата или пак споредено помеѓу различните сектори.

7) Недостигот на експертиза и стручна поддршка се наведува како тешкотија во Р.Македонија со влијание од 10%, што е под просекот на ЕУ28 со 13%. Кај претпријатијата со помал број вработени овој фактор влијае со 11% и континуирано се намалува до 1.2% кај претпријатијата со над 250 вработени. Според секторската анализа помеѓу секторите не се забележуваат позначајни разлики од просечните 10%.

Во услови на современиот начин на одвивање на деловните активности, психосоцијалните ризици се препознаени и потврдени како фактори со големо

74

негативно влијание врз здравјето и безбедноста во претпријатијата [6]. Тешкотиите при справувањето со нивното делување претставуваат сериозна бариера за одржување на системот за БЗР. Затоа, при анализата земени се во предвид и пречките што ги предизвикува недоволната ефикасност во справување со психосоцијалните ризици и последиците врз одржувањето и менаџментот со БЗР. На следниов дијаграм 3 е прикажана група на фактори, поради кои интервенциите кај психосоцијалните ризици се потешко изводливи во споредба со интервенциите кај другите ризици по БЗР.

Како фактор со најголемо влијание во овој домен е неподготвеноста отворено да се разговара за прашањата од сферата на психосоцијалните ризици. Во ЕУ28, 30% од претпријатијата сметаат дека тоа претставува главна пречка во справувањето со овие ризици. Во Р.Македонија ова е проблем во 15% од сите претпријатија. Факторот на недоволно развиената свест кај вработените во ЕУ28 бележи просек од 26%, а во Р.Македонија 19%. Недостатокот на експертиза и стручна поддршка како потешкотија при справување со психосоцијалните ризици, во ЕУ28 е со просек 22%, а во Р.Македонија со 20%. Недоволно развиената свест кај раководството претставува потешкотија со најмало влијание при справувањето со психосоцијалните ризици во ЕУ28 со просек 17%. Р.Македонија со 10% влијание на овој фактор во претпријатијата од сите сектори, прикажува меѓу најмалите вредности на ниво на ЕУ28.

Дијаграм 3 Потешкотии при справување со психосоцијалните ризици

Извор: https://osha.europa.eu/en/surveys-and-statistics-osh/esener/2014 пристап 22.08.2015

4. Заклучок Резултатите од анализата за силината на влијанието на поттикнувачите и

бариерите како фактори на ризик по основ на одржувањето и менаџментот со БЗР во претпријатијата во Р.Македонија, покажуваат тренд на конвергенција према европските вредности. Одржувањето и зголемувањето на продуктивноста, угледот на претпријатието и избегнувањето казни и санкции од државните органи, се силна поттикнувачка причина за одржување на БЗР кај претпријатијата во Р.Македонија со вредности над европскиот просек. Исполнувањето на законската обврска за БЗР и очекувањата на вработените не се врвните поттикнувачи за одржување и менаџмент на БЗР. Комплексноста на законските обврски, обемната документација и недостатокот на финансиски средства, претставуваат водечки бариери за успешен менаџмент со БЗР во претпријатијата, од каде произлегуваат и насоките за формулирање на идните

0 5 10 15 20 25 30 35

недоволно развиена свест кај вработените

недоволно развиена свест кај раководството

недостаток на експертиза и стручна поддршка

неподготвеност отворено да се разговара за овие прашања

ЕУ 28

Словенија

Хрватска

Црна Гора

Србија

Бугарија


Албанија

75


политики во овој домен. Забележително е дека перцепцијата за силината на влијанието на бариерите е под европскиот просек. Потребно е да се делува во насока на јакнење на свеста за БЗР и кај раководството и кај вработените и да се овозможи поголема поддршка преку стручна помош и експертиза за БЗР, со цел ефикасно справување со психосоцијалните ризици и последиците врз одржувањето и менаџментот со БЗР.

5. Користена литература [1] ILO: Emerging risks and new patterns of prevention in a changing world of work, 2010 [2] EU-OSHA: Managing safety and health at work, ESENER, 2010 [3] ILO: OSH Management System: A Tool For Continual Improvement, 2011 [4] ILO:Guidelines on occupational safety and health management systems, ILO-OSH,

2001 [5] https://osha.europa.eu/en/surveys-and-statistics-osh/esener/2014 [6] EU-OSHA:Drivers and barriers for psychosocial risk management,EU

Commission,2012

76

МЕНАЏИРАЊЕТО СО БЕЗБЕДНОСТА И ЗДРАВЈЕТО ПРИ РАБОТА КАКО ДЕЛ ОД БИЗНИС

ПЛАНОВИТЕ НА ДЕЛОВНИТЕ СУБЈЕКТИ

MANAGEMENT OF SAFETY AND HEALTH AT

WORK AS A PART OF BUSSINES PLANS OF BUSSINES ENTITIES

М-р Надица Фотев1 , Евдокија Тасевска2

1Приматекс Скопје, [email protected]

2Макпетрол АД Скопје, [email protected]

Апстракт Менаџирањето со безбедноста и здравјето при работа во значителна мерка ги намалува несаканите прекини во текот на работењето и овозможува фокусирање во текот на работа и давање акцент на квалитетен производ или услуга. Затоа при оформување и реализирање на бизнис плановите треба паралелно да се оформува и реализира и менаџирањето со безбедноста и здравјето при работа и таа да се разгледува како интегрален дел од севкупното бизнис делување на еден деловен субјект и кон него да се пристапи професионално со план, стратегија и ресурси кои треба да бидат и економски и човечки.

Клучни зборови: рентабилност, менаџирање, Безбедност при работа, економија, придобивки

Abstract Management of safety and health at work significantly reduces unwanted interruptions during operation and allows focusing at work and giving emphasis on quality product or service. Therefore, when establishing and implementing business plans, the management of health and safety at work should simultaneously be formed and implemented and considered as an integral part of the overall business operations of a business entity which on it’s part should be approached professionally by preparing a plan, strategy and resources of economic and human kind.

Keywords: profitability, management, safety at work, economics, benefits

77



1. Вовед Грижата за заштитата на здравјето и безбедноста на работа на вработените се

смета дека е битен сегмент од управувањето со деловните субјекти. За секој деловен субјект се потребни здрави работници и работници кои се задоволни од начинот на кој се остваруваат мерките за заштита на нивното здравје. Станува збор за функција која непосредно влијае на индивидуалната и организационата успешност, на трошоците на работење и зачувување на човечките потенцијали во компаниите. Заштитата при работа и заштитата на здравјето на работниците допринесува за поголемо задоволство при извршување на работните обврски на работниците, за поголема продуктивност и за поголема заинтересираност при остварување на целите и интересите на компанијата. Менаџментот на компанијата треба да обезбеди здрави и безбедни услови за работа и за зачувување на физичкото и менталното здравје на работниците. Притоа, менаџментот на компанијата треба да сфати дека севкупното работење треба да биде една целина која во себе ќе ги содржи сите елементи на деловно работење од планирање, реализација, финансирање и друго но незибежен сегмент од оваа целина треба да биде и безбедноста и здравјето при работа кој исто така треба да се осмисли и реализира и за која треба да се обезбедат соодветни економски и човечки ресурси

2. Планирањето на безбедноста и здравјето како дел од бизнис планот

Безбедноста и здравјето при работа треба секогаш да биде приспособена на работникот, т.е. учесникот во работниот процес и само тогаш ќе има смисла и цел нејзината улога во севкупното работење на конкрететен деловен субјект. Без работа нема потреба од преземање мерки за подобрување на безбедноста и здравјето при работа, затоа е потребно прво да се осмисли работниот процес, да се добие идеа за тоа што и како ќе се работи а потоа како интегрален дел од сите деловни планови да се планира и безбедноста и здравјето на работниците. Менаџментот на една компанија има одговорност кон сите вработени но тоа не е доволно, препорачливо е секој индивидуално да работи на подигнување на личната и свеста на пошироката јавност, вклучувајќи ги колегите, соработници и останатите учесници во работниот процес за значењето, правата и обврските во однос на прашањето за безбедни и здрави услови при работа.

Според сопствената пракса и деловните планови на компанијата менаџментот ја утврдува насоката по која ќе се движи компанијата, при што растот и развојот на компанијата зависи од нивните одлуки. Како една од основните задачи на менаџментот се како на пример: поставување на целите на производство, осигурување на квалитетот на производите или обезбедување на клиенти со услуги и други задачи и одговорности. Во нивните одговорности, но не со помало значење е заштитата на работниците од несреќи при работа и професионални заболувања. Менаџментот треба да обезбеди безбедност и здравје при работа на неговите вработени од секој аспект поврзан со работата. Во рамките на одговорности на менаџментот се вбројуваат и преземањето на сите мерки потребни за безбедност и здравје при работа, вклучувајќи заштита од професионални ризици, обезбедување информации и обука и обезбедување соодветна организација и потребни средства. Изјавата за целите и намерите утврдува контекст за пораст, профитабилност а исто така им дава вредност на безбедноста и здравјето на работниците низ целото претпријатие. Системот за управување со безбедност и здравје треба да биде интегриран во рамките на деловната култура и процесите на компанијата.

78

3. Посветеност на менаџментот кон безбедноста и здравјето Менаџментот на еден деловен субјект треба да е посветен на безбедноста и

здравјето при работа и таа посветеност треба да ја докажат со зборови и со дела преку политики, постапки и се разбира преку финансиски стимулации кои понекогаш може да бидат и повисоки износи. Во своето управување со претпријатието менаџментот треба да воведе такви заштитни мерки и да избере такви работни и производствени методи кои ќе го подобрат нивото на безбедност и здравје при работа, а ќе се вклучат во сите дејности на работодавачот и на сите нивоа на организацијата. Само тогаш, со целосна посветеност работниците може да бидат сигурни дека работата се извршува безбедно низ целото претпријатие во текот на целиот работен процес. Она што е од особена важност е дека безбедноста и здравјето при работа не треба да се третира како посебен процес, напротив, треба да се третира како процес кој е интегрален дел на начинот на кој се одвиваат активностите во претпријатието. За остварување на целта за безбедни и здрави услови за работа и работна средина, менаџментот треба да воспостави организациски уредувања кои се адаптираат на големината на претпријатието и на природата на неговите активности.

Одговорноста за безбедност и здравје при работа во рамките на деловниот субјект е на врвниот менаџмент, односно на работодавачот, кој ја организира безбедноста и здравјето при работа во зависност од технолошкиот процес, со примена на научни и стручни методи и во согласност со современите достигнувања. За разлика од нив стручните служби за безбедност и здравје при работа и стручните лица за безбедност и здравје при работа се оние кои ја обезбедуваат безбедната работа. Стручните работи за безбедност и здравје менаџментот треба да му ги довери на работник со стручна подготовка за безбедност при работа или друга стручна подготовка адекватна на технолошкиот процес на работодавачот. За работодавачи кои не секогаш и не секој се во можност или нема соодветни стручни вработени и техничка опременост таквите работи и обврски самостојно да ги извршува имаат законска можност работите и обврските на безбедност и здравје при работа менаџментот може да ги доверат на овластени правни или физички лица . При тоа, ангажирањето на надлежни овластени правни или физички лица за извршување на стручните задачи во врска со безбедноста и здравјето при работа не го ослободуваат менаџментот од неговите одговорности во оваа област. Стручните лица се клучните поединци во целата програма за безбедност и здравје при работа бидејќи тие се во постојан контакт со вработените. Како стручни лица за безбедност и здравје при работа, тие активно учествуваат во администрирање на политиката за безбедност, обезбедуваат технички информации, учествуваат како дел на тимот за процената на ризик на работно место, имаат задача да помогнат околу обуката и да набават материјали за програмата за обука на вработените од областа на безбедност при работа. Сепак, успешно спроведена програма за безбедност и здравје при работа на работното е место и во работната средина е возможна само со целосната посветеност на менаџментот кон обезбедувањето на услови за безбедност и здравје при работа. Само кога менаџментот игра позитивна улога, работниците ги сметаат таквите програми за исплатлива и одржлива активност.

Посветеноста на менаџментот кон безбедност и здравје при работа може да се прикаже на неколку начини. За да може правилно да функционира програмата и планот за безбедност и здравје при работа потребно е распределување на доволно ресурси и тоа ресурсите не треба да бидат само од финансиски аспект, напротив треба да се земат во предвид и човечките ресурси. Паралелно е потребно да се воспостават организациски структури заради поддршка на менаџерите и на

79

вработените при извршување на нивните должности за безбедност и здравје при работа.

4. Организирање и функционирање на системот за безбедност и здравје при работа

Процесот на организирање и функционирање на системот за безбедност и здравје при работа бара значителни капитални инвестиции. За да се управува со безбедноста и здравјето при работа ефикасно, адекватните финансиски ресурси мора да бидат распределени во рамките на деловните единици како дел од вкупните трошоци. Менаџерски тим кој раководи со една работна единица мора да ја сфати вредноста која корпоративните лидери ја придаваат на обезбедување на безбедно место за извршување на работните обврски на вработените. Менаџерите на деловните субјекти пред да започнат било каква деловна активност најчесто планираат односно поставуваат цели, средства и време за ниво извршување. Планирањето на деловните активности е примарна функција на менаџерскиот тим во управувањето со деловниот субјект каде се донесуваат одлуки за целите и политиката на управување. Предизвик е да се уреди безбедноста и здравјето при работа во рамките на процесот на деловно планирање со донесување на план и програма како таа ќе се проведува и со обезбедување на финансиски, технички и човечки ресурси. Сите задачи опфатени со планот треба да бидат материјално, кадровски, и финансиски избалансирани, односно да постојат објективни услови за нивна реализација. Безбедноста и здравјето при работа е комплексен систем на еден деловен субјект каде планирањено на истата претставува само еден сегмент од овој систем кој е многу значен за понатамошниот тек на системот. Меѓутоа, не секогаш се потребни големи и капитални инвестиции во овој сектор, понекогаш само со подобра организација на работниот процес, со мали измени во работниот простор за кои се потребни многу мали или скоро и да не се потребни финансиски средства може да се постигна значителни резултати. Доволна е посветеност на менаџментот, на стручните лица за БЗР и вработените оние кои се активно вклучени во работниот процес, во текот на секојдневните работни активност да се направи планирање на безбедноста и здравјето при работа.

Треба секогаш да се има во предвид дека само со обезбедување на адекватни организациони мерки може да се воспостави успешна контролата на опасностите при работа и професионални заболувања. Со оглед на фактот дека е скоро невозможно да се создаде совршен модел на организациска структура, мора со внимателно разгледување на предвидените предности и недостатоци на различните системи да се направи избор со цел да се дојде до оптимално решение. Водечки принцип при организацијата треба да биде умереноста и пристапот чекор по чекор кој принцип е секогаш поуспешен од преамбициозен модел кој не дозволува прилагодување со промените кои неминовно ќе настанат.

5. Придобивки за деловниот субјект од добро воведениот систем за БЗР

Добро испланиран и воведен систем за безбедност и здравје при работа во еден деловен субјект значи дека деловниот субјект е општествено одговорен, ја штити и ја подобрува бренд сликата и бренд вредноста на истиот, ја зголемува продуктивноста на работниците со што се создава покомпетентна и поздрава работна сила, ги намалува трошоците на работењето и ја поттикнува работната сила да остане подолго во активен живот. Секој деловен субјект може да ужива значителни придобивки преку инвестирање во безбедноста и заштитата при работа. Со

80

едноставни подобрувања може да се зголеми конкурентноста, профитабилноста и мотивација на вработените. Спроведување на систем за управување со заштитата при работа во еден деловен субјект обезбедува ефикасна рамка за да се спречат или минимизираат несреќите при работа. Иако принципите на добрата организација на безбедноста и здравјето при работа се однесуваат на секоја организација, сепак комерцијалните политики можат да бидат многу различни за големите и малите деловни субјекти.

Дел од компаниите веќе долго време ја препознаваат важноста на нивниот имиџ и репутација во деловниот свет. Големите деловни субјекти се очекува постојано да демонстрираат повисоки стандарди на корпоративно управување . Комбинација на работење во пазарно управувана економија заедно со општество кое е свесно за ризиците кои можат да настанат на работното место значи дека многу претпријатија имаат значителни придобивки направени од интегрирање на заштитата при работа во нивните комерцијални политики. Придобивките се гледаат од подобрување на сликата и угледот на деловниот субјект, доставување на општествена одговорност на претпријатијата, одржување и промовирање на довербата на инвеститорите, и придобивање на нови акционери.

Многу мали и средни претпријатија исто така, почнуваат да ги признаваат трошоците од непостоењето или лошата организација на безбедноста и заштитата при работа и да ги согледуваат придобивките од добро интегрираниот систем за безбедност и заштита при работа. Ова најмногу се забележува во однос на исполнување на барањата на деловните клиенти или партнери со цел да добијат нови или да задржат веќе договорени деловни контакти, губење на клучниот персонал и мотивирање на вработените со цел задржување на нивното работно место. Зголемениот тренд на користење на услуги од други компании, како и се поголемата осетливост на јавноста околу прашањата поврзани со безбедноста и здравјето при работа, допринесоа голем број на фирми при изборот на деловни партнери со кои склучуваат договори еден од клучните фактори да биде безбедното и здраво опкружување. Нови и растечки деловни субјекти бараат да се постигне одржлив раст на продуктивноста и ефикасноста како и одржување на стабилноста и рентабилноста. Кон ова голем придонес има и интегрирањето на безбедноста и заштитата при работа во секојдневното деловно работење како дел од деловното планирање. Потребата од одговорно однесување на деловните субјекти, исто така, води кон барањата кои се поставени од страна на нивните деловни партнери или потенцијални инвеститори. Инвестирање во добар систем за безбедност и заштита при работа ја зголемува конкурентноста на деловниот субјект, а воедно, се зголемува потенцијалот да ги задржат постоечките клиенти и да освојат нов простор каде би ги прошириле своите деловни активности.

Неквалитетен систем за безбедност и заштита при работа има непропорционално влијание на малите деловни субјекти. Но, деловни субјекти со инкорпориран добар систем за безбедно извршување на работните задачи во тековните деловни активност можат да ја зголемат продуктивноста и да добијат одредени бенефиции. Се обезбедуваат побезбедни методи на работа кои им овозможуваат на работниците работата да ја извршат побрзо и со помалку луѓе при што се намалуваат стапките на несреќи, инцидентите и нарушено здравје, се намалува отсуство од работа поради болест и се зголемува мотивација на вработените со што се задржуваат работните места на квалификуваниот персонал.

Пораката е јасна: добар систем на безбедност и заштита при работа придонесува за подобар финансиски резултат. Деловните субјекти во своите краткорочни и долгорочни деловни планови треба да ги вклучат и плановите за

81

безбедно извршување на работните задачи и да се подигне свеста на клучните носители на одлуки во рамките на организацијата за важноста на безбедноста и здравјето при работа.

6. Користена литература [1] Фотев, Н. „Безбедноста и здравјето при работа во функција на профитабилноста

на компаниите“, Магистерски труд Прилеп 2013 [2] Шуклев, Б. “Менаџмент на малите бизниси” Економски факултет Скопје 2006 [3] Спасић, Д. “Економика заштите на раду”. Ниш, 2003 [4] Трајкоски, Б. “Деловни финансии со финансиски менаџмент” Економски

факултет Прилеп, 2002. [5] Petersen, D.: “Safety Management: A Human Approach” – American society of safety

engineers 2004. [6] http://osha.europa.eu/topics/business/performance [7] http://www.ohsas-18001-occupational-health-and-safety.com/

82

ПРИМЕНА НА ПРАВИЛАТА ЗА КОНСТРУИРАЊЕ ПРЕДУСЛОВ ЗА БЕЗБЕДНА РАБОТА НА ЛИФТОВИТЕ

APPLICATION OF CONSTRUCTION RULES AS PRE-REQUIREMENT FOR SAFE OPERATION OF LIFTS

Виктор Гаврилоски1, Горан Сековски2, Горан Николовски3

1 Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје; Машински факултет Карпош 2 бб.; 1000 Скопје; [email protected]

2Стјуарт Инспект Скопје; [email protected] 3 Студент на втор циклус на Универзитетот Св. Климент Охридски;

Технички факултет во Битола; [email protected] Апстракт

Патничките лифтови се најбезбедните транспортни средства со добра историја во поглед на несреќите. Сепак определени несреќи се случуваат и истите може да се избегнат со примена на најновите правила за конструирање. Во овој труд даден е осврт на постапките за оцена на сообразноста и значењето на стандардите за правилно конструирање и проектирање на патнички лифтови. Исто така, дадени се неколку карактеристични случаи на пропусти и недоследности кај неколку нововградени лифтови во Р. Македонија со објаснување на ризикот кои го предизвикуваат.

Клучни зборови: лифтови, сигурносни уреди за лифтови, безбедност на производ, оцена на сообразност, стандарди, законска регулатива. Abstrakt

Passenger lifts are the safest means of transport on earth with good accident record. However, still some accident happens and they could be avoided by implementation of the state of the art construction rules. Standards have an important role in defining construction rules for lifts and requirements for lift safety. They are also very important for conformity assessment procedures defined in lift related legislations. This paper gives an overview of conformity assessment procedures and the role of standards for appropriate design and construction of passenger lifts. Furthermore, some characteristic cases with mistakes and nonconformities in newly installed lifts in the Republic of Macedonia are presented and the evoked risks are described.

Keywords: lifts, lifts safety devices, product safety, conformity assessment, standards, legislation.

83




1. Вовед

Техничките барања за производите имаат суштествено значење врз заштитата на здравјето и безбедноста на луѓето и човековата околина. Од друга страна пак, оцената на сообразност која вклучува испитувања, сертификација и потврдувања на карактеристиките на производите претставува механизам со кој се обезбедува исполнување на техничките барања пропишани за поединечни производи.

Внатрешниот пазар на Европската унија е дефиниран со Спогодбата за основање на Европската унија како подрачје без внатрешни граници на кое е обезбедено слободно движење на стока, луѓе, услуги и капитал. Основните механизми за дејствување на слободното движење на стоката се потпираат на спречување на појава на нови бариери во трговијата, заемно признавање и техничка хармонизација [1]. Техничките бариери во трговијата воглавно произлегуваат од различно пропишаните технички барања за производот и различните процедури за оценување на сообразноста во различни земји. Со цел да се елиминираат техничките бариери во трговијата Европската унија пристапува кон хармонизација на барањата за производите и воведување на механизми за заемно признавање на резултатите од оцената на сообразноста.

Новиот приод е регулаторна стратегија на Европската унија усвоена со резолуција на Советот во 1985 година за да се олесни процесот на хармонизација, а истовремено да се обезбеди високо ниво на заштита на здравјето и безбедноста на луѓето и имотот. Со резолуцијата од 21 декември 1989 година за глобалниот приод кон сертификација и испитување, Советот постави цел да го обезбеди внатрешниот пазар со хомогено и веродостојно техничко опкружување во кое јавните органи на власта, стопанските субјекти и корисниците може да имаат доверба, а со што се оди кон воспоставување на поквалитетни и побезбедни производи на пазарот [2].

Лифтовите за превоз на лица и стоки се едни од посложените уреди кои имаат широка применливост и затоа лифтовите и сигурносните уреди за лифтови се производи кои се опфатени со одредбите од новиот и глобалниот приод и за кои постои Европска директива (95/16). Оваа Европска директива е хармонизирана во македонското законодавство преку Правилникот за пуштање на пазар на лифтови и сигурносни уреди за лифтови .

Во овој труд даден е осврт на техничките прописи, стандардите за правилно конструирање и проектирање и постапките за оцена на сообразност на патнички лифтови. Правилната примена на стандардите и техничките прописи се предуслов за безбедна употреба на лифтовите. Пуштањето во употреба на лифтовите е опфатено со директивите од новиот и од глобалниот приод. За правилна имплементација потребна е соодветна техничка комепетентност на проектантите, производителите-монтажери, лабораторите за испитување, телата за оцена на сообразност и активно спроведување на мерките од страна на надлежните инспекциски органи. Со цел да се добие јасна претстава на улогата на сите учесници во процесот на пуштање на пазар на лифтовите, даден е осврт на законската регулатива во Р. Македонија. При анализата на повеќе објекти може да се заклучи дека постојат бројни пропусти и недоследности кај нововградените лифтови во Р. Македонија со што се нарушува безбедната употреба на лифтовите и затоа во овој труд се анализирани неколку карактеристични случаи.

84

2. Оцена на сообразност и CE означување Врз основа на Законот за безбедност на производи од 2007 година на сила е

Правилникот за пуштање на пазар на лифтови и сигурносни уреди за лифтови што претставува транспозиција на Европската директива за лифтови 95/16 – EC. Со овој правилник се пропишуваат суштествените здравствени и безбедносни барања, постапките за оцена на сообразност и условите што треба да ги исполнуваат телата кои вршат оцена на сообразност [4].

Политиката на оценување на усогласеноста предвидува неколку начини на прикажување на сообразноста преку однапред дефинирани процедури. Во директивите од новиот приод процедурите се поделени во осум основни модули. Некои од овие модули бараат и присуство на независно правно лице односно нотифицирано тело во ЕУ. Модулите за оцена на сообразноста може да се однесуваат само за фаза на проектирање, само за фаза на производство или за двете фази [3].

Лифтовите претставуваат сложени технички системи составени од сигурносни уреди и други електромеханички уреди кои ја добиваат својата функционалност дури после вградувањето. Затоа, покрај оцената на сообразност на целосно вградениот лифт потребно е да се спроведува и оцена на сообразноста на поединечните сигурносни уреди како што се: уредот за забравување, ограничувачот на брзина, фаќачкиот уред, одбојникот и блокирачкиот вентил.

Поради спецификите на системот и потребата од постигнување на виско ниво на безбедност кај лифтовите се користат само неколку комбинации на модули за оцена на сообразност.

На слика 1 прикажан е блок дијаграмот на процедурите – модулите кои треба да се спроведат за да се постигне оцена на сообразноста. Најупотребуваните начини за постигнување на сообразноста во Република Македонија се:

• Поединечна верификација по постапката на модул „G“, и • Испитување на тип на лифт според модул „В“ во комбинација со постапка за

завршна инспекција.

Сл. 1 Процедури за оцена на сообразност на лифтови

85

Она што е карактеристично во шемата за оцена на сообразност е воведувањето на постапка на завршна инспекција во случај на постоење на типски испитан лифт, што е надвор од стандардната шема на новиот приод, а е воведена постапка поради тоа што лифтовите ја имаат својата функционалност после вградувањето. Комбинираната постапка на испитување на тип на лифт според модул „В“ во комбинација со постапка за завршна инспекција во Р. Македонија е поедноставна постапка, односно нема потреба од изработка и проверка на обемна проектна документација и се базира на проверка дали вградените уреди се наведени во сертификатот за сообразност на лифтот издаден од нотифицирано тело и дали се применувани општите барања од важечкиот стандард.

Постапката на поединечна верификација по модул „G“ е најзастепената постапка со над 95 % на покриеност. Оваа постапка треба да се однесува и на фазата на проектирање и на фазата на составување / монтажа на лифтот. Иако поединечната верификација по обем треба да биде постапка далеку посложена од постапката со испитан тип на лифт по модул „В“ и завршна инспекција, при спроведувањето во праксата телата за оцена на сообразност ја прескокнуваат фазата на оцена на сообразност на проектното решение и не навлегуваат во соодветноста на приложените сертификати за сообразност на сигурносните уреди. На тој начин постапката импровизирано се поедноставува, со што ја губи својата цел, а се овозможува на пазарот да се пласираат лифтови кои не ги задоволуваат безбедносните барања дефинирани со техничките прописи и со стандардите.

3. Стандарди и правила на конструирање Темелниот принцип на новиот и на глобалниот приод се заснова врз

дефинирање на суштествените здравствени и безбедносни барања за производот со кои не се обезбедува техничко решение туку се повикува на целите кои треба да се постигнат за да се обезбеди спречување на конкретни опасности и високо ниво на заштита и безбедност во согласност со техничко-технолошките достигнувања. На ваков начин се обезбедува флексибилност и примена на нови решенија. При ваквиот обопштен начин на дефинирање на барањата што треба да ги задоволат производите, стандардизацијата и стандардите претставуваат основа за исполнување на суштествените барања и клучен елемент во осигурување на безбедност на производот преку дефинирање на технички нормативи и правила за конструирање на лифтовите и компонентите за лифтови.

Основните национални стандарди од областа на лифтови, а кои се донесени врз основа на хармонизираните европски стандарди се МКС EN 81-1 за електрични лифтови и МКС EN 81-2 за хидраулични лифтови. Со овие стандарди се пропишуваат безбедносните правила за конструкција и монтажа на лифтови, а задоволувањето на барањата од стандардот претставува услов за позитивна оцена на сообразноста.

Врз основа на досегашното искуство од спроведувањето на постапките за оцена на сообразност и примената на правилата за конструирање дефинирани во националните стандарди, може да се согледаат голем број на недоследности и пропусти при примената, како од страна на производителите / монтажерите, така и од страна на телата за оцена на сообразност.

Првиот тип на недоследности се однесува на техничката документација и се сведува на:

86

- непостоење на техничка документација или иста документација за различни лифтови (на пр. пресемтка за електричен лифт во документација за хидрауличен лифт, и сл.)

- несоодветна содржина на техничката документација без сите потребни пресметки, избор на компоненти и соодветни цртежи (на пр. цртежите не ги прикажуваат сигурносните простори и безбедносните растојанија, што е предуслов за оцена на сообразноста)

- незаверена техничка документаација од производителот/монтажерот или техничка документација изработена од лица со несоодветна стручна спрема.

Вториот тип на недоследности, односно пропусти се однесува на сообразноста на вградените уреди, односно:

- приложените сертификати и изјавите за сообразност на сигурносните компоненти не се валидни (на пр. изјавите се од производители кои немат овластен претставник во ЕУ или во Р. Македонија, во изјавите нема сериски број на уредот, сертификатите се со застарени датуми и сл.)

- сигурносните уреди се со сомнително означување за сообразност (фалсификати на ознаките, несоодветен број на нотифицирано тело и сл.)

На слика 2 се прикажани се ознаки на вградени сигурносни уреди за лифтови. Сликата 2-а се однесува на уред за забравување и покажува дека СЕ ознаката не одговара по облик, што значи дека производот не смее да се пласира на пазарот. На сликата 2-б е прикажана ознака на фаќачки уред која не одговара на пропишаното означување и назначено е тело кое не е нотифицирано/овластено .

Третиот тип на недоследности, односно пропусти се однесува на лош избор на технички решенија и неприменување на правилата за конструирање кои генерираат можен ризик при експлоатацијата на лифтот. На слика 3-а прикажан е врвот во јамата од возно окно на лифт каде што конструктивно е поставена греда за потпирање на моторот напречно на возното окно, со што се предизвикува ризик од удар на кабината во гредата при потполно наседнување на противтегот врз одбојникот. Сликата 3-б прикажува возно окно во кое растојанието на дел од кабината до бетонската конструкцијаза скалилата е само 3mm, а во проектот е предвидено 80 mm бидејки минимално потребно растојание за да се избегне ризик од удар на кабината е 50 mm.

На слика 4 прикажани се недостатоци предизвикани од лоши проектански решенија, кои може да предизвикаат проблеми при спасување на патниците. Вообичаена инжинерска практика е во машинска просторија да се поставуваат

Сл. 2 Несоодветno означувањe на сигурносни уреди

87

безредукторски мотори кои може да се задвижуваат на дополнителен извор- батерија [5]. Сликата 4-а прикажува мотор со редуктор поставен во возно окно без обезбеден пристап до тркалото за принудно задвижување при спасување, со што се спречува можноста за евакуација на патниците при прекин на електрична енергија. Во случај на вградување на ограничувачот за брзина во возното окно, истиот мора да биде конструиран со електромагнет управуван од надворешната страна, заради спасување на патниците при активиран уред и заради повремени тестирања. Сликата 4-б прикажува ограничувач за брзина вграден во возно окно кој ја нема горенаведената можност со што дирекно предизвикува ризик во процедурата за спасување на патниците.

Сликата 5 прикажува лоши технички решенија за изведба на машинската просторија како и лошо позиционирање на опремата. Имено, на слика 5-а прикажан е поглед на машинската просторија оддоле, од каде се гледа дека подот е од дрвени даски. Кај оваа машинска просторија, погонската машина не беше прицврстена. Можните ризици со ова техничко решение почнуваат од ризик за пожар, преку паѓање на делови во возното окно, до поместување и губење на стабилноста на целата машина. Сликата 5-б прикажува поставување на погонската машина до ѕидот од машинската просторија со што се спречува можноста за непречено одглавување на патници. Исто така, поради големата близина на вртливиот дел до ѕидот постои можност за зафаќање на рацете од операторите при сервисирање, прегледи или операции на спасување. Овие пропусти се настанати како резултат на проектантска

Сл. 3 Несоодветни сигурносни простори и безбедносни растојанија

Сл. 4 Спречена можност за спасување на патници

88

грешка и во ниеден случај не требало да бидат одобрени или преќутени од телото за оцена на сообразност.

4. Заклучок Техничките барања за лифтовите имаат суштествено значење врз заштитата на

здравјето и безбедноста на луѓето. Со постапката за оцена на сообразност која вклучува испитувања, сертификација и потврдувања на карактеристиките се обезбедува исполнување на техничките барања. Стандардите преку дефинирање на технички нормативи и правила за конструирање претставуваат основа за исполнување на техничките барања и клучен елемент во осигурување на безбедност на лифтовите.

Врз основа на досегашното искуство од спроведувањето на постапките за оцена на сообразност во Р. Македонија и примената на правилата за конструирање дефинирани во националните стандарди, може да се согледаат голем број на недоследности и пропусти при примената, како од страна на производителите/ монтажерите, така и од страна на телата за оцена на сообразност. Со цел да се осигура безбедно користење на лифтовите, треба стриктно да се применуваат правилата за проектирање и конструирање и правилата за оцена на сообразност. Градењето на капацитети преку едукација на сите инволвирани страни и промена заради подобрување на законската регулатива се можните решенија за пропустите и несообразностите да не се повторуваат, а веќе постоечките да се отстранат.

5. Користена литература [1] M. Maciejewski: Fact Sheets on the European Union – 2015, European Parliament,

2015. [2] C. Joerges, H.W. Micklitz: The need to supplement the new approach to technical

harmonization and standards by a coherent European product safety policy, Hanse Law Review, vol.6, no 2, 2010.

[3] Guide to the implementation of directives based on the New Approach and the Global Approach, European Commission, 2000.

[4] Правилник за пуштање на пазар на лифтови и сигурносни уреди за лифтови, Сл. весник на Р. Македонија бр. 23, 2007.

[5] EN 81-1:1998 Safety rules for the construction and installation of lifts. Electric lifts.

Сл.5 Лоши технички решенија за изведба на машинската просторија и поставување на опремата во машинската просторија

89

RELATIONSHIP BETWEEN LEAN MANUFACTURING AND SAFETY MANAGEMENT SYSTEMS

Valentina Gecevska, Jasmina Caloska, Radmil Polenakovik,

Bojan R. Jovanovski ”Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje, Faculty of Mechanical

Engineering

Rugjer Boshkovikj bb, 1000 Skopje, Macedonia [email protected], [email protected],

[email protected], [email protected]

Abstract This paper discusses the relationship between Lean Manufacturing (LM) environments and Safety Management Systems (SMS). The creation of a Lean environment in a workplace requires employee motivation and good management. All the different levels of an organization need to put forth their best efforts on a day-to-day basis and work together toward achieving improved performance and reducing waste. In this paper, approaches to Lean Manufacturing, workplace organization (in terms of 5S and 6S), Environmental Management Systems, Environmental Health and Safety and Safety Management Systems are described and their relationship is discussed. It was demonstrated that 6S is the foundation for all improvement programs: waste reduction, cleaner and safer work environment, reduction in non-value added time, effective work and visual workplace vision. So 6S can be used instead of a Safety Management System in organizations and be considered as one of the Lean tools and techniques.

Keywords: Lean Manufacturing, Safety Management Systems, 5S, 6S, Workplace organization

1. Introduction In the competitive business environment today, the concepts of Lean Manufacturing offer an opportunity to gain a competitive edge in production, services and all processes. In such company, a lean team set about changing its work area to cut out the sources of waste and improve productivity, following two concepts: to “lean out” the system and to “lean out” the safety.

Lean Manufacturing (LM) refers to a business concept wherein the goal is to minimize the amount of time and resources used in the manufacturing processes and other activities of an enterprise; its emphasis is on eliminating all forms of wastage. Health and safety hazards can actually be increased by LM because it mixes previously separated exposures and this has

90





additive and cumulative effects. The intensification of work leads to higher plant productivity and to greater ergonomic and stress-related health effects for workers [1,2,3].

The 5S Process (Sort, Set in order, Sweep, Standardize, Sustain), or simply "5S", is one of the most effective tools of LM because it is a basis for an effective Lean implementation. The 5S practice was initiated in the manufacturing sector in Japan and then extended to other industries and the services sector [1]. The 5S Process is a structured program to systematically achieve total organization, cleanliness, standardization and discipline in the workplace. A well-organized workplace leads to a safer, more efficient and more productive operation. It leads to boost the morale of the workers, promoting a sense of pride in their work and ownership of their responsibilities and increases an organization’s profitability and competitiveness in the market place.

A key to workers’ safety in LM operations is the development of informed, empowered and active workers with the knowledge, skills and opportunity to act in the workplace (5S) to eliminate or reduce hazards [1]. Shah and Ward [3] point out that those safety strategies are crucial for world-class competitiveness; companies that fail to utilize a strategic approach to company safety will be less successful over the long term.

Recently, 5S was expanded to 6S by the addition of “Safety”. This paper discusses the 5S expansion to 6S as one of the most important tools and techniques of LM that focuses on effective workplace organization and standardized work procedures. The 6S process simplifies the work environment, reduces waste and non-value-adding activities, while improving quality, efficiency and safety. The aim of this study is to evaluate safety in LM approaches and Safety Management Systems (SMSs) and clarify the relationship between them.

This paper is organized in following six sections. Section 2 summarizes approaches to LM. In Section 3, workplace organization (5S and 6S) is introduced. The relationship between LM and Environmental Management Systems (EMSs) is discussed in Section 4. In Section 5, the SMSs are introduced and this section concludes with comparisons between SMS and LM. The final section (6) discusses and presents a conclusion of the paper.

2. Lean Manufacturing Lean Manufacturing is an integrated socio-technical system whose main objective is to eliminate waste by concurrently reducing or minimizing supplier, customer and internal variability [6]. It is a production philosophy that emphasizes the minimization of the amount of all resources used in various activities of the enterprise. It involves identifying and eliminating non-value-adding activities in design, production, supply chain management (SCM) and customer relationship management. Lean manufacturers employ teams of multi-skilled workers at all levels of the organization and use highly flexible and increasingly automated machines to produce volumes of products in potentially different variety.

More and more companies of all kinds and sizes have introduced lean manufacturing into their operations using processes such as 5-S, Kanban, Kaizen, Value Stream Mapping (VSM), Visual Control, Poka Yoke, TPM etc. While the primary goals may be to decrease waste, increase quality and reduce costs, the companies, their management and their employees also find benefits from improved safety. Considering the efficiency of the implementation of LM in manufacturing processes [3, 6, 7], the various aspects needed to sustain a successful LM implementation program should be analyzed. As a result, the LM program may be viewed as a failure in the early stages of implementation [6]. The more successful the implementation is, the more rapid is the reduction rate of waste. Identifying

91

waste begins with understanding the different forms of waste. In the Toyota production system seven forms of waste have been defined: over-production, waiting, transporting, over-processing, inventories, moving and defective parts.

Lean identifies wastes (over production, waiting/idle time, unnecessary transportation, non-value-added processing, unnecessary stock on hand/excess inventory, motion and efforts, defects/producing defective goods etc.) and applies tools and techniques (workplace organization, Kanban, Just-In-Time (JIT), Total Quality Management (TQM), minimizing total preventive maintenance, standardization of work, point-of-use-storage etc.) to optimize systems [3, 4]. These wastes are commonly referred to as non-valued-adding activities and for Lean practitioners these account for up to 95% of all costs in non-LM environments.

3. Workplace Organization 5S (Sort, Set in order, Sweep, Standardize, Sustain) is a workplace organization tool that improves worker efficiency by organizing the contents of the work area and standardizing work procedures and it is a method of creating a self-sustaining culture that perpetuates an clean and efficient work place [1].

6S (5S + Safety) is a method used to create and maintain a clean, orderly and safe work environment. 6S is based on the five pillars of 5S in LM, plus a separate pillar for safety [5]. The first five of these elements were taken from the Toyota Management System (TMS) but the sixth ‘S’ was added to emphasize safety in the workplace [5]. Besides, 6S is often the first method companies implement in their Lean journey because it serves as the foundation of future continual improvement effort [7].This tool allows workers to be able to know and find tools easily, file the tasks conveniently and save time spent on looking for things.

The six lines of 6S work together to support improvement efforts in a company. They help reduce defects, reduce costs and increase productivity (Table 1). Also, 6S fosters a culture of continual improvement and employee engagement that is essential for successful implementation of Lean. 6S often makes it easier to implement other Lean methods such as one-piece flow and JIT production. The visual impact of a 6S makes the improvement it produces impossible to miss and this creates a real sense of achievement that can form the beginning of a more significant cultural transition [6]. Table 1. Six lines of 6S No Line Definition

1 Sort/Get rid Separate what is needed or not needed in the work area 2 Set in order/Organize Organize what remains in the work area 3 Sweep/Clean and solve Clean and inspect the work area 4

Safety/Respect workplace and employee

Create a safe place to work

5 Standardize/Make consistent Standardize cleaning, inspection and safety practices

6 Sustain/Keep it up Make 6S a company’s philosophy 6S is a tool of LM whose value is easily understood with the concept of “a place for everything and everything is in its place”. Also, another great quality of 6S is that it is doubly enabling for employees: it enables people to be free of aggravations that hinder their work and it is a positive way to involve people in improving their own work settings [5].

92

4. Lean and Environment Lean is a process improvement methodology widely used in industry that focuses on identifying and eliminating wastes to improve productivity and reduce costs. Lean wastes include delays caused by transportation or waiting for the next production step, defective products, excess inventory and unnecessary movement or processing. If environmental wastes, such as wastes created during production, are considered, then Lean methodology can also be used to achieve environmental objectives [8].

An Environmental Management System (EMS) is a management framework for reducing environmental impacts and improving organizational activities relevant to environmental performance by helping to identify and to act through improvements [8]. EMSs provide organizations with a structured approach for managing environmental and regulatory responsibilities to improve overall environmental performance. An EMS helps an organization better integrate the full scope of environmental considerations and get better results, by establishing a continuous process of checking to ensure achievement of the environmental goals. The framework is based on a plan-do-check-act continual improvement approach that leads an organization through a regular cycle of planning, implementation, performance monitoring and review/improvement.

5. Lean and Safety A SMS (Safety Management System) reflects an organization’s commitment to safety and it is an important ingredient in employees’ perceptions about the importance of safety in their company [7, 9, 10]. The purpose of SMS is to help organizations tackle occupational safety and health challenges continuously and improve control on factors influencing health and safety. The Occupation Health and Safety Assessment Series (OHSAS) 18001 is intended to help organizations control occupational health and safety risks. It was developed in response to widespread demand for a recognized standard against which to be certified and assessed. LM is more efficient and productive than traditional manufacturing systems, it also concentrates health and safety hazards in small areas where large-scale engineering controls of hazards in spread-out assembly lines are frequently no longer possible. The concept of a safe working cycle that is similar to 5S, is one management tool in LM that can be used to solve difficulties in different aspects of the production systems and it is connected to achieving the safety workplace. A key factor for maximum productivity and optimal worker safety in LM operations is informed workers with the knowledge, skills and opportunity to act in the workplace to eliminate or reduce hazards.

Analysis of the research addressed to both safety and lean concepts yield very little information. Persons formally trained in the concepts of lean are respond that safety is an integral part of the 5S process and that to exclude safety concerns is inconsistent with lean concepts. The same can be said about persons formally trained in safety, their solutions to minimizing risk will appropriately address productivity concerns. Integration of both approaches can be optimal, aspect developed by ANSI Technical Report [13].

The analyzed literature [9, 12] suggests 14 elements in SMS: Safety policy; Safety organization; Safety committee; Safety promotion; Safety training, In-house safety rules and regulations; Program for inspection of hazardous conditions; Job hazard analysis; Accident investigation; Process control program; Evaluation, selection and control of sub-contractor; Emergency preparedness; Health assurance program; and Personal protection program. These 14 elements define the processes that form the frame of a SMS. For SMS, there are

93

four main elements: safety policy, safety risk management, safety assurance and safety promotion (Table 2) [9]. Table 2. Elements of a safety system [7, 9] Elements Functions Safety Policy Providing a fundamental approach to manage safety adopted within an

organization Safety Risk Management with identifying the hazards, assessing, analyzing and controlling the risk

Safety Assurance Making sure that organizational products/services meet safety requirements Safety Promotion Combining safety culture, training and data sharing activities that support

the implementation of an SMS in company A hazard is any activity, situation or substance that can cause harm. Occupational hazards are divided into two broad categories: (1) health hazards and (2) safety hazards. Generally, health hazards cause occupational illnesses, such as noise-induced hearing loss and safety hazards cause physical harm, such as cuts, broken bones etc. According to different authors [10, 11, 12], the major factors in the creation of hazards in companies are: employees demotivation, lack of or unclearly defined working procedure and tasks, lack of control, lack of instructions or appropriate training, unsafe worker behavior, low management commitment to safety, etc. All these factors can be defined in SMS and can be controlled in LM environments.

5. Comparison between SMS and LM In literature [9], there are pointed five lines of systematic safety in SMS: planning and documentation, managing and organizing, checking and assessing, analysis and evaluation, information and motivation. In the Table 3, there are compared the SMS approach with the LM approach, there are find the connections between noted pillars of SMS are common LM tools. Table 3. A comparison between SMS and LM 5 Pillars of Systematic Safety in SMS Lean Tools and methods Planning and documentation Plan (Deming Cycle) Managing and organizing Do (Deming Cycle) and 5S Checking and assessing Check (Deming Cycle) and 5S Analysis and evaluation Act (Deming Cycle) and 5S Information and motivation MIS (Management Information Systems) and tools of

motivation

6. Conclusion LM, which establishes small production cells or teams of workers, who complete an entire product from raw material processing through to final assembly and shipment, increases health and safety hazards by mixing previously separated exposures. The intensification of work through LM leads to greater ergonomic and stress related adverse health effects, as well as increased safety hazards. Consequently, this allows us to evaluate the incremental effect of organizational context and LM practice independent of industry effects.

94

Active and open management supports of Lean Principles makes companies more competitive in the market place, help to develop of environment for implementation of SMS, can achieve health and safety in organization through 6S and through performances of LM.

7. References [1] R. Gapp, R. Fisher, K. Kobayashi: Implementing 5S within a Japanese context: an

integrated management system. Management Decision, 46: 565-579, 2008. [2] G. D. Brown, D. O'Rourke: Lean manufacturing comes to China: a case study of its

impact on workplace health and safety. Int. Journal of Occup. Environ. Health, 13: 249-257, 2007.

[3] R. Shah, P.T. Ward: Lean manufacturing: context, practice bundles and performance. Journal of Operations Management, 21: 129-149, 2003.

[4] D. Spencer: Applying Lean Manufacturing Principles Across the IT Organization. INFOSYS Technologies Limited, 2007.

[5] D. Roll: An Introduction to 6S. Vital Enterprises, 2008. [6] M. Holweg: The genealogy of lean production, Journal of Operations Management,

25(2): 420-437, 2007. [7] A. Anvari, N. Zulkifi: Evaluation of Approaches to Safety in Lean Manufacturing and

Safety Management Systems and Clarification of the Relationship Between Them, World Applied Science Journal, 15, 19-26, 2011.

[8] EPA. The Lean and Environment Toolkit. U.S. Environmental Protection Agency, 5-9, 2008.

[9] E. Bottani, G. Vignali: Safety management systems: Performance differences between adopters and non-adopters. Safety Science 47(2): 155-162 2008.

[10] European Process Safety Centre: Safety Management Systems: Sharing Experiences in Process Safety. Institution of Chemical Engineers, London, 1994.

[11] T. Booth, R. Lee: The role of human factors and safety culture in safety management, Journal of Engineering Manufacture, 209: 393-400, 1995.

[12] P. Kelly: A Systematic Approach to Safety Case Management. Proceedings of SAE 2004 World Congress, Detroit, MI, 2004.

[13] ANSI B11 Technical Report 7-2007: Designing for Safety and Lean Manufacturing, The Association for Manufacturing Technology (AMT).

95

ВЛИЈАНИЕ НА ОСВЕТЛУВАЊЕТО НА БЕЗБЕДНОСТА НА РАБОТНОТО МЕСТО

IMPACT OF LIGHTING IN WORKPLACE SAFETY

м-р Жика Ѓориќ1 , проф. д-р Љубен Дудески2, м-р Благоја

Богоевски1 1ГМЦ – инженеринг, Скопје, Македонија ул.Бихаќка бр.3, [email protected]

2Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Машински факултет - Скопје

Апстракт

Фокус на овој труд, е примена на нормативни акти, односно безбедност и здравје на работниците на работните места, нивното познавање на заштитните мерки и превземање на мерки за правилно осветлување на работниот простор. Анализирани се релевантни фактори за квалитетно осветлување кои треба да ги исполни едно работно место. Целта на овој труд, е да се дадат смерници за прифаќање на стандардите и остварување на безбедна и позитивна клима за смалување на ризиците од појава на штетности во текот на работата на работниците и осветлението да биде во дозволени граници за вработените. Во тематиката се пристапува од два аспекти. Прво теоретски, каде се дадени карактеристиките и значењето на правилното осветлување на работниот простор и начинот на мерење на интензитетот на осветлувањето. Клучни зборови: безбедност, здравје, осветлување, EN стандард, критериуми, фактори за квалитетно осветлување Abstract

Focus of this work is the application of normative acts, or the safety and health of workers, their knowledge of protective measures and to take measures to properly lit workspace. We analyzed the relevant factors of quality lighting that should fill one position. The aim of this paper is to provide guidelines for the adoption of standards and ensuring safe and positive environment in order to reduce the risks of developing harmfulness during labor workers and the brightness and employees affordable. Treated the theme is approached from two perspectives. The first theory, which presents the characteristics and significance of proper illumination of work area and the method of measuring the intensity of light.

Key words: safety, health, illuminated, EN standard, criteria, factors of quality lighting

96


1. Вовед Познато е дека светлината е дел од енергијата на зрачење на електромагнетниот

спектар кој човекот го регистрира преку сетилото за вид. Бидејќи сетилото за вид учествува во сите работни активности како битен фактор, многу важно е какво е осветлувањето во работната средина како неопходен услов за обавување на процесот на работата.

За сите услови на животот и работата на човекот најдобро е дневното светло поради неговата дифузност. Кога се користи вештачко осветлување, треба да биде засенчено и што повеќе дифузно. Неадекватното осветлување покрај на видот негативно делува и на психолошката состојба на човекот, заморот при работа, грешките при работа, продуктивноста на работата и на повредите при работа. Кога не е можно да се одвива работата на дневно светло мора да се користи адекватно вештачко осветлување.

При организација на работните места и просторно разместување на работните места во некоја просторија потребно е: да се води сметка за продор на дневното светло во просториите или работното место, да се спречи засенченост на полето на работа, предметите или извршителите, да се спречи одблесок од светли или глатки површини, да се спречи поставување на блескави површини под работното место. Најдобро е сите работни места да имаат во најголема можна мерка доволно дневна-природна светлина, а во спротивност работните места мораат да бидат опремени со вештачки извори на светлина кои обезбедуваат адекватно осветлување и безбедни и здрави услови за работа.

Осветлувањето претставува многу важен фактор на работната средина и многу битно средство за работа и е еден од неопходните услови за обавување на процесот на работа и сите професионални активности во поголема или помала мерка бараат учество на видот.

Квалитетно осветлување подразбира извори на светлина кои допринесуваат во видните перфоманси на човекот, со тоа што обезбедуваат леснотија во гледањето и безбедна и здрава работа. За да можеме во потполност да ја сфатиме потребата за квалитетно осветлување на работниот простор неопходно е да се знае дека неквалитетното осветлување покрај на видот влијае и на психичката состојба на човекот што може да се манифестира преку повреди на работа, зголемување на грешките и продуктивност.

Токму затоа што сето ова е општопознато, зачудува фактот што многу често се наоѓаат причини за занемарување на важни организациски мерки во врска со обезбедување на правилно осветлување во работната средина и на работното место. Неприлагоденото светло делува не само на видот, туку и на психичката состојба на човекот а преку тоа и на продуктивноста и повредите при работа.

Не е доволно само да се гледа туку е неопходно и добро да се гледа. Тоа е основното барање од кое се почнува при организација и обезбедување на осветлување како еден од битните физички фактори на работната средина. Најдобро е ако има можност работата да се одвива по дневно светло поради низа предности. Но бидејќи тоа не е можно да се обезбеди секогаш и секаде, мора да се користи вештачко осветлување. Правилното осветлување овозможува визуелен комфор (лагодност) !

- ниво на осветленост што ни одговара во дадените услови - рамномерност на осветлувањето - изедначена луминенција

97

- ограничување на луминенција (предизвикува замор) - задоволителен контраст (потребно е да се разликува објектот и неговата

позадина) - правилното усмерување на осветленоста (осигурува 3D перцепција) - правилни сенки (се постигнува со комбинација на дифузно и директно

осветлување) - да биде прилагоден факторот на возврат на бои - да биде прилагодена температурата на бојата на светлината - атмосфера (можно е да се создаде со осветлување) - ефикасност на составот на осветлување (смалување на потрошувачката на

електрична енергија и смалени трошоци за одржување на составот на осветлување)

Во повеќето проценки на ризик кои се направени за работно место и извршените мерења, воочени се меѓународни стандардни вредности кои се користат за оценување на квалитетот на осветлувањето на работното место, посебно за оценувањето на штетностите кои се јавуваат од осветлувањето, во зависност од типот на работното место.

2. Нормативни акти Препораките и стандардите во нашиот регион во поглед на нивото на

осветлување на работното место меѓусебно се разликуваат во зависност од земјата во која стандардот за осветлување се применува. Во Варна-Бугарија во 1999 година основана е организација Balkan Light, која е составена од националните комитети за осветлување на Бугарија, Србија, Грција, Романија, Словенија, Хрватска и Турција. Се приметува актуелен тренд на прифаќање на европските норми. Во склад со процесот на приближување на Р.Македонија кон Европската унија во подрачјето на нормирање прифатени се повеќе европски норми од подрачјето на осветлување на работните места: EN 12464-1:2008 Светло и осветлување- Осветлување на работните места - 1. дел: Внатрешни работни простори (EN 12464-1:2002) и EN 12464-2:2008 Светло и осветлување - Осветлување на работните места - 2. дел: Надворешни работни простори (EN 12464-1:2007). Ова се поимите со кои се користат предметните норми:

- диверзитет (разноликост) на светлосна густина - светло што смета - распрскано (некорисно) светло - изедначеност на светлосна густина - дел на светлината према горе - визуелна задача - работно место - работна станица

Нормите EN 12464-1:2008 и EN 12464-2:2008 поврзани се со овие норми и

прирачници : Безбедност и здравје - член 137 од Договорот за ЕЗ, националното

законодавство на земјите членки за спроведувањето на овие директиви или во други национални законодавства на земјите-членки

EN 1838:2008

98

Примена на осветлувањето - (EN 1838:1999); Lighting applications - Emergency lighting (EN 1838:1999)

EN 12193:2008 Светло и осветлување - Осветлување на спортски објекти(EN 12193:2007);

Light and lighting - Sports lighting (EN 12193:2007) EN 12665:2008 Светло и осветлување – Основни термини и критериуми за специфицирање на

барањата на светлото и осветлувањето (EN 12665:2002); Light and lighting - Basic terms and riteria for specifying lighting requirements (EN 12665:2002)

EN 13032-2:2008 Светло и осветлување – Мерење и прикажување на фотометриските податоци

на изворите на светлина и телата за осветлување - 2. дел: Прикажување на податоците за внатрешни и надворешни работни простори (EN 13032-2:2004+AC:2007); Light and lighting - Measurement and presentation of photometric data of lamps and luminaires - Part 2: Presentation of data for indoor and outdoor work places (EN 13032-2:2004+AC:2007)

CEN/TR 13201 (сите делови) Осветлување на пат (CEN/TR 13201 - all parts); Road lighting (all parts); (CEN/TR 13201 - all parts)

ISO 3864-1:2004 Графички симболи – Бои и знаци за сигурност - 1. дел: Принципи на

обликување на знаците за сигурност на работните и јавните места (ISO 3864-1:2002); Graphical symbols - Safety colours and safety signs - Part 1: Design principles for safety signs in workplaces and public areas (ISO 3864-1:2002)

CIE 117-1995 - Discomfort glare in interior lighting (Незгоден одблесок при внатрешно осветлување); Commission Internationale de L'Eclairage/01-Jan-1995/39 pages

CIE 150:2003 - Guide on the limitation of the effects of obtrusive light from outdoor lighting installations (Водич за ограничување на ефектот на светлото што смета од надворешните инсталации за осветлување), Commission Internationale de L'Eclairage /01-Jan-2003/43 pages

CIE 154:2003 - The maintenance of outdoor lighting systems (Одржување на надворешни системи за осветлување), Commission Internationale de L'Eclairage /01-Jan-2003/21 pages

IEC/CIE 017.4 –1987 - International lighting vocabulary, 4th ed. (Joint publication IEC/CIE); (Меѓународен речник за осветлување, 4.издание.), International Electrotechnical Commission/Commission Internationale de L'Eclairage /01-Jan-1987/381 pages.

Институтот за стандардизација на Р.Македонија во 2013 година ја прифати англиската верзија на станардите на Европската унија:

МКС EN 12464-1:2008 Светло и осветлување- Осветлување на работните места - 1. дел: Внатрешни работни простори и

МКС EN 12464-2:2008 Светло и осветлување - Осветлување на работните места - 2. дел: Надворешни работни простори

Националните стандарди покрај префиксот „EN“ имаат и ознака на земјата која ги објавува. Почитувањето на стандардите не е обврзувачко.Врз основа на членот 16(1) од Директивата 89/391/EEC, од 1989, воведени се мерки за потикнување и подобрување на безбедноста и здравјето на работниците при работа. Меѓу нив се мерките за заштита од бука, вибрации,електромагнетно и вештачко оптичко зрачење.

Мерките за заштита од вештачко оптичко зрачење се представени со Директивата 2006/25/EC, објавена во званичниот гласник на EU од 27 април 2006, а во примена се од 27. април 2010. Овие мерки се воведени со цел за превенција од нарушување на здравјето на работниците кои се изложени на вештаки извори на

99

светлина на работното место. Соларното зрачење не е опфатено со оваа директива. Према наведените стандарди, барањето за потребно ниво на осветленост е само

едно од барањата кое треба да се исполни за постигнување на добра видливост и потребниот виден комфор.

Во стандардите за најчестите внатрешни простори, задачи и активности специфицирани се барања кои се однесуваат на нивото на осветленост Em (lx) единствениот показател на нивото на психолошки одблесок UGRL, и индексот на репродукција на боите Ra.

Уреди

Тип на ентериерот задача или активност

Em (lx)

UGRL Ra Забелешки:

Класифицирање, копирање, itd… 300 19 80

Пишување, читање, обработка на податоци

500 19 80

техничко цртање 750 16 80

CAD 500 19 80

Соба за состаноци 500 19 80 Осветлувањето да е прилагодливо

Рецепција 300 22 80

Архива 200 25 80

Со периодични мерења на интензитетот на осветлување и превземање на мерки

за обезбедување на квалитетно осветлување на работните места се обезбедува: - осветление што одговара за ефикасно и безбедно обавување на работните задачи; - избегнување на засенченост која влијае на безбедноста и ефикасноста при работа; - изворите на осветлување и осветлените површини да не влијаат негативно на

видот; - избегнување на јаки контрасти и заслепувачка рефлексија во видното поле на

работникот; - во работното опкружување да не доаѓа до јако искрење, треперење и вибрации на

светлината што доведува до визуелен стрес;

3. Ниво и рамномерност на осветлувањето Нивото и рамномерноста на осветлувањето се испитуваат на работното место и

во неговата непосредна околина (површина во облик на лента со широчина од 0,5m опишана околу работното место). Нивото на осветлување на непосредната околина на работното место зависи од нивото на осветленост на работното место. Помеѓу нив постои врска (табела 1)

100

Табела 1 Ниво на осветленост на работното место Еrm (lx)

Ниво на осветленост на непосредната околина на работното место Еno (lx)

≥ 750 500 500 300 300 200 ≤200 Erm

За мерење на нивото и рамномерноста на осветленоста, користен е калибриран луксметар. HD400: Heavy Duty Light Meter Light meter with double molded housing and large backlit display with 40-segment bar graph

Large backlit LCD display with 40-segment bar graph

Wide range to 40,000Fc or 400,000 Lux Cosine and color corrected measurements Utilizes precision silicon photo diode and

spectral response filter Peak mode (10mS) captures highest reading Relative mode indicates change in light levels Min/Max and Data Hold Backlight for readings in low light levels Heavy Duty rugged double molded housing Built-in USB port

Обезбедено е дека светлото претходно работело согласно EN 13032-2:2008 стандардот.

Мерењата се вршени на работна рамнина на висина 0,85 m од подот. Во просториите со познат распоред на работни места осветлувањето се мереше само во избрани точки на работните места.

Рамномерноста на осветлувањето се пресметува како Еmin/Erm каде Emin е најмалата измерена осветленост на работните места во просторијата.

Рамномерноста на осветлувањето на секое работно место треба да изнесува 0,7

Рамномерноста на осветлувањето на непосредното опкружување треба да изнесува 0,5

101

4. Проверка на индексот на репродукција на боите Индексот на репродукција на бои на изворот на светлина Ra покажува колку

боите на предметите во осветлена просторија се блиски до природните. Согласно EN 12464-1:2008 Светло и осветлување- Осветлување на работните места - 1. дел: Внатрешни работни простори, дадени се минималните вредности на индексот на репродукција на боја.

Просечните вредности на индексот на репродукција на бои во зависност од изворите на светлина дадени се во следната табела:

Табела 2 - Просечните вредности на индексот на репродукција на бои

Тип на изворот на светлина Индекс на репродукција на бои Ra

Извори со ужарено влакно и халогени извори 100 Стандардни флуоресцентни цевки со топли бои 40<Ra<60

Стандардни флуоресцентни цевки со ладни и неутрални бои 60<Ra<80

флуоресцентни цевки (трикомпонентен прав) 80<Ra<90 Компактни штедливи флуо сијалици 82

Живини сијалици 45 Метал халогени сијалици 70

Метал халогени сијалици – керамички горилник 80<Ra<90 Натриумови сијалици со висок притисок 23

LED сијалици со бела боја 80<Ra<90

5. Боја на светлината Бојата на светлината може да биде со топли жолти тонови, неутрална бела

или ладна со сини тонови. Посебно не се фаворизира некоја боја на светлината. Во иста просторија сите сијалици по боја на светлината треба да припаѓаат на иста група.

Поставеност на светлечките тела E1

E2

E3 E4 E5 E6 E7 E8 E9 1

2 3

102

Треперењето на светлината и стробоскопскиот ефект мора да бидат исклучени како појава.

6. Анализа на резултатите од мерење на осветлувањето на типски работни места

За оцена на влијанието на работната средина, анализирано е осветлувањето како карактеристичен параметар кој влијае на условите на работа. Со цел за што поуспешно објаснување на наведениот параметар мерењата се обавени на три различни работни места кои по своите карактеристики и диспозицијата на опрема се специфични. Локација на која се спроведени мерењате е канцеларија за административни работи. При одредување на потребното ниво на осветлување се зема во обзир: - активноста што ја обавува работникот; - барањата во поглед на брзина и точност во обавување на задачите;

Табела 3

Реден број на работното место

Осветленост (lx)

Индекс на репродукција на боите

Работен простор Еrm* (lx)

Еno* (lx)

Ra

1 E2 387 60<Ra<80 E1 275 60<Ra<80 E3 289 60<Ra<80 2 E5 594 60<Ra<80 E4 371 60<Ra<80 E6 492 60<Ra<80 3 E8 541 60<Ra<80 E7 470 60<Ra<80 E9 395 60<Ra<80

*Ниво на осветленост на работното место Еrm (lx) *Ниво на осветленост на непосредната околина на работното место Еno (lx)

7. Анализа на резултатите и донесување на заклучоци Врз основа на добиените резултати од мерењето на осветлувањето на три

работни места во девет точки, се доаѓа до заклучок дека интензитето на осветлување одговара на работните места 2 и 3 согласно стандардот EN 12464-1:2008 Светло и осветлување- Осветлување на работните места - 1. дел: Внатрешни работни простори. Измерените вредности се во препорачаната зона од 500 lx, додека за работното место со реден број 1 ( ова мерно место се разликува од работните места 2 и 3 по разместувањето на опремата и геометријата) интензитетот на осветлувањето не одговара и треба да бидат преземени мерки за безбедна работа.

Врз основа на добиените резултати од мерењето на јачината на осветлување за секое работно место од типските места може да се заклучи дека јачината на осветлувањето не се движи комплетно во дозволената зона односно има мали отстапувања согласно стандардот МКС EN 12464-1(ПРИЛОГ 2). Со цел, безбедно обавување на работните задачи и постигнување на продуктивноста како и

103

одбегнување на грешки при работата мора да се почитуваат препораките на стандардот.

Да се вршат периодични испитувања на осветлението, и да се врши контрола на ефикасноста на светилките на определени места кои со текот на времето ја менуваат светлосната моќ и можат битно да влијаат на квалитетот на работата и појава на грешки при работење.

Осветлувањето и конфигурацијата на работното место битно влијаат на вработените а посебно на оние работни места каде што се бара посебно внимание при работата и поголема сложеност на задачите. Сложеноста на работните задачи, старосната структура, осветлувањето битно влијаат на видот на човекот.

Да се користат дополнителни индиректни осветлувања и локални осветлувања за да се елиминираат сенките во работниот простор што може битно да влијаат на работата и појава на грешки и повреди при работењето.

Да се обезбеди природно осветление и да се води сметка за правилниот распоред на работните места, а тоа пак влијае на продуктивноста и грешките при работа.

Да се води сметка за одблесокот и лошото осветлување што укажува на фактот дека не се води сметка за осветлувањето при проектирање и разместување на работните места што може битно да влијае на продуктивноста при работа и појава на грешки и повреди при работењето. Осветлувањето на работното место е битно за ефикасно извршување на работните задачи.

8. Заклучок Препорака е и да се работи на едукација на менаџментот како и на вработените

за подобрување на физичките услови на работната средина посебно на осветлувањето, и да се превземаат сите мерки за правилно одржување на осветлувањето како едно од битните средства за работа во работната средина.

Одговорните во менаџментот во фирмите мора да ги препознаат влијанијата во доменот на безбедност при работа и да превземат неопходни мерки(организациони, техничко – технолошки и едукативни) да го проценат ризикот и со него успешно да управуваат. Во тие мерки несомнено спаѓа и осветлувањето на работните места и работниот простор воопшто.

9. Користена литература [1] EN 12464-1:2008 Светло и осветлување- Осветлување на работните места - 1.

дел: Внатрешни работни простори [2] EN 13032-2:2008 Светло и осветлување – Мерење и прикажување на

фотометриските податоци на изворите на светлина и телата за осветлување - 2. дел: Прикажување на податоците за внатрешни и надворешни работни простори (EN 13032-2:2004+AC:2007); Light and lighting - Measurement and presentation of photometric data of lamps and luminaires - Part 2: Presentation of data for indoor and outdoor work places (EN 13032-2:2004+AC:2007)

[3] http://www.elteh.net/el-instalacije [4] EMERALD-Flexible working as human resources strategy [5] BosiljcicIgor/Problemi i standardi u radnoj sredini [6] Vladimir Kocet pp 2012 Projektiranje rasvjete prema normi en-15193

104

ПРИМЕНА НА МЕТОДОТ FMECA ВО ПРОЦЕНКА OH&S РИЗИЦИ НА ЈАГЛЕНОВИОТ СИСТЕМ ВО

РУДНИК „СУВОДОЛ“ APPLICATION OF THE METHOD IN ASSESSMENT FMECA OH & S RISKS SYSTEM COAL MINE

"SUVODOL"

Александар Гроздановски, Марија Гроздановска

Меѓународен Славјански Универзитет „Гаврило Романович Державин“ Свети Николе, Битола, Република Македонија

[email protected]; [email protected];

Апстракт Современиот концепт за одржување на техничките системи се потпира на

системот за обезбедување доверливост, кој е ориентиран за намалување на застоите предизвикани од ниската доверливост на техничкиот систем во експлоатација.

Со методот FMECA исполнувањето на ризикот се гледа како појава на грешка, а со идентификација на потенцијалните грешки/откази се утврдуваат и потенцијалните ризици за безбедноста при работа.

Во функција за проценување на ризиците на работното место и работната средина со практичната примена на FMECA е развојното планирање и управување со системот за безбедност и здравје при работа.

Квалитетно направена FMECA анализа има голем ефект, доколку се спроведат препорачаните мерки за подобрување на состојбата на техничкиот систем.

Врз основа на добиените резултати, може да се заклучи кои се највлијателни големини за појава на отказ на системот за ископ на јаглен.

Клучни зборови: технички систем, отказ, безбедност, ризици Abstract

The modern concept of maintenance of technical systems rely on the system for ensuring confidentiality, which is oriented to reduce delays caused by the low reliability of the technical system in exploitation.

The method FMECA fulfillment risk is seen as a phenomenon of error, and identification of potential mistakes / failures are determined and potential risks for occupational safety.

In order to assess risks in the workplace and working environment with practical application of FMECA's development planning and management system for health and safety at work.

High quality devices FMECA analysis has a huge effect, if conducted, recommends citizens measures to improve the situation of the technical system.

On the basis of the obtained results it can be concluded that the most influential sizes of outbreak of cancellation of the system for excavation of coal.

Keywords: technical system, failure, safety, risks

105



1. Метода FMECA Еднa од методите со кои можe да се направи проценка и управување со

ризиците од безбедноста и здравјето при работа OH&S (“occupational health and safety”) е методата FMECA ("FMECA"- Failure mode, effects and criticality analisys) за анализа на влијанието и последиците од грешки, посебно во фазата на препознавање на ризиците и дефинирање на мерките за отстранување на нивните причини, а со тоа и последиците. Со методот FMECA исполнувањето на ризикот се гледа како појава на грешка, а со идентификација на потенцијалните грешки/откази се утврдуваат и потенцијалните ризици за безбедноста при работа.

OH&S ризиците со тек на времето се менуваат низ три основни категории, кои ги анализира методата FMECA и тоа: можни појави на опасности и штетности, можна штета поради опасности и штетности и можноста за откривање на опасности и штетности.

Методата FMECA е алатка, или средство за идентификување на OH&S ризици, откривање на нивните причини, проценка на опасност и предлагање на мерки за намалување на нивното настанување. Оваа метода дава можност за систематски пристап во идентификацијата и анализата на ризиците и активностите кои треба да се преземат.

Добра основа за имплементација на техниките за планирање и управување со несреќи и ублажување на последиците од ризикот, се корективните и превентивните мерки, кои ги идентификува методата FMECA. Со примена на конкретните мерки предложени во пракса, можно е да се создаде поширока слика за решавање на проблемите. Податоците се собираат и чуваат во база за податоци и според нив се постапува во случај на настанување на поединечен ризик, или комбинација на професионален, еколошки, и други видови на ризици.

Со идентификација на опасностите и штетностите на работното место и работната средина и статистичката анализа на податоците за опасните настани, опасните материи и критичните точки во процесот на производството, може да се анализира начинот, ефектите и критичноста на отказите со примена на методата.

2. Препознавање и утврдување на опасност или штетност Секоја активност која е во корелација со работното место и работната средина и

која влијае на безбедноста и здравјето на вработените на работното место и работната средина се однесува на: користење на средствата за работа, процесите, производството, маркетингот, употребата на материјали, средствата и опремата за работа како физичкит и хемиски штетности.

Со идентификацијата на опасностите и штетностите и проценката на влијанието се постигнува:

Идентификување на сите опасности и штетности кои може да влијаат на работното место и работната средина;

Анализирање на влијанието на опасностите и штетностите на работното место и работната средина;

Воспоставување на систем за проценка на опасности и штетности; Пропишување на метода за одредување на значењето на секоја опасност и

штетност. Концептот на методата FMECA е превентивен и насочен за спречување на

појава на грешки во фазите на проектирање на услуги и процеси, кои се сметаат за

106

клучни фази во обезбедувањето на систем за квалитет на работното место и работната средина.

Проценувањето на ризиците на работното место и работната средина со практичната примена на FMECA се постигнува со развојно планирање и управување со системот за безбедноста и здравје при работа.

Со методата FMECA систематски и аналитички се преиспитуваат планските и проектните решенија за процеси или услуги. Паралелно се одвива со процесот на проектирање, со преиспитување на проектното и преиспитување на крајните решенија и проценка на состојбата на системот за безбедност и здравје при работа. Се применуваат строги правила за поединечни елементи за проценка на ризик на работното место и работната средина и конечно проценетиот ризик за здравјето и безбедноста при работа, што е предмет на анализа, се излезите кои се дадени во документирана форма.

Конечната процена на ризиците на работното место и работната средина се изразуваат нумерички. Нумеричкиот пристап овозможува проектните решенија да се споредуваат:

при оценувањето на алтернативните решенија на процесите, услугите; при евалуација на проектните решенија во различни фази на проектирање; при оценувањето на ефектите на корективните мерки, кои се спроведуваат во

сите фази на планирање, проектирање и одржување на системот за безбедност и здравје при работа.

Поставување на методата FMECA во функција за проценување на ризиците на работното место и работната средина, е во суштина едноставно и лесно за разбирање. Суштината на методата се состои во реализација на следните активности:

а) Утврдување на сите потенцијални откази во процесот, кои се и можат да се јавуваат како последица на грешки во проектот, процесот, услугата кои се појавиле како последица на грешките;

б) Утврдување на можната причина за секој отказ на проектот или услуга; в) Анализата на можна грешка - можна причина, со аналитички методи се

утврдува: веројатноста на појава на потенцијални откази во производот или услугата за

секоја посебна причина; тежината на последиците на откази во услугата, или процесот според

корисникот, работното место и работната средина, или обврзувачките прописи;

веројатноста дека причината за отказ, односно грешката да се открие во фазата на реализација, или мониторинг, со што се спречува изразувањето на отказ спрема корисникот, или на работното место и работната средина.

г) Проценување на факторите на ризик: веројатноста за појава на отказ (ВПО); тежина на последица на отказ (ТПО); веројатност за откривање на отказ (ВОО).

д) Пресметување на индексот на приоритет број на ризик ПБР за секој пар на можни откази-можна причина е по формулата:

ПБР = ВПО x ТПО x ВОО

107

3. Доверливоста во фукција на безбедноста при работа Отстапувањето на параметрите на доверливост во текот на експлоатацијата, од

саканото ниво на доверливост предизвикува дополнителни ризици по безбедноста при работа.

Зголемување на доверливоста врз основа за изборот на соодветна стратегија за одржување, може да се постигне со намалување на фреквенцијата на откази, односно, скратување на застојот во експлоатација.

Методата која се користи е систематска постапка за дефинирање на причините, начинот и ефектот на отказите, за што е потребно правовремено преземање на потребни активности, сé со цел намалување, или анулирање на можните откази. Со утврдувањето на причините за отказ на најкритичните агрегати, односно постројки, се утврдуваат и последиците за отказ на агрегатите, односно постројките во вршење на функцијата на целта на функционалните целини од технолошкиот систем.

Сложените системи се расчленуваат на функционални целини, а аналогно на подсистеми, склопови, подсклопови и елементи. Разложувањето треба да се врши до она ниво до кое може да се обезбедат податоци за отказите, а во трудот разложувањето е извршен до ниво на склопови.

Со FMECA- методата се оценува постојната состојба на опремата, а врз основа на тоа се планираат потребните мерки за спроведување и оцена на новата подобрена состојба. Оваа метода има свое значење од аспект на одржување на системот, склоповите, односо деловите, бидејќи овозможуваат основни информации за квантитативна предвидливост на отказ на најкритичните делови, помага во постапката за идентификација и испитување на отказ, бидејќи прегледно укажува на начинот и причините на отказ и конечно дава поддршка на самите активности за одржување.

Врз основа на добиените резултати може да се заклучи дека за највлијателни големини за појава на отказ на системот за ископ на јаглен е механизмот за копање. За таа цел се предлага и посебно следење на делот од вртливиот багер.

Најголема критичност се појавува кај работното тркало (копачот) на багерот, потоа следи механизмот за кружно вртење, механизмот за подигање и спуштање на стрелата, транспортната лента Т3, механизмот за транспорт итн.

Методата овозможува зо преземените конкретни мерки за одржување, нова квантитативна оценка на најкритичните склопови во смисла на намалување на критичноста, тежината и последиците на отказите.

Квалитетно направена FMECA анализа има голем ефект, доколку се спроведат препорачаните мерки за подобрување на состојбата на техничкиот систем. Мерките кои се препорачуваат за подобрување на техничкиот систем се:

- конструктивни измени; - примена на соодветна стратегија за одржување и др. Врз основа на целосно спроведена постапка со FMECA методата, односно

анализата на начинот и ефектот на отказот на погонот за копање од багерот, може да се заклучи следното:

Анализа е вршена на јагленовиот систем расчленет до ниво на составни делови на агрегати;

Освен квантитативните показатели на многу причини, последици, крајни ефекти на категоријата на тежините на отказ, анализа на квантитативните показатели на оценување го дава рангот на веројатност на појава на отказ, можните последици, како и можните откривања на отказите;

108

Влијанието на отказите е вредносно опишано за секој начин и причини на отказ на составните делови на системот, како и деловите на постројките и агрегатите до склопови од истите.

Табела 1 - Пример за примена на методата FMECA во проценка на OH&S ризици

Рудник Суводол

АНАЛИЗА НА ВИДОТ, ПОСЛЕДИЦА И КРИТИЧНОСТ НА ОТКАЗ-FMECA

Основен систем: ЈАГЛЕН СИСТЕМ Потистеми: Багери, транспортни ленти, дробилично

Дата: 2012г

Сис

тем

Пот

енци

јале

н от

каз

Пот

енци

јалн

и по

след

ици

на о

тказ

Пот

енци

јалн

и пр

ичин

и на

от

каз

ПОСТОЈНА СОСТОЈБА

Мер

ка за

по

добр

увањ

е

Одг

овор

ен ПОДОБРЕНА СОСТОЈБА

Кон

трол

ира

ни

мерк

и

ВП

О

ТП

О

В

ОО

П

БР

При

мена

на

ко

нтро

лир

В

ПО

ТПО

ВО

О

П

БР

Ј

А

Г

Л

Н

БАГЕРИ:

КУ300

СРс630/1

СРс630/2

СРс323

копа

ч

пого

н ко

рпи

конс

трук

циј

а

визи

уелн

и ви

брац

ии

5 7 8 280

мер.

вибр

ац.

визу

елни

за

зори

ра

кува

ч од

ржув

/ж.

ттп

поде

сува

ње

зате

гањ

е це

нтри

рањ

е

3 4 4 48

тран

спор

т

пого

н га

сени

ци

тере

н

визи

уелн

и ви

брац

ии

4 4 6 96

пора

внув

. за

тега

ње

след

ење

раку

вач

одрж

ув/ж

.

поде

сува

ње

зате

ги 3 3 4 36

стре

ла

лош

вар

де

ф.ко

нстр

. ош

т.са

јли

визи

уелн

и ра

диог

раф

2 9 9 162

конт

рола

одрж

ув/ж

. тт

п

поде

сува

ње

сајл

и 2 5 5 50

круж

но

пого

н вр

тлив

а па

т.

монт

ажа

визи

уелн

и ра

диог

раф

зазо

ри 7 6 6 252

мер.

зазо

р и ви

брац

ии

одрж

ув/ж

. тт

п

добр

о за

тега

ње

поде

су.за

зор

и 4 4 3 36

тран

спор

тни

лент

и

пого

н ко

нстр

укци

ја

добо

ш

ролн

и ви

зиуе

лни

вибр

ации

ра

диог

раф

3 3 4 36

хидр

аули

ка,

подм

ачку

вањ

е пу

мпи

инст

алац

ија

цили

ндри

ма

сло

маст

и пр

итис

ок

запт

ивањ

е ви

скоз

итет

4 7 8 224

запт

ивањ

е ко

нтр.

на

од

ржув

/ж.

ттп

пром

ена

пумп

и пр

омен

а ма

сло

и ма

ст

2 5 4 40

ПОДЛОГИ ЗА ОЦЕНА СТЕПЕНОТ НА РИЗИК

СТЕПЕН НА РИЗИК Веројатност на појава на откази ВПО

Тежина на последици на откази ТПО

Веројатност на откривање на откази ВОО

Занемарливи 1 Незнатни 1 Многу високи 1 Вредност на оцена RPN Ниска 1-2 Мали 2-3 Висока 2-3 Мала <50 Средна 4-6 Средни 4-6 Средна 4-6 Средна 50-100 Висока 7-8 Големи 7-8 Ниска 7-8 Висока 100-200 Многу висока 9-10 Многу големи 9-10 Занемарливи 9-10 Критична >200

Од табелата може да се воочи дека најголема оценка на критичност кај јагленовиот систем има кај багерите, односно нивниот механизам за копање (копачот).

109

Кај копачот најкритично е работното тркало со приоритетен број на ризик ПБР= 280, за што е неопходно да се преземат мерки за подобрување. После извршените активности со одржување се сведува ПБР=50, со што е можно понатамошно работење.

Потенцијални причини за отказ на работното тркало се од слабости при ракување (ударно преоптоварување), работната средина и др.

Вториот ранг на критичност се појавува кај механичката кочница, а на трето место е електро-моторот, потоа следи еластичната спојка, а на последно место е редукторот.

4. Користена литература [1] Grozdanovski A.: Srategija održavanja tehničkih sistema kontinualne eksploatacije

ugla, doktorska disertacija, MF. Kragujevac 2002. [2] Jeremić B.: Terotehnologija, ESKOD Kraguevac,1992 [3] Arnold C. Haziak S, Schneider W, Weigel M: Rezultati vibraciono dijagnostičkog

praćenja stanja, OMO 1990. [4] Jeremić B., Mačužić I., Todorović P., Strategija održavanja tehničkih sistema i kvalitet

radnog mesta i radne okoline, Festival kvaliteta , Kragujevac , Srbija 2007

110

БЕЗБЕДНОСНИ И ФИНАНСИСКИ ЕФЕКТИ ВО ЕДУКАТИВНИ ЦЕНТРИ, РАЗВОЈ ВО СВЕТОТ И

Р.МАКЕДОНИЈА

Д-р Христовски Владимир1, Дипл.маш.инг. Христовски Драган2 М-р Богоевски Благоја1, Дипл.ел.инг. Ѓориќ Жика1

1ГМЦ-Инженеринг-Скопје134,

2Дуропацк-Скопје2, [email protected]

Апстракт Фондот "Proekt IX" безбедност и здравје, значи инвестирање од 9% од остварен месечен профит, односно добиени од 3.544,2€ претпочитува засилени мерки за квалитет на производите, максимална заштита на вработените при работа, инвестирање во креативно иновативни ангажирња, како и рекреативно здраствени активности на вработените, кои ги добиваат доколку нема повреда при работата. Овие размислуваања претставуват инспиративно иновативно решение во надминување на сивилото на производството и отвара нови хоризонти кон профитабилни производи и можност на трајно финансирање на безбедноста и заштитата при работа како економска категорија.

Се надеваме со овој истражувачки проект ќе придонесеме и за едно иновативно размислување во сферата на безбедноста и здравјето при работа, што е во пошироки сфери на размислувања и креативен импулс за иднина.

Клучни зборови: Безбедност и здравје, проект 9%, историја, иднина, профит

Abstract Fund "Proekt IX" health and safety means investing 9% of monthly generated profits or obtained 3544,2 € preferred enhanced measures for quality products, maximum protection of employees at work, investing in creative innovative valuable as recreational activities for health of employees, if no injury at work.

These considerations represented with inspiring innovative solution to overcome the drabness of production and opens new horizons towards profitable products and the possibility of permanent financing of health and safety at work as an economic category.

We hope that this research project will contribute to an innovative thinking in the field of health and safety at work, as in broader areas of creative thinking and future impetus.

Key words: Occupational safety and health, project 9%, history, future, profit

111


1.Вовед Согледувањата на активните кадри во стопанскиот и општествен живот во Република Македонија, претставуват кадри со средн и основно,како и надградени со високо образование. Во Републиката кадрите со средно образовани, своите стручни вештини, на кои во понатамошната едукација ќе му претствува и животна ориентација ги добиваат во 87 средни едукативни центри, од кој 57 се средни училишта со соодветни практично оперативно работни простории. Основите за изучувањето на безбедноста и заштитата при работа, како и ракувањето со материјално производствени машини, уреди и алати,односно развојот на менаџерскиот ентитет во понатамошната надградба на личноста се добиваат во овие простори. Поминати се времињата кога на училиштата кои реализираа практична настава не му се даваше соодветно интелектуално значење. Со развојот на интелектуалната свест,како и прiмената на современите техничко-технолошки трендови, комјутерската технологија, софтверите, хардверите и програмските системи, го отвараат патот на основната едукација и интелектуалната надградба на учениците да се изведува во овие работни простори, работилници и лабаратории, а истовремено да се развиваат и системи за заштита и безбедност при работата,при што повредите би се довеле кон "нулта" толеранција. Со овој труд и истражувњето од повеќе годишното работење на проблематиката за безбедност, здравје и заштита при работта,како и комплексноста на ентитетот безбедност ќе направиме напори да дадеме еден скромен придонес кон функција на целта, односно подигнување на нивото на заштитата при работата, како и изнаоѓање на модел за стимулирање на безбедноста.

2. Историски развој

2.1. Развој во светот Да дадеме осврт за развојот на мислата за заштита и безбедност при работа, секако ќе согледаме дека таа перманентно се развивала, проучувала и дополнувала низ целиот едуктивен и научен приод низ вековите до денес, а и понатаму се надградува. Корените на првите училишта датираат уште од стара Индија, Азија и Африка (Египет), а документи за родовските организации сретнуваме во Грција во Vlll, Vll и Vl век п.н.е. )1. Училиштата во прво време биле посветени на развојот на вештини за самоодржување и физички активности, што значи дека самоодржувањето, всушност значи безбедност и заштита)1. Природните науки се изучуваа во Египетските поднебја, а потоа образованието и воспитувањето, грчкиот и римскиот воспитен идеал го опфаќа, покрај телесното и политичкото, моралното естетскoто и филозофското образование и воспитување. Ако го анализираме: самоодржувањето и физичките активности, тоа секако подразбира и самозаштита, односно безбедност. Секако, доаѓаме до индуктивен заклучок (Заклучок на авторите на овој труд) дека научниот едукативен ентитет на безбедноста како неминовен процес на секојдневното живеење и творење, се среќава уште од Vlll-Vl vek пред новата ера од кога се сретнуваат и првите училишта во светот. Понатамошниот развој на образованието, во совладувањето на безбедносните ентитети, претставуваат соодветна паралела,а се сретнуваат како заштитна мисла кај:

112

- Египетски училишта, покрај религијата ги изучува аритметиката и геометријата, за тогашните потреби на градби, а при градбата посебно се почитува безбедноста, иако пишан документ не е пронајден во ова истражување; - Грција се карактеризира со Спартанскиот критериум на физичко зацврстување, а Атина воведува и воено образование, од што можеме да заклучиме дека овде секако се посветува внимание на безбедноста и заштитата; - Следат учењата на Перикле (459-429г.п.н.е.), Сократ ( 469-399 г.п.н.е.), Платон, Аристотел, Квантилијан и други. Во Новата ера ги среќаваме:Марко Квантилијан (42-118г.), во средниот век е присутно Стохалистичко учење, односно спрега помеѓу науката и верата,присутно е логично размислување. - Првите Универзитети се јавуваат во Хll век, Болоња (право), Салермо (медицина), следат мислители Мафео Вего (Maffeo Veggio), Еразмо Ротердамски (Erazmus Roterdamski), Tомас Мор (Thomas Moore) и други. Работните училишта даваат интеракција помеѓу теоретските согледувања и практичната настава, овде секако наоѓаме места за применат на заштитата при работата и здравјето, а како носител можеме да го споменеме Германецот Герг Кершерштајнер (Kerschensteiner, 1854-1932), потоа следи посветеноста на безбедноста и здравјето при работа како придружник на секојдневното работење и живеење во современиот свет.

2.2. Развој во Р. Македонија Размислувања од сферата на безбедноста и здравјето во македонските простори претставува императив во непрекинатите настојувања при освојувања на простори за кои се сметало дека нам ни припаѓаат. При извршувањето на основните земјоделски и полски работи, секако, иако со едноставни уреди (рало, плуг, коњска, воловска запрега), задолжително било потребно прво да се почитува инстиктот на самозаштита, потоа следат соодветни процедури за можноста на избегнување од настанување на повреди при работата. Првите средни училишта)2, пред се се, класни, трговски и занаетчиски, a со тоа се отворени и првите чекори на изучувањето на проблематиката за безбедност и заштита при изведувањето на практичната настава, егзистираат за време на турското владеење во кои наставата се одвиваше на грчки јазик во Битола, Охрид, Солун, Воден, Кукуш, Струга и др. Од втората половина на ХVlll век, веќе имаме и настава на македонско наречје. Во Велес, српскиот учител Јован Нешковиќ во 1857 година го отвара првото класно училиште со двегодишно траење со околу 40 ученици, а истата година од западна страна на реката Вардар бугарскиот учител Георги Икономов отвара класно училиште, а Кузман Шапкарев во Кукуш отвара класно училиште. Училиштата со ,,специфичен,, карактер, односно занатските училишта, егзистираат од 1870 година и можеме да констатираме дека претставуваат првиот период при што безбедноста и заштитата на работа е применета во практичната настава на занатските училишта, што претставува првиот никулец со едукативен карактер во македонските простори. До пред ll Светска војна наствта се одвиваше на српски и бугарски јазик. Класните училишта продуцираа кадри за потребите на владеачката класа, во општеството поделено на класи. Прво,воспитување во духот на интересите на влдеачката класа за децата на класата и второ, воспитување на децата за експлоатираната класа. Овие кадри ги задоволуваа потребните занатски струки, односно се почитуваше развојот на стручните училишта, кои претставуваат стожерот на развојот на занаетите и манифактурата, односно никулецот на ентитетот, заштита и безбедност при работа. Од овие училишта)3 излегоа многу стручни квалификувани

113

работници, техничари и инжењери, идни креатори на иднината на законската легислатива во која безбедноста и здравјето при работата претставува нераскинлив дел од нашето работење и живеење. Од 2.Vlll.1944г. настава се изведува на Македонски јазик)4. Во учебната 1945/46г.во Р. Македонија имаше 36 средни училишта, во 2015 имаме 87, односно 57 средни стручни ,кои се императив за понатамошното креирање на научната мисла во сферата на безбедноста и здрвјето при работа имплементирано во соодветната Законска регулатива, комплементарна на Европските стандарди.

3. Училишните работилници, креатори на нормативи за безбедност при работа Капацитетот на работилниците во средните училишта, се сметаат за пионери на иницирањето на безбедносните активности при изведбата на практичната настава се движат во следните граници: - до 500м2 ----------------- 35; - од 500-1000м2 --------- 10; - од1000-1500м2--------- 5; - од1500-2000м2--------- 4; - од2000-3000м2--------- 3; Располживиот простор на работилниците ни даваат за право да констатираме дека тој е соодветен и на многу мали и средни претпријатија и компании и на соодветен начин остваруваат финансиски ефекти, односно профити од кои егзистираат. Сега се поставува прашањето: Дали е можно овие современо опремени работилници да претставуваат фабрики во мало, во кои сигурно ќе се имплементират нормативите за безбедност и здравје при работа? Во понатамошното истражување ќе направиме настојувања при кои во работилници по случаен избор правиме производ од композитен високомолекулерен материјал и софистицирана компјутерска машина при што би имале остварување на профит, за овој истражувачки проект е анализа на можност од формирање фонд за безбедност и здравје при работа, наречен "Proekt lX",, значи дека во овие пилот работилници за прв пат се први напор за одвојување на средства од профитот во висина од 9% .

3.1.Бизнис, ученици, работилници, безбедност Поради комплексноста на истражувањето, во сферата на сознанијатаа за изнаоѓањето на корените на примената на безбедноста и здравјето, индуктивните заклучоци ги осознаваме врз основа на историските факти за можноста на инволвираноста во процесот на развојот на науката за безбедност во училишните сфери. Во најновите истражувачки трендови во ова област ќе направиме напори за имплементацијата на оваа научна дисциплина во менаџментот и бизнисот како нивна комплементарност. Ги презентираме инсертите од истражувањата на центарот за едукација )5 и ГМЦ )6 со подршка од градежната оператива и Министерството за стопанство, каде што беа опфатени 1688 средношколски ученици (912 женски и 776 машки), различна национална структура, кои одговараа на комплексни прашања поврзани со бизнисот, претприемаштвото, посакувани занимања, опкружувањето н младите, ефикасност и ефективност во училиштето, управување со промени во училиштето, аналитика на промените и сл. Согледувањата и размислувањата на учениците ни даваат за право да ја презентираме финансиската, бизнис и безбедносни "Проект lX" кои одвојува 9% за развој на безбедност и здравјето при работата при секој проект. Средствата се наменети за стимулирање на безбедноста, наменети за работниците доколку при

114

работата нема повреди. Со ова се отвараат вратите на финансирањето на безбедноста и здрвјето, која е една од најплеменитите работи, еве какo:

4. Безбедност и здравје во производ компјутеризирана машина ,,Proekt lX,, Предзнаењата на учениците за ангажирање околу изработка на софистицирани машини во училишна работилница односно компјутеризирана машина за обработка на материјали со сложени форми, претставува предизвик и почит. Потребните знаења потребно е учениците да ги поседуваат од предметите: Електронски елементи, електротехнички материјали, основи на електротехника, основи на програмирање, електронски уреди, импулсна и дигитална електроника, микропроцесорска техника, електронски мерења и безбедност и здравје при работа, кој предмет не е во наставната програма, но предметните наставници секој ден пред почнувањето со работа на учениците му предавале безбедносни содржини и примена на "Proekt IX", што значи со нагласена внимателност при работата, а од остварениот профит 9% се одвојуват за ентитетот безбедност и здравје. Безбедноста при работата опфаќа: одговорност, развивање на комуникациски вештини, солидни знаења и умеења, чувство на прецизност, самодоверба при работата, менаџирање при обезбедување на електронски елементи, примена на лични заштитни средства, примена на соодветен алат, примена на законот за безбедност и здравје при работа.

4.1.Производ Компјутеризирана машина "ПроектIX" безбедносен профит 9% , Економски ефекти од активирање на пасивизирана училишна работилница

4.1.1.Ангажирана работна сила Проектот се релизира со вкупно 17 ученици +1наставник при што ги имаат следните задолженија: Топ менаџер, менаџер за безбедност и здравје,менаџер за финансии и продажба, непосредни оперативни менаџер-извршители.

Планирана бруто плата ------- 400€ х 17 = 6 800 €; Тпл=6 800€/м

4.1.2.Производен објект, потребни површини и инвестиција Предвидени се две паралелни производни линии со 20,2 х 8,2 х 3,35м =165,64м2 То= 164х200€/м2= 33.000€;

Опрема, алат, инвентар, 50% од инвестиција во објектот, Топ= 0,5хТо= 16.500€; Дворна површина, 25 х 20 = 500м2; Еколошки трошоци, Тек=500х10=5000Е;

Твк=То+Топ+Тек=54 500Е; Се обезбедува кредит на отплата од 10год,

Месечни трошоци за отплата на кредит се: Ткр/10 =54500/10г х12=454,6 e/m,

Трошоци за затоплување, Тз=165м2х 1=165Е/м;

Материјални трошоци за една машина Тмаш =3.800€, за месечна производност од 4 машини, имаме: Тмаш/мес= Тмаш х 4 =3.800х4= 15.200€/м;

115

Вкупните месечни трошоци се:

Твк тр=Тпл+Ткр+Тз+Тмаш=6.800+454,6+165+15.200=22.619,6 €/м;

Производни материјални трошоци за трите основни подсистеми: Хардвер, механика и софтвер. Софтверот е од тип Mach 3 кој e дизјниран да подржува 6 оски на движења, ја води и контролира работата на машината, односно работата на моторите, главата на машината и работната игла. Електрониката е сместена во PLC кутија во која доаѓа напојување 220V/2000W, драјвери за моторите, контролна плоча и командно напојување од 5V. Машината е целосно изолирана, за движење поставени се 5 степер (200) мотори, од кои 2 на "Х" 2 на "У" 1 за ротација, 2000W, 400-2000 1/min, поставени на назабени летви со модул 3. Moжностите на машината поставени се на три оски Х,Y,Z на импозантна челична констукција со димензии 1800х1000х500мм, вредности кои ги задоволуваат најголем број барања од компјутерската обработка на материјалите.

Профит: Реалната продажна цена на машини од овој тип, односно со вакви технички карктеристики изнесува: Тц маш =15.500€, за месечна производност од 4машини имаме: Тпрод/мес= Тц х 4 = 15.500х4 = 62.000€/м;

Очекуванит теоретски месечен профит за месечно производство по 4 машини изнесува: Тпр/м=Тпрод/м – Твк тр= 62.000-22.619,6 =39.380,4 €/м.

"Проект IX" Безбедност и здравје при работа подразбира 9% од чистиот профит да се вложуваат во фондот за безбедност и здравје, изнесува "Proekt IX" Тбез=0,09 х39.380=3.544,2€/м.

5. Користена литература [1] Ненад Хавелка,Оцењивање и мотивација учења,Просветни преглед, Београд,

1980; [2] Рaдован Тодосиќ, Педагошки речник 2, Институт за педагошка истраживаања,

Београд,1967; [3] Сергеј Флоре, Образовање за све, Дуга, Беогрд, 1973; [4] Богоевски Благоја,Управување со квалитет, Симпозиум,Мин.за образование,

Охрид,2000; [5] Историја на Македонскиот народ,книга 3,Институт за национаалнаа

историја,Скопје,1969; [6] J. Maneva pretpriemni;ko ucenje na mladi (JUNIOR ACHIEVEMENT), istrazuvnje,

Skopje, 1998; [7] Robert M.W. Travers,introduction to educational reserch, N.Y.Makmilan Comp.1958.

116

СИСТЕМИ ЗА ЕЛЕКТРОНСКА ЕВИДЕНЦИЈА ОД ОБЛАСТА - БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА

SYSTEMS FOR ELECTRONIC KEEPING RECORDS IN THE FIELD

OF SAFETY AND HEALTH AT WORK

Михајло Иванов1, Душко Станоески2, Трајче Велковски1, Јасмина Чалоска1,

Љубен Дудески1

1Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Машински факултет,

Карпош II бб., 1000 Скопје, Р. Македонија 2Simple Solution, Ул. „Мито Хаџивасилев – Јасмин“ бр.2, Скопје, Р. Македонија

[email protected]

Апстракт Системите за електронска евиденција, претставуваат клучна алатка за брз и прецизен збир на информации, како и брза размена на истите, во секојдневната работа на секоја организација. Без разлика на големината на организацијата, структурната поставеност, дејноста со која се занимава и спецификата на работниот процес, континуираното системско евидентирање на податоците е неопходно за правилно, навремено и продуктивно спроведување на работните активности. За ефикасно, спроведување на системот за безбедност и здравје при работа, неопходно е секојдневно, прецизно водење на евиденцијата за брз и детален преглед на информациите.

Клучни зборови: системи за електронска евиденција, безбедност и здравје, превентивни мерки, организација.

Abstract Systems for electronic keeping records are a key tool for fast and accurate set of information and rapid exchange of information in the daily work of each organization. No matter of the size of the organization, organizational structure, the economic activity and the specifics of the work process, the continuous systematic recording of data is essential for precise, accurate and productive implementation of the business activities. In order to achieve the effective implementation of the system for occupational safety and health, it is necessary to keep the records accurate and up to date, which gave us detailed overview of the information.

Keywords: safety and health, preventive measures, organization

117


1. ВОВЕД Спроведување на систем, за безбедност и здравје при работа, во една организација претставува сублимат на многу активности. За правилно спроведување на безбедносната стратегија во една организација, во зависност од производниот и технолошкиот процес, работодавачот треба да ангажира: човечки и финансиски ресурси, научно-стручни методологии и технолгоии. Ангажирањето вклучува високо организациони способности и програми, кои ќе го подобрат нивото на безбедноста и здравјето при работа. Целта е подобрување на системот за безбедноста и здравјето, дефинирање мерки, како и превземање превентивни мерки за унапредување на безбедноста на сите нивоа во организацијата. Евиденцијата од областа на безбедност и здравје при работа претставува база на податоци и извештаи, прецизен увид во спроведените активности од областа, како и насоки за идни мерки кои треба да се спроведат, но и мерки за подобрување на работниот процес, мерки за безбедно и здраво работење. Овој труд е резултат на долгогодишна работа и искуство како стручно лице за безбедност при работа. Трудот опфаќа: научно истражување од областа (научни трудови), директно имплементирање на системот за безбедност и здравје во организации, размена на искуства и информации со државни институции и со овластени тела вклучлени во процесот, применувајќи ја националната легислатива и стандарди на РМ. Елекронскиот систем за евиденција, претставен во трудот, е прилагоден и апликативен за сите организации и дејности од јавниот и приватниот сектор, согласно законските рамки за водење на евиденција од одбласта на безбедност и здравје при работа во РМ.

2. АНАЛИЗА НА СОСТОЈБАТА ВО РМ Во Република Македонија, евиденцијата за безбедност и здравје при работа е законска обврска, дефинирана со:

- Закон за безбедност и здравје при работа (член 37) - Правилник за начинот на водење евиденција во областа на безбедност и здравје при работа

Идејата за изработка на електронски систем, за водење на евиденција, произлезе како резултат од спроведената анкета за начинот на водење евиденција од областа на безбедност и здравје при работа. Анкетата укажа на отсуство на соодветна евиденција, која се должи на: неинформираност/незаинтересираност на работодавачите, третман на трошок и ангажирање на човечки ресурси. Анкетата доведе и до сознанието дека мал процент на работодавци се запознаени со законската обврска за водење евиденција од областа на безбедност и здравје при работа, како и за финансиските импликации -глоби, кои произлегуваат од непримена на оваа законска обврска. Најдиректни информации за видот и начинот за водење на евиденцијата работодавците добиваат од стручните лица за безбедност и здравје при работа и од инспекциските служби. Истите информации се лесно достапни, и се поставени на официјални интернет страни на државни институции, одговорни за безбедност и здравје при работа. Во Република Македонија, работодавачот е должен да води евиденција за: Стручно обучување и оспособување на вработените за безбедна работа; Извршени прегледи на средствата за работа; Спроведените испитувања на физичките, хемиските и биолошките штетности и на микроклимата во работните и помошните простории, односно на работните места; Предходни и периодични здравствени прегледи на вработените и професионални болести, заболување во врска со работата, повреди при работа и смртни случаи при работа. Врз база на горенаведените податоци, согласно законската легислатива за прегледно и успешно водење евиденција од областа на безбедност и здравје при работа изработен е систем за водење електронска евиденција. Системот за електронска евиденција е веб - базиран, притоа клиентите имаат пристап до податоците од било кое место во било кое време. Сите прегледи на податоците, клиентите, може да ги извадат во ПДФ - формат и истите да се испечатат, притоа имаат достапност на податоците, но не и пристап за нивно корегирање. Системот, претставува: ефикасно водење на евиденција, прецизна обработка на податоците, брз пристап во евиденцијата, континуитет во следењето на постоечките податоци, алармира и наговестува рокови и датуми за следните активности. Системот е лесно применлив за мали, средни и големи организации во сите дејности на јавниот и приватниот сектор. Најголема предност од негово имплементирање и користење би имале копманиите кај кои работниот процес се одвива на повеќе локации, има вклучено голем број на вработени, користат различни типови на механизација и машини (градежништво, геомеханика и геодезија, теренски лаборатории, магацинско работење, вадење минерали и руда, транспорт и дистрибуција на производи, производство и други дејност)

118

3. Електронска евиденција од областа на безбедност и здравје при работа

Слика 2.1 - Податоци за работодавачот и вработените

Слика 2.2 - Евиденција за стручно обучување и оспособување за безбедна работа за вработените, евиденција за здравствени прегледи на вработените, опрема за лична заштита

119

Слика 2.3 - Евиденција за опрема за лична заштита

Слика 2.4 - Евиденција за извршените прегледи на средствата за работа

Слика 2.5 - Евиденција за спроведени испитување на физичките, хемиските и биолошките штетности и микроклима

120

Слика 2.6 - Евиденцијата за болести, заболувања во врска со работата, повредите при работа и за смртните случаи при работа

121

4. Заклучок Електронскиот систем, за водење евиденција, содржан во овој труд претставува збир на податоци за организацијата и вработените, технички документи и извештаи, наоди, мислења, рокови, описи, евидентни листи. Системот претставува целина согласно законската легислатива за комплетно спроведување и следење на системот за безбедност и здравје при работа. Предност, за користење на електронскиот систем за водење евиденција е: 24 часовен пристап до системот (од било каде), целосна техничка поддршка за прецизно водење на комплетната потребна документација. На овој начин се зголемува продуктивноста и ефикасноста во работењето на стручните лица, одговорни за спроведување на системот за безбедност и здравје при работа во организацијата. Континуираното следење на базата на податоци, од системот за електронска евиденција, навремено ги детектира реалните проблеми, дава прецизни насоки и рокови за нивно подобрување, и конкретни превентивни мерки за спречување и намалување на опасностите и штетностите во работната средина. Овој начин на евиденција, од областа на безбедност и здравје при работа, се води строго со примена на националните стандарди и регулативи.

5. Користена литература [1] Правилник за начинот на водење евиденција во областа на безбедност и здравје при работа

(Службен весник на РМ бр.136/2007г.) [2] J. Чалоска: Управување со професионален ризик, МФС, Скопје, 2013 [3] Закон за безбедност и здравје при работа (пречистен текст Службен весник на РМ бр.53/2013г.) [4] Закон за евиденциите од областа на трудот (пречистен текст Службен весник на РМ. бр.31/2013г.) [5] Директива 89/391/ЕЗ на Советот од 12 јуни 1989 година за воведување мерки за поттикнување на

подобрувањата во безбедноста и здравјето на работниците при работа,член 5, 4. [6] www.osha.europa.eu,European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA) [7] Правилник за минималните барања за безбедност и здравје при работа на вработени од ризици

поврзани со изложување на хемиски супстанци (Службен весник на РМ, бр. 46/2010) [8] Правилник за безбедност и здравје при работа на вработените изложени од бучава, Министерство

за труд и социјална политика, Службен весник на РМ број 21, од 12.02.2008 година; [9] Правилник за начинот на изготвување на Изјава за безебедност, нејзината содржина, како и

податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот (Сл. Весник на Р.М. бр.2/09);State Labor Inspectorates: Annual report 2010, MLSP, 2010

122

ВЛИЈАНИЕ НА ФАКТОРОТ ВОЗАЧ ЗА БЕЗБЕДЕН ТРАНСПОРТ НА ОПАСНИ МАТЕРИИ

IMPACT OF THE DRIVER OF THE VEHICLE ON THE

SAFE TRANSPORT OF HAZARDOUS MATERIALS

Пецо Јакимовски

Апстракт Во трудот главна цел на истражувањето е учеството на возачот во сообраќајот преку анализа на дејствијата и процесите кој има намера да ги изврши на патот а кои може да претставуваат непосредна опасност за настанување на сообраќајна незгода. Овие дејствија и процеси возачот може да ги започне само ако претходно се уверил дека може да ги направи без опасност по другите учесници во сообраќајот и имотот, имајќи го во предвид товарот кој се превезува на опасна материја и вкупните последици во настанување на сообраќајна незгода. Класификација на основните дејствија во сообраќајот се следните: вклучување, престројување, полукружно свртување, свртување(налево или надесно), возење наназад, ненадејно кочење, запирање и паркирање, обиколување, престигнување, движење, следење и минување низ кривина. За безбедното однесување на возачот кој превезува опасни материи, според резултатите кои се очекуваат од него при извршување на дејствијата и процесите на патот во текот на превозот се даваат и главни заклучоци. Клучни зборови: возач, моторно возило, опасни материи, дејствија, процеси, возраст на возачот

Abstract In this paper the primary goal of the research is the participation of the driver in the traffic through analysis of the operations and processes that he intends to perform on the road and which are a direct jeopardy for occurrence of a traffic accident. The driver can start these operations and processes only if he established previously that he can undertake them without being a potential danger for the other participants in the traffic, taking into consideration the load of hazardous materials being transported and the total consequences in the occurrence of an accident. The classification of the main traffic operations is as follows: inclusion, lane realignment, U turn, turn (left or right), reversing, sudden braking, stopping and parking, circumvent, overtaking, tracking and passing through the curve. Main conclusions are made for the safe behavior of the driver according to the results expected from him in the performance of the operations and the processes on the road during transport. Keywords: driver, motor vehicle, hazardous materials, operations, processes, driver’s age.

123

1. Вовед Во современиот патен сообраќај кој се карактеризира со сообраќајни текови на моторните возила во населените и надвор од населените места со интензивен проток, густина и големи брзини, директно бараат високи показатели на психофизичките способности кај возачите. Ваквите услови на одвивање на патниот сообраќај иако е со современи моторни возила и сообраќајници, возачот кој управува со моторно возило е главен биолошки регулатор и контролор во движењето на истото. Ова особено е важно при управување на товарно возило(единечно) и влечно возило со приколка или полуприколка при превоз на опасни материи. При превозот на овој вид на стоки во патниот сообраќај кој може да биде во цврста, течна и гасовита агрегатна состојба, истите се превезуваат во контејнери, цистерни, садови и други видови на амбалажа. Развојот на науката и технологијата овозможува производство голем број на различни опасни материи, притоа во структурата на вкупниот патен превоз, превозот на опасни материи зазема се позначајно место. Својствата на опасните материи се такви да со нивното постоење и користење создаваат зголемена опасност за животната средина. Разурнувачката сила на некои од овие материи е таква да може да предизвика катастрофални последици. Превозот на овие материи ја зголемува опасноста, од една страна поради ризикот кој е присутен во одвивање на сообраќајот, посебно поради можноста од настанување на сообраќајна незгода. Притоа од друга страна поради ограничените можности за приспособување на амбалажата и возилата со кои се превезуваат опасните материи, се со цел за спречување на нивното штетно дејство. Поради сите овие причини возачот на моторно возило со кое се врши превозот на опасните материи од сообраќаен аспект е примарен и пресуден за безбедно превезување на овој вид опасен товар. Тој треба да има способност во кибернетскиот систем, возач – возило – пат – околина(ВВПО) под одредени сообраќајни услови да не предизвика опасност за настанување на сообраќајна незгода, од која доколку дојде до сообраќајна незгода како директен учесник може да има катастрофални состојби. Во ваквите сообраќајни незгоди состојбите се катастрофални дури и во поголем простор(околина) од местото на незгодата на коловозот, при што освен просторните може да се јават и подолготрајни временски периоди на штетните дејство од опасната материја. Со ваквиот настан може да дојде до високи материјални штети, повреди на луѓе или губиток на живото на луѓето во поголем број и временски период. Безбедноста во превозот на опасни материи во патниот сообраќај е сигурност за непостоење на неприфатлив сообраќаен ризик кој може да доведе до сообраќајна незгода. Затоа со Европската спогодба во меѓународниот патен превоз на опасни стоки(АДР), под поимот “опасна стока” подразбира материи и предмети за кои во меѓународниот патен превоз има забрана или се одобрува под посебни услови со Анексите А и Б. Наш национален пропис кој е во склад со меѓународниот за превоз на опасни материи во внатрешниот сообраќај е “Законот за пренос на опасни материи во патниот и железничкиот сообраќај” Службен весник на РМ бр.92/2007. Во овој труд ќе се обработи според Анекс Б субјективниот фактор возач на моторно возило за пренос на опасни материи како учесник во патниот сообраќај, кој со возилото на пат врши сообраќајни дејствија и процеси. Сите овие дејствија и процеси кој ги врши возачот со моторно возило на патот, кој е најчесто во категоријата на влечно возило со приколка или полуприколка може да биде предизвикана опасност од настанување на сообраќајна незгода.

124

2. Метод на истражување

Во трудот ќе бидат анализирани атрибутно и аналитички сите дејствија и процесите кои ги врши возачот на пат од аспект на безбедност во патниот сообраќај. Во сите анализи врз дејствијата ќе биде застапена што е можно поголема сигурност по време, растојание и брзина во функционална меѓузависност. Ова е се со цел за непостоење на неприфатлив сообраќаен ризик во однос на другите учесници во сообраќајот и спречување на сообраќајна незгода.

3. Резултати од анализа во создавање на можни опасни сообраќајни ситуации при вршење дејствија и процеси во сообраќајот

3.1. Основни дејствија во сообраќајот Како основни дејствија во сообраќајот според одредбите на ЗБСП може да се разгледаат: вклучување, поместување на возилото налево или надесно, менување на сообраќајната лента, запирање и паркирање.

3.1.1. Вклучување Ова дејствие е поаѓање со возилото од место каде тоа било запрено или паркирано, излегување со возилото на пат од двор, гаража, паркиралиште или други површини на кои не се врши сообраќај. Пред вклучување во сообраќај возачот мора да се увери дека тоа може да го изврши без попречување и загрозување на другите учесници со даден знак на покажувач на правец. Притоа мора да отстапи предност на сите возила кои се движат по патот како и на пешаците на тротоарот. Кога возачот се вклучува од двориште, гаража или друга површина на која не се одвива сообраќај, должен е на местото каде се вклучува да постави лице кое ќе му помогне безбедно да се вклучи во сообраќај ако му е видикот попречен. Многу е битно при вклучување во сообраќај на пат во кој има востановен сообраќаен тек на возила со своја густина и брзина, возачот да влезе меѓу возила на растојание( vkS ) за безбедно вклучување кое аналитички[1] изнесува:

2 ( 1)2vk zab

VS t= + (1)

Притоа 2V [ /m s ] е брзина на возилото кое наидува (брзина на сообраќаен тек) и

време на забрзување [ ]zabt s .

3.1.2. Поместување на возилото надесно или налево Додека го управува возилото во сообраќај на пат, возачот често има потреба возилото да го поместува надесно или налево. Во вакви случаи секоја промена на правецот на движење на едно возило има влијание на движењето на другите возила, притоа особено е опасно ненадејно и ненајавено менување правец на движењето. Емпирискиот аналитички израз[1,2,3] за должината izS на поместување го има обликот:

125

00,7 [ ]( )

yiz ru

BS S V m

g fµ= + ⋅ ⋅

⋅ + (2)

Каде ruS е пат кој го поминува возилото за време на реагирање на возачот, истиот кинематички изнесува:

0 3,6[ ]ru ruS V t m= ⋅ (3)

со време на реагирање на возачот врз управувачот [0,3;0,5][ ]rut s∈ . Исто така

имаме [ ]yB m кое е бочно поместување на возилото, 0[ / ]V km h - брзина на

возилото, µ - динамички коефициент на отпор од триење против лизгање, f -

динамички коефициент на отпор од триење против тркалање, 29,81[ / ]g m s= - забрзување на земјишна тежа.

Притоа времето на поместување izt го има емпирискиот аналитички израз[1,2,3] во обликот:

2,51 [ ]( )

yiz ru

Bt t s

g fµ= + ⋅

⋅ + (4)

3.1.3. Менување на сообраќајната лента – престројување Доколку возилото врши напречно поместување во полната ширина на сообраќајната лента, таквиот тек на движење претставува менување на сообраќајната лента. За определување на растојанието до наидувачкото возило во сообраќајната лента каде возачот на првото возило сака да се престрои на безбеден начин за време на престројување pt , првото возило поминува пат 1S , додека второто возило за истото

време на престројување треба да помине безбедно растојание xS и да пристигне зад

првото возило на растојание на следење d . Притоа може да се воспостави кинематичката аналитичка релација [1] со изразот:

22 1 [ ]

2p

x

V tS S S D m

⋅= + − = . (5)

Со средување на овој израз се добива безбедното растојание[1] на кое првото возило може да започне престројување во однос на второто возило зад него:

1 [ ]2

px

V tS D m

⋅≥ + . (6)

Ако за времето на престројување се замени со кинематичката релација

2 1( )pt V V w= − се добива изразот за безбедно престројување[1] во кинематички облик:

126

1 2 1( ) [ ]2x

V V VS D mw−

= +⋅

. (7)

Во овој израз должината D претставува растојанието од првото возило со предниот дел кога ќе го изврши престројувањето до предниот дел на второто возило кое го следи, притоа ова растојание го има аналитичкиот облик:

1[ ]D d l m= + . (8)

Каде должината 1l претставува должина на првото возило кое врши престројување.

3.1.4. Запирање и паркирање Возилата со кои се врши превоз на опасни материи по правило не смее да се запираат и паркираат ако за тоа не постојат исклучителни потреби согласно дозволата за превоз. Сите забрани за запирање и паркирање се регулирани со одредбите на ЗБСП за сите возила преку поставени сообраќајни знаци и правилата на сообраќајот на патиштата. Возачот кој врши превоз на опасни материи најчесто е со товарни возила и влечни возила со приклучно возило како приколка или полуприколка треба да внимава со запирањето или паркирањето особено во следното: да не го ремети нормалниот проток на возила и пешаци, да не ја попречува прегледноста на останатите учесници и да не претставува ненадејна и непредвидлива опасност, односно пречка во сообраќајот.

3.2. Движење на возилата Во анализирањето на движењето на возилото по патот за сите па и оние што превезуваат опасни материи се разгледуваат општите правила и движења на возилата по патот(начин и страна на движење), разминување, движење со возило наназад, промена на начинот на движење и безбедно растојание при движење на возила во колона.

3.2.1. Движење на возилата по патот Како за останатите возила така и за возилата кои вршат превоз на опасни материи на одредени патишта дозволено е движење само на одредени видови возила, а на одредени патишта има обележани и посебни сообраќајни ленти за движење на одредени категории на возила. Возачот е должен при управување на своето возило за ова да води сметка и за сообраќај да го користи исклучиво оној пат односно оној коловоз или сообраќајна лента, која е наменета за движење на онаа категорија на возила со кое управува, освен во случај на опасност.

a) Страна на движење Возилото секогаш треба да се движи по десната страна на коловозот во насоката на движење, притоа возачот е должен да го држи возилото што поблиску до десниот раб на коловозот на оддалеченост во зависност од условите во сообраќајот, брзината на движење на возилото, својствата и состојбата на патот, при што да не го загрозува другите учесници во сообраќајот.

127

b) Напречно растојание потребно за безбедно движење и разминување Возачот при движење по пат или вршење дејствие со возилото, тој мора да води сметка и за напречното растојание до рабникот на коловозот, пречки или друго возило со кое се разминува, обиколува или престигнува, така да не му смета ниту загрозува во сообраќајот. Големината на напречното растојание[1,2,3] е во директна функционална зависност од брзината на движење на возилото, додека останатите влијанија се проценуваат за секоја конкретна сообраќајна ситуација. Напречното растојание на возилото uiB од десниот раб на коловозот до десната страна на

возилото(едното или другото, 1, 2i = ) се определува врз основа на емпириски образец од истражувања, кој го има обликот:

0,2 0,005 [ ]ui iB V m= + ⋅ (9)

каде [ / ]iV km h е брзина на движење на возилото( 1,2i = ).

3.2.2. Разминување Разминување е минување со возилото покрај друго возило кое по истиот коловоз се движи од спротивната насока. Чести се сообраќајните незгоди со тешки последици помеѓу возилата во процес на разминување, кога настанува фронтален или аглен судар со предните делови на двете возила поради неправилно користење на ширината на попречниот профил на коловозот. Напречното растојание за безбедно разминување

rB помеѓу двете возила се определува[1,2,3] врз основа на емпириски образец од истражувања, кои го има обликот:

1 20, 4 0,005 ( )[ ]rB V V m= + ⋅ + (10)

каде 1 2, [ / ]V V km h се брзини на возилата кои се разминуваат.

3.2.3. Следење(безбедно надолжно растојание при движење на возило во низ или колона) Во сообраќајните текови со голема густина се почесто се вози во низ, со различни меѓусебни надолжни растојанија на моторните возила. Помеѓу возење во низ и возење во колона од аспект на динамика нема никаква разлика, во двата случаи возилата се движат едно зад друго при што често во вакви сообраќајни ситуации се наоѓаат и моторните возила за превоз на опасни материи. Разликата е во тоа што во колона брзината на движење на возилата и постапувањето на возачите е меѓусебно условена (интеракција), додека во низ возилата се движат неорганизирано, тоа е случаен број на возила на патот кои се движат во еден ред и во иста насока. При возење во низ возачот мора да држи потребно растојание од возилото пред себе за да не го удри во случај неговиот возач нагло да го запре. Безбедното растојание помеѓу возилата во низ зависи од: брзина на движење на возилата, техничка исправност на возилото, својства на патот(технички елементи, квалитет на коловозен застор и др.), временски услови(дожд, кал, снег, мраз и др.), видливост и прегледност, како и од психофизичката состојба на возачот. Безбедното надолжно растојание rS на 2

128

возила[1,2,3,4] на почетокот на кочење на првото возило го има кинематичкиот аналитички облик:

20 1 2 0

1 2

( ) [ ]3,6 26

rr ro

V t w w VS S mw w

⋅ − ⋅= + +

⋅ ⋅ (11)

каде 1 2 3[ ]rt t t t s= + + е време на реагирање на системот возач – возило, 0[ / ]V km h

брзина на движење на возилата во низ, 21 2, [ / ]w w m s е забавување при екстремно

кочење на предното и задното возило респективно. Во некои земји прописите бараат безбедното растојание помеѓу две возила во низ да биде најмалку еднакво во метри, според брзината на движење во km/h, т.е. аналитички изразено 0rS V≥ . На патиштата надвор од населено место, каде има поголеми брзини на движење, се препорачува и поголемо растојание помеѓу возилата.

3.2.4. Процес на обиколување(со рамномерна брзина) Обиколување е минување покрај запрено или паркирано возило или друг објект кој се наоѓа на сообраќајната лента по која се движи возилото.

a) Пат на обиколување

Патот на обиколување obS кој се минува со рамномерна брзина се определува[1,2,3] со кинематичкиот аналитички израз:

1 2 3 4[ ]obS L L L L m= + + + (12)

каде 1 2, [ ]L L m се должина на возилото кое врши обиколување и должина на возилото

или неподвижниот објект кој се обиколува респективно, 3[ ]L m е безбедно надолжно растојание помеѓу возилото кое врши обиколување на возило или неподвижен објект на почетокот на обиколување, 4[ ]L m е безбедно надолжно растојание помеѓу возило кое врши обиколување на возило или неподвижен објект на крајот на обиколување. Безбедното надолжно растојание при обиколување го избира возачот, кое во реалност е многу различно. Неговата големина зависи од брзината на движење на возилото, карактеристики на возилото кое врши обиколување, состојба на коловозот, услови на видливост и прегледност, вештина и техника во возење на возачот кој врши обиколување и други фактори. Врз основа на изведени истражувања, утврдено е дека ова безбедно растојание[1,2,3] емпириски може аналитички да се изрази:

3 4 10,5 [ ]L L V m= = ⋅ (13)

Каде 1[ / ]V km h е брзина на возилото при обиколување на објектот.

a) Време на обиколување

Времето на обиколување obt се пресметува[1,2,3] по кинематичкиот аналитички израз:

129

1

[ ]obob

St sV

= (14)

3.2.5. Процес на безбедно престигнување(со рамномерна брзина)

Пресметување на патот[1,2,3,4] на престигнување prS при движење на возилото кое престигнува и кое е престигнувано со рамномерна брзина, може кинематички да се врши според изразот:

2 [ ]pr prS V t L m= ⋅ + (15)

Време на престигнување prt се пресметува како однос на релативно прејден пат на возило(1) во однос на возило(2) и разлика на брзините на возилата(1) и брзина на возилото(2):

1 2

[ ]prLt s

V V=

− (16)

Патот на престигнување може да се изрази како:

2

1 2

(1 )[ ]prVS L m

V V= +

− (17)

1 2 3 4[ ]L L L L L m= + + + разлика на поминат пат на возило(1) и возило(2) во

процесот на престигнување, 1L е должина на претекнуваното возило, 2L е должина

на возилото кое претекнува, 3L е безбедно надолжно растојание помеѓу претекнуваното возило и возилото кое претекнува на почетокот на претекнувањето,

4L е безбедно надолжно растојание помеѓу претекнуваното возило и возилото кое

претекнува на крајот на претекнувањето, 1[ / ]V km h е брзина на возилото кое

претекнува, 2[ / ]V km h е брзина на претекнатото возило, 3 4 10,5 [ ]L L V m= = ⋅ . Доколку при престигнувањето се појави надоаѓачко возило од спротивната насока на движење, тогаш безбедното надолжно растојание RS до возилото(3) кое надоаѓа од

спротивната насока со брзина 3V , тогаш ова растојание кинематички изведено го има аналитичкиот израз:

2 33

1 2

(1 )[ ]R pr prV VS S V t L mV V+

= + ⋅ = +−

(18)

130

3.2.6. Психофизички способности, знаење и вештина со кои треба да располага возачот на моторно возило за превоз на опасни материи Имајќи ја во предвид целокупната сложена документација за превоз на опасни материи, заедно со упатствата за постапување со истите во разни ситуации како и управувањето во сообраќајот, возачот треба да има добри психички и физички карактеристики за постигнување одредени мануелни работи во даден момент. Воедно тој треба да поседува знаење и вештина како во постапувањето со опасните материи за време на превозот, така и со постапувањето во сообраќајот како возач на товарно возило или влечно возило кое влече приклучно возило во изведба на приколка или полуприколка. Во сите овие околности тој има предизвик во однос на својата претходна подготовка и возраст за успешно справување со сите интелектуални и физички проблеми во текот на превозот.

4. Заклучок Да се довери превоз на опасни материи, треба да биде возач со завршено најмалку средно образование кој воедно ги минал сите критериуми и процедури за превезување на истите согласно позитивните важечки норми кои ја уредуваат оваа област на активност на возачот. Според сообраќајните аспекти за безбедно учество во сообраќајот како и логично научните методи на сообраќајната психологија, “возач – почетник” кој е дефиниран во одредбите[7] на ЗБСП не може да управува возило за превоз на опасни материи. Воедно возачот на моторно возило за превоз на опасни материи при управување за категоријата на влечно возило кое влече приклучно возило конструирано како приколка или полуприколка[7,8] да има стекнато право за управување на вакво возило во времетраење не помалку од 5 години. За овие возачи на моторно возило кој управуваат влечно возило кое влече приклучно возило конструирано како приколка или полуприколка по наполнета возраст од 55 години, не смеат да управуваат со возилото натоварено со опасни материи.

5. Користена литература [1] Костиќ С.: Технике безбедности и контроле саобраќаја, Универзитет у Новом

Саду, Факултет техничких наука, Нови Сад, 2009 [2] Драгач Р. : Безбедност друмског саобраќаја, Универзитет у Београду,

Саобраќајни факултет, 1977 [3] Ристиќ Б. : Безбедност во патниот сообраќај II, Универзитет “Св. Климент

Охридски”, Технички факултет – Битола, 1999 [4] Симиќ Д. : Моторна возила, Научна књига – Београд, 1988 [5] Иниќ М. : Етиологија саобраќајних незгода на путевима, Савремена

администрација – Београд, 1978 [6] Иниќ М., Јовановиќ Д. : Прописи у области саобраќаја, Универзитет у Новом

Саду, Факултет техничких наука, Нови Сад, 2009

131

ВЛИЈАНИЕ НА ТЕЖИНАТА НА ТОВАРОТ ЗА БЕЗБЕДЕН ПРЕВОЗ НА ОПАСНИ МАТЕРИИ

IMPACT OF WEIGHT OF THE LOAD ON THE SAFE

TRANSPORT OF HAZARDOUS MATERIALS

Пецо Јакимовски

Апстракт Во овој труд главна цел на истражувањето е влијанието на тежинската состојба на товарот и брзината на движење на моторното возило преку анализа од методите на изведени експерименти за показателите на кочење кај патот на кочење. Според резултатите на извршените испитувања покажуваат зависност на патот на кочење од вкупната тежина на возилото, т.е. има функционална зависност. Испитувањата се вршени врз товарни возила како влечни возила со приколка или полуприколка кои всушност и при превоз на опасни материи се најчеста категорија на моторни возила. Добиените резултати укажуваат дека патот на кочење се зголемува со зголемување на вкупната маса на влечното возило како и нормално со зголемување на брзината. Оваа зависност во аналитичкото моделирање не може да се согледа бидејќи не е опфатена тежинската состојба на возилото во процесот на кочење со максимално средно забавување. Затоа аналитичкото пресметување на патот на кочење отстапува од реалниот поради механиката на движење на кочените тркала комбинирано во вкупниот пат на кочење со линиско движење и сложено движење од линиско и вртливо движење.

Клучни зборови: товар, брзина, вкупна маса на возилото, аналитичко моделирање, ограничување на масата на опасни материи.

Abstract In this paper, the primary goal of the research is the impact of the weight of the load and the speed of movement of the motor vehicle through analysis of the methods of conducted experiments for the indicators of braking on the braking distance. The results of the experiments show interdependence between the braking distance and the total mass of the vehicle, i.e. there is functional interdependence. The researches are conducted over heavy vehicles such as tractors with trailers or semi-trailers, which are most often used for this kind of transport, i.e. transport of hazardous materials. The results obtained show that the braking distance increases with the increase of the total weight of the vehicle; also there is a normal increase with the increase of speed. This interdependence cannot be noticed in the analytical modeling because the weight of the vehicle is not included in the process of braking with maximum medium deceleration. Therefore, analytical calculation of the braking distance deviates from the real one because of the mechanics of movement of the braking wheels, combined in the total braking distance with linear motion and complex motion of linear and rotary motion.

Keywords: load, speed, total mass of vehicle, analytical modeling, restriction of the weight of hazardous materials.

132

1. Вовед При превозот на опасни материи во патниот сообраќај најчесто се користат товарни возила или влечни возила кои влечат приклучно возило. Приклучните возила се конструирани да бидат влечени од моторно возило, истите може да бидат конструирани како приколка така што својата вкупна маса преку своите оски ја пренесува на патот, како и полуприколка која со својот преден дел се потпира врз влечното возило. Најголемата дозволена вкупна маса на влечното возило со приклучните возила заедно со неговата носивост во зависност од бројот на оските на влечното и приклучното возило изнесува со маса од најмногу 40000 kg. Кај оваа категорија на моторни возила доаѓа до израз показателот на ефикасно кочење, за патот на кочење кои според истражувања е покус за празно возило без товар, отколку кај користење на носивоста со разни оптоварувања со кои возилото зависно од масата на товарот има значително подолг пат на кочење. Поради наведените причини, во овој труд, заради ваквата корелација на масата на товарот со патот на кочење во динамиката на движење на влечните возила во процес на интензивно кочење во реални услови при превоз на опасни материи се дава ограничување на користењето на носивоста. Воедно се даваат и резултати од испитувањата со товар и без товар во две почетни брзини на кочење кои влијаат правопропорционално со големината на брзината расте и патот на кочење за разни маси на оптоварување од носивоста на возилата. На крајот на трудот, се даваат заклучоци до кои се дошло во текот на истражувањето и препораки за практична примена. Истите се однесуваат за техничкиот фактор – возило по однос за ограничување на масата на опасни материи под носивоста на дозволената маса, со која возилото смее да се оптовари за разни состојби на коловозот, како и ограничување на брзината на движење, се со цел заради спречување опасни сообраќајни ситуации.

2. Mетод на истражување За процесот на запирање кај влечните возила кои превезуваат опасни материи ќе се користи метод на компилација која е постапка на превземање на веќе добиени податоци на научно реално извршени испитувања кои покажуваат зависност на патот на кочење од вкупната маса на влечното возило. Резултатите од испитувањата се дадени во табеларен преглед, врз кои со примена на метод на анализа и математички методи во операционо истражување, истата ќе се обработи и добијат валидни динамички резултати за влечните возила во процес на кочење. Ќе се согледа зависноста на патот на кочење од вкупната маса на влечното возило и неговата почетна брзина во процесот на кочење. Во истражувањето ќе се анализира механичката појава на интервалот на времето на порастот на забавувањето до максимално средно забавување, како зависна големина од вкупната маса на влечното возило. Воедно врз основа на резултати со текот на графички приказ за динамичкиот коефициент на триење ќе се изврши аналитичка операционализација со математички методи со цел добивање аналитичка функционална зависност на овој коефициент од брзината на движење на возилото. Ова од причина што овој коефициент е најважен динамички фактор во процесот за ефикасно кочење во интеракцијата помеѓу пневматиците на тркалата и површината на коловозниот застор.

133

3. Резултати од истражувањата врз основа на обработка на податоците од претходно извршени експериментални испитувања

3.1. Аналитичко претставување за кинематички карактеристики на моторните возила во процес на време и пат на кочење

a) Стварното време [ ]kt s∆ на кочење, во врска со [1,2,3,4,7,8] претставува временски интервал од почетокот на дејствувањето со ногата на педалата за кочење до запирање на возилото, истото аналитички го има обликот:

2 3 4[ ]kt t t t s∆ = ∆ + ∆ + ∆ (1)

Каде е: 2[ ]t s∆ - временски интервал на совладување на зазорот, од моментот на започнатото дејство на сопирачката до моментот на појавување на забавување на возилото. Вредностите на овој временски интервал се определени експериментално според [1,3,4,5,6,8] за товарни возила и влечни возила изнесуваат во множеството

2 [0, 2;3][ ]t s∆ ∈ за пневматски систем на кочење. 3[ ]t s∆ - временски интервал за одѕив на кочниот механизам, од моментот на појавување на забавувањето до моментот на постигнување на максимално средно забавување на возилото. Вредностите на овој временски интервал се определени експериментално според [1,3,4,5,8] за товарни и влечни возила изнесуваат во множеството

3 [0,05;2,5][ ]t s∆ ∈ за хидрауличен и пневматски систем на кочење. 4[ ]t s∆ - временски интервал на движење на возилото со постигнато максимално средно забавување по трагите на интензивно кочење до запирање на возилото, истиот се определува со пресметување или експериментално.

b) Патот на кочење [ ]kS m , во врска со [1,2,3,4,8] претставува изминат

пат на возилото од почетокот на дејството со ногата на педалата за кочење до запирање на возилото, истиот аналитички го има обликот:

2 3 4[ ]kS S S S m= + + (2) Односно со замена на вредностите го добива обликот:

21

0 2 3 2 3 0 1 maxmax

( ) ( , , , , )[ ]2k k sr

sr

VS V t t f t t V V w mw

= ∆ + ∆ + = ∆ ∆⋅

(3)

Каде е: 2[ ]S m - пат кој го поминува возилото за временскиот интервал на совладување на зазорот во уредот за сопирање, до моментот на појавување на забавувањето на возилото, 3[ ]S m - пат кој го поминува возилото за временскиот интервал за одѕив на кочниот механизам, од моментот на појавување на забавувањето до моментот на постигнување на максимално средно забавување на возилото, 4[ ]S m - пат кој го поминува возилото за временскиот интервал со постигнато максимално

134

средно забавување до запирање на возилото, 0[ / ]V m s - брзина на возилото во мигот

на воочување на опасна ситуација од страна на возачот, 1[ / ]V m s - брзина на возилото во мигот на почетокот на кочење со максимално средно забавување,

2max[ / ]srw m s - максимално средно забавување во временскиот интервал 4t∆ кој е

зависно променлива [4,7] од динамичкиот коефициент на триење µ и динамичкиот коефициент на отпорот од тркалање f , аналитички изразено:

2max ( , )[ / ]sr ww f f m sµ= (4)

Притоа независно променливата ( ) 0ff Vδ= ≈ .

3.2. Зависност на патот на кочење од вкупната маса на влечното возило и почетната брзина на кочење Според претходно презентираната кинематичка анализа за патот на кочење на возилото, значи дека во основа се работи за механичка претпоставка во која тркалата на возилото во текот на временскиот интервал 4t∆ од процесот на кочење се потполно без вртење(блокирани). Притоа според кинематичката анализа може да се заклучи дека патот на кочење зависи од времетраењето на двата временски интервали( 2 3,t t∆ ∆ ), почетните брзини( 0 1,V V ) и постигнатото максимално средно

забавување maxsrw , при што аналитички во динамички научен аспект, вкупната маса на возилото нема никакво влијание на патот на кочење. Оваа хипотеза може да одговара на направените претпоставки [1,2,3,4,7] дека кочните сили се распределуваат пропорционално на големините на нормалните реакции на подлогата, како и дека сите тркала во процесот на кочење се блокирани. Оваа хипотеза дава услов кој е исполнет во некој идеален случај, каде целата маса(тежина) на возилото е искористена како тежина на динамичко триење во процесот на кочење. Притоа овој услов во реалноста на експлоатација најчесто не е исполнет па и кај моторните возила за превоз на опасни материи. Според извршени реални експерименти на влечни возила[4] во САД и поранешен СССР, според резултатите од испитувањата покажуваат зависност на патот на кочење од вкупната тежина на моторните возила. Според овие испитувања дадени се резултатите во табеларен преглед кои се имплементирани во содржината[4], за влијанието на тежинската состојба во патот на кочење при поедини брзини кај влечните возила. Овој табеларен преглед автентично е превземен и прикажан во Табела 1, каде е очигледно забележително зголемувањето на патот на кочење со зголемување на вкупната маса (тежина) кај испитуваните влечни возила кои влечеле приклучно возило.

Табела 1 – Зависност на патот на кочење[m] од вкупна маса на тегнач со полуприколка[kg]

Вкупна маса на тегнач со товар

[kg]

Почетна брзина[km/h]

32,2 64,4 32,2 64,4 32,2 64,4

Без товар Со товар Надминат товар за 50%

135

17800 8,50 29,0 9,40 37,0 11,2 50,0

22600 9,10 33,0 10,3 36,0 16,7 41,0

29600 - - 9,10 32,0 14,3 54,0

32800 9,10 30,0 10,0 33,0 - -

Според дадените податоци од прикажаното испитување нема нумерички показатели за бројот на извршени испитувања, класи на должината на патот на кочење и нивни фреквенции на појавување. Постои само напомена дека тежината на тегначот без товар изнесувала 40% од вкупната тежина на тегначот. Со примена на математичките методи во операциони истражувања ќе се изврши математичка обработка на дадените податоци од испитувањето, при што со погодни процентуални показатели ќе се согледа влијанието на вкупната тежина според товарот врз патот на кочење, во состојба на тегначот без и со товар за 2 брзини на движење. Сите добиени податоци за состојба на тегначот со товарот во проценти и патот на кочење според товарот се прикажани во Табела 2, заедно на крајот со средна вредност за сите товари на двете почетни брзини. Табела 2 – Маса на возилото и товарот со процентуални показатели на порастот на истата со влијание во проценти на патот на кочење и средна вредност за сите товари по брзините на движење

Сопствена маса на

тегначот [kg]

Маса на товарот[kg]

Зголемена маса на

товарот во однос на

претходното испитување во

%

Почетна брзина[km/h]

32,2 64,4 32,2 64,4 32,2 64,4

Без товар Со товар Надминат товар за 50%

7120 10680 10680[kg] 8,50 29,0 9,40 10,58%

37,0

27,58%

11,2

31,76%

50,0

72,41%

9040 13560 26,96% 9,10 33,0 10,3

13,18%

36,0

9,09%

16,7

83,51%

41,0

24,24%

11840 17760 30,97% - - 9,10 32,0 14,3(-) 54,0(-)

13120 19680 10,81% 9,10 30,0 10,0

9,89%

33,0

10% - -

Средна вредност на зголемен пат на кочење во % за секоја брзина 11,21% 15,55% 57,63% 48,32%

Со проширување и математичка доработка на Табела 2 ќе се добијат нови процентуални показатели за зголемен пат на кочење во однос на зголемен товар од претходна состојба на товарот во проценти, претставени во Табела 3. Табела 3 – Зголемен пат на кочење во однос на зголемен товар од претходна состојба на товарот во проценти

Зголемена маса на товарот во однос на претходното испитување во % Почетна брзина[km/h]

136

32,2 64,4

Зголемен пат на кочење во однос на претходно испитување со товар во %

10680[kg] 9,40[m] 37,0[m]

26,96% 9,57% -2,71%

30,97% -11,66% -11,12%

10,81% 9,89% 3,12%

Според аплицираните податоци [4] од резултатите на испитувањата во реални услови, со математичка обработка на истите се докажува дека патот на кочење е значително поголем за товарни возила, влечни возила и патнички автомобили[4], кога истите имаат одредена маса на товар q [kg] отколку кога истите се кочени само со сопствената маса на возилото. Што значи тежинската состојба на товарот има правопропорционално влијание врз должината на патот на кочење како и со надминување на носивоста т.е. аналитички изразено:

(0) (q)k kS S< (5)

Од аспект на техничкиот фактор – моторно возило, ова е значаен динамички показател во процес на кочење за товарните и влечните возила со приклучно возило за превоз на опасни материи во патниот сообраќај.

3.3. Влијание на тежинската состојба на товарот врз големината на временскиот интервал за одѕив на кочниот механизам до постигнување на максимално средно забавување Според изведените реални испитувања со резултати аплицирани[5] во кинематички дијаграм на функционална зависност на максималното средно забавување од времето во процес на кочење, утврдени се различни зависности за патнички и товарни возила во зависност од состојбата со и без товар.

Во кинематичкиот дијаграм во временскиот интервал за одѕив на кочниот механизам *3t∆ за возило без товар, се постигнува праволиниско покачување со поголемо

максимално средно забавување *maxsrw . Додека за возило со товар во временскиот

интервал за одѕив на кочниот механизам 3t∆ , се постигнува праволиниско

покачување со помало максимално средно забавување maxsrw . Притоа од графичките односи Сл.1 на триаголниците ADC и AEF на покачување на забавувањето и пресекот на временскиот интервал *

3t∆ со покачување на забавувањето за возило со товар со

забавување **w , се добиваат следните аналитички релации * **3 3 max/ /srt t w w∆ ∆ = .

Бидејќи големините на забавување се обратнопропорционални со вкупната и сопствената тежина на возилото, следи **

max 0 0/ ( ) /srw w G q G= + .

137

Сл. 1

Кинематички дијаграм [5] на забавување во процес на кочење за возило со товар и без товар

Каде се: 0G - сопствена тежина на возилото, q - тежина на товарот. Бидејќи за хоризонтален пат максималното средно забавување изнесува:

max ( )srw g fµ= + (6)

Следи со замена хомогената равенка за временскиот интервал

*3 3

0

1, 4 ( ) (1 )qt t fG

µ∆ = ⋅∆ + ⋅ + (7)

Во случаите на кочење со ограничен момент на екстремно кочење без блокирање на тркалата, тогаш 3t∆ се определува по изразот:

*3 3 max

0

1, 4 ( / ) (1 )srqt t w g

G∆ = ⋅∆ ⋅ + (8)

За кочење на возилото со товар се гледа правопропорционално функционалната зависност за времето на одѕив на кочниот механизам 3t∆ од истото време без товар

*3t∆ тежината на товарот q , динамичкиот коефициент на триење µ и динамичкиот

коефициент на отпорот на тркалање f т.е. аналитички изразено:

*3

3 ( , , , )t q ft F

µ∆∆ = (9)

Времето на зголемување на забавувањето 3t∆ до максимално средно забавување [5] за возила со товар, за разни категории, определено со пресметка и експериментална проверка за патнички автомобили, автобуси, товарни возила до 4,5[t] и над 4,5[t] изнесува во интервалот на множеството 3 [0,05;1,5][ ]t s∆ ∈ . Од големината на

времето 3t∆ на покачување на забавувањето до максимално средно забавување на возилото, се согледува механичкиот квалитет во процесот на кочење со патот на

C F

3t∆

B

A

D

0 t[s]

w[ 2/m s ]

E *

maxsrw maxsrw **w

*3t∆

Без товар Со товар

138

кочење во вкупниот пат за запирање на возилото, кој е особено важен кај возилата за превоз на опасни материи. Притоа големо негативно влијание има и големината на товарот q кој се превезува со товарните возила а особено со надминување на

носивоста, ова влијание се согледува преку количникот( 0/q G ).

3.4. Аналитичка операционализација на сочинет график со мерења за динамичкиот коефициент на триење во зависност од брзината на возилото помеѓу пневматиците и коловозниот застор Според извршените испитувања во Германија со мерења на динамичкиот коефициент на триење µ во движење на моторните возила, добиени се вредности за сув и влажен коловозен застор на 2 улици за брзини на возење во множеството од

[0;120][ / ]v km h∈ . Сите добиени податоци за динамичкиот коефициент на триење µ во однос на брзината се аплицирани [7] на графички начин изразена функционална зависност, со што v и µ се претставуваат како Декартови координати на точка во рамнината( ,v µ ).

Сл.2 Дијаграм за зависност на динамичкиот коефициент на триење од брзината за

влажен и сув коловозен застор

Со испитување на текот на двете графички изразени функционални зависности со помош на математичките методи во операционо истражување, ќе се утврди законот на кореспонденција помеѓу вредноста на независно променливата V и функцијата µ . Со ваквата корелација, функцијата µ ќе се изрази со помош на аналитички израз во

облик на равенка со пресликување ( )vfµµ = . a) Според графикот за сув коловозен застор се добиваат

карактеристичните точки на апцисата и ординатата, од кои се добива функционалната зависност на полином од прв степен со аналитички израз:

( ) 0,8933 0,0017775vf vµµ = = − ⋅ (10)

Каде максималниот т.е. статичкиот коефициент на триење за 0,0[ / ]v km h= , изнесува:

max 0 (0) 0,8933fµµ µ µ= = = > (11)

139

Додека минималниот динамички коефициент на триење за 120,0[ / ]v km h= , изнесува:

min 1 (120) 00,68fµµ µ µ= = = < (12)

b) Според графикот за влажен коловозен застор се добиваат карактеристичните точки на апцисата и ординатата, од кои се добива функционалната зависност на полином од прв степен со аналитички израз:

( ) 0,6933 0,0028883vf vµµ = = − ⋅ (13)

Каде максималниот т.е. статичкиот коефициент на триење за 0,0[ / ]v km h= , изнесува:

max 0 (0) 0,6933fµµ µ µ= = = > (14)

Додека минималниот динамички коефициент на триење за 120,0[ / ]v km h= , изнесува:

min 1 (120) 00,3467fµµ µ µ= = = < (15)

c) Со рационална операција на разликата помеѓу динамичкиот и

статичкиот коефициент на триење за сув и влажен коловозен застор со вредностите на независно променливата брзина дефинирани во интервалот [0,0;120][ / ]v km h∈ , се добива функционалната зависност µ∆ на полином од прв степен со аналитички израз:

( ) 0, 2 0,0011108vf vµµ ∆∆ = = + ⋅ (16)

Според графикот добиен од испитувањата со мерења како и аналитичката анализа на добиените функции за сув и влажен коловозен застор се доаѓа до механичко сознание дека разликата на динамичкиот коефициент на триење со порастот на брзината на движење на возилото расте во однос на влажен коловозен застор. Притоа кај поголемите брзини динамичкиот коефициент на триење за влажен коловозен застор повеќе опаѓа отколку кај сув коловозен застор. Исто така за двете состојби на коловозниот застор со високи брзини на возилото, кочењето се отпочнува со мал динамички коефициент на триење, споредено во однос на статичкиот коефициент на триење во мирување. Сите овие механички факти за динамичкиот коефициент на триење во однос на брзината на движење и превземеното интензивно кочење за запирање, гледано преку патот на кочење е особено важно за товарните возила и влечните возила со приклучно возило со кои се превезуваат опасни материи за разни состојби на коловозниот застор. Создадена е сосема нова операционализација со аналитичко сообразените и востановените функционални зависности (10), (11), (12), (13), (14), (15) и (16) на независно променливата брзина v и зависно променливиот динамички коефициент на триење µ . Истите равенки како и други математички функционални ознаки за механичките големини низ трудот се сосема нови и атрибутно објаснети од авторот на овој научно истражувачки труд.

140

4. Заклучок Според показателите во динамиката на моторните возила во процес на кочење и тежинската состојба на товарот заедно со состојбата на коловозниот застор, товарните возила и влечните возила со приклучно возило за превоз на опасни материи во климатски услови со сув или влажен коловоз, може да се оптоварат најмногу до 85% од носивоста на дозволената маса. Во климатски услови кога на коловозниот застор има снег, мраз или голомразица, товарните возила и влечните возила со приклучно возило за превоз на опасни материи може да се оптоварат најмногу до 70% од носивоста на дозволената маса. Брзината на движење на моторните возила со кои се превезуваат опасни материи е според поставените сообраќајни знаци на патот и правилата на сообраќајот на патиштата, но во никој случај таа не смее да биде над 70 km/h.

5. Користена литература [1] Костиќ С.: Технике безбедности и контроле саобраќаја, Универзитет у Новом

Саду, Факултет техничких наука, Нови Сад, 2009 [2] Драгач Р. : Безбедност друмског саобраќаја, Универзитет у Београду,

Саобраќајни факултет, 1977 [3] Ристиќ Б. : Безбедност во патниот сообраќај II, Универзитет “Св. Климент

Охридски”, Технички факултет – Битола, 1999 [4] Симиќ Д. : Моторна возила, Научна књига – Београд, 1988 [5] Иванов В. В., Иларионов В. А., Морин М. М. : Основи теории автомобила и

трактора, Москва, 1977 [6] Афанасев Л. Л., Дбков А. Б., Иларионов В. А. : Конструктивна безопасност

автомобила, Машиностроение, Москва, 1983 [7] Мичке М., Валентовиц Х.: Динамика на моторните возила, Табернакул, 2009 [8] Јанковиќ Д., Тодоровиќ Ј., Ивановиќ Г., Ракичевиќ Б.: Теорија кретања моторних

возила, Универзитет у Београду, Машински факултет, Београд, 2001

141

ФЛУОРОВОДОРОДНА КИСЕЛИНА – ОПАСНА МАТЕРИЈА ОД ЕКСТРЕМЕН РИЗИК

Зденко Јанковиќ1, Илија Танацков2, Наташа Стојиќ3,

Тања Шќепановиќ1

1Техно-контрол, Подгорица, Црна Гора 2Факултет за технички науки,

Универзитет во Нови Сад, Нови Сад, Србија, 3Факултет за заштита на животната средина,

Универзитет Едуконс, Сремска Каменица, Србија

Апстракт Флуороводородната киселина е опасна хемиска супстанца со неспоредливо поголем ризик за фаталенисход при несреќи отколку сулфурната, азотната или хлороводордната киселина. Иако е примарно опасна супстанца од класата VIII со силнокорозивно дејство, нејзините исклучително токсични карактеристики не предизвикуваат класична клиничка слика. Таа е летална во мали количини со временски транслирирано и индиректно дејство. При несреќиво присуство на поголеми количества може да предизвика еколошка катастрофа

Клучни зборови: флуороводородна киселина, опасна материја, ризик

1. Вовед Киселините претставуваат една од основните категории на хемиски супстанци. Во основа, името киселина се базира на кислород и на претпоставката дека кислородот е задолжително присутен елемент во соединенијата кои имаат силни оксидирачки својства. Овој формат е наследен од XVIII век од познатиот француски физичар Антоан Лавоазије. Традиционалното и рудиментираното наследство на логиката на влијанието на киселините е и денеска присутно кај просечниот познавач на хемијата. Дејството на киселините врз контактните површини се очекува да бидебурно и разорувачко. Лавоазиевата систематизација на киселините не ги вклучувала и киселинитена халогените елементи: флуор, хлор, бром, јод и астат. Заради големата реактивност, халогените елементи во елементарна состојба не се наоѓаат како атоми, туку како двоатомни молекули. Помеѓу молекулите делуваат слаби ван дер Валсови привлечни сили, чија јачина се зголемува со зголемувањето на атомскиот број (од флуор према астат). Тоа е причина што флуорот и хлорот при собна температура се гасови, бромот е течност, а јодот и астатот се наоѓаат во цврста агрегатна состојба. Електронегативноста (по Паулинг) на халогените елементи е најсилна кај флуорот (3,98). Хлорот исто така има висока електронегативност (3,16), а после него следатбромот (2,96), јодот (2,66) и астатот (2,20). Заради својата изразена

142

електронегативност со металите градат соли. Најпозната е готварската сол, а најпозната киселина од оваа група е хлороводородната HCl. Флуороводородна киселина се класифицира како слаба неорганска киселина затоа што има пониска константа на дисоцијација pKа е+3,17 во споредба со останатите халогеноводородни киселини кои имаат pKa<0.Класифицирана е како корозивна опасна супстанца и припаѓа на VIII група, нејзиното токсично дејство е фатално и тоа при индиректно дејство, вообичаено временски одложено во фази од 8h до 24h. Малата атомска маса и високата електронегативност се параметри кои ја одредуваат екстремната ризичност на флуороводородната киселина.

2. Основни податоци за флуороводородна киселина Флуороводородна киселина е воден раствор на водород и флуор, со хемиска ознака HF. Моларната маса на HF изнесува 20,01 g/mol, има густина од 1,15 g/L, температура на вриење од +19,5 °C, а притисокот на пареата изнесува 783 mmHg. Температурата на топење е −83.55 °C. Флуороводородната киселина првенствено се користи во индустријата на нафта и нејзините деривати, во производството на полупроводници, пластика, фармацеутската индустрија, синтетичкиот криолит (Na3AlF6) кој има значајна примена во производството на алуминиум, за производство на синтетички флуорополимер – политетрафлуороетилен т.е. тефлон, за производство на обогатен ураниум (ураниум флуорид UF4), за потребите на стаклената индустрија и керамика, за чистење на алуминиум итн. Флуороводородот го раствора стаклото и бетонот, кожата, коските и гумата. Се декларира како не запаллив (нема температура на самозапалување), меѓутоа растворот со концентрација поголема од 65% во реакција со металите може да ослободи водород. Во класификацијата на опасни материи припаѓа на класа VIII, UN број 1052 (гас HF, UN број 1790 за воден раствор до 60% HF и UN број 1796 за воден раствор до 60% HF. Основна суровина за производство на флуороводородот е минералот калциум флуорид (CaF2). Главни наоѓалишта на овој минерал се наоѓаат во Кина, Мексико, Јужноафриканската Република и Русија. Годишната екстракција на основните минерали на светско ниво је надминува количината од 5 милиони тони. Производната постапка се базира на реакцијата на основниот минерал со концентрирана сулфурна киселина при температура од 265 °С. Од оваа количина се произведува околу 2 милиони тони флуороводород годишно, а од тоа во Европа околу 240 илјади тони. Заради споредба, проценетиот обем на производство на сулфурна киселина и амонијак на годишно ниво во 2010 година изнесувал преку 150 милиони тони.

3. Начин на дејствување на HF, последици и лечење Патогенезата на оштетените ткива кои настануваат по дејство на флуороводордната киселина значително се разликува од дејството на еквимоларните раствори на сулфурна, хлоровородна или азотна киселина. Водениот раствор на флуороводородната киселина претставува слаба киселина заради висока електронегативност на јоните на флуорот и заради тоа тие предизвикуваат неспоредливо помал обем на изгореници и дегенерација на кожата во споредба со другите киселини. Воопшто, дермалните изгореници во голема мерка зависат од концентрацијата на растворот. Водените раствори на флуороводородната киселина до 20% не можат да предизвикаат болка или еритем до 24 h. Меѓутоа, клиничката слика по 24 h нагло се влошува,

143

бидејќи симптомите на дејството на слабиот раствор на флуороводородната киселина се јавуваат одложено. Дејството на слабиот раствор на флуороводородната киселина често се приметува кај сервисерите (перачи/чистачи) на стакло и керамика кои извршуваат работни обврски без адекватна заштитна опрема, пред сѐ ракавици. Дермалните оштетувања на прстите и дланката нагло се влошуваат во текот на 24 h[1].

Слика 1. Клиничка презентација на изгореница која настанала под дејство на

слаб раствор на на флуороводордната киселина (до 20%), промена на клиничката слика на оштетувањена прстите во текот на 24h

Контаминација на кожата со раствор на флуороводородна киселина со концентрација од 20 до 50% исто така не дава карактеристични знаци како слуфурната, хлороводородната или азотната киселина. Во ваков случај стандардната клиничка слика се јавува по 8h. Исто така, симптомите се развиваат со текот на времето, а на пациентот при приемот не може да му се даде итна медицинска проценка што е честопричина за лош клинички исход. Во случај на контаминација со високи концентрации на флуороводородна киселина од преку 50%, се јавува стандардна клиничка слика, се дава итна медицинска проценка и се спроведуваат неопходни постапки. Причина за одложено дејство на флуороводордната киселина се наоѓа во високата липофилност на јоните на флуорот кои продираат длабоко во ткивото, се акумулираат во ќелиите и доведуваат до болна ликвефактивна некроза со прогресивна еволуција. Стандардна клиничка слика се појавува поради способноста на јоните на флуороводородната киселина интензивнода ги врзуваат јоните на калиум, калциум и магнезиум и на тој начин предизвикуваат аритмија, застој на работата на срцето и смрт. Контаминација од само 2,5% на површината на кожата со концентрирана флуороводородна киселина може да биде фатална [2]. Според токсилошки проценки, доволна е површинска контаминација од 160 cm2на кожата со раствор кој има концентрација поголема од 50% за фатален исход.

144

Слика 2. Клиничка презентација на изгореница која настанала под дејство на висококонцентриран растворнакиселина (70%), пример на позитивен клинички исход: спречена е некроза на ткивата и во потполност е зачувана моториката

[4] Процесот на продирање на јоните на флуорот во ткивото не може да се запре со површинска деконтаминација. Неутрализацијата може да се изврши со давање на раствор на сол на калиум, калциум и магнезиум [3]. Еден од позитивните исходи клинички е опишан и содржи радикални методи на инфузија (интравенска и интраартериска) со високи концентрации на калиум, калциум и магнезиум (Слика 2). Вдишување на гасот HF може да предизвика иритација на дишните патишта, а формирање на растворот на HF во белите дробови може да предизвика едем. Исто така, неизбежни се оштетувања на хранопроводот и желудникот. Минимална летална доза при вдишување е проценета на 50 до 250 ppm во период од 5 минути.

4. Компаративна распределба на ризикот и репрезентативна несреќа – Распределба на ризикот Врз основа на базата на податоциза несреќи на FACTS (Failure and Accidents Technical information System), од 1980 година до денеска се регистрирани 101 несреќа предизвиканиодфлуороводордна киселина, 454 несреќи со сулфурна киселина, 225 несреќи со азотна киселина и 436 несреќи со хлоровородна киселина. Иако проценетото производството на сулфурна киселина е речиси 70 пати поголемо од производството на флуороводордна киселина, очигледна е диспропорцијата на бројот на несреќи кој е поголем за 4,5 пати кај сулфурната киселина. Според податоците на FACTS установени се несреќите со фатални исходи и тоа: за флуороводородната киселина 24 од 101, за сулфурната 59 од 454, за азотната 12 од 225 и за хлороводородната 20 од 436. Количниците на овие вредности резултираат апостериори веројатности – ризици од настанување на фатални исходи на несреќите. Компаративната анализа е прикажана во табела 1. Табела 1. Компарација на ризици со фатални исходи на несреќи за некои киселини

Киселина HF H2SO4 HNO3 HCl Број на несреќи FACTS 101 454 225 436

Број на несреќи со смртен исход 24 59 12 20 Веројатност од настанок на фатален исход 0,2376 0,1300 0,0533 0,0459 Врз основа на прикажаните резултати, очигледен е исклучително високиот ризик од настанок на фатален исход при несреќа со флуороводородна киселина. Во однос на сулфурната киселина ризикот е речиси двојно поголем што е потполно неочекувано, а во однос на азотната и хлороводордната е поголем за 4 до 5 пати респективно. Како репрезентативна несреќа со флуороводордна киселина одбрана е несреќата која се случила на 27 септември 2012 година во хемиската фабрика „Gumi National Industrial Complex” (кореанска силиконска долина), во градот Гуми, Јужна Кореја, 200 километри јужно од Сеул. Околу 8 тони на флуороводород во гасна состојба испарило во атмосферата по експлозијата на цистерна, при што загинале пет работници, а 18 биле хоспитализирани. Меѓутоа, дополнителни последици од несреќата настанале под дејство на влагата во воздухот со која се формирала флуороводородна киселина. Околу 3000 луѓе побарале

145

медицинска помош заради иритација на очите и грлото и заради проблемите со дишењето, а околу 300 луѓе е евакуирано од домовите. Концентрација од 1,3 mg/l која била установена во индустрискиот канал, по неговото влевање во реката Нанкдонг, предизвикала еколошка катастрофа и помор на риби. Исто така, итна ветеринарна помош била укажана во околу 2800 случаеви на 30 околни фарми.

Слика 3. Снимка од експлозија на танкот и празнење на гасот на

флуороводородот во атмосферата, Гуми, Јужна Кореја, 27 септември 2012 година Во наредните 80 дена претпријатието морало да ја прекине својата работа.Концентрацијата на флуороводородната киселина во воздухот го уништила родот и насадите на површина од околу 500 хектари. По ова несреќа градот Гуми бил прогласен за област погодена од катастрофа од страна на Владата на Јужна Кореја.

Слика 4. Уништени насади на пиперки и оризови полиња по несреќата

софлуороводород, Гуми, Јужна Кореја, 2012

5. Мерки на заштита Работа софлуороводородната киселина бара Гама ниво на заштитна опрема на персоналот (Слика 5). Подразбира HF отпорен (пластичен, не стаклен) визир (EN166B) и шлем (EN397/467), задолжително спуштен визир, заштитна “пелерина” задолжително подвлечен под визирот (EN 166-345-B), HF отпорни ракавици (EN 374-3), HF отпорна јакна (EN 467), HF отпорни заштитни панталони (EN 467) и HF отпорни чевли (EN 345/369) [5]. Тренинг и курс за заштита во работниот процес со флуороводородната киселина се задолжителни. Оператерите мораат да бидат увежбани и рутинирани во работата со опремата за складирање, претовар и транспорт на флуороводородната киселина. Користење на опрема е задолжително во работни процеси со флуороводородната киселина, а не само во несреќни ситуации.

146

Слика 5. Гама заштита

Сите садови за манипулација како и претоварната опрема мора да бидат димензионирани на 110% статичка декларирана носивост, а максималното оптоварување не смее да преминува 85%. Динамичката отпорност на садовите при паѓање мора да биде сертифицирана. При манипулација мора да се користат специјални садови и палети.

6. Заклучок Малата молекуларна маса на флуороводородната киселина овозможува длабок продор во ткивата на луѓето, животните и растенијата. Појава на првите симптоми е одложена и настапува заради интензивна некроза на ткивата, со апсорпција на есенцијалните хемиски елементи за функционирање на ќелиите: калиум, натриум и магнезиум. Мали количини на киселина при контактна контаминација и инхалација можат да предизвикаат летални последици. Обемот на производство, складирање, претовар, транспорт и употреба е далеку помал од квантитетот на амонијакот, сулфурната киселина, бензинот, дизелот и многу други опасни супстанци. Поради своето „неприметно“ дејство, флуороводородната киселина има минорно учество на пазарот на опасни материи што ја истиснува од фокусот, а несреќите со флуороводородната киселина вообичаено се класифицираат како „ретки настани“. Оператерите најчесто не се специјализирани за работа со оваа опасна супстанца и обично ја занемаруваат потребата од примена на специфична заштитна опрема за различни видови на киселини. Поради специфичноста на медицинскиот третман без јасни симптоми и анамнеза, и поради непознавање на вистинската природа на опасноста, флуороводородната киселина е една од најризичните опасни материи.

147

7. Користена литература [1] Andrew Burd, Hydrofluoric acid—revisited, Burns 30 (2004) 720–722 [2] R.L. Sheridan, C.M. Ryan, W.C. Quinby Jr, J. Blair, R.G. Tompkins, J.F. Burke,

Emergency management of major hydrofluoric acid exposures,Burns, Volume 21, Issue 1, February 1995, Pages 62–64

[3] Ricardo Jorge Dinis-Oliveira, Felix Carvalho, Roxana Moreira, Jorge Brandao Proenca, Agostinho Santos, Jose Alberto Duarte, Maria de Lourdes Bastos, Teresa Magalha, Clinical and forensic signs related to chemical burns: A mechanistic approach, Burns 41 (2015) 658−679

[4] M. W. Dünser, J. Rieder, Hydrofluoric Acid Burn, New England Journal of Medicine, 2007, 356, DOI: 10.1056/NEJMicm055763

[5] Handling, storage and distribution of packaged hydrofluoric acid, Chemical Busines Association, Crewe, Cheshire, 2010

148

http://www.sciencedirect.com/science/journal/03054179

ИДНИТЕ СТРАТЕГИИ И МОДЕРНИТЕ ПРЕДИЗВИЦИ ПРЕД МАКЕДОНСКИОТ СИСТЕМ НА БЕЗБЕДНОСТ И

ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА

FUTURE STRATEGIES AND MODERN CHALLENGES BEFORE MACEDONIAN SYSTEM OF HEALTH AND

SAFETY AT WORK

Д-р Лазар Јовевски Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ Правен факултет

бул. Гоце Делчев 9б, Скопје, Македонија, [email protected]

Апстракт Овој труд се задржува и ги анализира спецификите на македонскиот систем на

безбедност и здравје при работа опфаќајќи ја правната рамка на системот. Трудот има за цел да ги посочи главните проблеми во уредувањето и спорведувањето на системот на БЗР во национални рамки, како и предлози за идни решенија de lege ferenda. За таа цел во опфатот на трудот влагуваат некои македонски нормативни решенија како и состојби од практиката, а вооедно ќе се анализираат и некои европски и меѓународни правни системи. Авторот користејќи ги правниот, компаративниот, како и индуктивниот и дедуктивниот метод дава сопствени заклучоци во насока на потребна реформа на македонскиот правен систем на безбедност и здравје при работа како и за негова идна соодветна практична имплементација. Клучни зборови: заштита на здравје, безбедност при работа, правен систем, работно место, закон за безбедност и здравје при работа. Abstract

This paper retained and analyzing the specific of Macedonian system of health and safety at work covering the legal framework of system. The paper has aim to indicate the main problems in the arrangement and realization of the system of HSW in national framework, and to give the proposals for future solution de lege ferenda. For this reason in the paper covered same Macedonian normative solutions as well as condition from practice, and will analyze some European and international legal systems. The author using legal, comparative, inductive, and deductive method gives own conclusions in terms of necessary reform of the Macedonian legal system of safety and health at work as well as for its future proper implementation. Key words: protection of health; safety at work; legal system; work place; law for safety and health at work.

149


„а светот е минлив и похотите негови, а оној што ја извршува вољата Божја, останува довека“

1Јн 2:17

1. Динамика на системот на заштита на здравјето и безбедноста при работа

Во рамките на различните правни системи посебно место завзема системот на заштита на здравје и безбедноста при работа, кој воедно е посебен подсистем на трудово-правниот систем во земјата. Еволуирајќи од систем на заштита при работа до систем на заштита на здравјето и безбедност при работа, покрај терминолошките измени, дојде и до соджински и суштински промени на самиот систем. Овие промени пред се извираат од динамиката на модерните работни односи кои го пратат трудот во последните децении на XX век и почетокот на XXI век. Модерните работни односи се производ на флоктуацијата помеѓу глобализацијата на коорпоративната економија и задржување на достоинствената работа како основен трудово-правен концепт. Во тие „тензии“, системот на безбедност и здравје при работа го бара своето место придвижувајќи се де кон коорпоративната матрица, де кон социјалната и хуманистичка природа на трудот сватен низ социјалната-заштитна парадигма, која пак длабоко извира од своите есхатолошки (божествени, духовни) корени[1].

Уште од појавата на заштитата на здравјето и безбедноста при работа на вработените, па се до денес во центарот на интересирање, или ако сакате централна заштита е човекот, човекот-работник, неговото здравје и психо-физичкиот интегритет. Но, причините за заштита не се секогаш од алтруистичка и хумана природа, туку и од економкска. Во минатото овие причини преовладуваа, за да денес се повеќе се дава до значење на хуманиот пристап при заштитата, иако и економската логика не изостанува.

Заштитата при работа воопшто, денес е директно поврзана со заштитата на личноста на работникот, неговото достоинство и морал и како таква претставува нераздвоен дел од основните социјални и трудови граѓански права. Исто така денес оваа заштита не може да не се гледа во симбиотичко единство со еколошките аспекти на заштита на работникот во работен однос како и неговата заштита воопшто, глобално. Тие преставуваат две страни на иста медалја.

Предвидувањето или особено не примената на заштитата при работа на вработените отвара низа на прашања како од социолошки и економски аспект, а особено од социајлно-правен. Така во случај на повреда при работа или професионална болест речиси без исклучок се „активира“ социјалниот систем на земјата. Самата непримена или пак погрешните и несоодветни законски решенија покрај тоа што имаат социјални и економски последици кои ги чуствуваат сите членови на општеството, тие имаат разорни последици за вработените. Таквите последици за вработените понекогаш значат доплнителна маргинализација на пазарот на труд, а понекогаш и целосна исклученост.

Заштитата на здравјето и безбедноста при работа не смееме да ја гледаме само низ призмата на страните на кои се однесува и кои се одговорни за нејзино постоење и спроведување. Таа е импликативна за секој граѓанин во општеството и општеството во целина. Токму затоа сметаме дека заштитата на здравјето и безбедноста при работа која се однесува и ги опфаќа сите вработени претставува основен и можеби најзначаен трудово правен институт, или негов дел, ако сакате, изразена во нејзината поливалентна содржина и појавност. Поливалентноста се однесува пред се на

150

постоењето на повеќе „енергии“ внатре во самата општа заштита, како и нејзините значења во општеството. Заштитата на здравјето и безбедноста во себе покрај трудово-правниот елемент длабоко се потпира на моралните вредности на заштитата на човекот како битие и етиката на трудот. Тука се и економската ефикасност и целиисходност, социјалните мерки изразени преку превенцијата и санацијата на повредите и професионалните болести. Сето ова ја прави суштината на динамиката на системот на заштита на здравјето и безбедноста при работа, која треба да обезбеди достоинствени работни услови тежнеејќи кон крајната цел на среќни и ослободени личности[2].

2. Актуелна системска поставеност на заштитата на здравјето и безбедноста при работа

Системот на безбедност и здравје при работа во Република Македонија претставува посебна целина која како поливалентна научна област допира до техничките, правните, економските, еколошките, социјалните и етичко-моралните сегменти на разлините научни области. Заштита при работа претставува пред се трудово-правен феномен кој во последните 140 години перманентно се развива најнапред на европско тло, а потоа и како глобаен меѓународен инситут без кој не може да се замисли трудот и работните односи[3].

Денес во Република Македонија постои посебен нормативен систем кој ги уредува прашањата на заштитата на здравјето и безбедноста при работа. Пред се тоа е Законот за безбедност и здравје при работа кој се донесе во 2007 година[4]. Тој претставува основен закон во кој темелно и соепфатно се уредени прашањата од безбедноста при работа и заштитата на здравјето на вработените во сите гранки и области во Македонија. Тоа значи дека се однесува како на приватниот, така и на јавниот сектор на трудот. Сепак, овој закон претствува lex specialis во однос на Законот за работните односи [5], како и во однос на Законот за вработените во јавниот сектор [6] и Законот за административните службеници[7], иако последниот нема одредби кои упатуваат на посебниот Закон за безбедност и здравје при работа. Од друга страна пак, Законот за работните односи преку членот 42 директно упатува на примена на посебните прописи кои се однесуваат на обезбедување на безбедна работна средина, како и обука за оставрување на истстата. Исто така и Законот за вработените во јавниот сектор преку членот 29 упатува на правото на заштита за вработените во јавниот сектор која треба да се спроведе преку посебниот закон. Од ова разбираме дека Законот за безбедност и здравје при работа има круцијална и централна улога во нормативниот ситем на заштита при работа и е основен извор преку кој се уредува и спроведува заштита и безбедноста на работното место.

Покрај посебниот, специјален закон кој ја уредува заштитата на здравјето и безбедноста при работа нужно беше да се донесат и низа на правилници кои дополнително ја доуредуваат и разработуваат оваа област. Всушност досега донесени се 30 правилници и две уредби кои опфаќаат разни области и сектори од заштитата на здравјето и безбедноста при работа како што се физички ризици, хемиски агенси, зрачења, правилници за технички услови, за минимални барања за заштита и сл.[8] Сето ова упатува на заклучокот дека системот на заштитата на здравјето и безбедноста при работа е обемен и прилично разгранет, што е очекувано и потребно од аспект на неговата значајност и целиисходност.

Во однос на примената на системот за заштита при работа носечка улога има јавната власт изразена преку инспекцискиот надзор кој се извршува од страна на

151

Државниот инспекторат за труд. Овој орган има посебно оделение кое е задолжено за надзор врз примената на заштитата и безбедноста при работа на сите правни субјекти.

Покрај посочениот орган и самите субјекти во работниот однос имаат обврска за почитување и спроведување на одредбите за безбедност и здравје при работа, а кои недвосмислено се инкорпорирани преку Законот за работните односи во членот 32, кој се однесува за работникот, и членот 42 кој предвидува обврска за обезбедување на безбедни работни услови на работното место од страна на работодавачот. Оттука работодавачот, самиот работник, но и синдикатите[9] како организации на работниците имаат директна и значајна улога во обезбедувањето на функционалност на системот.

Од друга страна, македонскиот правен систем претставува дел од меѓународниот систем на заштита на здравје и безбедност при работа изразен преку активноста на Меѓународната организација на трудот[10] и комунитарното европско право[11]. Таа припадност се огледа преку инкорпорирање на меѓународните и европските стандарди во нашето законодавство. Овој процес е во тек и не е целосно завршен, а истиот веруваме дека ќе продолжи и во следните години земајќи ги во предвид македонските специфики и изразувајќи ги сопствените национални потреби за безбедни и здрави работни места и работна средина. Меѓународните стандарди предвидуваат две основни поделби на системот на заштита при работа, и тоа првата, на заштита со оглед на материјата која се опфаќа, или заштита ratione materia, а втората во однос на лицата кои се опфаќаат, односно субјектите, или заштита ratione personae. И двете поделби во себе содржат подподелба која може да биде општа заштита и посебна заштита.

Земајќи го во предвид сегашниот систем за безбедност и здравје при работа, пред се од правен аспект, а длабоко проникнувајќи во практичните потреби, сакаме да укажеме на одредени недоследности помеѓу тоа како е и како треба да биде.

3. Главни предизвици пред македонскиот систем за безбедност и здравје при работа и можни стратегии за иден развој

Во однос на прашањата кои се проблематични и претставуваат слаби точки на системот на заштита на здравјето и безбедноста при работа во продолжение би издвоиле неколку. Исто така во оваа прилика би сакале да укажеме на одредени можни решенија кои би биле адекватни за надминување на предизвиците кои се исправаат пред македонскиот систем на заштита при работа.

Во однос на субјектите кои се носители на права и обврски по основ на заштита при работа постои диверзитетност која повеќе се огледа во однос на евентуалната улога на државата како актер, не само при нормирањето, туку и при контролата и надзорот на заштитата при работа наспроти релативно автономните органи кај самиот работодавец, или формирани како независни тела и институции.

Заштитата на здравјето и безбедноста при работа во себе содржи посебен систем и структура кој оваа заштита ја држи како целина. Заштитата при работа на вработените ги засега сите субјекти во општеството, а најповеќе самите групи на работници. Државата и работодавачите исто така треба да бидат битно заинересирани за постоење и развивање на овој вид на заштита, односно за определување на зголемен обем на права за заштитита на здравјето и безбедноста на работните места. Тој интерес се огледа преку значењето на оваа заштита, кое значење се дефинира како правно, социјално, економско и еколошко, кое соодвествува на последиците во случај на непримена. Ова значење, односно последици во слулчај на непримена ги чуствуваат сите членови на една земја и општество.

152

Значајна улога во однос на примената на нормите за заштита на здравјето и безбедноста при работа има инспекцијата на трудот наспроти улогата на социјалните парнери. Во Македонија инспекцијата на трудот не може функционално и квалитетно да ја изврши контролната функција на примената на нормите. Оттука треба што поскоро да се свати значењето и улогата на севкупниот систем на заштита на здравјето и безбедноста при работа, како и улогата на инспекцијата на трудот во Македонија, која треба да има зголемување на дискреционите права, да одлучува мериторно за одредени повреди на правата од заштита на здравјето и безбедноста при работа, наместо досегашната претежно надзорна функција.

За да се постигне ова потребно е проширување на содржината на заштитата при работа која треба да го надмине тесното сваќање кое се темели на заштитата во техничко-технолошка смисла, туку да се свати како севкупна заштита на личноста на работникот во работниот однос. Тоа треба да подразбира заштита на физичкиот и духовниот интегритет на работникот. Оттука во иднина треба заштитата на здравјето и безбедноста при работа да се гледа како наразделен дел од еколошката работна средина, а нормативниот концепт да се темели на поврзаноста на еколошката работна средина со животната работна средина.

Исто така дефинирањето на заштитата на здравјето и безбедноста при работа воопшто треба да се свати како комплекс на норми од технички и правен карактер. Техничките норми може да се гледаат и како мерки, но севкупниот систем на заштита во никој случај не е само мерки.

Во иднина потребно е да се први терминолошка диференцијација и да се има спознание за терминолошката дефинираност на поимите во системот на безбедност и здравје при работа. Така, поимот посебна заштита при работа е поширок термин од заштита на здравејто и безбедноста при работа за посебни категории вработени, и се однесува на сите вработени, па затоа нужно е нивно разликување. Од друга страна не треба да се прави суштинска содржинска разлика помеѓу термините „заштитата на здравјето и безбедноста при работа“ и „заштита при работа“.

Во однос на спроведувањето на системот на заштита државата треба да се јави само како гарант за спроведување на истата преку посебен инспекцискиот надзор со надлежности само во делокругот на заштитата на здравјето и безбедноста при работа. Затоа, одредените органи формирани кај работодавачот, а кои се грижат за спроведување на заштитата на здравјето и безбедноста при работа треба директно да се под контрола и надзор од посебниот инспекциски надзор, а не од страна на работодавачот.

Прашањето на ризикот при работа е всушност основното и централното прашање при градење на системот на заштита. Без ризик на работата и работното место не би имало смисла воопшто да се говори за заштита на здравјето и безбеднопста при работа. Токму постоењето на ризик факторите кои влијаат на здравјето на работниците при работа го определуваат и системот на заштита. Трудот (работата) речиси без исклучок содржи во себе ризик. Тој се јавува како објективен ризик и како ризик кој што е поврзан со самиот работник, односно зависи од работникот. При тоа субјективниот критериум овде е пресуден така што на некои работни места за некои работници постои ризик, а за други тој ризик е минимален. Ова треба да го гледаме како од аспект на секој вработен, а особено од аспект на посебните категории вработени кои заради субјективните карактеристики често пати се група со зголемен ризик при работата.

Од поливалентноста на ризиците во нивниот појавен облик се издвојуваат ризици кои се клсифицираат според тоа каков учинок имаат на здравјето на работникот, но и ризици кои се поврзани со индивидуалните карактеристики на

153

работникот како што се инвалидност, бремноста, возраста. Треба да се подвлече дека работодавачот е тој кој што ја има централната улага на препознавање на ризиците и нивно превенирање. Отука и неговата одговорност е најголема при што недвосмислено се укажува на потребата од помош која што треба да ја пружи заедницата на работодавачите во насока препознавање и на што поголемо спречување на повредите и професионалните болести на работното место.

Токму затоа во иднина да се развива адекватен систем на препознавање и евидентирање на ризиците на работа. Тој систем мора де се темели на активната улога на сите социјални партнери, а пред се на организациите на работниците кои треба да имаат клучна улога во алармирањето за некој ризик на работа. Исто така треба да се зголеми улогата на едукацијата и информирањето за ризиците при работа како кај самите субјекти во трудот, така и пошироко, со што полесно би се прифатила одговорноста и значењето на ризик факторите при работа. Особено треба да се зголеми едукацијата на работодавачите во врска со препознавањето на ризиците и нивната клучна улога во спречувањето. Клучно е да се зголеми свеста за ризиците при работа кај работодавачите и дека „замижувањето“ пред одреден ризик и негово не спречување или превенирање во крајна линија им штети на нивните деловни успеси и интереси.

Во иднина посебно треба да се посвети внимание на превенцијата како ефикасен и подобар начин во справувањето со ризиците при работа наспроти системот на репарација. Всушност станува збор за поставување мерки и давање предност помеѓу превенцијата како трудово правен сегмент, или пак спротивното, на санирање на последиците, кое спаѓа во доменот на социјалното право. Сметаме дека клучна улога денес, а особено во иднина ќе имаат превентивните мерки како дел од заштитата при работа. Превентивната функција на системот на заштитата на здравјето и безбедноста при работа значи вложување во здравјето на работникот и превенирање на повредите при работа и професионалните болести. Тоа значи превенирање на професионалните ризици. Превентивната улога опфаќа мерки и постапки кои се економски поисплатливи за работодавачот и државата. Во светот, а особено во македонски рамки не се посветува доволно внимание на превентивната улога и функција на заштитата на здравјето и безбедноста при работа. Во светски рамки податоците се поразителни во однос на тоа колку многу средства се трошат на лекување на професионалните болести и поврдите при работа отколку на превенирање[12].

Социјалната превенција и превентивната функција на заштитата на здравјето и безбедноста при работа прават една целина. Тие меѓусебно се поврзани и влијаат една на друга. Социјалната превенција е поширок термин од заштитата на здравјето и безбедноста при работа. Заштитата при работа е само еден сегмент од социјалната превенција, но клучен од аспект на намалување на професионалните ризици како што се повредите при работа и професионалните болести. Со социјалната превенција се создава нов и поинаков концепт на социјална сигурност и заштита со што не само од трудово-правен, туку и од социјален аспект се штити здравјето и безбедноста при работа.

Цврсто стоиме на ставот дека превенцијата и превентивните мерки треба да бидат столбот на кој ќе се потпира заштитата на здравјето и безбедноста при работа во иднина во Македонија. За тоа ќе биде потребно постапно зголемување на улогата на социјалните парнери при заштитата на работа како и вложување во здравјето на работникот. Социјалната превенција ќе треба преку нормативни решенија да се вклопи во трудово-заштитниот систем, а тоа ќе значи и менување на концептот на социјално осигурување и заштита од „репаративен“ во превентивен.

154

Веќе споменавме, но за крај би сакале да подвлечеме дека социјалното осигурување и социјалната заштита преставува системски и нарезделен дел од заштитата на здравјето и безбедноста при работа. Тој се применува во случај ако системот на заштита на здравјето и безбедноста при работа не ги заштити добро или доволно работниците, или не ги превенира професионалните ризици. Како основни професионални ризици кои се и осигурани ризици се професионалната болест и повредата при работа. Врз основа на нив се користат неколку права од социјалното осигурување меѓу кои право на парични надоместоци, право на професионална рехабилитација, право на инвалидска пензија и правото на скратено работно време.

Во Македонија социјалните права врз основа на професионална болест и повреда на работа бележат тенденција на намалување и стеснување. Постојат одредени нејаснотии што опфаќа професионалната рехабилитација. Овие права се уредени со Законот за пензиско и инвалидско осигурување[13], Законот за здравствено осигурување[14] и Законот за здравствена заштита[15]. Правото на професионална рехабилитација е рестриктивно уредено и ретко кој инвалид ќе може целосно да ги исполни условите за рехабилитација и успешно да се рехабилитира. Не се предвидува систем на зачувување на работни места по успешна професионална рехабилитација така што рехабилитираниот работник не мора да значи дека ќе се вработи.

Македонскиот социјален систем пред се е поставен во функција на санарање на последиците, а не на превенција на ризиците. Социјалната превенција преставува непознатица за македноската пракса, но и наука. Тоа претставува голем недостаток на системот кој што веќе бележи негативни тенденции во однос на неговата одржливост, односно системот економски е прескап, а од друга страна има зголемување на бројот на повреди при работа и професионални болести кои често завршуваат и со смрт.

Токму затоа потребен е поинаков пристап во сваќањето на потребата од социјалните права и напушатње на финансиско-економскиот поглед на прашањето. Потребен е зголем обем на заштита на работниците со делумен или целосен инвалидитет од аспект на социјалното осигурување, а посебните категории вработени треба да уживаат повеќе социјални права во Македонија како што е зголем паричен надомест, пониски критериуми за професионална рехабилитација; задолжително вработување доколку инвалидноста настанала на работното место и лицето може да работи; зголемен износ на инвалидска пензија и посебна инвалиднина доколку лицето е целосно неспособно за работа. Исто така потребен е посебен систем на социјални права за посебните категории вработени доколку настане некој осигуран ризик, наспроти општиот систем на заштита и безбедност при работа.

Во иднина социјалниот систем треба нормативно, но и научно да се постави и развива од аспект на социјална превенција наместо социјална санација, бидејќи социјалната превенција е повеќе прифатлива како од етички и морален аспект, така и од социјален и економски, па и правен. На крајот треба да се свати и прифати дека заштитата на здравјето и безбедноста при работа и социјалниот систем, односно права преставуваат целина и взаемно се надополнуваат и условуваат градејќи единствен трудово-социјален систем.

4. Заклучок Заштитата на здравјето и безбедноста на работното место е поливалнта матрија

која е поврзана со социјалните права и сржта на здравата работна средина која е дел од еколошката средина. Кај најголем број на вработени заштитата на здравјето и безбедноста при работа е од врвно значење кое навлегува во основните права на лицата и прашањето за базичната егзистенција. Овој институт значи заштита на

155

физичкиот и духовниот интегритет на вработениот, а со тоа и заштитата на личноста, достоинството и моралот на работникот и граѓанинот. Според тоа заштитата на здравјето и безбедноста при работа претставува едно од основните социјални и граѓански права. Без постоење на адекватна рамка за заштитат при работа во никој случај не може да стане збор за социјална и еколошка држава сватена низ европската парадигма.

Хуманите услови при работа во иднина ќе бидат основно прашање на интерес на работниците, а од друга страна поширок општествен проблем доколку не се адекватно решени, но сепак, интензитет на значењето ќе варира од повеќе фактори. Така каква што е ситуацијата во последните години, при постоење на економски кризи, се чини работниците повеќе се грижат за сигурноста на работното место и исплаќањето на платите. Затоа сметаме дека и во иднина ќе продолжи тој тренд на итерес, а условите за работа се уште ќе имаат условно „второстепено“ значење, што негативно ќе се одрази на системот.

Од друга страна иако одредени емпириските податоци говорат за огромен број на повреди на работа и професионални болести, како и непочитување на правата и необезбедување на здрава работна средина, сепак постои зголемен тренд на интерес кон заштитата на здравјето и безбедноста при работа. Ова особено е видливо во рамките на Европските законодавства и Европската Унија. Во последните години како на нормативен план, така и на ниво на политики и мерки се повеќе се посветува внимание на заштитата при работа. Оваа тенденција ќе продолжи и во иднина особено во однос на заштитата при работа на некои посебни категори вработени како што се инвалидите и постарите работници.

Треба да имаме во предвид дека заштитата на здравјето на здравјето и безбедноста на работните места правопропорционално се развива со развојот на модерните индустриски односи, иако не со исто темпо. Значи заштитата при работа нормативно ги следат индустриските односи и новите технологии, но со релативно и делумно доцнење. Ова доцнење е предизвикано од висината на економските трошоци потребни за инкрпорирање на нови стандарди за заштита на здравјето и безбедноста при работа. Доцнењето е особено видливо кај земјите во развој и земјите од регионот на Југоисточна Европа каде дури имаме и обратнопропорционален процес, но не во сите сегменти.

Земајќи ги во предвид овие наши вистини и факти, како и одредени размисли, веруваме дека на крајот преку добиените сознанија ќе успееме да помогнеме во создавање на повисока свест за значењето и улогата на заштитата на здравјето и безбедноста при работа, наспроти огомниот број на болести, повреди, стрес и смртност на работата и поврзани со работата, а се со цел да се создаде поубав, поздрав, почист и похуман роботен однос и работно место како дел од глобалниот дом за сите нас наречен планета Земја.

5. Користена литература [1] За глобалните промени повеќе може да се види во: Globalization and the future of

labour law, John D.R. Craig; S. Michael Lynk, Академски печат, Скопје,2009. [2] Трудот и неговата надворешна манифестација има сопствена духона

компонента, односно своја духовност, која е дел од личноста која ја извршува работата. Сепак за ослободување преку трудот може вистински да говориме доколку подлабоко ни се познати духовните изворишта на дефиницијата зошто човек работи. Преку нив дознаваме дека човек е слободен само преку Бога. Спореди: Битие 3:17-19.

156

[3] Повеќе кај: Лазар Јовевски, Систем на безбедност и заштита на здравје при работа, Скопје, 2015.

[4] Закон за безбедност и заштита при работа, Службен Весник на РМ бр. 92/07; прочистен текст Службен Весник на РМ бр. 53/13 и понатаму.

[5] Службен весник на РМ бр. 62/05 и понатаму. [6] Службен весник на РМ бр. 27/14 и понатаму. [7] Службен весник на РМ бр. 27/14 и понатаму. [8] Види на: http://www.mtsp.gov.mk/pravilnici.nspx [9] Улогата на синдикатот во рамките на спроведување на системот и давање на

свои предлози за негово унапредување е регулиран согласно Законот за безбедност и здравје при работа, член 27.

[10] Види кај: Бодивоје Шудериќ, Право Меџународне организације рада, Београд, 2001.

[11] Повеќе кај B.A. Lubarda, Evropsko radno pravo, CID, Podgorica, 2004. [12] Стистичките податоци со кои располагаме велат дека на светско ниво околу 4%

од бруто светскиот производ одат во насока на санирање на последиците од ризици на работно место како што се повреди при работа, професионални болести и смртност. Повеќе на: www.who.int

[13] Службен весник на РМ бр. 98/12 и понатаму. [14] Службен весник на РМ бр. 65/12, прочистен текст. [15] Службен весник на РМ бр. 43/12 и понатаму.

157

PREVENTING OCCUPATIONAL CANCER AND SUPPORTING CANCER SURVIVORS RETURN TO

WORK

Jill Joyce

Institution of Occupational Safety and Health (IOSH)

The Grange, Highfield Drive, Leicester, LE18 1NN, England [email protected]

Abstract Worldwide there are 13 million new cases of cancer and 7.6 million deaths every

year. A large proportion of all cancers are due to exposure to carcinogens in the environment or workplace. However, it is difficult to determine a true figure for occupational cancers because of the latent nature of the disease. This paper highlights a role for the occupational safety and health (OSH) practitioner in raising awareness of occupational cancers. It discusses:

• the main agents responsible for occupational cancer • whether cancer sufferers can remain in work • how the OSH practitioner can help in this process • the IOSH 'No Time to Lose' campaign.

Keywords: occupational cancer, OSH practitioner, return to work.

1. Background Worldwide there are 13 million new cases of cancer and 7.6 million deaths every

year. Nearly two thirds of these deaths occur in low and middle income countries. A large proportion of all cancers are due to exposure to carcinogens in the environment or workplace [1]. It is estimated that 666,000 people die worldwide. In Britain about 5% of all cancer deaths are caused by occupational cancer and half of these occur in male construction workers. In addition there are an estimated two million people living with cancer [2], of which 700,000 are of working age. However, it is difficult to determine a true figure for occupational cancers because of the latent nature of the disease. An individual might be exposed to a cause of cancer and not develop any noticeable symptoms until many years later.

With current work patterns of people moving between different job roles and companies, it can be difficult to determine a specific exposure or cause. In countries where there are many ‘informal’ workplaces, that are not regularly inspected it is very difficult to separate out cancers caused by occupational exposures [3].

There are estimates to show that about a third of all cancers could be prevented [4]. Although lifestyle choices such as smoking, alcohol use, poor diet and lack of exercise play a role in the development of cancer; exposure to carcinogens in the environment and at work also play a significant role and can often be prevented. This prevention is important because

158


it is cost effective, reducing high medical and other social costs but also because it can reduce the suffering of many potential cancer victims.

Changing industrial profiles and decline in working in the manufacturing sector in the western economies could mean that exposure to some carcinogens will be reduced in the future and there may be fewer cases of occupational cancer [5]. In Europe, under REACH (Registration, Evaluation, Authorization and Restriction of Chemicals) substances causing cancer will have to be authorized and this will involve a risk assessment to show that the risks are controlled and that their use can be justified from a socio economic point of view so this may also help to reduce exposure in future.

1.1 How are workers exposed to carcinogens? Workers may develop cancer as a result of being directly exposed to a carcinogen in

the work place. Occupational carcinogens are of three types: chemical carcinogens –which may occur naturally like asbestos or be the result of processing such like vinyl chloride; physical carcinogens –such as ionising and ultraviolet (UV) radiation and biological carcinogens – for example viruses, which damage cells or compromise the immune system so that abnormal cells cannot be controlled, for example in Hepatitis B and HIV, known to cause skin cancer.

Carcinogens can occur as solids, liquids, vapours, gases, or dusts .Workers may breathe in carcinogens or absorb them through the skin or swallow them. About half of the particles deposited in the upper respiratory tract and 12.5% from the lower passages are eventually swallowed. This highlights an area where prevention in the form of good hygiene can be effective, as items placed in the mouth, such as cups and eating utensils can also become contaminated.

Examples of other substances implicated in lung cancers are acid mists containing sulphuric acid in steel industry pickling plants; crystalline silica in stone quarrying, the ceramic and pottery industry; and diesel engine exhaust, which affects transport workers, mechanics, garage and dock workers.

A variety of other substances and agents have been implicated in other occupational cases. For example aromatic amines used in many manufacturing processes including coke processing, paper textiles, paints, dyes, pesticides and rubber (causing bladder cancer); benzene used as a solvent in the shoe, printing pharmaceutical and rubber industry (causing leukaemia); wood dust occurring in the furniture, construction, logging and paper industries causing nasopharynx and sinonasal cancers; mineral oils in the metal and printing industries, formaldehyde in medical laboratories, the plastic textile and plywood industries, causing leukaemia and sinonasal cancers[6] and UVB radiation encountered by outdoor workers.

The types of agents or circumstances that are thought to be a possible factor in women’s cancers are: tetrachlorethylene used in the dry cleaning industry and metal degreasing processes, which can cause cervical cancer [7]; dyes, solvents and propellants, causing ovarian cancer and found in hairdressers and shift work implicated in breast cancer (for example in the healthcare, leisure and hospitality industries and women who travel through time zones such as flight personnel.

Emerging technologies also provide new challenges. Carbon nanotubes are a new form of carbon fibre with a diameter in the nanometre range but a length of hundreds of microns. One of the key aspects of nanofibres is that they are very thin and possess a low aerodynamic diameter and if inhaled can penetrate deep into the lung where macrophages

159

are unable to destroy them. Another nanomaterial graphene, which has the width of a single atom but can have very large lateral dimensions causes similar problem. [8]

Research is continuing into this area and has found that carbon nanotubes with rigid needle like walls can cause lung inflammation and damage DNA. It is apparently the rigidity that causes the cell changes, which can lead to cancer [9]. Studies still have to be determined to see whether they can cause cancer or mesothelioma in the long term. The number of workers exposed at present are very low but this highlights the need to keep alert to new agents that could be implicated in cancer development in the future.

2. Can cancer survivors remain or return to work? Advances in diagnosis and treatment have meant that survival rates have increased

for cancers. This means that more individuals who have cancer are staying or returning to work. Long term effects of the cancer or the treatment can mean, however, that employees may continue to have physical health problems, which can affect their ability to do their usual work.

Getting back to work after cancer can be regarded as part of reestablishing a ‘normal’

healthy life. Research has shown that work is important for self-identity, self-esteem, providing financial security and helping maintain social relationships [10]. Having chemotherapy can be a significant predictor of job change following cancer (possibly owing to fatigue) [11]. As to be expected, survivors with more physical symptoms work less hours. There are also reports that chemotherapy can induce cognitive impairments such as memory and concentration problems, which can result in difficulties in carrying out decision making and planning. This may impact on the type and level of work that some cancer survivors can do and may have implications for workplace safety. Because cancer reduces a person’s physical capacity, cancer survivors with less education may be less likely to return to work than those with a higher education. [12]

Cancer sufferers who were given workplace adjustments and flexibility are more

likely to be able to return to work, but sometimes supervisors and co-workers can underestimate the cancer survivors’ ability to cope with their work. Equally there can be a lack of support from other employees [13]. Therefore it is necessary to raise employers’ awareness about the work ability of cancer survivors.

3. How can OSH practitioners help? The OSH practitioner has a dual role, firstly the traditional one, in identifying

potential carcinogenic substances used in the workplace and developing control measures to prevent exposure. Secondly there is perhaps the newer role in rehabilitation. One of the most important roles of the OSH practitioner however is to help to prevent employees getting injured or becoming ill in the first place. It is often difficult to get individuals to change their lifestyle to reduce their risk of cancer but OSH practitioners can make a difference by helping to manage workplaces better to reduce the risk of cancer, ensuring correct implementation of controls and proactive monitoring to ensure controls are still working.

If cancer-related symptoms are detected in the workforce, OSH practitioners will

need to look at the system they use to control exposure to known carcinogens and ensure they have a satisfactory protection programme. There should be an occupational safety and

160

health management system (OSHMS) in place covering risk assessment, control measures, monitoring of exposure, health surveillance education and training.

It is important that OSH practitioners to keep informed about current emerging issues

around new technology, such as nanomaterials. Even if the hazard is not fully understood, it is possible to control the exposure to reduce the possible hazard. This can be done by designing and operating processes to minimize emission release and spread of nanomaterials. Risk assessments should be checked for continuing effectiveness and workers trained and informed. Identification and implementation of controls should be regarded as a priority by senior management and supervisors.

It is important to consider exposure routes and that control measures are

proportionate to the health risks they pose. The aim is to limit the number of workers exposed and to reduce the level of their exposure. An example of an engineering control developed to reduce silica exposure created when sawing stone and concrete has been a saw with an electronic control to use water effectively to suppress dust [14]. How effective an engineering control is however, will depend very much on its implementation, for example with local exhaust ventilation it must be positioned correctly to capture the contaminant. This also highlights the need for good training and supervision.

3.1. Diagnosis and rehabilitation OSH practitioners are often in a good position to notice changes that happen on the

front line. There are a number of ways they can help in the diagnosis and rehabilitation process [15, 16]. For example:

• looking for early signs of distress and low morale in the employee. • supporting the employee by listening to their health concerns in private. • seeking competent help from others, for example, a medical practitioner or human

resources department (this will depend on the size of the company) • assisting in return to work procedures • providing suitable and flexible work options and discussing these with the

employee before making any recommendations. • providing ongoing support to enable the employee to feel safe and productive.

They should also be looking at prevention and checking whether any of the substances or processes used by the company requires health surveillance.

A rehabilitation programme for absence due to a cancer-related illness should include

effective procedures for overseeing the rehabilitation process, including written policies, training for line managers, early health assessment and contact with the employee concerned, a plan discussed and agreed with the manager, employee and occupational health and advice from the OSH practitioner as necessary, flexible return to work options and most important regular reviews.

A work adjustment assessment would normally be carried out by the employee's

manager together with the employee and OSH practitioners should be available to give advice as necessary. Once an informed decision has been made about workplace adjustments, it is important to ensure that the decision is documented with evidence to ensure that it complies with legislation. The assessment should cover any barriers to working; any health and safety concerns; measures needed to improve access and minimize

161

risk; any barriers or concerns that have not been resolved by adjustments suggested; the decision whether the work can be made compatible with the employee’s condition and any action agreed. Finally, it is important for them to play a role in following up work adjustments and reviewing risk assessments to ensure that cancer survivors do not feel isolated in coping with their symptoms and work.

Although OSH practitioners may be more comfortable with environmental solutions,

it may be that work adaptations will need to be more than physical ones. Medical models emphasize medical treatment and rather than regarding ‘being healthy’ as a continuum, tending to regard individuals as either ill or healthy. This is where it is important to use a biopsychosocial model and consider the worker, their health problem and their (work) environment.

4. Communicating about cancer - the 'No Time to Lose' campaign IOSH’s new campaign ‘No Time to Lose’ (NTTL) was launched in November 2014.

It is hoped that the new campaign will result in a novel approach to occupational cancers in the workplace. The campaign offers free practical, original materials to businesses to help them deliver effective prevention programmes. OSH professionals need to keep abreast of new technology so they are aware of new solutions that could help rehabilitation but they also have a key role in recognizing and identifying workplace health priorities at an early stage. In this way, they will ensure that they add value to the decision making process to achieve the best solution for the employee. IOSH’s No Time to Lose campaign aims to get carcinogenic exposure issues more widely understood and help businesses take action. The campaign is working to: • raise awareness of a significant health issue facing workers in the UK and

internationally • suggest some solutions on a UK scale to tackle the problem – a national model that can

be transposed internationally • offer free practical, original materials to businesses to help them deliver effective

prevention programmes.

IOSH has also commissioned research to help spread the message about occupational cancer. For example, a new study explores sun safety awareness in the UK construction sector and has looked at how many outdoor workers in the UK are diagnosed with malignant melanoma skin cancer each year. The campaign is disseminated via a dedicated website, presentations to OSH practitioners and companies.

5. A joined up solution Education and awareness raising about the burden of occupational cancer is vital so

that companies are receptive to messages about occupational health and keen to implement solutions. Also important, is the upskilling of OSH practitioners to take a fuller part in the rehabilitation role. Bridges need to be built between all professions to ensure the needs of the workforce are met so that prevention and early detection of occupational cancers become the norm.

162

6. References [1] Espina,C. Porta,M. Schuz,J. Aguado, I.H. Percival, R.V.Dora, C. Slevin,T. Rodriguez

Guzman, J. Neira, M. 2013 "Environmental and Occupational interventions for Primary prevention of Cancer: A Cross-Sectoral Policy Framework" Environmental Health Perspectives 121 420-426.

[2] Maddams,J. Utley,M. Molier,H 2012 "Projections of cancer prevalence in the United Kingdom 2010-2040" British Journal of Cancer 107 1195-1202.

[3] Santana,V. Ribeiro,F. 2011 Occupational cancer burden in developing countries and the problem of informal workers". Environmental Health: A Global Access Science Source Supplement 1, Vol 10 1-3.

[4] Danaei,G. Vander Hoorn,S. Lopez,A. Murray,C. Ezzati,M. 2005 "Causes of cancer in the world: comparative risk assessment of nine behavioural and environmental risk factors" Lancet 366 (9499) 1784-1793.

[5] Van Tongeren,M. Jimenez, A.S. Hutchings, S.J. MacCalman L, Rushton,L and Cherrie,J.W. 2012 "Occupational cancer in Britain Exposure assessment methodology " British Journal of Cancer 107 S18-S26.

[6] Parkin,D.M. 2011 "Cancers attributable to Occupational exposure in the UK in 2010" British Journal of Cancer. 105 S70-S72.

[7] Slack, R. Young,C,Rushton.L. 2012 "Occupational cancer in Britain Female cancers: breast, cervix and ovary "British Journal of Cancer 107: 527-532.

[8] Donaldson,K. Poland, C. Murphy, F. MacFarlane, M, Chernova, T, Schinwald, A. 2013 "Pulmonary toxity of carbon nanotubes and asbestos - Similarities and differences" Advanced Drug Delivery Reviews 65 2078-2086.

[9] Rydman,E. Catalán,J. Nymark, P. Palomäki,J. Norppa,H. Alenius, H. et al 2013 Evaluation of the health effects of carbon nanotubes . Finnish Institute of Occupational Health.

[10] Wells,M. Williams,B. Firnigl,D. Lang,H,Coyle,J Kroll,T. MacGillivray,S. 2013 "Supporting 'work related goals' rather than 'return to work' after cancer? A systematic review and meta-synthesis of 25 qualitative studies" Psycho-Oncology 22 1208-1219.

[11] Mols,F.Thong,M.S .Y. Vreugdenhil,G. van de Poll-Franse, L 2009 "Long-term cancer survivors experience work changes after diagnosis: results of a population-based study" Psycho-Oncology 18 : 1252-1260.

[12] Taskila, T. and Lindbohm, L.2007" Factors affecting cancer survivors' employment and work ability" Acta Oncologica ; 46: 446-451.

[13] Bouknight, R. Brisson, C,. Dubois, L. Lauzier,S. Fraser, A. 2006 "Work problems after breast cancer: an exploratory qualtiative study" Psycho-Oncology 24 345-353.

[14] Wilson,S 2011 "Achieving change using the supply chain model in construction" . Prepared by the Institute of Employment Studies for the Health and Safety Executive (HSE) http:\\www.hse.gov.uk/research/rrpdf/rr843.pdf Accessed 21 August 2015.

[15] IOSH Research and Information Services team 2012, “A healthy return – good practice guide to rehabilitating people at work . IOSH Wigston Leicester.

[16] Joyce J, A dual role for the OSH practitioner - helping to prevent occupational cancer and supporting cancer survivors return to work 2014. ASSE conference 2014 session 557.

163

SOCIAL PARTNERSHIP IN OCCUPATIONAL SAFETY AND HEALTH

Cvetan Kovač

Croatian Post Inc., Jurišićeva 13, Zagreb, Hrvatska,

[email protected]

Abstract Social partnership is of key importance when dealing with a problem in occupational safety and health. A consistent and honest dialogue based on mutual respect between all parties (the government, employer and the worker's union) and dedication to achieve a common goal is the recipe for success in solving difficulties associated with occupational safety and health. Within the system of occupational safety and health the collective work agreements take a special place, because they are autonomous legal acts which are negotiated and signed by social partners. Except basic rights and obligations, collective work agreements contain legal norms which regulate occupational safety and health at work, and working conditions for workers' representatives. Because of that, the workers' representatives have an important role, and are an integral part of the occupational safety and health system. Key words: social partnership, trust, workers' union, system improvement

1. What is social dialogue? According to the definition of the International Labour Organisation social dialogue encompasses: „all kinds of negotiation, counselling or simply exchange of information between government representatives, employers and workers or just among social partners on issues of common interest concerning economy and social policy. It can exist as a tripartite process in which the government is an official party in the dialogue, or it can be a bipartite relationship between workers and the board (i.e. trade unions and employers’ associations) with or without direct involvement of the government. A social dialogue process can be informal or institutionalised, and often is a combination of both. It can be led at national, regional or at company level. It can be intersectoral, sectoral or combined. “[1]

As can be seen from the above definition, various kinds of social dialogue are possible, encompassing collective negotiation, but also other forms of negotiations, counselling and communication between social partners and the government. In contrast to these forms, the internal regulations of a company as unilateral documents should not be considered forms of social dialogue. Strengthening of the social dialogue is one of the four strategic and key goals of International Labour Organisation which are focused to the promotion of dignified work for all employees in the world and which – together with the social dialogue also encompass working standards, basic principles and working rights, the opening of new work places that will offer safety and dignity as well as social protection to women and men.

164


Social dialogue is also a part of European social model with reference to the fact that: „it reflects a democratic principle (included in Article 11 of the Treaty on European Union) that representative associations should be in position to publish their standpoints, to be consulted and to lead dialogue with public authorities” and that employers and employees should be “included in bringing decisions on issues which directly concern them“[4]. An additional legitimacy to these principles can be derived from the Charter on Fundamental Rights of the European Union which includes the right of employees to information and counselling within company as well as the right to collective negotiations and collective activities (article 27 and 28) [1,6].

2. Functioning and advantages of social dialogue Key aspect of a social dialogue is its approach founded on social partnership. It starts from the presumption that the trade unions and the employers' associations admit the existence of a common problem and are committed to undertake joint activities in order to solve it. The tripartite social dialogue is understood as a participative way of democratic decision bringing process. As such, it contributes to the legitimacy of state activities, as well as of trade unions and employers' associations who have their own interests and benefits from participating in decision making processes. A tripartite and equally a bipartite form of social dialogue follow a practical, co-operative approach in order to reach common understanding of the problem, find out compromise solutions and achieve mutual agreements on solutions. As a tool for achieving agreements and decreasing the number of misunderstandings, the social dialogue is precious especially in times of economic crises and transitions. There are some important preconditions for the functioning of social dialogue. With reference to the fact that the social dialogue institutions are a „natural habitat“ of social partners, the first precondition for their adequate functioning are democratic foundations and a legal system which enables social dialogue. There must exist strong and representative organisations of employers and employees so that they might be the actors in a dialogue process. Furthermore, there should exist some common interest and readiness of all parties involved to initiate such co-operative and constructive dialogue. In reality, however, the goals of involved parties are often very different. It is not always possible to attain situation which will satisfy everybody or a compromise and sometimes there is even not sufficient readiness for dialogue. Therefore, a key issue is to meticulously select issues of negotiations in a social dialogue. [2] E.g. it is useful to start a social dialogue by discussing topics where there is some space for reaching consensus and where some small success can be achieved. Some of the themes which are not so problematic can be protection at work, equal possibilities and non-discrimination, or professional training and lifelong learning. Another central and often problematic aspect is to ensure the enforcement of reached agreements. The first key issue in the matter is to which extend is the achieved result of a social dialogue binding for social partners. [1]

3. National social dialogue The most significant form of a social dialogue in a country is collective negotiation, which presumes negotiations between trade unions and employers on salaries and work conditions that usually result in binding and applicable collective agreement. However, there are also other kinds of social dialogue, from negotiations over counselling to information exchange. Social dialogue can be led on different levels: national, sectoral, at company or department level. Further, it can be in bipartite form, only between trade unions and employers, but also tripartite - among trade unions, employers and the government.

165

National social dialogue usually encompasses issues which are tightly connected to the issues of industrial relations and work conditions (as is the case with collective negotiation), or can treat wider issues of economic and social policy. Social partners can be involved in a social dialogue in three different ways. Firstly, social partners can participate in a policy creating process, e.g. by giving advice and by counselling on the drafts of laws proposed by the government or by publishing mutual bipartite standpoints and statements of intention. Secondly, they can participate in decision making, equally whether the talk is on government policies or by preparing autonomous, bipartite agreements and collective negotiation. Thirdly, social partners can play a role in management and monitoring of the implementation of reached agreements and defined laws, as e.g. in France, Germany and Italy where social partners jointly manage the social insurance system.

4. Institutional framework Institutional framework for social dialog is different from country to country. When the talk is on structures of national tripartite dialogue, in some countries there are special institutions for harmonising policies as e.g. economic and social councils. Consulting with social partners in the framework of these forums can be government's legal obligation (as is the case in France) or can be simply based on informal, agreement approach (as in Austria). In other countries, where there are no special institutional structures, it is possible to sign national agreements on ad hoc basis, but this depends on the readiness of the government to dialogue (e.g. in Italy, Spain or Germany). In all cases, however, institutions can serve as a framework to support social dialogue, but they are no guarantee that the dialogue will indeed efficiently function, since for this to happen necessary is the commitment of all involved parties. [7] National tripartite social dialogue is important in a large number of EU states. This is the main level of social dialogue in Central and East European countries while it is less present in Scandinavian countries (where bipartite social dialogue is a rule), Germany (with mostly informal and ad hoc co-operation) and United Kingdom (where there is no national social dialogue). In all Central and East European states national tripartite dialogue takes place within the framework of special formal institutions which are usually called Economic and Social Council. Unlike Economic and Social Committee on European level, which encompasses three groups: Employers‘ Group, Employee‘ Group and a Group of various interests, economic and social council in Central and East European states, in the sense of tripartite value of International Labour Organisation, is composed of the representatives of governments, trade unions and the employers' associations. The only exceptions are Bulgaria, Hungary and Romania where these councils are open also to representatives of civil society and non-governmental organisations. Sectoral social dialogue is the most developed in the countries of West Europe (especially in Austria, Belgium, Denmark, Finland, France, Germany, Greece, Italy, Holland, Portugal, Spain and Sweden) where it has the form of regular collective negotiation. [1,7]

5. Advantages and challenges of social dialogue Main potential benefit from a social dialogue as an instrument for managing industrial relations is that it can help solve conflicts through finding compromise and mutually acceptable solutions. Social dialogue opens space for interactions and decision making of social partners and offers trade unions and employers' associations a chance to take active, institutionalised and recognised role in national decision making process, either through autonomous agreements or through tripartite dialogue on governmental social policy and work market policy. National sectoral and intersectoral dialogue are especially important in

166

the form of collective negotiation as the means for determining minimum standards of work and employment conditions and thus avoiding the fragmentation of work force and competition based on differences in labour costs and work conditions. A special challenge for sectoral bipartite social dialogue is its frequent non-uniformity, especially in Central and East European states. This fragmentation results in general deterioration of work conditions and work standards. This is closely connected with the weakness of institutions of industrial relationships as well as of sectoral trade union structures in these countries. In many European states there is a rising trend of decentralisation and fragmentation of collective negotiation as the consequence of neoliberal work market strategies and reforms of industrial relationships, as well as the pressure of employers for introduction of more flexibility.

6. „Development Plus” – a project for strengthening of the social dialogue, an example of good practice As part of the “Europa 2020“ initiative, Ministry of Labour and Pension System of the Republic of Croatia brought also an operational Program “Development of Human Potential“ which among other supports a number of measures aimed at promotion of social dialogue and strengthening of the role of civil society in social and economic growth and democratic development. Thus, the measure 5.1 of the program „Promotion of Social Dialogue“ offers support in strengthening human and organisational capacities of social partners with the goal to promote and increase the quality of social dialogue. The Republic Trade Union of Croatian Workers and the central trade union organisation – The Independent Trade Unions of Croatia, as a co-operator in the project, have recognised the importance of improvement of knowledge skills and capabilities of social partners and the goal to promote stimulate and improve the quality of social dialogue in the Republic of Croatia. The project “Development Plus” has the goal to strengthen social dialogue, improve co-operation between trade unions and enable more efficient communication, better quality cooperation with employers connected with trade unions and state and local bodies through developing of social skills, knowledge and competencies of all stakeholders in the social dialog. The project is financed from the European Social Fund of the EU and the funds of Republic Trade Union of Croatian Workers. During the realisation of the project, from October 2014 to October 2015, various activities and trainings were organised, divided in four thematic blocks: - development of competency manual - development and implementation of educational programs for development of competencies - organisation of round tables for exchange of best practice on following themes: sex equality, protection of employees' rights, awareness of ecology and protection at work and of corporate, social and society responsibility - research of quality of social dialogue. This project contributes to the series of initiatives of the European Commission whose goal is the improvement of social dialogue.

7. Round Table „Protection at Work 2020 in the Republic of Croatia“ Within the project „Development Plus“, organised by the Republic Trade Union of Croatian Workers, a round table with the topic “Protection at Work 2020 in the Republic of Croatia” was held with the participation - as lecturers – of the representatives of the Ministry of

167

Labour and Pension System, Croatian Employers' Association, trade unions' headquarters – Independent Trade Unions of Croatia. Other participants in the debate were recognised experts and individuals from political institutions (Parliament of the Republic of Croatia, Committee for Labour, Pension System and Social Partnership), state institutions (Institute for Improvement of Protection at Work, Croatian Institute for Health Protection and Safety at Work), academic community (Institute of Social Sciences Ivo Pilar), representatives of employers, trade unions, and activists and representatives of civil society and ecological associations. Participation of all stakeholders in the field of health protection and safety at work became a priority issue in national and European preventive strategies. Unfortunately, many European and national strategies do not pay sufficient attention to the huge potential of representing professional associations and interest groups and also to representing workers in the field of protection at work, although this could create that significant overbalance of active policy derived from the needs and initiatives of all stakeholders in the system over prevention understood as mere justification of its own existence. Just for these reasons and wishing to continue to provide space for learning and communication, exchange of ideas and knowledge, cooperation on new projects and joint initiatives in improving the system of protection at work and especially the prevention, the participants at the Round Table formulated the following conclusion: „Life, health and preservation of working ability and life and working environment are of special social interest in the Republic of Croatia. Continuous cooperation between social partners, state institutions, employers and trade unions – as representatives of workers, starting from the creation of legal framework to its application in practice are needed and necessary. The exchange of experiences and skill, cooperation and mutual esteem and coordinated work of all stakeholders on common initiatives are basic preconditions for synergy action and continuance of advancement of the health and safety protection system in the Republic of Croatia“.

8. Conclusion Strengthening of the social dialogue is one of the goals of the International Labour Organisation, aimed at promotion of dignified labour for all employees in the world, which together with social dialogue also encompasses working standards, basic principles and rights at work and opening of new work places which will offer to women and men security and dignity as well as social protection. The most important form of social dialogue is collective negotiation, which includes negotiations between trade unions and employers on salaries and work conditions and usually results in binding and applicable collective agreement. Major potential benefit of the social dialogue as an instrument of managing national industrial relationships is that it can help solve conflicts through finding compromised and joint solutions. Social dialogue opens space for interactions and decision making of social partners and gives an opportunity to trade unions and employers' associations to take active, institutionalised and recognised role in national processes of creating policy - either through autonomous agreements or through tripartite dialogue on government's social and work market policy - and gives also an opportunity of finding quality solutions in the advancement of health and safety at work protection system

168

9. References [1] Social Dialogue, International Training Centre of the ILO, 2012. [2] ILO Convention 87, Freedom of association and Protection of the Right to Organise

Convention, 1948, [3] ILO Convention 98, Right to Organise and Collective Bargaining, 1949, [4] ILO Convention 144, Tripartite consultation, 1976, [5] ILO Convention 154, Collective Bargaining, 1981, [6] ILO Recommendation 152, Tripartite Consultation, 1976, [7] ILO Recommendation 091, Collective Agreements, 1951, Further information material: - MOR: Social Dialogue, Finding a common voice, Geneva: International Labour Office, http://www.ilo.org/public/english/dialogue/download/brochure.pdf - MOR / Kuruvilla (2003.): Social dialogue for Decent Work, Geneva: IILS Publications, http://www.ilo.org/public/english/bureau/inst/publications/discussion/dp14903.pdf Online Resources and Databases - http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=329&langId=en

169

http://www.ilo.org/public/english/bureau/inst/publications/discussion/dp14903.pdf

ПОВРЕДИТЕ КАКО ЕЛЕМЕНТ ОД СЕКОЈДНЕВНОТО ФУНКЦИОНИРАЊЕ НА ИНДУСТРИСКИТЕ КАПАЦИТЕТИ ВО БИТОЛАСКИОТ РЕГИОН

INJURIES AS EVERYDAY ELEMENT INTO INDUSTRIAL ENTITIES FROM BITOLA

Ivo Kuzmanov, Silvana Angelevska, Zore Angelevski, Stojance Nusev, Vitomir Stojanovski

University "St. Kliment Ohridski", Faculty of Technical Science,

Ivo Lola Ribar nn., 7000 Bitola, R. Macedonia

Aпстракт Основната цел на трудот е да презентира сегмент од извршената анализа за

повредите во Битолскиот регион со посебен акцент на неколку клучни индустриски капацитети и тоа: А.Д. ЕЛЕМ РЕК Битола, ФОД ДООЕЛ Новаци, СокоТаб Битола како и Кромберт и Шуберт од Битола. Трудот претставува само еден клучен сегмент од детално истражување за повредите во индустриските капацитети во Битола во 2014 година, каде што како клучни извори за информации се користени три клучни релевантни извори и тоа: локалниот инспекторат за безбедност (трудова инспекција), фондот за здравство како и релевантни информации од самите компании. Овој труд не случајно ги презентира компаниите кои претходно се споменати, пред се поради фактот дека истите всушност се компании кои се репрезент за компании со најголем број на вработени како и најголемо вкупно производство во Битолскиот регион. При аналазита се земени во предвид неколку клучни критериуми и тоа: вкупниот број на повреди, полот на повреденото лице, возраста, делот од телото кој е повреден итн.

Клучни зборови: повреда, повреден дел од телото, Битолски регион, најголеми индустриски капацитети во Битола

Abstract

The basic aim of the paper is to present the analyzed injuries into Bitola’s region, in several key industrial entities such as: A.D. ELEM – REK Bitola, FOD DOOEL Novaci, SocoTab DOO Bitola as well as Krombert and Schubert. This paper is only a segment from a larger research that has been done into the industrial entities from Bitola, using three key sources for information’s: the health and safety inspectors from Bitola, the health fund from Bitola as a governmental institution as well as information from the entities that were under research. This paper represents the previous mentioned companies as one of the most representative ones from Bitola’s region, and also as one of the largest ones considering employees and production. During the analyses several key criteria’s were used such as: the total amount of injuries spotted, the gender of the injured person, the age of the injured person, body part that was injured etc.

Key words: injury, body part injured, Bitola’s region, largest industrial systems in Bitola

170

1. Вовед Трудот претставува своевидна презентација на системите за безбедност во

четири поголеми индустриски капацитети во Битолскиот регион. Имено иако четирите индустриски капацитети кои претходно се споменати имаат имплементиран систем за безбедност, т.е. ги задоволуваат законските регулативи од аспект на безбедност и здравје при работа, иако е извршена директна проценка на работните места и обезбедени се услови за безбедно работење сепак се евидентирани голем број на повреди во истите. Тоа е најдобар доказ дека повреда може да се случи секаде и секому, независно од работното искуство, полот, едукацијата и превземените мерки за заштита на вработениот на директното работно место. Во прилог на трудот даден е детален приказ на бројот на повредени лица во следните индустриски капацитети и тоа: А.Д. Електрани ЕЛЕМ – РЕК Битола, ДООЕЛ ФОД Новаци, Сокотаб ДОО Битола и Кромберт и Шуберт Битола. Имено иако индустриските капацитети претставуваат репрезент на големи претпријатија во Битолскиот регион, па логично е дека и најголемиот дел на повреди во однос на вкупниот број на евидентирани повреди во Битолскиот регион се евидентирани токму во овие индустриски капацитети. Само за репрезентација вкупниот број на евидентирани повреди во овие индустриски капацитети е 185 лица во периодот 1.1.2014 – 1.1.2015 што во сооднос со вкупниот број на евидентирани повредени лица во Битолскиот регион (323 лица) претставува значителни 57.3%. Токму од тука сама по себе се наметнува и потребата за анализа на повредите во овие индустриски капацитети. Во прилог на трудот даден е детален приказ на евидентираните повреди по соодветни клучни критериуми.

2. Анализа на повредите во индустриските капацитети во Битолскиот регион

Во прилог на овој сегмент од трудот дадена е детална анализа на повредите во претходно споменатите индустриски капацитети. Дадени се повеќе табеларни прикази кои сами по себе даваат детален приказ на повредите во индустриските капацитети по соодветни клучни критериуми.

Табела 1 - Презентација на вкупниот број на повредени лица во индустриските капацитети

Индустриски капацитет Пол на повреденото лице

Вкупно евидентирани повреди

Мажи Жени

А.Д. Електрани ЕЛЕМ – РЕК Битола

115 12 127

ДООЕЛ ФОД Битола 30 0 30

Сокотаб ДОО Битола 3 4 7

Кромбер и Шуберт Битола 11 10 21

Самиот табеларен приказ број 1, дава јасен приказ на евидентираните повреди во индустриските капацитети. Имајќи ја предвид и големината на индустрискиот капацитет А.Д. Електрани ЕЛЕМ – РЕК Битола, како и обемот и типот на работни активности кои се обавуваат и повеќе од очекувано е дека најголем дел од повредите се евидентирани во овој индустриски капацитет, всушност како и години наназад. Од

171

друга страна доколку се забележи критериумот – пол на повреденото лице, се доаѓа до констатација дека независно од типот на индустрискиот капацитет подеднакво изложени на повреди се и мажите и жените. Најдобра илустрација се и евидентираните 26 повреди од женски пол во индустриските капацитети кои беа предмет на анализа.

Во прилог на трудот дадени се и неколку останати табеларни прикази кои на најдобар можен начин даваат приказ на повредите, земајќи во предвид неколку критериуми и тоа: возраста на повреденото лице, типот на повредата, квалификацијата на повреденото лице, временскиот интервал во кој повредата настанала и е евидентирана, бројот на загубени работни денови итн.

Табела 2 - Презентација на повредите по клучен критериум – стручно подготовка на повреденото лице

Индустриски капацитет

Квалификација Вкупно евидентирани

повреди Основно Образование

ССС ВШС ВСС


17 97 3 10 127

ДООЕЛ ФОД Битола 1 27 1 1 30

Сокотаб ДОО Битола / 6 1 / 7

Кромбер и Шуберт Битола

2 19 / 21

ВКУПНО 20 149 5 11 185

Согледувајќи ги презентираните податоци во табеларниот приказ број 2, слободно може да се констатира дека најчесто се повредуваат лица со завршено средно образование, што доведува до констатација дека во оваа насока е потребно дополнително истражување. Анализата би одела во насока на анализа на работните места на кои е евидентирана повредата, стручната подготовка на лицата кои работат на тие работни позиции, опасностите на работните места каде е евидентирана повреда итн.

Табела 3. Презентација на повредите по клучен критериум – тежина на повредата

Индустриски капацитет Тежина на повредата Вкупно евидентирани

повреди Лесна Тешка Смртни последици


118 9 / 127

ДООЕЛ ФОД Битола 27 3 / 30

Сокотаб ДОО Битола 5 2 / 7

Кромбер и Шуберт Битола 21 / / 21

172

Анализирајќи го податоците претставени во табеларниот приказ број 3 може да се констатира за среќа најголемиот дел од повредите се од лесна природа, но за разлика од изминатите години кога вкупниот број на повредени лица со тешка телесна повреда на ниво на Битолскиот регион не надминуваа бројка од 5, само во овие 4 индустриски капацитети е 14 повредени лица со тешки телесни повреди. Самото тоа наметнува констатација дека најпрво посериозно се пристапува кон евидентирањето на повредите но и дека постојат работни позиции чија природа бара посериозен пристап кон безбедносните мерки како и примената на лична заштитна опрема.

Во прилог се дадени и уште два табеларни прикази од кои може да се согледаат повредите од аспект на делот од телото кој најчесто е повреден, како и денот во неделата кога е евидентирана повредата.

Табела 4 - Презентација на повредите по клучен критериум – дел од делото кој е повреден

Индустриски капацитет Повреден дел од телото Вкупно евидентирани

повреди Глава Труп Рака Нога


17 17 52 56 142

ДООЕЛ ФОД Битола 3 3 12 11 29

Сокотаб ДОО Битола / / 3 4 7

Кромбер и Шуберт Битола

4 / 13 4 21

Табела 5. Презентација на повредите по клучен критериум – Ден од неделата кога е евидентирана повредата

Ден во неделата

РЕК Битола

ФОД Битола

Сокотаб Битола

Кромерт и Шуберт

Вкупно

Понеделник 22 4 1 2 29

Вторник 18 6 3 4 31

Среда 14 4 1 3 22

Четврток 21 5 / 10 36

Петок 20 8 2 2 32

Сабота 22 3 / / 25

Недела 10 / / / 10

Вкупно 127 30 7 21 185

173

Табела 6 - Презентација на повредите по клучен критериум – Временски интервал кога е евидентирана повредата

Временски интервал

РЕК Битола

ФОД Битола



Вкупно

00-04 часот 5 / / 2 7

04-08 часот 19 1 / 4 24

08-12 часот 44 16 2 3 65

12-16 часот 34 9 2 5 50

16-20 часот 18 2 1 6 27

20-24 часот 6 2 2 1 11

Вкупно 126 30 7 21 184

Од аспект на временскиот интервал како и во најголем дел од индустриските капацитети најголемиот дел на евидентирани повреди се во интервалот 08-16 часот, но имајќи ја предвид природата на индустриските капацитети (континуирано производство во три смени) евидентно е дека има повреди и во останатиот дел од денот. Согледувајќи ја табелата евидентно е дека и за една повреда која е забележана во РЕК Битола не е евидентиран временскиот интервал.

Табела 7 - Презентација на повредите по клучен критериум – Возраст на повреденото лице

Возраст (години)

РЕК Битола

ФОД Битола



Вкупно

18-25 4 / / / 4

26-35 30 8 / 12 50

36-45 33 10 4 7 54

46-55 47 8 1 2 58

56-65 13 4 2 / 19

Вкупно 127 30 7 21 185

174

Табела 8 - Презентација на повредите по клучен критериум – Тип на повреда

Тип на повреда РЕК Битола

ФОД Битола



Вкупно

Механичка 125 30 7 21 183

Хемиска / / / /

Електрична енергија

/ / / /

Недостаток на HTZ опрема

/ / / /

Друго 2 / / / 2

Вкупно 127 30 7 21 185

Согледувајќи ги претходно презентирани два табеларни прикази и повеќе од евидентно е дека секој независно од возраста може да биде повреден, но исто така и дека најчестата причина за повреда е механичка.

Табела 9 - Презентација на повредите по клучен критериум – Вкупно изгубени работни денови како резултат на повреда

ВКУПНО ИЗГУБЕНИ ДЕНОВИ КАКО РЕЗУЛТАТ НА

ПОВРЕДА

РЕК Битола

ФОД Битола



Вкупно

2128 617 128 258 3131

Вкупно 2128 617 128 258 3131

И за крај на презентацијата на анализираните резултати она што доведува до фрапантни податоци е дека вкупниот број на загубени работни денови како резултат на повредата е 3131 што соодветствува на група од 10 вработени лица кои не би оделе на работното место цели 63 недели. Токму затоа имајќи ја предвид и природата на евидентираните повреди која во најголем број е лесна, бројот на евидентирани загубени работни денови и тоа како е голем.

3. Заклучок Согледувајќи ги презентираните податоци заклучок е дека секое лице може да

биде повредено независно од полот, работниот стаж и искуство, достапноста до HTZ опрема како и „познавањето“ на работното место и потенцијалните опасности. Всушност и евидентираните повреди во индустриски капацитети со имплементиран систем за безбедност, како и задоволена законска легислатива се доволен доказ за тоа. Сепак трудот треба да претставува само појдовна точка за натамошно истражување за причините кои довеле до повреда, како и креирање на ефективен и ефикасен модел со чија имплементација би се намалиле евидентираните повреди. Од друга страна мора да се земе и во предвид фактот дека и покрај законската регулатива, сепак постојат повреди (мали, незначителни, занемарени или повреди од и до работното место) кои не се евидентирани. Токму затоа презентираните резултати и фактот дека сеуште постојат неевидентирани повреди доведуваат до констатација дека системите за

175

безбедност или применетата законска легислатива претставуваат жива материја која може и мора да биде предмет на континуирано унапредување.

4. Литература [1] И.Кузманов, Детално истражување во Битолски регион – Евидентирани повреди

во 2014 година [2] Интерни податоци од надлежниот инспекторат за безбедност и здравје при

работа

176

РАБОТА ВО СМЕНИ И ЕФЕКТИ ВРЗ ЗДРАВЈЕТО НА ЗДРАВСТВЕНИТЕ РАБОТНИЦИ ОД ИТНА

МЕДИЦИНСКА ПОМОШ

HEALTH EFFECTS OF SHIFT WORK AMONG EMERGENCY HEALTH CARE WORKERS

Злате Мехмедовиќ

ЈЗУ Здравствен дом на Скопје – Скопје, [email protected]

АПСТРАКТ Целта на трудот е да се проценат ефектите врз здравјето на здравствените работници од Итна медицинска помош на кои работата им е организирана во смени. Ова истражување е аналитичка студија на пресек. Испитуваната група се состои од 90 вработени во Здравствен дом Скопје во службата за Итна медицинска помош Скопје,а контролната група се состои од 60 административни работници вработени во Здравствен дом Скопје. Резултатите покажуваат дека испитаниците од испитуваната група имаат намален квалитет на спиењето, поголема поспаност и полошо општо здравје.

Клучни зборови: Здравствени работници, ноќни смени, квалитет на спиењето, поспаност, стрес, општо здравје, ментално здравје.

ABSTRACT The purpose of this paper is to assess the effects on the health of health workers from Emergency Medical Assistance whose work is organized in shifts. This research is an analytical cross-sectional study. Experimental group consists of 90 employees in the Health Centre in Skopje in the service for Emergency Assistance and the control group consists of 60 administrative workers employed in the Health Centre Skopje. Results show that the subjects from the experimental group have reduced quality of sleep, higher drowsiness and worse general health at stake.

Keywords: Health care workers, night shifts, sleep quality, sleepiness, health.

177


1. Вовед Работата во здравствениот сектор подразбира организирање на континуиран здравствен сервис во период од 24 часа секојдневно, бидејќи здравствените потреби на населението се од највисок приоритет на секое општество. Квалитетниот одмор е еден од главните предуслови за одржување на здравиот организам. Во недостиг на квалитетен одмор се јавуваат низа проблеми, почнувајќи од замор кој спречува адекватно вршење на секојдневни работни обврски, па се до создавање на предуслови за појава на болести. Постои поврзаност помеѓу работа во ноќни смени и стресот специфичен за работата во здравствениот сектор. Високиот стрес на работното место е една од основните карактеристики на работата во здравствениот сектор и е причина за дополнителни негативни ефекти врз здравјето на здравствените работници. Секој работник кој што работи во смени нема нарушување на психофизичката состојба, меѓутоа кај работниците кои работат во смени се регистрираат повисоки стапки на отсуство од работа и несреќи поврзани со поспаност на работното место во однос работниците кои работат само во дневни смени. Меморијата и способноста за фокусирање на работниот процес постепено се нарушуваат, и работниците кои работат во смени често се нервозни и депресивни. Поради тоа може да се појават нашувања во нивните комуникации и релации со околината,а одредени аспекти на социјалниот живот на овие работници можат да бидат загрозени.

2. Цел на трудот Целта на трудот е да се проценат ефектите врз здравјето на здравствените работници од Итна медицинска помош на кои работата им е организирана во смени преку анализа на резултатите од прашалниците кои се користат во актуелното истражување. Проценките би послужиле за изготвување на препораки за превентивни активности со кои би се намалила зачестеноста и интензитетот на растројствата на спиење кај здравствените работници кои работат во ноќни смени, со цел зачувување и унапредување на нивното здравје

3. Материјал и методи Ова истражување е аналитичка студија на пресек. Испитуваната група се состои од 90 вработени во Здравствен дом Скопје во службата за Итна медицинска помош Скопје,а контролната група се состои од 60 административни работници вработени во Здравствен дом Скопје.Студијата е направена со статистичка анализа на 3 валидизирани прашалници кои што беа користени за актуелното истражување. Питсбург индексот за квалитетот на спиењето (PSQI Pittsburgh Sleep Quality Index) е прашалник со кој се оценува квалитетот на сонот и нарушувања на спиењето. Епворт скалата за поспаност (EPWORT sleepness scale) е прашалник наменет за процена на поспаноста која што се јавува во текот на денот. Кратката форма-36 на здравствената анкета (Shortform 36 Health Survey) e наменета за проценката на здравствената состојба.

4. Резултати Според одговорите на прашањата од прашалникот за социодемографските карактеристики на испитаниците во која се анализирани испитаниците по пол, возраст, работен стаж и стручна подготвеност, не е утврдена статистички сигнификантна разлика. Во однос на квалитетот на спиење кај испитаниците од

178

испитуваната група средната вредност е 8,33+4,17 додека кај испитаниците од контролната група средната вредност е 4,33+4,66, при што е утврдена статистички сигнификантна разлика (t=-7.211 p=0.005). На скалата за поспаност испитаниците од испитуваната група имаат средна вредност 12,67+5,17, а испитаниците од контролната група имаат средна вредност 5,22+5,67 со утврдена статистичка сигнификантност(t=11,988, p=0.02). Резултатите од средната вредност за општото здравје на испитуваната група се со средна вредност 65,2+19,5, наспроти контролната група која е со средна вредност 81,2+16 и констатирана е статистички сигнификантана разлика (t=9.629 p=0.007). При анализата на резултатите од истражувањето се утврди дека испитаниците од испитуваната група имаат намален квалитет на спиењето, поголема поспаност и полошо општо здравје за ралика од испитаниците од контролната група.

5. Заклучок Резултатите од актуелното истражување ни укажуваат на тоа дека работата во смени кај здравствените работници може да доведе до одредени нарушувања на нивното здравје. Работата во ноќни смени го намалува квалитетот на спиењето. Она што е резултат на намалување на квалитетот на спиењето кај испитаниците од испитуваната група е несоницата, поспаноста во текот на денот и хроничниот замор. Поплаките на работниците кои работат во ноќни смени вклучуваат поспаност на работното место, општа слабост, мускулни болки, вртоглавица, ментална исцрпеност и раздразливост. Акумулираниот дефицит на спиење може да предизвика поголема ранливост на здравствените работници при нивната изложеност на стрес. Според резултатите од ова истражување би можело да се заклучи дека во однос на делот за ментално здравје, здравствените работници кои работат во ноќни смени имаат почесто проблеми со своето ментално здравје во однос на работниците кои не работат во ноќни смени. Работниците кои работат во ноќни смени се повеќе подложни на стрес и имаат повеќе проблеми во своето социјално и професионално функционирање поради полошото ментално здравје. За подобрување на здравјето на здравствените работници кои работат во ноќни смени се препорачуваат предлог мерки за заштита и унапредување на нивното здравје. За подобрување на квалитетот на спиење се препорачува организирање на едукативни програми за здравствените работници кои работат во ноќни смени насочени пред се кон хигиената за спиењето, како и мерки за адаптирање на активностите и работата во текот на ноќната смена. Исто така потребно е да се овозможи здравствена заштита преку која ќе се идентификуваат и третираат работниците кои поради различни растројства на спиење не можат да одговорат на работните задачи во текот на ноќните смени. Работната средина треба да се прилагоди на здравствениот работник. Потребно е да се обезбедат и соби со кревет за кратки одмори. Од големо значење е и учеството на здравствените работници во организирањето и креирањето на распоредот за работа. Работниците е потребно да го знаат нивниот распоред на смени однапред за да можат да го организираат своето слободно време, односно да можат ги планираат активностите со семејството и со пријателите. Организираниот превоз од и до работното место го намалува ризикот од сообраќајни несреќи поради намалено внимание и поспаност. Потребно е да се организираат работилници за препознавање и справување со стресот што е една од основните препораки за подобрување на менталното здравје кај здравствените работници кои работат во ноќни смени.

179

СИНДРОМ НА СОГОРУВАЊЕ КАЈ ДОКТОРИ СПЕЦИЈАЛИСТИ ПО ОФТАЛМОЛОГИЈА

BURNOUT IN OPHTHALMOLOGY SPECIALISTS

Драган Мијакоски1, Јованка Караџинска-Бислимовска2, Оливера

Спасовска3, Сашо Столески4, Јордан Минов5

Институт за медицина на трудот на Р. Македонија, Колаборативен центар на СЗО за медицина на трудот,

II Македонска бригада 43, Скопје, Р. Македонија [email protected]; [email protected]; [email protected];[email protected];

[email protected]

Апстракт Целта на студијата е да се проучат асоцијациите помеѓу барањата на работното

место, синдромот на согорување, ангажирањето на индивидуата и тимската работа кај 38 офталмолози. Применети се Maslach Burnout Inventory, Utrecht Work Engagement Scale, Hospital Survey on Patient Safety Culture и Hospital Experience Scale. Когнитивните барања претставуваат предиктор на повисоки емоционална исцрпеност (β=,82; p<0,001) и негативен став кон работата (НСР) (β=,52; p<0,01). Тимската работа е предиктор на пониски емоционална исцрпеност (β=-,20; p<0,01) и НСР (β=-,17; p<0,05) и повисоки нивоа на енергија (β=,23; p<0,01) и посветеност (β=,25; p<0,01). Адекватната интеракција помеѓу барањата и ресурсите на работното место може да помогне во превенцијата на синдромот на согорување и подобрување на квалитетот на услугите за пациентите.

Клучни зборови: синдром на согорување, барања на работно место, тимска работа, офталмолози

Abstract The objective of the study was to examine associations between job demands, burnout,

job engagement and teamwork in 38 ophthalmology specialists. We used Maslach Burnout Inventory, Utrecht Work Engagement Scale, Hospital Survey on Patient Safety Culture, and Hospital Experience Scale. Cognitive demands predicted higher emotional exhaustion (β=,82; p<0,001) and depersonalization (β=,52; p<0,01) scores. Teamwork predicted lower emotional exhaustion (β=-,20; p<0,01) and depersonalization (β=-,17; p<0,05) scores, as well as higher energy (β=,23; p<0,01) and dedication (β=,25; p<0,01). Adequate interaction between jod demands and resources is necessary in burnout prevention, as well as in the improvement of the quality of patient care.

Key words: burnout, job demands, teamwork, ophthalmology specialists

180



mailto:[email protected];[email protected]


1. Вовед Синдромот на согорување (burnout) претставува посебна форма на стрес поврзан со работата кој се развива како пролонгиран одговор на психолошките барања и хроничните интерперсонални стресогени фактори на работното место. Индивидуалните чувства на долготрајна исцрпеност и намален интерес кон работата се резултат на вложувањето на големи напори во текот на извршувањето на работните задачи што е придружено со недостаток на соодветни периоди на закрепнување. Прекумерната употреба на енергијата и достапните ресурси при работењето доведуваат до чувство на неуспех и исцрпеност [1]. Во исцрпната научна литература посветена на согорувањето, детално се опишани различни модели кои го објаснуваат развојот на овој синдром. Во последно време се’ повеќе се истакнува значењето на моделот презентиран од страна на Demerouti и Bakker, означен како Модел на барања и ресурси на работното место (Job demands/resources model - JD-R модел). Според овој модел, клучните компоненти на согорувањето (емоционална исцрпеност и негативен став кон работата) се развиваат како одговор на големите барања на работното место кои доведуваат до преоптоварување и исцрпеност. Од друга страна, недостатокот на ресурси во текот на работата доведува до специфично однесување на повлекување на работникот и негова рамнодушност кон работата (негативен став кон работата), како и до намалување на неговото залагање во текот на изведувањето на работните задачи [2].

Така на пример, здравствените установи се карактеризираат со присуство на различни барања на работните места кои, особено во услови на редуцирани работни ресурси (пр., мала плата, мало учество во донесувањето на одлуките, несоодветна поддршка од претпоставените), на работниците им наметнуваат пролонгирани физички и/или психолошки (когнитивни и емоционални) оптоварувања. Ваквите оптоварувања доведуваат до одредени физиолошки и/или психолошки промени кај работниците, а особено исцрпеност, негативен став кон работата и намалено ангажирање во текот на работењето [2].

Според JD-R моделот [3], постои посебен енергетски процес на преоптоварување кој ги вклучува големите барања на работното место кои ја исцрпуваат енергијата на работникот (емоционална исцрпеност) и доведуваат до намалување на перформансите во текот на работењето (цинизам, негативен став кон работата и намалено ангажирање) [4]. Дополнително, се препознава и мотивациски процес кој го вклучува недостатокот на ресурси на работното место што доведува до намалување на ефикасноста во справувањето со големите барања и до намалување на ангажирањето на работникот [5]. Конкретни ресурси на работното место се поврзани со висок квалитет на работата, помал апсентизам и поголемо задоволство од работата [6].

Тимската работа, како посебна форма на ресурс на работното место, претставува специфичен кооперативен процес кој им овозможува на членовите на тимот да развијат ефективна комуникација во достигнувањето на целите преку размена на знаења, вештини и искуства, а исто така ги заштитува работниците од исцрпеност, негативен став кон работата и намалено ангажирање [5, 7, 8].

Во последно време фокусот на истражувањата на психосоцијалните фактори од работното место се проширува со елементот ангажирање на индивидуата при работењето (job engagement). Во поранешните истражувања, ангажирањето на индивидуата при работењето (со димензиите енергија и посветеност), како перзистентна позитивна афективна-мотивациска состојба на исполнетост на работниците, било проучувано како спротивност на синдромот на согорување.

181

Maslach и Leiter го дефинираат согорувањето како ерозија на ангажирањето на индивидуата, а работата која што започнува како важна, значајна и предизвикувачка се претвора во непријатна, неисполнувачка и безначајна [9, 10]. Но, Schaufeli и Bakker во последно време го истакнуваат ангажирањето на индивидуата при работењето како посебен феномен кој се развива независно од синдромот на согорување [11, 12]. Така, согорувањето и ангажирањето се опишуваат како две независни димензии на задоволство и активација. При тоа, согорувањето содржи ниски нивоа, а ангажирањето при работењето високи нивоа на активација и задоволство.

Иако постојат голем број на студии во светската литература кои го проучуваат синдромот на согорување, сепак релативно мал е бројот на истражувањата кои се посветени на офталмолозите, особено во земјите од Југоисточна Европа.

2. Цели Да се проучат асоцијациите помеѓу барањата на работното место, синдромот на

согорување, ангажирањето на индивидуата при работењето и тимската работа кај докторите специјалисти по офталмологија преку соодветна контрола со возраста, бројот на работни часови во текот на неделата, работниот стаж во актуелната здравствена установа и работниот стаж на конкретниот оддел како потенцијално збунувачки варијабли.

3. Материјал и методи

3.1.Испитаници Комплетирани прашалници се вратени од страна на 38 доктори специјалисти по

офталмологија (26,3% мажи и 73,7% жени; 26,3% од приватна и 73,7% од јавна здравствена установа). Просечната возраст изнесува 51 ± 10,4 години, а стажот во актуелната здравствена установа 194,4 ± 141,5 месеци и стажот на конкретниот оддел 148,4 ± 103,9 месеци. Просечниот број на работни часови во текот на неделата изнесува 42,03 ± 4,1.

3.2. Процедура Актуелната студија на пресек е реализирана во текот на јуни-јули 2015 година кај

група доктори специјалисти по офталмологија. Прашалниците во форма на хартија (hard copies) заедно со писмо во кое беа објаснети целите на студијата беа доставени до група доктори специјалисти по офталмологија кои беа присутни на еден од редовните состаноци на нивното Здружене. Во писмото беше наведено дека максимално ќе бидат почитувани принципите на анонимност и доверливост. Прашалниците беа вратени по анонимен пат во затворени коверти со цел зачувување на приватноста на учесниците. Учеството во студијата беше доброволно.

Пред изведувањето на актуелното истражување, во рамките на FP7 Проектот ORCAB (http://orcab.web.auth.gr/), прашалниците беа валидирани на примерок здравствени работници од Грција, Турција, Португалија, Романија, Бугарија, Хрватска и Македонија. Здравствените работници учесници во валидацијата на прашалниците (face validity) даваа свое мислење за тоа дали прашањата се тешки за разбирање, дали се двосмислени или ирелевантни за нивната работа.

182

3.3. Прашалници Во текот на истражувањето се применети стандардизирани прашалници (Maslach

Burnout Inventory, Utrecht Work Engagement Scale и Hospital Survey on Patient Safety Culture) и прашалник (Hospital Experience Scale) кој е специјално дизајниран во рамките на FP7 Проектот ORCAB.

Синдромот на согорување е проценуван со помош на Maslach Burnout Inventory (MBI) [13]. При тоа, применети се скалите за димензиите емоционална исцрпеност (ЕИ) (9 прашања) и негативен став кон работата (НСР) (пет прашања) со 7-степени Likert-ови скали (0 = никогаш до 6 = секој ден). ЕИ се однесува на чувствата на прекумерна исцрпеност и истрошеност на емоционалните ресурси. НСР се однесува на чувствата на фрустрација и цинизам, како и на рамнодушниот однос кон корисниците на услугите. ЕИ беше проценувана преку прашања како што се: “Се чувствувам емоционално исцрпен од мојата работа” и “Се чувствувам согорен од мојата работа”, а НСР со прашања како што е: “Чувствувам дека некои пациенти ги третирам како предмети”. Одговорите за секоја скала се собираат и за секој учесник се добива резултат за секоја од димензиите на синдромот на согорување.

Ангажирањето на индивидуата при работењето (job engagement) е проценувано со употреба на Utrecht Work Engagement Scale (UWES) [14]. Употребени се скалите на енергија (шест прашања) и посветеност (пет пршања) со 7-степени Likert-ови скали (0 = никогаш до 6 = секој ден). Високите нивоа на психичка енергија и подготвеноста да се вложи напор во работењето ја дефинираат димензијата енергија (vigour), додека димензијата посветеност (dedication) се однесува на чувствата на ентузијазам, гордост и инспирација во текот на работата. Енергијата е проценувана со прашања како што се: “На работа се чувствувам полн со енергија” и “Можам да продолжам да работам уште многу долго време”, а посветеноста со прашања како: “Мислам дека работата која ја работам има смисла и цел” и “Мојата работа ме инспирира”. Слично на MBI, одговорите за секоја скала се собираат и за секој учесник се добива резултат за секоја од димензиите на ангажирањето на индивидуата при работењето.

Барањата на работното место кои бараат пролонгирани психички или физички напори кај работниците се иследувани со прашалникот Hospital Experience Scale (HES) кој што беше конструиран за целите на FP7 Проектот ORCAB (http://orcab.web.auth.gr/) и кој што беше развиен врз основа на квалитативна анализа на податоците добиени со методологија на фокус групи. Подетални информации за спроведените фокус групи, како и за валидацијата на HES може да бидат добиени од институциите учесници во Проектот. Прашањата се категоризирани во четири вида барања на работното место: физички (7 прашања, пр., Јас сум одговорен за премногу пациенти), организациски (шест прашања, пр., Улогите во мојата установа се нејасни), емоционални (шест прашања, пр., Морам да работам со пациенти кои се закануваат) и когнитивни (пет прашања, пр., Морам да донесувам одлуки во услови кога ми недостасуваат информациите што ми се потребни) барања на работното место. Од учесниците е побарано да го изразат своето ниво на согласност со секое од прашањата од HES (1 = никогаш до 5 = секогаш). Средна вредност е пресметувана за четирите вида барања на работното место (физички, организациски, емоционални и когнитивни).

Тимската работа (четири прашања) е одредувана со прашалникот Hospital Survey on Patient Safety Culture (http://www.ahrq.gov/qual/patientsafetyculture/hospcult1.htm). Учесниците во студијата го изразуваат нивото на согласност со секое од прашањата (1 = воопшто не се согласувам, 2 = не се согласувам, 3 = ниту се согласувам, ниту не се

183

согласувам, 4 = се согласувам, 5 = потполно се согласувам) и пресметана е средна вредност. Повисоката средна вредност значи и повисоко ниво на перцепирана тимска работа.

3.4.Анализа Првенствено се изведени биваријантни анализи за да се испита асоцијацијата на

димензиите на синдромот на согорување со димензиите на ангажирањето на индивидуата при работењето, барањата на работното место и тимската работа. Потоа, за да се испита улогата на барањата на работното место и тимската работа во предвидувањето на димензиите на синдромот на согорување и компонентите на ангажирањето на индивидуата при работењето, изведени се мултипни регресиони анализи, одделно за ЕИ и НСР, како и за димензиите енергија и посветеност. Во моделите на регресијата се вклучени и возраста, бројот на работни часови во текот на неделата, работниот стаж во актуелната здравствена установа и стажот на конкретниот оддел како потенцијално збунувачки варијабли. Физичките и когнитивните барања (Cronbach alpha > 0,7) се внесени во првиот чекор на регресијата, возраста и бројот на работни часови во текот на неделата во вториот чекор, а работниот стаж во здравствената установа и конкретниот оддел, како и тимската работа во третиот чекор. Употребен е статистичкиот пакет Statistical Package for the Social Sciences (SPSS) (Chicago USA 2011, version 19) за изведување на наведените статистички анализи.

3.5 Резултати Со анализата на сигурност (поузданост, reliability), која е применета во рамките на

актуелната студија поради мерење на внатрешната конзистентност (доследност) на прашалниците (internal consistency), беа утврдени коефициенти на сигурност - Cronbach alpha поголеми од 0,7 за сите анализирани варијабли, освен за организациските и емоционалните барања и затоа овие два вида барања на работното место не се вклучени во понатамошната обработка на податоците.

Просечната вредност на ЕИ изнесува 22,5 ± 12,6 (интервал 1-48), а просечната вредност на НСР 4,3 ± 4,3 (интервал 0-13). Регистрирани се просечни нивоа на енергија и посветеност од 25,6 (SD=9,1) и 21,5 (SD=8,9), соодветно. Просечните нивоа на физичките и когнитивните барања на работното место изнесуваат 3,7 (SD=0,7) и 2,8 (SD=0,8), соодветно (на скала од 1 = никогаш до 5 = секогаш). Испитаниците ја доживуваат тимската работа на релативно високо ниво - 3,2 (SD=1,6) (на скала од 1 = воопшто не се согласувам до 5 = потполно се согласувам).

Покажана е позитивна корелација на ЕИ со физичките (r=,46; p=0,006) и когнитивните (r=,58; p<0,001) барања на работното место. НСР демонстрира позитивна корелација со физичките барања (r=,21; p=0,045) и негативна корелација со димензијата енергија (r= -,32; p=0,04). Детектирана е сигнификантна негативна корелација на двете димензии на синдромот на согорување со тимската работа (ЕИ: r= -,31; p=0,04; НСР: r= -,25; p=0,045). Утврдена е позитивна корелација на енергијата (r=,38; p=0,025) и посветеноста (r=,42; p=0,012) на испитаниците со тимската работа.

Табела 1 ги прикажува стандардизираните бета коефициенти за независните предиктори на ЕИ кај учесниците во студијата. Резултатите покажуваат дека когнитивните барања на работното место (β = ,82; p<0,001) предвидуваат повисока емоционална исцрпеност, а тимската работа (β = -,20; p<0,01) е сигнификантен

184

негативен предиктор на оваа димензија на синдромот на согорување (R2 на моделот = ,60).

Табела 1 - Модел на регресиона анализа за ЕИ кај докторите специјалисти по офталмологија

Емоционална исцрпеност B SE 95% CI за B Beta R2

Долна граница

Горна граница

Физички барања 7,12 3,52 -0,35 14,59 ,43 0,60

Когнитивни барања 11,4 2,95 5,15 17,66 ,82**

Возраст 0,16 0,26 -0,4 0,72 ,16 Работни часови неделно 0,64 0,47 -0,36 1,63 ,25 Работен стаж во установата 0,01 0,02 -0,03 0,05 ,14 Работен стаж на одделот -0,04 0,03 -0,09 0,02 -,34 Тимска работа -2,8 0,97 -4,71 -0,9 -,20* Константа -15,28 24,25 -66,7 36,13

R2 = ,49 за чекор1; Δ R2 = ,02 за чекор 2 (p>0,05); Δ R2 = ,09 за чекор 3 (p<0,01)

** p<0,001; * p<0,01

Табела 2 ги прикажува стандардизираните бета коефициенти за независните предиктори на НСР кај специјалистите по офталмологија. Резултатите покажуваат дека когнитивните барања на работното место (β = ,52; p<0,01) предвидуваат повисоко ниво на НСР, а тимската работа (β = -,17; p<0,05) е сигнификантен негативен предиктор и на оваа димензија (R2 на моделот = ,55).

Табела 2 - Модел на регресиона анализа за НСР кај докторите специјалисти по офталмологија

Негативен став кон работата B SE 95% CI за B Beta R2

Долна граница

Горна граница

Физички барања -1,88 1,29 -0,86 4,62 ,33 0,551

Когнитивни барања 2,51 1,08 0,21 4,81 ,52**

Возраст -0,04 0,1 -0,24 0,17 -,1 Работни часови неделно 0,39 0,17 0,03 0,76 ,44 Работен стаж во установата -0,004 0,01 -0,02 0,01 -,17 Работен стаж на одделот 0,01 0,01 -0,01 0,03 ,33 Тимска работа -0,86 0,37 -1,58 -0,13 -,17* Константа -11,25 8,9 -30,12 7,62

R2 = ,34 за чекор1; Δ R2 = ,10 за чекор 2 (p>0,05); Δ R2 = ,11 за чекор 3 (p<0,05)

** p<0,01; * p<0,05

Резултатите покажуваат дека тимската работа предвидува повисоко на енергија (β = ,23; p<0,01) (R2 на моделот = ,43) и посветеност (β = ,25; p<0,01) (R2 на моделот = ,31) кај испитаниците.

185

4. Дискусија Резултатите од актуелната студија покажуваат дека когнитивните барања на

работното место се поврзани со поизразена емоционална исцрпеност и зголемено ниво на негативен став кон работата кај докторите специјалисти по офталмологија, додека тимската работа е асоцирана со пониско ниво на димензиите на синдромот на согорување, како и со повисоко ниво на енергија и посветеност при работењето. Доколку офталмолозите во поголема мера чувствуваат дека немаат повратен одговор за завршената работа, дека одлуките ги донесуваат под временски притисоци, дека немаа контрола врз изведувањето на работните задачи, или доколку одлуките ги донесуваат при недостаток на потребните информации, толку тие се чувствуваат во поголема мера емоционално исцрпени и имаат порамнодушен став кон работата и корисниците на услугите. Доколку тие чувствуваат дека тимската работа во нивната здравствена установа е на пониско ниво, како еден од најзначајните ресурси на работното место, тие исто така се чувствуваат поисцрпени и во помала мера се ангажираат при работењето.

Ваквите односи меѓу анализираните варијабли своја основа имаат во JD-R моделот [2]. Слични резултати се добиени во голем број студии од оваа област кои покажуваат дека барањата на работното место, како и недостатокот на ресурси (меѓи кои и недостатокот на тимска работа) доведуваат до синдром на согорување [5, 11]. Податоците од литературата, исто така, покажуваат дека докторите кои ги доживуваат барањата на работното место како разумни и кои имаат поголема поддршка од колегите, тие исто така имаат и подобра психичка благосостојба [15]. Во оваа насока, Bakker и сор. [16, 17] демонстрираат дека ресурсите на работното место (на пр., автономија, поддршка од колегите и претпоставените, соодветен повратен одговор за сработеното) се особено ефективни во одржувањето на соодветно ниво на енергија и посветеност и ниско ниво на НСР кај работниците во услови кога барањата на работното место се особено изразени.

5. Заклучок Обезбедувањето на адекватна интеракција помеѓу барањата и ресурсите на

работното место може да помогне во превенцијата на синдромот на согорување кај докторите специјалисти по офталмологија. Таквото прилагодување на елементите на JD-R моделот може да има голема улога во подобрувањето на здравјето, благосостојбата и работната способност на здравствените работници. Од друга страна, преку подобрување на интеракцијата помеѓу ресурсите на работното место, димензиите на синдромот на согорување и ангажирањето на индивидуата при работењето (поголема енергија и посветеност) ќе се овозможи подобрување на перформансите на здравствените работници и подобрување на квалитетот на услугите за пациентите.

8. Користена литература [1] Leiter MP, Maslach C. Burnout and health. In: Baum A, Revenson T, Singer J (eds).

Handbook of health psychology. Hillsdale, NJ: Lawrence Earlbaum; 2000: 415-426. [2] Demerouti E, Bakker A. The Job demands-resources model: Challenges for future

research. SA Journal of Industrial Psychology. 2011;37(2). [3] Demerouti E, Bakker AB, Nachreiner F, Schaufeli WB. The job demands-resources

model of burnout. The Journal of Applied Psychology. 2001;86:499-512. doi:10.1037/0021-9010.86. 3.499.

186

[4] Hockey GJ. Compensatory control in the regulation of human performance under stress and high workload: a cognitive-energetical framework. Biological Psychology. 1997;45:73-93.

[5] Schaufeli WB, Bakker AB. Job demands, job resources, and their relationship with burnout and engagement: a multi-sample study. J Organiz Behav. 2004;25:293-315. doi:10.1002/job.248.

[6] Hackman JR, Oldham GR. Work redesign. Reading, MA: Addison-Wesley; 1980. [7] Scarnati JT. On becoming a team player. Team Performance Management: An

International Journal. 2001;7(1/2):5-10. [8] Harris PR, Harris KG. Managing effectively through teams. Team Performance

Management: An International Journal. 1996;2(3):23-36. [9] Maslach C, Leiter MP. The truth about burnout. San Francisco, CA: Jossey-

Bass; 1997. [10] Bakker AB, Leiter MP (eds.). Work engagement: a handbook of essential theory and

research. New York, NY: Psychology Press; 2010. (www.psypress.com/common/sample-chapters/9781841697369.pdf)

[11] Schaufeli WB, Bakker AB, Van Rhenen. How changes in job demands and resources predict burnout, work engagement, and sickness absenteeism. Journal of Organizational Behavior 2009; 30: 893-917

[12] Schaufeli WB, Bakker AB. Werk en welbevinden: Naar een positieve benadering in de Arbeidsen Gezondheidspsychologie (Work and well-being: Towards a positive occupational health psychology). Gedrag & Organisatie 2001; 14: 229-53

[13] Maslach C, Schaufeli WB, Leiter MP. Job burnout. Annu Rev Psychol. 2001;52:397-422.

[14] Schaufeli WB, Salanova M, Gonzalez-Roma V, Bakker AB. The measurement of engagement and burnout and: a confirmative analytic approach. Journal of Happiness Studies. 2002;3:71-92.

[15] Freeborn DK. Satisfaction, commitment, and psychological well-being among HMO physicians. West J Med. 2001; 174(1):13-18.

[16] Bakker AB, Demerouti E. The Job Demands-Resources model: State of the art. Journal of Managerial Psychology. 2007;22:309-328.

[17] Bakker AB, Van Veldhoven MJPM, Xanthopoulou D. Beyond the Demand-Control model: Thriving on high job demands and resources. Journal of Personnel Psychology. 2010;9: 316.

187

http://www.psypress.com/common/sample-chapters/9781841697369.pdf

МОБИНГ НА РАБОТНОТО МЕСТО

WORKPLACE MOBBING

Јордан Минов, Јованка Караџинска-Бислимовска, Сашо Столески, Драган Мијакоски

Институт за медицина на трудот на Р. Македонија, Колаборативен центар на СЗО, [email protected]

Апстракт Мобингот е специфично однесување на работното место со кое една личност или група, подолго време, психички малтретира и понижува друга личност со намера да ги загрози нејзиниот углед, чест, човечко достоинство и интегритет. Мобингот се случува помеѓу надредени и подредени, но најмногу помеѓу соработниците од ист ранг. Поради насобирање на негативните емоции, мобингот кај изложените индивидуи предизвикува појава на различни психички и психосоматски нарушувања. Постојат околу 45 различни активности кои се препознаваат кај мобингот, а во различни земји постојат и карактеристични специфични однесувања. Личноста изложена на мобинг станува демотивирана, со намалена продуктивност, отсуствува од работа, развива психички и физички нарушувања.

Клучни зборови: психолошко малтретирање, работно место, психосоматски нарушувања, фази на мобингот.

Abstract Mobbing is defined as a specific workplace behavior by which one person or group psychologically harasses or humiliates another person for a long time period aimed to threat her reputation, honor, human dignity, and integrity. Mobbing is happening both in vertical and horizontal line, being most prevalent between co-workers by the same rang. It causes different psychological and psychosomatic disorders in exposed individuals due to accumulation of negative emotions. There are about 45 types of mobbing activities, and in different countries there are also typical special mobbing behaviors. The person exposed to mobbing becomes de-motivated, with decreased productivity, often absent from work, and develops psychological and physical disorders.

Keywords: psychological harassment, workplace, psychosomatic disorders, mobbing phases.

188


1. Дефиниција Мобингот е специфично однесување на работното место со кое една личност или

група, подолго време, психички малтретира и понижува друга личност со намера да ги загрози нејзиниот углед, чест, човечко достоинство и интегритет. Тоа малтретирање понекогаш не престанува сé додека личноста не го напушти работното место. Мобингот се случува помеѓу надредени и подредени, но најмногу помеѓу соработниците од ист ранг. Поради насобирање на негативните емоции, мобингот кај изложените индивидуи предизвикува појава на различни психички и психосоматски нарушувања.

Терминот мобинг потекнува од англискиот збор “mob” што значи група, орда, односно “mobish” што значи простачки, грубо, вулгарно. Кованицата mobbing значи присилно, некој психички да се “докрајчи” и општествено да се деградира, уништи или да се исклучи од општествениот живот. Во литературата често се сретнува и поимот bullying што означува директна агресија во облик на досадно малтретирање, без некој посебен мотив. Таквото и слично однесување се означува и со други термини какви што се: психотерор, психолошки терор, хоризонтално насилство или само конфликт (harrassment, whistleblowing).

Постојат околу 45 различни активности кои се препознаваат кај мобингот, а во различни земји постојат и карактеристични специфични однесувања. На пример, во работната средина избраната мобинг жртва не може да дојде до збор, постојано е прекинувана кога зборува или игнорирана како да не постои. Разговорот нагло се прекинува во моментот кога таа личност влегува во просторијата, жртвата се исклучува од општествениот живот на работа, се игнорира на состаноците и постои зголемена контрола на нејзината присутност на работа повеќе отколку што е тоа вообичаено во соодветното опкружување. Таа се преместува во просторија што е оддалечена од преостанатите соработници, а добива само бесмислени работни задачи коишто се под нивото на нејзините професионални можности, задачи кои не може да ги реши, или постојано добива само нови задолженија. И се скратува пристапот кон важните информации, постојано се изложува на критики, се обвинува за непостоечки пропусти, за наместени грешки и постапки. Неосновано се обезвреднуваат резултатите од нејзината работа, постојано се присутни шеги на сметка на нејзиниот говор, држење, одење, облекување, надворешен изглед, приватен живот, национална припадност, пол, раса и сл. Се шират непроверени гласини, клевети, нагрдувања во обидите за посрамотување и дискредитација на личноста со негативен осврт на целокупниот живот, работа и приватност. Понекогаш се користат сите можни средства за омаловажување до гласно викање и критика, закани (писмени и телефонски), што често пати преминува во терор, а понекогаш се случуваат и сексуални и физички малтретирања. Целта е жртвата психолошки потполно да се понижи и уништи. Таквата состојба за жртвата станува мачна агонија.

2. Фази на мобингот Во првата фаза на мобингот, како негова можна основа, се појавува судир

помеѓу соработниците, а како последица се нарушените меѓучовечки односи. Изворниот судир набрзо се заборава, а преостанатите агресивни намери се насочуваат кон одбраната личност.

Во втората фаза, потиснатата агресија ескалира во психотерор, па така во вртлогот на сплетки, понижувања, закани, психичко малтретирање и мачење, жртвата

189

го губи своето професионално и човечко достоинство. Почнува да се чувствува, а подоцна и станува помалку вреден субјект кој во својата работна околина го губи угледот, поткрепата и правото на глас. Во третата фаза, веќе обележената и непрекинато малтретираната личност станува “вреќа за удари” и “дежурен виновник” за сите пропусти и неуспеси на колективот.

Четвртата фаза е карактеристична по очајничката “борба за опстанок на жртвата” кај која тогаш се јавува синдромот на согорување на работното место, односно синдромот на хроничниот замор (burnout syndrome), психосоматски или депресивни нарушувања.

Во петтата фаза, главно по повеќегодишно тероризирање, жртвата заболува од хронични болести и нарушувања, ја напушта работата или се обидува да изврши самоубиство.

Последиците на нечовечкото мобинг однесување можат да бидат катастрофални и разорни не само за самата индивидуа, нејзиното здравје и семејство, туку и за општеството, а се рефлектираат на сите подрачја на животот на жртвите. Најчести последици од мобингот се: burnout синдромот, реактивните депресивни состојби, реактивните психотични состојби од параноиден тип, хроничниот посттрауматски стрес синдром и самоубиството како најтрагична последица. Личноста изложена на мобинг станува демотивирана, со намалена продуктивност, отсуствува од работа, развива психички и физички нарушувања, поради кои оди на боледување и во предвремена пензија. Потребната психолошка и медицинска помош бара подмирување на трошоците за лекување и рехабилитација.

3. Поврзаност на мобингот со психосоматските болести Истражувањата на Mahler и Jones ja потврдуваат позитивната и директна

корелација на психосоматските болести од типот на астмата и мултипната хемиска сензитивност со мобингот на работното место. Според резултатите на E. Коиќ и сор., појавата на хроничните синдроми е во тесна врска со изложеноста на хроничното посттрауматско стресно растројство како кај заболената индивидуа, така и кај најблиските членови на семејството. Потребно е да се разликува обичниот замор од т.н. синдром на согорување на работа. Тој е чест кај сите занимања кај лицата кои започнале со работа полни со ентузијазам и очекувања, со силна желба да успеат, победат или да им помогнат на другите. Синдромот на согорување на работа опфаќа промена на гледиштата кон работата и промена на однесувањето кон клиентите, прогресивно губење на идеализмот, енергијата и смислата на сопствениот труд, што не се случува при обичен замор. Овој синдром е карактеристичен за лицата коишто се изложени на мобинг. Според истражувањата на Leymann и Gustavsson (1996), резултат на мобинг на работното место во Шведска се и некои други психички нарушувања какви што се проблеми со адаптација, хронично посттравматско стресно растројство (20%) и трајна промена на личноста, што е регистрирано кај 10-20% од вкупниот број извршени суициди. Тие ја истакнуваат големата важност на добрата работна и социјална анамнеза, која опфаќа хронолошки опис на трауматското искуство како би можел да се одреди мобингот како причина, а со што диференцијално дијагностички се исклучуваат психотичните нарушувања, биполарните растројства, адаптационите нарушувања или растројствата на личноста.

190

4. Користена литература [1] Cassitto M.G. Mobbing in the workplace: new aspects of an old phenomenon. Med

Lav. 2001; 92(1):12-24. [2] Charney D.A, Russell R.C. An overview of sexual harassment. Am J. Psychiatry 1994;

151 (1): 10-7. [3] Davenport N, Schwartz R.D, Elliot G.P. Mobbing: Emotional Abuse in the American

Workplace, are consultants and trainers. Civil Society Publishing. 1999. Достапно на: http://www.mobbing-usa.com/.

[4] Goleman D. Emotional Intelligence - Why it can Matter More than IQ. London: Bloomsbury; 1996.

[5] Koic E, Muzinic L, Ðordzevic V, Vondracek S, Car-Markovic A. Primary prevention of burnout syndrome in nurses at General Hospital and Health Center from Virovitica, Croatia. Acta clinica Croatica. 2001; 40:259-271.

[6] Leymann H. The Mobbing Encyclopedia. Bullying: Whistleblowing. Information about Psycho terror in the Workplace 1992. Достапно на: http://www.leymann.se/.

[7] Leymann H, Gustavsson A. How ill does one become of victimization at work? In: Zapf D, Leymann H. (eds.). Mobbing and Victimization at Work. A Special Issue of the European Journal of Work and Organizational Psychology; 1996.

[8] McCall E. Horizontal violence in nursing: the continuing silence. Lamp 1996; 53(3):28-31.

[9] Rossi M, Doandrea R. Mobbing: a problem in occupational health. Recenti Prog Med. 2001;92(1):49-51.

191

http://www.mobbing-usa.com/

http://www.leymann.se/

ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНИ МЕСТА ВО ГРАДЕЖНИШТВОТО И ИЗРАБОТКА НА

ДОКУМЕНТОТ ИЗЈАВА ЗА БЕЗБЕДНОСТ ПРИ РАБОТА

RISK ASSESSMENT OF WORKING PLACES

IN THE FIELD OF CONSTRUCTION AND PREPARATION OF STATEMENT FOR OCCUPATIONAL

SAFETY

Дејан Mитревски1, Ѓорѓи Андонов2, Трајче Србиноски3

Магдалена Трајковска Трпевска4

“Технолаб”, Скопје, П.фах 827, Р. Македонија E-mail: [email protected]

Апстракт Обврска на работодавачот во согласност со Законот за безбедност и здравје на работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07 и бр.53/13) е да обезбеди услови за безбедност и здравје при работа за неговите вработени од секој аспект поврзан со работата. Работодавачот мора работниот процес да го прилагоди кон способностите на вработените, при што работната средина и средствата за работа мора да бидат безбедни и безопасни по здравјето, земајќи ја предвид природата на работа. Секој работодавач мора да изготви и спроведе изјава за безбедност за секое работно место, прецизирајќи го начинот, како и мерките кои треба да се преземат. Изјава за безбедност при работа е Документ кој ги опишува карактеристиките на работниот процес и содржи идентификација на штетностите и опасностите, проценка на ризикот за безбедноста и здравјето на работното место и пропишува соодветни мерки за заштита. Појдовен и клучен елемент во изработка на Документот изјава за безбедност при работа е проценката на ризикот. Во рамките на овој ТРУД опишана е постапката за проценка на ризиците на работни места во ГРАДЕЖНИШТВОТО. Со примена на BG (Berufsgenossenschaften) методата и Nohl-Thiemeckeova матрица извршена е проценката на ризик за 70 работни места во 20 градежни компании . Рангот на ризик (Р) се дефинира како производ од тежината на штетна последица (Т) и веројатноста (В), Р=ТхВ. Согласно Законот за безбедност и здравје при работа во услови на зголемен и средно голем ризик работодавачот презема активности за елиминирање или намалување на ризикот на работните места.

Клучни зборови: безбедност и здравје при работа, проценка на ризик, BG метода, идентификувани опасности и штетности, ниво на ризик

192

Abstract Тhe employer is responsible for providing conditions concerning health and safety of the

employee during the working processes, considering every occupational aspect. The employer is obligated to adjust the working process in accordance with the employee’s abilities, thus working environment and work equipment must be safe and harmless taking in consideration the health of the employee and characteristics of the working process… Employer is obliged to provide and implement Safety Statement for each work position, specifying the measures that have to be undertaken.

Statement for occupational safety is a Document that describes the characteristics of the work process, identification of hazards, risk assessment concerning occupational health and safety and also provides relevant protection measures.

Risk assessment is the key element of risk analysis. This Paper describes the procedure for risk assessment of the working places in the field

of CONSTRUCTION. Risk assessment of 70 working places in 20 constuction companies is prepared using the

BG (Berufsgenossenschaften) method and Nohl-Thiemeck matrix. The range of occupational risk (P) is defined as multiple of the weight of harmful consequence (W) and the probability (P), R=WxP.

Regarding the assessed increased and medium high risk the construction companies are conducting activities for eliminating and decreasing the occupational risk.

Keywords: occupational safety and health, risk assessment, BG method, Identified dangers and hazards, range of occupational risk.

1. Вовед Со Законот за безбедност и здравје при работа (Сл. Весник на РМ бр.92/07 и бр.53/2013 год) се утврдуваат мерките за безбедност и здравје при работа, обврските на работодавачот и правата и обврските на вработените од областа на безбедноста и здравјето при работа, како и превентивните мерки против професионалните ризици, отстранувањето на ризичните фактори за несреќа, информирање, консултирање, обука на работниците и нивните претставници и нивно учество во планирањето и преземањето на мерки за безбедност и здравје при работа. Градежништвото е значајна стопанска гранка во Република Македонија, од економски и социјален аспект, но од аспект на безбедност при работа градежништвото се карактеризира со зголемен ризик по здравјето и безбедноста на вработените на работните места.

Во Табела 1 и 2 даден е прегледот на несреќи и смртни случаи во градежништвото за период од три години од 2012 - 2014 год., Табела 1 и 2

193

Табела 1- Преглед на несреќи во дејности каде се тие најзастапени во период од 2012 - 2014 година.

Дејности

2012 год.

2013 год.

2014 год.

1. Јавна управа и одбрана,

задолжително социјално осигурување

45

9

47

2. Градежништво

44 20 12

3. Дејности на домаќинствата како работодавачи, дејности на домаќинствата кои произвоедуваат разновидна стока и вршат различни услуги за сопствени потреби

19

31

23

4. Транспорт и складирање

15

11

18

Табела 2 - Преглед на смртни случаи во дејности каде се тие најзастапени во период од 2012 - 2014 година

Дејности

2012 год.

2013 год.

2014 год.

1. Дејности на домаќинствата како

работодавачи, дејности на домаќинствата кои произвоедуваат разновидна стока и вршат различни услуги за сопствени потреби

17

10

17

2. Градежништво

9 7 5

3. Транспорт и складирање

8

4

7

4. Земјоделство шумарство и рибарство 4 0 0

*Извор на податоци: МЗЗПР www.mzzpr.org.mk

Од табеларниот приказ може да се види дека градежништвото како дејност е на втора позиција во однос на несреќи и смртни случаи во однос на останатите дејности. Во рамките на овој труд опишана е постапката за проценка на ризиците на работните места во градежништвото и можните причини за настанување повреди и смртни случаи во градежништвото.

194

http://www.mzzpr.org.mk/

2. Проценка на ризик Проценката на ризикот е квантитативна мерка на веројатноста дека како последица

на присутните опасности и штетности на работа ќе дојде до појава на штетни ефекти врз здравјето на работниците.

Проценка на ризик по работно место опфаќа: - Општи податоци за работното место (име, квалификации, способности и потреби

на работно место), - Опис на организацијата на работа, - Технолошкиот и работниот процес на работно место, опис на средствата за работа

и опис на опремата за лична заштита при работа, - Испитување на постоечка состојба на безбедност и здравје при работа, - Препознавање и утврдување на опасностите и штетностите на работно место, - Проценка на ризик на работно место, - Утврдување на начинот и мерките за намалување или спречување на ризикот на

работното место, - Изјава за безбедност на работадавачот за работно место. Во периодот од 2011 - 2015 год. фирмата Технолаб доо Скопје изврши проценка на

ризик за 70 работни места во 20 различни компании кои се бават со градежништво и го изработи Документот Изјава за безбедност при работа со проценка на ризик.

Проценката на ризик започнува со препознавање и утврдување на опасностите и штетностите на работно место и работната средина и поаѓа од актуелната состојба на безбедноста и здравјето на работа за секое работно место.

Опасностите кои се јавуваат при извршување на работните задачи може да бидат: ° Механички опасности - недоволна безбедност поради вртливи или подвижни

делови; слободно движење на деловите или материјалите кои можат да нанесат повреда на вработениот; внатрешен транспорт и движење на работни машини или возила, како и поместување на одредена опрема за работа и др.;

° Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место: опасни површини (подови, површини за газење, остри рабови, испакнати делови и сл.); работа на височина или длабочина, работа во тесен, ограничен или опасен простор, можност за лизгање или сопнување (влажни или лизгави површини); физичка нестабилност на работното место; неприлагодени методи на работа и др.;

° Опасности кои се јавуваат со користење на електрична енергија - опасност од директен допир на делови под напон; опасност од индиректен допир со опрема под напон; опасност од топлотното дејство кое го создава електричната опрема, опасност од удар на гром електростатичен електрицитет и др.

Штетности кои настануваат или се јавуваат во текот на работниот процес, може

да бидат: ° Хемиски штетности: прашина, течности, гасови, чад лесно нагризувачки

материи, реактивни / непостојани материи. ° Физички штетности - бучава и вибрации; зголемен или намален атмосферски

притисок; штетни влијанија на зрачења, штетни влијанија на микроклиматските фактори; несоодветна-недоволна осветленост; штетни атмосферски влијанија (работа на отворено); работа во близина на вода или под површината на водата и употреба на запаливи и експлозивни материи;

195

° Биолошки штетности - изложеност на инфективни агенси, микроорганизми, алергени, работа со животни;

° Штетности кои настануваат со користење на опасни материи во производството, транспортот, ракувањето, пакувањето, складирањето или уништување и

° Други штетности кои се јавуваат во текот на работниот процес, а кои може да бидат причина за повреда на работа, професионалното заболување или болест во врска со работа.

° Штетности кои произлегуваат од психички и психофизиолошки напори - напори или телесни напрегања (рачно пренесување на товар, туркање или влечење на товар, различни долготрајни зголемени телесни активности и сл.); нефизиолошка положба на телото (долготрајно стоење, седење, клечење и сл.); неповолни ергономски фактори; напрегања при обавување на одредени работи кои предизвикуваат психолошки оптоварувања (стрес, монотонија и сл.) и одговорност за прием и пренос на информации, користење на соодветни знаења и способности, одговорност во правилата на однесувањето, брзи измени на работните процедури, интензитет на работа, просторна условност на работното место, конфликтни ситуации, работа со странки, работа со пари, недоволна мотивација за работа, одговорност во раководење, потреба за донесување на одлуки и сл.

° Штетности поврзани со организација на работата - прекувремена работа, работа во смени, ноќна работа и готовност во случај на интервенции.

° Останати штетности кои се јавуваат на работни места – предизвикани од други лица (насилство на работа при работа на шалтер, работа на обезбедување, работа на ревизори, инспекции, полиција, здравствени работници и др.).

За секоја регистирана и идентификувана опасност или штетност направена е проценка

на ризик со: - анализа на очекуваната веројатност за настанување на повреда на работа или

оштетување на здравјето (болест), - анализа на тежината на можната последица односно оштетување на здравјето или

болест на вработениот во врска со работата на работното место и во работната средина.

Проценката на ризик е направена со примена на BG (Berufsgenossenschaften) методата и Nohl-Thiemeckeova матрица за ризик (5х5) која предвидува 5 групи на повреди или болести и 5 групи за веројатности.

Согласно BG методата Рангот на ризик (Р) се дефинира како производ од тежината на штетна последица (Т) и веројатноста (В) да дојде до последица.

РИЗИК (Р) = ТЕЖИНА (Т) х ВЕРОЈАТНОСТ (В)

Тежината на штетната последицата по здравјето на вработениот може да биде во форма на повреда од многу лесна до многу тешка (смртна) повреда и болест која може да не остава последици по здравјето до трајни последици кои значително ги ограничуваат животните активности / смртна болест. Очекуваната веројатност за настанување на повреда на работа или оштетување на здравјето (болест) може да виде во форма од многу малку веројатно до настанува без сомнение.

Нивото на ризикот во смисла на итност или приоритет на превземање на мерки за безбедност се дефинира како:

196

- мал ризик, не е потребно да се планираат ниту превземаат дополнителни мерки, да се одржува состојбата таква каква што е сега,

- зголемен ризик, потребно е да се планираат и превземат мерки за безбедност во рок од една до две години,

- средно голем ризик, потребно е да се планираат и превземат мерки во рок од 6 месеци,

- голем ризик, потребно е да се планираат и превземат мерки во рок од еден месец, - посебно голем ризик, да за запре процесот на работа во подрачјето на опасност и

веднаш да се превземат мерки за безбедност.

3. Резултати од испитувањата Од извршената проценка на ризик за 70 работни места во 20 различни компании

кои се бават со градежништво од страна на Технолаб најзастапени се: - Градежни инженери и архитекти, - Градежни техничари, - Ракувачи на градежни машини, - Ѕидаротесари , - Работници за армирање, - Фасадери, - Општи градежни работници и - Административни работни места.

При тоа, извршенo е: - Идентификациja на штетности, опасности и напори по работни места, - Проценка на експозицијата и ефектите, како и дефинирање на степенот на ризик

(мал/зголемен), - Планирање на превентивни/корективни акции за елиминирање или намалување на

ризикот, - Документирање на направената проценка на ризик. Идентификувани опасности и штетности со најголем удел во Градежништвото

За 70 работни места во 20 различни градежни компании како најкарактеристични од вкупно анализираните 40 опасности и штетности идентификувани се следните: 1. Механички опасности - внатрешен транспорт, механички удар, недовололна

безбедност заради вртливи и подвижни делови; 2. Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место –

работна на височина и влажни лизгави површини; 3. Опасности кои се јавуваат со користење на електрична енергија – индиректен

допир со опрема под напон, 4. Хемиски штетности – прашина, 5. Физички штетности - бучава, вибрации и работа на отворено, 6. Биолошки штетности, 7. Штетности од психички и психофизиолошки напори - напори или телесни

напрегања (рачно кревање и пренесување товари), нефизиолошка положба на телото,

8. Штетности поврзани со организација на работата – психолошки оптоварувања и одговорности.

197

Сл 1. Работни места во ГРАДЕЖНИШТВОТО

На Слика 2 прикажан е прегледот на идентификувани опасности и штетности по работни места во една карактеристична градежна компанија каде работнти места се утврдени како работни места со зголемен и средно голем ризик.

Сл 2 Преглед на идентификувани опасности и штетности по работни места во карактеристична градежна компанија

198

Од вкупно обработените 70 работни места согласно направените проценки на ризик утврдено е дека : - 12% се работни места со МАЛ РИЗИК (административни работници); - 38% се работни места со ЗГОЛЕМЕН РИЗИК (инженери и техничари) и

- 50% се работни места со СРЕДНО ГОЛЕМ РИЗИК (ракувачи на градежни машини, ѕидаротесари, работници за армирање, фасадери и општи градежни работници)

Како резултат на извршената проценка на ризик за работните места во градежништво, може да наведат најчестите причини за настанување повреди и смртни случаи и тоа: 1. Работа на височина Ризикот е како резултат на: Нестабилни скелиња (на скеле најчесто се стои на нестабилна талпа со мала

широчина). Недостасува план за монтирање, употреба и демонтажа на скеле од страна на

компетентно лице. Многу често не се користи работно и сигурносно јаже ниту заштитен појас за

работа на височина; Недостасува соодветна и конкретна обука на вработените за предвидените

операции на скеле; Недостасуваат соодветни известувања и писмени упатства Недостасуваат скали за движење на различна висина (катност) на скелето; Недостасува цврста ограда. 2. Опасност од затрупување од обрушување Ризикот произлегува од: Непроверена геомеханичка стабилнос на тлото. Необезбедени ровови и копови со потпори или подградување сo

помош на готови оплати. 3. Вртливи или подвижни делови Од опремата за работа се отстранети штитниците или заштитните направи. При сечење на кратки парчиња не се користи дрвен потурнувач. Не се води регистар за одржување. Опремата за работа не е секогаш прегледана и испитана за безбедна работа. Недостасуваат предупредувања или ознаки кои се битни за осигурување на

безбедноста на опремата. 4. Пад на предмети од височина Недостасуваат знаци за безбедност и здравје при работа околу дигалките и местата

каде може да се очекува паѓање на градежен материјал и алат од височина. Нема поставено покриени премини. Несоодветно заштитени скелиња (недостасува заштитно платно или штитник на

подот од надворешната страна на скелето. Не се користи редовно заштитен шлем. 5. Неповолни атмосферски влијанија (работа на отворено) Ризикот е последица од: Работа на отворено. Недостасуваат соодветни климатизирани простории за одмор и/или сместување

(контејнери или куќарки). Неспроведени мерења на громобранско заземјување. 6. Влажни и лизгави површини

199

Градилиштата се несредени со расфрлан градежен материјал, нерамнини, газиште. Несоодветна организација на работа и уредување на градилиштето. Патеките за движење не се јасно обележани и несоодветно се одржуваат. 7. Рачно пренесување на товар При рачно пренесување не се почитува правилниот метод за кревање ниту

дозволената тежина. На одредени градилишта недостасува примена на соодветна механичка опрема за

кревање на товар. 8. Работа со опрема под напон Оштетени електрични приклучници и електрични кабли, отворени електро табли. Недостасува заштита на електричната инсталација при поминување на возила

преку истата, поставување врз мокра површина (вода, кал). Недостасуваат знаци за опасност од електрична струја. Нема податок за извршено мерење на заштитно заземјување. 9. Информирање на работниците Недостасуваат: Соодветни писмени упатства, инструкции и известувања за вработените и нивните

претставници, План за безбедност и здравје при работа, Информација на вработените за проценката на ризикот и мерките за превентива,

Соодветни упатства за запирање на работата и евакуација, Знаци за безбедност и здравје при работа (Истите најчесто се поставени на

влезната врата во градилиштето но не и во самото градилиште).

4. Заклучок Проценка на ризик на работно место и изработката на Изјава за безбедност при

работа е законска обврска на работодавците согласно Законот за безбедност и здравје при работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07 и бр.53/2013).

Со извршената проценка на ризикот се: - согледува состојбата со безбедност во компанијата, - информираат работниците за нивото на ризик на своите работни места, - утврдуваат и имплементираат мерки за намалување на ризикот, - минимизираат/елиминираат штетностите и опасностите. Со примена и ипмплементирање на утврдените мерки од Изјавата за безбедност со

проценка на ризик се минимизираат или елиминираат причините за настанување повреди и смртни случаи на работните места во градежништво.

5. Користена литература [1] Закон за безбедност и здравје на работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07 и

бр.53/2013);Health System in Transition Report - Macedonia; vol 8, nr. 2 2006 [2] Правилник за начинот на изготвување на Изјава за безебедност, нејзината

содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот (Сл. Весник на Р.М. бр.2/09);State Labor Inspectorates: Annual report 2010, MLSP, 2010

[3] Изработени Документи - Изјава за безбедност при работа со проценка на ризик за работни места во хидро енергетско објекти на РМ, Документација на Технолаб доо Скопје;

200

[4] М-р Трајковска Трпевска М., Искуствата на Технолаб доо Скопје во одредување на услови во работна средина, Проценка на ризик на работни места, јануари 2008 год.;

[5] Проф. Д-р Стикова Е., Ризик и анализа на ризикот, март 2008 год.; [6] М-р Трајковска Трпевска М.Одредување на услови во работнa срединa како

основа за проценка на ризиците на работните места, Интернационален симпозиум “Енергетика 2008”, Охрид, Р.Македонија

[7] М-р Траковска Трпевска М., Трпчевска Е., Митревски Д., Атанасовска Л. Проценка на ризик на работни места во енергетско индустриските објекти согласно законот за безбедност и здравје при работа, Интернационален симпозиум “Енергетика 2010”, Охрид, Р.Македонија

[8] М-р Траковска Трпевска М., Трпчевска Е., Митревски Д., Србиноски Т. Проценка на ризик на работни места во АД “ЕЛЕМ” Скопје, Подружница РЕК Битола, Битола, Интернационален симпозиум “Енергетика 2012”, Охрид, Р.Македонија

[9] Велимир Поповиќ, инж. и Симеон Зиновијев, дипл. инж., ОПАСНОСТИ И ЗАШТИТА ПРИ РАДУ НА ВИСИНИ У ГРАЃЕВИНАРСТВУ, Ниш, 1981г.,

[10] Проф. Десимир Данчевиќ, дипл. арх., ОПАСНОСТИ И ЗАШТИТА ПРИ ИЗВОЃЕЊУ ГРАЃЕВИНСКИХ РАДОВА,

[11] Симеон Зиновијев, дипл. инж. заштите на раду, ОПАСНОСТ И ЗАШТИТА ПРИ УПОТРЕБИ ГРАЃЕВИНСКЕ МЕХАНИЗАЦИЈЕ.

201

INJURIES AT WORK IN THE BUILDING PROCESS CAUSED BY CONSTRUCTION MACHINERY USAGE

Vladimir Mučenski, Milan Trivunić, Igor Peško

University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences,

Department of Civil Engineering and Geodesy Dr. Sime Miloševića 12, 21000 Novi Sad, Serbia

[email protected]; [email protected]; [email protected]

Abstract The building process today cannot be imagined without the use of machinery. These resources are now so essential that their planning requires special attention in the aspect of the construction works realization as well as the safety at work aspect. For the purpose of this research detailed analysis of construction machines usage and its impact on injuries occurrence is realized. In the analysis, data of 84 injuries are used. The riskiest machines are identified, causes of injury, ways in which injuries have occurred, the injured body parts as well as injury severity. Presented research is important for safety professionals and site managers in terms of the planning of preventive measures in the realization of construction works. Research has pointed to the fact that most of the injuries occur due to improper use of machinery in relation to the malfunction of the same.

Keywords: Mechanization, building process, safety at work, injuries

1. Introduction Every branch of industry generates specific risks of occupational safety that are arising from the work environment, the workplace and the necessary resources for the work operation. Increasing complexity of work processes requires more time and resources for organization of the same in a safe way. The building process has all the characteristics of a very complex process: each object that is being built is a specific, process requires a large number of participants and stakeholders, the problem of design and construction is present, a large number of different types of materials, tools and machinery is needed, the building process is exposed to weather conditions, the movement of workers, materials and machinery is present in one or more buildings, education of the workforce is low, and so on. Despite being one of the most significant branches, construction industry features the highest injury rate. [1-6] Within the paper a part of research related to injuries resulting from the use of construction machinery is presented. Analysed violations have occurred at construction sites of Vojvodina in the Republic of Serbia for a period of 4 years.

2. Methodology and creation of a database Research of risk of construction mechanization usage consisted of three stages. First, collection of injury reports in cooperation with Occupational health services of Autonomous Province of Vojvodina was done. After data collection, analysis of data was realized and

202



mailto:%[email protected]

database was formed. Finally, data analysis was made through analysis of machine type, cause of injury, way in which injury have occurred, severity, injured body part and role of injured worker in work process. The structure of the analysed injury reports is shown in the Table 1.

Table 1 – The structure of the analysed injury reports Area of construction sector Number of analysed reports

All areas - inside and outside the site 1158 100% All areas - inside the site 990 85,49%

Building construction – inside the site

Total 736 63,56% Do not include key data 17 1,47% Included in the database 719 62,09%

The database consists of five groups of data as follows: data on an injured worker, data on the time of the injuries occurred, data on the type of work and work operations realized at the moment of injury, data on the source of injury, cause of injury and way that injury occurred and data relating to consequences of an injury (severity and injured body parts). Each of the data groups consists of a number of sub-groups that provide more accurate information about the parameters of the observed injuries. In order to determine what the direct source of injury is following parameters were identified based on the description of reported injuries: machinery that was source of the injury, tools that were source of the injury, materials which were source of injuries and equipment that was source of the injury.

At the same time it has been analysed which resources were direct source of injury (breakdown of machinery, tools) whether injury occurred during their improper use or if the injury was a consequence of the operation which was only associated to the observed resource, i.e. injury would not occurred if the resource was not used (for example, material takeover at the edge of the building during the use of tower crane). Determination of the cause of injury is very important for the risk identification and quantification process. If the cause of the injury is not specified, it is impossible to fully perceive all the factors of injury.

Observing the characteristics of any work, according to [7] process can be concluded that the causes of injury can be divided into two levels, indirect cause of the injury, presented in table 3, and basic cause of the injury. The detailed classification was formed based on an injuries analysis according to literature [3-13] improved by using information available from the injury reports. Table 3 presents the 42 indirect causes of injuries that are defined on the basis of newly created database and injury reports. Indirect causes were divided into three groups according to whether they are associated with unsafe work and/or behaviour of workers, unsafe working conditions or unknown, which is the cause of the injury.

Many authors have carried out research on the possible ways in which injuries have occurred and formed different classifications. [7-9] New classification, adopted in this research is presented in table 6. Within the literature, numerous classifications of severity of injuries have been defined. [8,14-16] Taking into consideration previous researches and the requirements of the valid legislation of the Republic of Serbia, the new division of injuries was created, encompassing six categories of injuries: small injuries (injuries which required first aid and/or hospital treatment and absence from work of up to 4 days), medium injuries (injuries which required hospital treatment and / or absence from work of between 4 and 13 days), large (injuries which required hospital treatment and/or absence from work of 14 days minimum), very large (injuries resulting in the total loss of ability to work), death (occurring instantly or later on as the consequence of an injury) and multiple death (an incident resulting in death of more than one worker). Classification of an injured body part was specified after the analysis of classifications adopted by international institutions and certain

203

authors who have analysed classifications particularly for the needs of construction processes, or whose classifications could easily be applied for that purpose. These classifications are presented in [10,17,18]. The adopted classification is shown in table 4.

3. Data analysis and discussion of results Building process cannot be performed without construction mechanization. These resources are so important today that their usage demands special attention from the point of management as well as occupational safety. In the research all resources (machines) which usage resulted with an injury are identified. Table 2 shows that Kipper truck and excavators are more risky than other machine for operators but on the other hand tower cranes are more risky for construction workers on site. These results are important for risk management and prevention planning and suggest that site planning has great impact in risk level when machinery is used.

Table 2 – Number and frequency of injuries by type of construction works and type of machine used in the moment of injury

Machine

Type of construction works

Total Operating mechanization

Mechanization maintenance

Other type of construction

works Concrete mixer truck - - 2 2.38% 4 4.76% 6 7.14% Kipper truck 22 26.19% 2 2.38% 7 8.33% 31 36.90% Dumper truck 1 1.19% - - - - 1 1.19% Water tank truck 1 1.19% - - - - 1 1.19% Truck Mounted Crane - - - - 1 1.19% 1 1.19% Tracktor 1 1.19% 1 1.19% - - 2 2.38% Wire rope hoist - - - - 1 1.19% 1 1.19% Tower crane 2 2.38% 3 3.57% 13 15.48% 18 21.43% Skip hoists - - 1 1.19% - - 1 1.19% Truck concrete pump - - - - 1 1.19% 1 1.19% Concrete pump - - - - 1 1.19% 1 1.19% Forklift 1 1.19% 1 1.19% - - 2 2.38% Excavator 6 7.14% 1 1.19% 1 1.19% 8 9.52% Bulldozer - - - - 1 1.19% 1 1.19% Loader 1 1.19% - - 1 1.19% 2 2.38% Soil compactor - roller 1 1.19% - - - - 1 1.19% Jumping jack - - - - 3 3.57% 3 3.57% Small plate compactor 1 1.19% - - - - 1 1.19% Concrete factory - - - - 1 1.19% 1 1.19% Plastering machine - - - - 1 1.19% 1 1.19%

Total 37 44.05% 11 13.10% 36 42.86% 84 100.00%

As it can be seen from table 3, most of the injuries 78.57% occurred because of an unsafe act of the employee. 38.10% of them resulted of improper realization of the work while 26.19% resulted from improper entry or exit from the machine. On the other hand 21.43% of injuries are responsibility of employer of which 17.86% occurred after malfunction of the machine.

Table 3 – Number and frequency of injuries by indirect cause of the injury

Indirect cause Num. of injuries Indirect cause Num. of

injuries Unsafe act (worker) Unsafe conditions – procedures, rules (employer)

alcohol malfunction of tools poor housekeeping of workplace use of defective or unsafe tools

204

failure to wear PPE malfunction of auxiliary equipment horseplay use of defective or unsafe equipment incorrect movement, turning, blackouts malfunction of machine 15 (17.86%)

improper realization of work operation 32 (38.10%) unsafe access ramp

improper use of tools and equipment improper edge safety improper use of ladders improper pit safety incorrect entry and exit from the machine 22 (26.19%) improper safety of openings

improper handling of machine 8 (9.52%) improper safety of trench overturning of vehicle 4 (4.76%) improper safety of working scaffolds improperly build material improper safety of scaffolds

improper marking of hazardous places improper ladder installation improper storage of materials 1 (1.19%) cracking of built-in materials inadequate PPE poor housekeeping of corridors poor housekeeping of access points improper control of internal traffic 2 (2.38%) electrocution improper design of internal traffic excessive noise exposure to radiation insufficient ventilation insufficient illumination confined spaces improperly stored explosive or hazardous materials

lack of fire protection weather conditions

Total 66 (78.57%) Total 18 (21.43%)

Fig. 1 Number of injuries by workers position in work process and type of machine

After analysis of construction works it was interesting to analyse which worker was injured; operator, helper, maintenance/mechanic worker or some worker unrelated to machine work operation. Results are presented in figure 1. In table 4 results of injury severity, way that injury has occurred and body part that suffered injury is presented.

205

Table 4 – Number and frequency of injuries by severity, injured body parts and way in which injury has occurred

Way in which injury has occurred

Severity Mechanization

Small Medium Large Very large Num. of. inj. Frequency

Dropping of object 2 2 4 4.76% Exposure to harmful substances 2 2 2.38% Exposure to harmful environment 1 1 2 2.38% Accidents occurred in traffic or transportation 4 1 5 5.95%

Fragments, parts of materials - - Falls at same level 2 1 3 3.57% Falls at level below 2 8 5 15 17.86% Excessive physical strain and exhaustion of the organism 3 2 5 5.95%

Caught in, under or between 4 5 4 13 15.48% Struck by machinery 3 1 4 1 9 10.71% Struck by 10 6 3 19 22.62% Struck against 2 4 1 7 8.33%

Body part Num. of. inj. Frequency Head 3 1 3 7 8.33% Face 1 3 4 4.76% Eyes 2 2 2.38% Respiratory system - - Hands – arms 9 17 2 28 33.33% Foot – legs 8 9 3 20 23.81% Body – skin 1 1 1.19% Body - torso 2 5 3 1 11 13.10% Multiple injuries 1 10 11 13.10%

Total 24 35 24 1 84 100.00%

4. Conclusions Research has shown that trucks and tower cranes are the most risky machines analysing nonfatal injuries. Analysing indirect causes it was concluded that training process should include intensive on-site work in order to prevent future mistakes. Operators are the most injured workers considering all types of machines except tower cranes. It is interesting that helpers of tower cranes who are mostly involved in hooking and unhooking as well as binding of materials and other objects are the most injured workers in tower crane work process. Analysis injuries severity has shown that severity levels are higher when machines are used. Hands-arms and foot-legs are most vulnerable body parts which is not different compering to the rest of construction works [19]. But, body-torso and multiple injuries are right behind by probability to be injured which suggests that some risks should be avoided instead threated with PPE. Analysing the ways in which injuries have occurred, it can be concluded that struck by an object, falls at level below and caught in, under or between are most probable ways for an injury to occur.

Acknowledgements The work was done within the scientific research project Department of Civil Engineering and Geodesy at Faculty of Technical Sciences "Development and application of a comprehensive approach for the design, building and maintenance of construction facilities” This support is gratefully acknowledged.

206

5. References [1] Lingard, H., Rowlinson, S., Occupational Health and Safety in Construction Project

Management, Taylor & Francis, New York, 2005 [2] Baradan, S., Usmen, A., M., Comparative Injury and Fatality Risk Analysis of

Building Trades, Journal of Construction Engineering and Management, 2006, pp. 533-539

[3] Carter, G., Smith, D. S., Safety Hazard Identification on Construction Projects, Journal of Construction Engineering and Management, 132, 2006, pp. 197-205

[4] Borys, D., The role of safe work method statements in the Australian construction industry, Safety Science (ISSN: 0925-7535), 50, 2012, pp. 210–220

[5] Choudhry, R., M., Fang, D., Why operatives engage in unsafe work behaviour: Investigating factors on construction sites, Safety Science (ISSN: 0925-7535), 46, 2008, pp. 566–584

[6] Pinto, A., Nines, L., I., Ribeiro, A., R., Occupational risk assessment in construction industry – Overview and reflection, Safety Science (ISSN: 0925-7535), 49, 2011, pp. 616–624

[7] Reese, C., D., Eidson, J., V., Handbook of OSHA Construction Safety and Health, Taylor & Francis Group, LLC, 2006

[8] Hallowell R., M., A Formal Model for Construction Safety and Health Risk Management, PhD dissertation, Oregon State University, 2008

[9] Conte, J., C., Rubio, E., García, A., I., Cano, F., Occupational accidents model based on risk–injury affinity groups, Safety Science, 49, pp. 306–314, 2011

[10] Aranđelović, M., Jovanović, J., Medicina rada - prvo elektronsko izdanje za studente integrisanih akademskih i osnovnih strukovnih studija, Medicinski fakultet, Univerzitet u Nišu, 2009

[11] CHSM, Construction Health and Safety Manual, Construction Safety Association of Ontario, 2003

[12] Holt, A., St., J., Principles of Construction Safety, Blackwell Science Ltd, 2006 [13] Fahlbruch, B., Schöbel, M., SOL – Safety through organizational learning: A method

for event analysis, Safety Science, 49, pp. 27–31, 2011 [14] RIDDOR - Reporting of Injuries, Diseases and Dangerous Occurrences Regulations,

Health and Safety Executive, United Kingdom, 2012, Available at: http://www.hse.gov.uk/pubns/indg453.pdf, (accessed 13 April 2014).

[15] Singh, A., Hinze, J., Coble, J.R. Implementation of Safety and Health on Construction Sites, A.A. Balkema Publishers, Roterdam, Holand, 1999

[16] Radonjić, B., Jelić, M., Paunović-Pfaf, J., Kovačević, Lj., Rajaković, R., Radojević, S. Practicum for risk assessment and risk management of the workplace and work environment, Belgrade, 2007 (in Serbian)

[17] OSHA, Work and health in the EU - A statistical portrait, Office for Official Publications of the European Communities, 2004, Available at: https://osha.europa.eu/fop/latvia/en/news/news_archive/work_health_eu.pdf, (accessed 14 February 2013)

[18] Lipscomb, H.J., Schoenfisch, A.L., Shishlov, K.S. Non-fatal contact injuries among workers in the construction industry treated in U.S. Emergency departments, 1998-2005, Journal of Safety Research, 41, 2010, pp. 191–195

[19] Mucenski, V., Pesko, I., Drazic, J., Seslija, M., Trivunic, M., Djordjevic, D. Injuries in Construction Industry of Serbia – Source, Type and Severity of Injury, Conference proceedings of People, Buildings and Environment 2014, Kroměříž, Czech Republic, pp. 337-348, 2014

207

ВЛИЈАНИЕ НА БУЧАВАТА НА ВИСОКОНАПОНСКИ ТРАНФОРМАТОР ВРЗ ВРАБОТЕНИТЕ

NOISE IMPACT OF HIGH-VOLTAGE TRANSFORMER ON EMPLOYEES

Атанас Настев1, Златко Петрески2

1АД МЕПСО, 2Универзитет „Св. Кирил и Методиј” Машински факултет – Скопје


Апстракт Во овој труд се претставени резултатите од мерење на бучавата на високонапонски трансформатор со моќност од 300 MVA, кое е изведено со инстумент “Bruel & Kjaer Type 2250”. Воедно, направена е споредба на резултатите од мерењеата на ниво на бучава во трафостаница, со оние направени при фабричкиот прием, а прикажано е и влијанието на бучавата на системот за ладење во вкупното ниво на бучава на трансформаторот. Притоа направена е анализа на влијанието на бучавата врз вработените во трафостаницата на дневно и неделно ниво. Главен извор на бучава кај трансформаторот се магнетното јадро, клемите, системот за регулација на напонот и системот за ладење на трансформаторот.

Клучни зборови: трснсформатор, бучава на трансформатор, систем за ладење на трансформаторот, мерење на бучава.

Abstract In this paper noise measurements of high power transformer of 300 MVA, which is perform by an instrument Bruel & Kjaer Type 2250 are presented. Furthermore the measurements from substation, with those who are made at the factory acceptence test FAT are compared and separately the impact noise of the cooling system in the overall noise of the transformer are demonstrated. Also, an analysis of the impact of noise on employees in substation on daily and weekly level are presented. The main source of noise in the transformer are magnetic core, connectors, tap changer and cooling system of the transformer.

Keywords: trsnsformator, transformer noise, cooling system of the transformer, measurement noise.

208



1. Вовед Законот за Безбедност и здравје при работа, претставува основа за вовед во правилата и прописите за правилно обезбедување на безбедно работно место. Според Правилникот за безбедност и здравје при работа на вработените изложени на ризик од бучава, определени се гранични нивоа на бучава кои не треба да бидат надминати на работно место или доколку не може да се спречи, да се обезбеди соодветна заштитна опрема за намалување на истите. Користените методи и апаратура треба да бидат приспособени на условите кои преовладуваат, особено земајќи ги предвид карактеристиките на бучавата која треба да се измери, должината на изложувањето, амбиенталните фактори и карактеристиките на мерниот апарат. Високонапонските трансформатори кои ќе бидат предмет на обработка во овој труд, наоѓаат примена во трафостаниците на дистрибутивната и преносната мрежа, производните централи и големите индустриски капацитети. Во овој труд извршено е мерење и анализа на ниво на бучава на тро-фазен трансформатор со моќност од 300 MVA приклучен на 400 kV мрежа со трансформација на низок напон од 110 kV. За трансформаторот извршено е фабричко тестирање при неговиот прием, а истото е реализирано во Загреб од страна на Сименс.

2. Извори на бучава кај трансформатор Нивото на бучава е многу важна оперативна карактеристика на трансформатор која се мери со крајниот тест при фабричкиот прием. Се користи методата на звучен притисок или мерења на интензитетот на звукот, пропишани со стандардите IEC 60.076-10 (2001) и IEEE Std C57.12.90 (2006). Измерените вредности мора да го исполнат дозволеното ниво на бучава според NEMA-National Electrical Manufacturers Association Standards TR1 (1998), или посебни барања во согласност со прописите на Народната дистрибуција на електроенергетски мрежи. Просечното ниво на бучава за 300 MVA трансформатор е околу 80 dB, додека преку графичкиот приказ на Сл 1, дадено е дозволеното ниво на бучавост според големината на трансформаторот.

Сл. 1 Типично просечно ниво на бучава кај трансформатор

Главен извор на бучава кај трансформаторот се магнетното јадро, клемите, системот за регулација на напон и системот за ладење кај трансформаторот. Влијанието на бучавата од овие извори зависи од квалитетот на нивната изработка.

209

3. Систем за ладење кај трансформатор Кај трансформаторот на кој е извршено мерењето прикажан на Слика 2, се користи систем за ладење ODAF (Oil directed air forced cooling), кој е напредна верзија од OFAF. Согласно стандардите, прифатена е следната шема на обележување на видот на системот за ладење: 1-флуид за контакт со намотките и јадрото (O–уље, L-течност, А–воздух), 2-систем за ладење кој е во контакт со надворешната средина (А-воздух, G-гас и W-вода) и 3-начин (N- природен, D–директен, F-принудно).

Сл. 2 Трансформаторски систем за ладење

4. Споредни извори на бучава кај трансформатор Системот за регулација на напон (RS), може дирекно да влијае врз зголемување на бучавата, особено доколку дојде до намалување на напонот на високонапонската страна на трансформаторот. Тоа допринесува системот за регулација на напон од номиналната позиција (7) да се покачи, а со тоа и да се зголеми нивото на бучава. Зависноста на позицијата RS во однос на напонот е претставена во Табела 1. Придонесот од надворешни извори на бучава исто така допринесува кон вкупната бучава. При фабричкото тестирање на трансформаторот, вообичаено мерењата се вршат во звучни соби или во надворешна средина со ниско ниво на бучавост. Според стандардот IEC и IEEE се врши корекција на добиените резултати со додавање на абиенталната бучава преку пресметка. При мерење на бучавата на надворешна локација, дополнителна бучава доаѓа од другите трансформатори или од опремата која е лоцирана во близина. Во пракса, бучавата од овие извори се движи во рамките на 1,5-2 dB. Исто така, дополнителна амбиентална бучава се јавува доколку трансформаторот е во близина на фреквентен автопат и при фреквенција на звукот од 500 Hz може да достигне и до 6 dB. Другите фактори кои допринесуваат во вкупното ниво на бучава се (работната температура на трансформаторот, струјни и напонски хармоници и преостаната магнетизација).

Карактеристично кај овие извори е тоа што тие се поизразити, односно допринесуваат за поголема бучава при работа на трансформаторот во надворешни услови.

210

5. Резултати од мерење на бучавата За целите на овој труд, извршени се мерења во надворешни услови на работа на трансформатор кои потоа беа споредени со резултатите измерени во лабораторија - фабричко тестирање. При мерењето запазени се следните принципи кои се во согласност со процедурата за мерење на бучава на трансформатори опишани во стандардот IEC 60076-10 [2]. Минималниот број на мерни точки е 6, додека за трудот земени се 8 (Слика 3) и 38 при фабричкото тестирање. Истите се изведени на две висински нивоа, (1/3 и на 2/3 од висината на трансформаторот), бидејќи висината на трансформаторот надминува 2,5 m. Во спротивно мерењата се вршат на половина од висината на трансформаторот. Имено кај надворешни услови на работа на трансформатор се извршени мерења во два режима, односно при вклучени 2/8 вентилатори (режим 1) и 8/8 кај системот на ладење (режим 2). Мерењето беше изведено во Транфостаница Скопје 5 - Бутел со инструмент Bruel & Kjaer Type 2250.

Табела 1:Карактеристики на трансформаторот и други параметри при процесот на мерење

Тип: ARZD 300000 – 420/2 Намотки VN-HV NN-LV RS 1 420000 112326 Номинален напон V 7 400000 115000 17 370000 121571 Вид на ладење ODAF Номинална моќност MVA 300 STN-STW 10500 Податоци за оптоварувањето на трансформаторот за време на мерењето: Напон (kV) 111 Јачина на струјата од страна (А) 371 Активна моќност (MW) 65 Реактивна моќно ( MVAr) 32 Димензии на трафото (m) Должина 9,71 Ширина 3,28 Висина 3,44 Брзина на ветер 14 km/h Време 9:20 часот

Од резултатите добиени од мерењата (Табела 2), добиен е максимален интензитет на бучава од 83,9 dB со сите вентилатори вклучени во системот за ладење на трансформаторот. Најголема разлика помеѓу двата режими на работа се појавува во мерната точка 3 од 10,8 dB. Тоа е резултат на режимите на работа на

211

трансформаторот, каде во првиот режим на работа вентилаторите во близина на точка 3 не се вклучени (Слика 4). Имено во Табела 2 се прикажани и вредности од мерењата направени при фабричкиот прием во истите мерни точки како кај мерењето во трафостаница. Притоа, мерењата од FAT, се извршени со вклучени 8/8 вентилатори, во празен од и при 100% номинален напон и 1/3 од висината на трансформаторот. Од резултатите кои се добиени од FAT мерењата, заедно со мерењата извршени во трафостаница може да се каже дека нема голема разлика во нив, а истите се прикажани на Слика 5.

Табела 2: Резултати од извршени мерења на бучава на трансформаторот

Режим 1 со 2 од 8 вклучени вентилатори

Mерни точки 1 2 3 4 5 6 7 8

1/3 од висината – dB A 79,8 73,4 71,4 64,4 67,7 66,1 65,7 70,3

2/3 од висината- dB A 78,3 73,7 70,9 65,1 63,8 67,4 66,7 68,8

Режим 2 со 8 од 8 вклучени вентилатори

1/3 од висината- dB A 81,8 81,7 80,8 71,6 68,1 69,3 65,2 69,6

2/3 од висината- dB A 79,9 83,9 81,7 68,3 68,4 70,1 65,4 70,6

Фабрички прием FAT со 8 од 8 вклучени вентилатори

1/3 од висината- dB A 79,8

81,7 80,8 71,6 68,1 69,3 65,2 69,6

2/3 од висината- dB A 81,8 81,8 79,6 70,4 70,1 69,1 68,1 70,3

Сл. 3 Распоред на мерните места за мерење на бучавата кај трансформаторот

212

Сл 4 Резултати од мерењата во трафостаница при двата режими на работа

Сл 5 Споредба на резултатите од FAT и мерења во трафостаница

6. Дневно и неделно ниво на изложеност За да се определи дневното ниво на бучава, потребно е да се знае времето на изложеност на вработените во период од 8 часа. Работните обврски за еден вработен, кој има задача да врши периодични испитувања на трансформатор траат до 2 часа, два пати неделно. Остатокот од времето истиот вработен е изложен на канцелариска бучава која согласно стандардите не смее да надмине 40dB. Ако се земе највисоката вредност од 83,9 dB која се генерира од трансформаторот и согласно равенството 1.1, се добива дека максимално дневно ниво на изложеност кај вработениот Lep,d од 76 dB. За пресметка на неделното ниво на изложеност се користи равенството 1.2 и се добива максимално неделно ниво на изложеност кај вработениот Lep,w од 72dB. Притоа во пресметката на неделна изложеност, кога вработениот не врши испитувања на трансформаторот, усвоено е дневно ниво на изложеност од 40 dB.

1.1

Lep, d – е дневно ниво на изложеност dB

t - Време на изложеност

213

L – Ниво на бучава во dB

1.2

Lep,w - неделно ниво на изложеност dB

Дневното ниво на бучава согласно со стандардите ISO 1999:1990 Точка 3,6 не смее да ја надмине вредноста од 85 dB, а неделното ниво на бучава 87 dB.

7. Заклучок Од направените истражувања, мерења и анализи, може да се заклучи дека повеќе фактори влијаат врз нивото на бучава, но влијанието на системот за ладење е поизразено, односно при споредба на резултатите во двата режими на работа може да се забележи разлика од максимум 10,8 dB. Од мерењата, добиено е максимално ниво на бучава од 83,9 dB, додека од пресметката на дневнa изложеност од 76 dB и пресметката на неделна изложеност од 72 dB, може да се заклучи дека нивото на бучава кое се генерира од трансформаторот како и од останатата опрема во негова близина, е во рамките на дозволената граница согласно Правилникот [1].

8. Користена литература [1] Правилник за безбедност и здравје при работа на вработените изложени од бучава,

Министерство за труд и социјална политика, Службен весник на РМ број 21, од 12.02.2008 година;

[2] IEC 60.076-10 (2001); INTERNATIONAL STANDARD - POWER TRANSFORMER - PART 10: DETERMINATION OF SOUND LEVELS;

[3] Правилник за примените на индикаторите за бучава, дополнителни индикатори за бучава, начин на мерење на бучава и методи за оценување на индикаторите за бучава во животна средина; Министерство за животна средина и просторно планирање; Службен весник на РМ бр. 107 од 29.08.2008 година;

[4] DIRECTIVE 2002/49/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL; of 25 June 2002;

[5] DIRECTIVE 2000/14/EC OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL; of 8 May 2000;

[6] Transrormer Noise Measurement Methods; AIEE COMMITTEE REPORT; [7] Noise measurements of the power transformers; Aleksandra Petrovic,Ljubomir Lukic,

Milan Kolarevic, Dusica Lukic; University of Kragujevac, Faculty of Mechanical Engineering Kraljevo, Serbia;

214

МОДЕЛ ЗА ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА БЕЗБЕДНОСТА ПРИ РАБОТЕЊЕ СО ОПАСНИ ХЕМИСКИ СУПСТАНЦИ

MODEL FOR SAFETY INCREASING WHILE WORKING

WITH HAZARDOUS CHEMICALS

Билјана Наумовска, Јасмина Чалоска, Трајче Велковски

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје,

Машински факултет – Скопје, Карпош бб, Скопје, Р.Македонија, [email protected], [email protected],

[email protected]

Апстракт Во овој труд е претставен моделот за проценка на ризик и зголемување на безбедноста при работа на работни места каде што се ракува со опасни хемиски супстанци. Со примена на моделот се врши детална анализа на сите аспекти од работењето со опасни хемиски супстанци, со цел да се детектираат критичните точки, а притоа да се дадат препораки како истите да се надминат. Денес, постојат огромен број упатства, правилници како и законски акти кои налагаат почитување на одредени правила и стандарди, но и покрај нив, секојдневно се случуваат несреќи чиишто размер може да варира, од индивидуална повреда до колективна несреќа. Поради тоа е изработен моделот чијашто главна цел е да го намали ризикот, а воедно да ја зголеми безбедноста и ергономијата при работење со опасни хемиски супстанци.

Клучни зборови: модел, опасни хемиски супстанци, безбедност при работа, проценка на ризик

Abstract In this paper a model for risk assessment and safety increasing on workplaces where working with hazardous chemicals is presented. With use of the model a complete analyze is performed, with which all the shortcomings are detected and based on them, recommendations are generated.

Today, although there are numerous guidelines, regulations and legislations requiring observance of certain rules and standards, we witness daily occurrence of injuries when working with hazardous chemicals, whose size can be from individual to a collective fault accident. Therefore, the model is created, whose main objective is to lower the working risk and increase the safety and ergonomics while working with hazardous chemicals.

Keywords: model, hazardous chemicals, safety at work, risk assessment, ergonomics

215




1. Вовед Работењето со опасни хемиски супстанци налага детална организација на работните системи во насока на безбедноста и здравјето на работниците. Работењето со опасни хемикалии се смета за високоризична активност и налага почитување и придржување до строгите правила со цел да се спречи појава на грешка којашто може да се движи во границите од индивидуална несреќа до колективна катастрофа. Денес постојат многубројни упатства за правилно работење со опасни хемикалии, меѓутоа секојдневно се случуваат несреќи и повреди на работните места и покрај нивното постоење. При анализа на моменталната состојба, во насока на проценката на ризик при работење со опасни хемиски супстанци има низа важни прашања кои треба да бидат одговорени за да се понудат соодветни препораки за контрола на состојбата. Некои од нив се: 1. На кои супстанци се изложени работниците и кои работници се во контакт со истите? • Листа на сирови материјали, супстанци коишто се генерираат или емитираат во текот на процесот или кај финалниот производ. • Анализа на сите вработени кои можат да бидат под влијание на хемиските супстанции, на пример, операторите, работниците на одржување, хигиеничарите, посетителите и други. 2. Каква штета можат да предизвикаат? • Информациите за штетностите на хемиските супстанци се наведени на пакувањето. Исто така, може да се добијат од безбедносните листи или од добавувачите. • Дали постои ризик од појава на експлозија или пожар? 3. Кои ризици мора да се контролираат? • Дали изложувањата на хемиските супстанци се големи? Тоа зависи од времетраењето и фреквенцијата на изложувањата, како и на концентрацијата на супстанциите. • Кои се последиците од изложувањата? • Кои се најголемите закани доколку настане појава на пожар и експлозија? За да се контролираат овие ризици мора да се идентификуваат релевантните мерки и да се провери дали тие се спроведуваат во праксата. [5] За успешно справување со ризиците, мора да постојат адекватни контролни мерки. Законите најчесто предложуваат овие мерки да бидат запишани, односно идентификувани. Најчесто, законските обврски, вклучувајќи низа правилници и стандарди за безбедност и здравје при работа, содржат препораки од типот: “Носете соодветна респираторна заштита”, меѓутоа никаде нема конкретно наведено, кога, каде и каква треба да биде таа заштитна опрема. Уште еден пример е: “Користете соодветна вентилација”, а никаде детално не е објаснето што точно се подразбира под зборот ‘соодветна’. Ефектите од изложеноста на опасни материи можат да бидат моментални, или пак да се провлекуваат во подолг временски период во вид на иритација на очите или пак хронични белодробни заболувања (акутни и хронични). Некои од последиците по здравјето причинети од хемиски материи се:

• Изгореници на кожата или иритација како резултат на контакт со корозивна течност;

• Зашеметеност или комплетно губење на свеста при вдишување на отровни испарувања;

216

• Појава на акутни симптоми, како што се главоболка или гадење при вдишување;

• Труење со апсорпција на отровни супстанци преку кожата; • Асма; • Дерматитис; • Рак кој се појавува после долгогодишно работење со отровни супстанции; • Генетско оштетување на потомството како резултат на долгогодишно

работење со мутогени супстанции итн.

Токму поради горенаведените последици кои можат да се појават на работните места каде што се вклучени опасни хемиски супстанци, работодавачите мора да се придржуваат до строго определените правила за работење, но исто така и работниците секојдневно мора да ги почитуваат безбедносните мерки. Кога се работи со хемиски супстанции, опасности и штетности не се појавуваат само на тоа работно место каде што тие се употребуваат или изработуваат. Опасности и штетности се појавуваат на сите места каде што хемикалиите поминуваат за на крајот да станат или да се вградат во финалниот производ. Тие се појавуваат при нивниот транспорт, нивното складирање, како и при нивна дистрибуција и рециклирање. Токму поради тоа во моделот за зголемување на безбедноста при работа со опасни хемиски супстанци, којшто е презентиран во овој труд, се опфатени сите тие аспекти со цел да се детектира и превенира и најмалиот постоечки ризик. Целта на моделот е преку комуникација со корисниците, да ги детектира критичните точки во работниот систем, кои можат да бидат потенцијални ризици, но истовремено да даде соодветни препораки за надминување на слабостите во насока на зголемена безбедност. Моделот е составен од повеќе различни модули коишто се во корелација со корисникот во зависност од хемикалијата со којашто работи, како и од работното место на коешто ракува со избраната хемикалија. По изборот што ќе го изврши корисникот, во однос на хемикалијата и работното место, се пополнуваат податоци кои се однесуваат на начините за чување, ракување, опасностите, заштитата при работење, обуките, организацијата на работното место и околина итн. За да се постигне тоа, креирани се бази на податоци коишто се меѓусебно поврзани. Со помош на информациите за карактеристиките на хемикалиите, може да се изврши проценка на ризикот, на тој начин што ќе се увиди дали работењето се одвива кон препораките кои произлегуваат од различните хемикалии. Тоа значи дека за дадената хемикалија, моделот прави проверка дали се користат соодветни алати, дали вработениот ги има поминато сите потребни обуки, дали хемикалијата се складира на правилен начин, каква заштитна опрема се користи, какви активности се извршуваат итн. Излезот на моделот ги лоцира сите критични точки кои произлегуваат од влезните информации и притоа дава препораки за намалување на ризикот на сите влијателни фактори во работниот систем (обуки, чување, ракување, заштита, одржување, ергономија итн.). Покрај препораките коишто ќе ги генерира моделот, истовремено врши и одредување на нивото на ризик, така што за секој ризик, доделен е тежински фактор, во зависност од веројатноста на случување и последиците.

Преку примена на препораките кои ги генерира моделот, добиениот ризик ќе биде сведен на прифатливо ниво, работните места ќе бидат безбедни за работење, ќе се подобри ергономијата на задачите и работните места, а со тоа и ќе се зголеми продуктивноста на работниците. Во моделот се опфатени сите мерливи фактори

217

коишто влијаат врз безбедноста и здравјето на работникот, како и сите фактори коишто на кој било начин влијаат на појавата на грешка. За секој од нив е дадена мерлива единица, која помага во крајната пресметка на севкупниот ризик на даденото работно место.

2. Користена методологија Моделот за зголемување на безбедноста врши квантитативна оценка на севкупниот ризик на работните места каде се ракува со опасни хемиски супстанци и согласно нивото на ризик, се генерираат препораки како истиот да се надмине. Со примена на моделот, лесно се ќе детектираат недостатоците кои се дел од секојдневното работење со опасните хемикалии и тоа преку детална анализа на сите аспекти од работењето. За интеграција на информациите во модел за практична примена, искористена е квантитативната метода, со која ќе бидат направени алгоритамски врски на програмските модули, со цел да се добие алатка која ќе влијае на зголемувањето на безбедноста во сите индустрии, каде што се врши обработка на опасни хемиски супстанци. Со примена на предложениот модел, се добиваат резултати, со чијашто понатамошна анализа се добиваат информации за успешна рационализација на процесите. Математичкиот модел на графици е основа на поврзувањето на базите на податоци во моделот за проценка на ризик на работни места каде што се користат опасни хемиски супстанци, а пресметката на ризикот се врши врз основа на математичкиот принципи на тежински фактори. За изработка на базите на моделот за проценка на ризик, користен е Microsoft Access, кој е најкомпетентен за креирање на вакви и слични решенија.

3. Структура на моделот за зголемување на безбедноста при работа со опасни хемиски супстанци Работењето со опасни хемикалии налага детална организација на работните системи и притоа предвид мора да бидат земени сите аспекти од работењето. Во моделот за зголемување на безбедноста се опфатени следните опасни хемиски супстанци: оксидирачки, корозивни, токсични, запалливи и согоруваки, експлозивни, компресирани гасови и реактивни, како и условите за работење со истите. За секоја група постојат различни правила за соодветно ракување, чување, заштитна опрема, обуки, медицински тестови, прва помош, справување со незгода итн. Токму затоа, со моделот се прави детална анализа на сите аспекти од работењето со секоја група хемикалии, каде предвид се бидат земени: 1. Обуките кои работникот мора да ги помине (различни за секоја група хемикалии) 2. Медицинските тестови (различни за секоја група хемикалии) 3. Микроклиматските услови (различни за секоја група хемикалии) 4. Ергономијата на работниот простор 5. Ергономијата на работните зафати 6. Начинот за ракување (различни за секоја група хемикалии) 7. Начинот на чување (различни за секоја група хемикалии) 8. Работната опрема (различни за секоја група хемикалии) 9. Заштитната опрема (различни за секоја група хемикалии) 10. Опасностите и штетностите (различни за секоја група хемикалии) 11. Чистењето (различни за секоја група хемикалии) 12. Отстранувањето на отпад (различни за секоја група хемикалии) 13. Дејствувањето при појава на незгода (различни за секоја група хемикалии)

218

14. Првата помош (различни за секоја група хемикалии) 15. Законската регулатива итн. За секоја од наведените точки има низа правила кои мора да се почитуваат и секојдневно применуваат при работењето со опасни хемиски супстанци. Сите тие се детално истражени од светските интернационални асоцијации и организации за безбедност и заштита при работа, како што се OSHA, WHMIS, AICHE, NIOSH и други. Покрај интернационалните стандарди и правила, направен е детален преглед на низа правилници наложени од Министерството за труд и социјална политика во Р.Македонија. Некои од нив се: “Правилникот за минималните барања за безбедност и здравје при работа на вработени од ризици поврзани со изложување на хемиски супстанци„ (Службен весник на РМ, бр.46/2010), “Правилник за личната заштитна опрема која вработените ја употребуваат при работа„ (Службен весник на РМ, бр.116/07), “Правилник за знаци за безбедност и здравје при работа„ (Службен весник на РМ, бр.127/07), “Правилник за минималните барања за безбедност и здравје на работниот простор„ (Службен весник на РМ, бр.154/08), “Правилник за минималните барања за безбедност и здравје на вработените кои се потенцијално изложени на ризик од експлозивни атмосфери„ (Службен весник на РМ, бр.74/2009), “Правилник за безбедност и здравје при работа на вработени од ризици поврзани со изложување на канцерогени, мутагени или супстанци токсични за репродуктивниот систем„ (Службен весник на РМ, бр.110/10) итн. За секоја група опасни хемиски супстанци постојат одредени опасности, како и начини за правилно ракување, со цел да се избегне ризикот од несакана појава која може да биде и кобна, како по здравјето на работникот, така и по неговата околина. Поради тоа, моделот за зголемување на безбедноста преку комплексните врски и големиот број на податоци, е составен од неколку модули, чијашто содржина надминува повеќе од 1000 прашања. Моделот за зголемување на безбедноста при работење со опасни хемикалии се состои од повеќе различни модули: 1. Модул за работник (каде што се опфатени компетентноста, образованието, полот, искуството, возраста, медицинските тестови, обуките итн.)

2. Модул за работно место, во зависност од тоа дали станува збор за ракување или чување на хемикалијата, се дели на лабораторија и магацин. (Кај модулот за работно место, во зависност од хемикалијата со којашто се ракува или чува, се врши проверка дали се превземени сите безбедносни мерки. Притоа се врши анализа на температурата, влажноста, осветлувањето, вибрациите, компатибилноста на материјалите, помагалата, алатите итн.) 3. Модул за ергономија (се врши детална анализа на организацијата на работниот простор, со што се утврдува дали е потребно да се направат корекции во насока на подобрување на ергономноста, но исто така се анализираат и оптоварувањата, движењата, заморот, паузите и сите останати фактори кои влијаат на благосостојбата и здравјето на работникот) 4. Модул за опасности и штетности (се врши проценка дали работниците се запознаени со опасностите и штетностите кои се јавуваат при ракување со одредената хемикалија) 5. Модул за заштитна опрема (се врши анализа за правилното користење и одржување на заштитната опрема која е различна кај сите групи на опасни хемикалии) 6. Законска регулатива (се врши проверка дали се почитуваат обврските кои работодавачите и работниците ги имаат кон законската регулатива - поставување знаци, ограничување на изложеноста, обезбедување два излези каде што е потребно, поставување чешми и тушеви итн.).

219

Преку комуникација со корисниците се добиваат информации од сите модули, за на крај да се откријат недостатоците и врз основа на нив се генерираат препораки со чијашто примена се надминуваат постоечките ризици.

4. Заклучок Сведоци сме на секојдневното зголемување на употребата на многу хемиски супстанци во различни дејности. Покрај во хемиската индустрија, каде се финален производ, овие материјали се употребуваат во градежништвото, рударството, прехранбената индустрија, фармацијата итн. Токму поради широката примена на хемикалиите во производните процеси, презентираниот модел може да се користи во сите оние дејности каде што се користат хемиски супстанции, кои не само што можат сериозно да го загрозат здравјето на вработените, туку и да предизвикаат еколошка катастрофа. Моделот ги опфаќа сите влијателни фактори на работното место и околина, работните активности, средствата за работа, вклучувајќи го и самиот работник. Со користење на моделот се намалуваат постоечките ризици, истовремено се генерираат препораки за безбедна работа и за елиминирање на критичните точки за појава на грешка. Преку примена на препораките кои ги генерира моделот, работните места ќе бидат побезбедни по здравјето на работниците и ризиците за појава на грешка ќе бидат сведени на минимум

5. Користена литература [1] Р.Поленаковиќ, Ј.Чалоска, Б.Наумовска: “Ергономија”, МФС, 2011 [2] Canadian Centre for Occupational Health and Safety: “WHMIS 2015 – Hazard

Classes and Categories”, OSHA Fact Sheet, 2015 [3] Соња Зајкова: “Теорија на графови”, ФЕИТ, 2011 [4] Essential Guide: “Evolution of Windows Azure SQL Database”, Tech Target, 2015 [5] NIOSH: “Risk Assessment of Chemical Hazards”, Health and Safety Authority, 2004 [6] British Columbia’s Department of Risk Management Services: “Laboratory Chemical

Safety”, The University of British Columbia, 2013 [7] Tatyana A. Davletshina, Nicholas P. Cheremisinoff: “Fire and Explosion Hazard

Handbook of Industrial Chemicals”, Noyes Publications, New Jersey, USA, 1998 [8] Government of Alberta: “Best Practices Guidelines for the Assessments and Control of

Chemical Hazards”, 2011 [9] University of Wollongong: “Storage of minor quantities of hazardous substances in

laboratories”, School of Chemistry, 2009 [10] William Bridges: “Selection of Hazard Evaluation Techniques”, Process Improvement

Institute, Inc. USA, 2008 [11] P.K.Marhavilas, D.Koulouriotis, V.Gemeni: “Risk analysis and assessment

methodologies in the work sites”, Journal of Loss Prevention in the Process Industries, 2011

[12] Code of Practice: “Managing Risks of Hazardous Chemicals”, Safe Work Australia, 2014

[13] Department of Hazard Identification and Evaluation Task Force of the American Chemical Society’s Committee on Chemical Safety: “Identifying and Evaluating Hazards in Research Laboratories”, USA, 2013

[14] “Правилник за минималните барања за безбедност и здравје при работа на вработени од ризици поврзани со озложување на хемиски супстанци”, Сл. Весник на РМ, 46/2010

220

ДВОНАСОЧНОТО КОНСУЛТИРАЊЕ И ИНФОРМИРАЊЕ

ПРИНЦИП НА ПРЕВЕНЦИЈА

BIDERACTIONAL CONSULTANCY AND SHARING INFORMATION

PRINCIPE OF PREVENTION

Снежана Јанкова - Петковска, Милан Петковски, Даниела Индова

ДПИУ ПРОГЕНЗ ДОО ул.Костурски херои бр.50, Скопје, Република Македонија,

[email protected]

Апстракт Законска обврска на работодавачот е да ги информира и консултира работниците директно или преку нивните избрани претставници како и да овозможи нивно учество во планирањето и преземањето на мерки за безбедност и здравје при работа.

Целта на истражувањето е преку директните учесници во работниот процес да се утврдат или подобрат начините за спроведување на двонасочна комуникација на работодавачите со вработените и нивно консултирање и информирање во доменот на безбедноста и здравјето при работа.

Во истражувањето е користен метод - анкета и во истото се вклучени 162 испитаници од различни компании и дејности.

Добиените резултати се примери на добра пракса во насока на превенција на настанување на несреќи при работа (повреди на работа, болести во врска со работата, професионални болести), подигање на свеста за култура на безбедно работење на сите заинтересирани вклучени страни, како и превенција на стресот на работното место кој е индиректен причинител за настанување на повредите и котира високо на скалата на БЗР проблеми за кои неопходно е навремено да се изнаоѓаат решенија.

Клучни зборови: информирање, консултирање, двонасочна комуникација, стрес, превентивни мерки.

Abstract Legal obligation of the employer is to inform and consult employees directly or through their elected representatives and to allow them to participate in planning and taking measures for safety and health at work.

The aim of the research is through the direct participants in the working process to establish or improve ways to implement two-way communication between employees and employers with their consultation and information in the field of safety and health at work.

221


The research used a method – anquete and the same survey involved 162 respondents from different companies and industries.

The results are examples of good practice in order to prevent the occurrence of accidents at work (workplace injuries, illnesses related to work, occupational diseases), raising awareness of a culture of safe operation of all interested stakeholders, as well as stress prevention in the workplace which is an indirect cause of the injury occurrence thereof and high on the scale of OSH problems for which is needed appropriate solutions.

Keywords: sharing information, consultancy, bi-directional communication, stress, preventive measures.

1. ВОВЕД Нема вработен кој не е изложен на опасности по здравјето и животот. Ниту едно работно место не е целосно безбедно! Превенција и контрола на опасностите на работните места, пред сé.

Безбедност и здравје при работа (БЗР) е уставна категорија со статус на основно право на секој вработен кое влегува во групата на “уставно гарантираните основни економски, социјални, културни и хуманитарни права на човекот”. Безбедноста и здравјето при работа (БЗР) е интердисциплинарен концепт на обезбедување на добросостојба на луѓето и психо-физичкиот интегритет на работниците, вклучени во процесот на работа. Но, во исто време е и заштита на работодавачите од непредвидени и неконтролирани економски и материјални загуби што произлегуваат од штетите настанати од непримената на мерките за БЗР. Како секундарен ефект се јавува и заштитата на колегите со кои работиме, индиректно нашите семејства, како и пошироката заедница.

Не смее мерките за БЗР да се компензирани со разни импровизации. Имајќи ја предвид оваа одговорност, задолжително е секој индивидуално да се залага за подигнување на личната и свеста на пошироката јавност за значењето, правата и обврските во однос на прашањето за безбедни и здрави услови при работа.

Многу често можете да слушнете дека на светско ниво се губи 4% од БНП. Но, реално е повеќе, бидејќи индиректните трошоци тешко се пресметуваат. Се зборува за милиони загинати на работните места, но во истиот момент си давате самите појаснување дека тоа му се случува на некој друг, дека е далеку од нас, дека ние сме искусни, колку години веќе ова го работиме... Можеби бројките преставуваат статистика но мораме да водиме сметка дека зад таквата статистика лежат човечки трагедии.

Едни од главните причини за настанување на повреди на работа се: Немање на превентивна култура во општеството Несоодветна или недоволна регулатива, или мноштво на прописи, правилници, стандарди и уредби; Несоодветен систем на БЗР, недоволна обука, комуникација, консултација,

информирање на сите чинители, неисправни/необезбедени средства за работа; Недоволен надворешен и внатрешен надзор над примената на мерките за БЗР; Скратување на времето на извршување на работите и зголемување на обврските,

недоволно време извршителот да се прилагоди на новите барања и да размисли за можните опасности

Стрес, Рамнодушност, Ниско ниво на свест

222

Случајност – виша сила ...

Истражувањата покажуваат дека најголем дел од несреќите можат да се спречат. Превенцијата е камен темелникот во пристапот кон управување со ризиците кои доведуваат до повреди на работа. Превенција (од лат. Praevenire = Спречува) значи планирање и примена на збир на мерки за да се спречи појава на било каква несакана појава, која може да доведе до несреќи, повреда, болест, стрес итн. Ова во делот на БЗР значи анализа на работните процеси со цел идентификување на ризиците, планирање на мерки, преземање на активности за нивна елиминација или ублажување со конечна цел намалување на повредите и професионалните заболувања како и следење на нивната ефикасност.

Основни начела на ПРЕВЕНЦИЈА на кои треба да се темелат мерките за БЗР кои ги спроведува работодавачот се: Избегнување на ризиците; Проценување на ризиците кои не можат да се избегнат; Справување со ризиците на самиот почеток; Прилагодување на технолошкиот процес како и на работата кон поединецот, особено во однос на карактеристиките на работното место и работната средина; Изборот на работни и производни методи и средства, личната заштитна опрема; Спроведување на мерки потребни за одржување и зајакнување на здравјето; Замена на опасното со помалку опасно; Развивање на целосна безбедносна стратегија која опфаќа технологија, организација на работа, работни услови, меѓучовечки односи и фактори кои влијаат врз работната средина; Давање приоритет на колективните безбедносни мерки наспроти поединечните мерки; Обезбедување на соодветни упатства, инструкции, обука, консултирање и известување на вработените; Контрола на работните услови; Планирање за итни случаи; Евидентирање, Документирање и пренесување на информациите за безбедност и здравје при работа; Истрага за несреќи на работно место.

Со Законот за безбедност и здравје при работа во Република Македонија се уредуваат мерките за БЗР, обврските на работодавачот и правата и обврските на вработените од областа на БЗР, како и превентивните мерки преку преземање и спроведување современи заштитни технички, здравствени, економски, правни, воспитни и организациски мерки и средства, насочени, пред сé против професионалните ризици, отстранувањето на ризичните фактори за несреќа, информирање, консултирање, обука на работниците и нивните претставници и нивно учество во планирањето и преземањето на мерки за безбедност и здравје при работа.

Правно гледано крајната одговорност за превентивно делување ја носат работодавачите, но нивните напори се осудени на неуспех без активно учество и придонес на работниците со нивното знаење, искуство и однесување. Секако ова е задача и на државниот трудов инспекторат и други владини институции, службите по медицина на труд, образовните организации и професионалните здруженија. Имено мора да се стави акцент на индивидуалната одговорност.

Вработените на секое ниво имаат обврска да се грижат за сопствената безбедност и здравје на работното место како и за другите вработени врз кои имаат влијание преку своите работни активности, да делуваат на начин покажувајќи свесност за ризиците, да соработуваат со менаџментот за координирање на работите поврзани со БЗР, навремено да известуваат за недостатоците и можните опасности. Неопходно е отворено да се говори за безбедноста во рамки на атмосфера на доверба и да се промовира учење и почит кон знаењето и искуството и да се воспоставува и развива културата на безбедно работење што подразбира воспоставување на јасна политика за безбедност на компанијата, ефикасна организација за безбедност, поставување на

223

правила и прописи за безбедност, утврдување на постапките за безбедно работење, обезбедување на обука, комуникација, консултација и информирање за безбедност за сите вработени, вршење постојан надзор и следење.

Ова би допринело кон намалување особено на бројот на мали несреќи и “блиски случаи“, боледувањата, стресот на работното место, како и до подобрување на мотивацијата и продуктивноста на работниците и свеста за прашањата поврзани со БЗР. Стресот на работното место е идентификуван како еден од главните причинители за отсуство од работа (боледување) и за болести во врска со работата. Токму поради тоа кампањата која во периодот 2014-2015 година ја спроведува Европската агенција за безбедност и здравје при работа е насловена со “Управување со стресот за здраво работно место“. Оваа кампања следува по спроведувањето на кампањата “Работиме заедно на превенција од ризик“ во перидоот 2013-2014 година. Консултирањето со вработените и нивното информирање треба е еден од водечките принципи на превенцијата, како и на ефективното управување.

Што е информирање и консултирање ? Согласно Директивата за информирање и консултирање (2002/14/EC), информирањето и консултирањето значи постоење на постојана двонасочна комуникација помеѓу работодавачот и неговите вработени. Ова треба да се однесува на било какви значајни случувања кои би можеле да влијаат на вклучените во процесот. Консултирањето на работниците создава култура каде односите меѓу работодавачите и вработените се базираат на принципите на соработка, доверба, отвореност, транспарентност, интегритет, меѓусебно почитување и заедничко решавање на проблемот. Истата побарува добро планирање, истражување, анализа, совети и фидбек. При тоа да се почитува мислења на секого. Во зависност од вашето работно место, може ќе треба да се земат во предвид културните и јазичните разлики.

Како што веќе претходно споменавме консултирањето и информирањето е законска обврска и е регулирано со членовите 12, 13, 14, 25, 26, 27, од Законот за безбедност и здравје при работа на Република Македонија. Сумарно работодавачите треба да се консултираат со своите вработени за прашањата на работното место кои можат да влијаат врз благосостојбата и продуктивноста, да ги информираат вработените за планираните активности и да ги слушнат и да ги земат во предвид нивните ставови при одлучувањето што да се направи, а вработените треба да се вклучени во оценувањето на ризиците на работното место како и во развојот на политиките за БЗР и во партнерство со работодавачот.

Обврската за консултирање и информирање е дадена и со Конвенцијата на МОТ за безбедност и здравје при работа, 1981 (бр.155) и нејзината придружна препорака (бр.164), со Водичот на МОТ за системи за управување со БЗР, со Европската рамковна директива за безбедност и здравје при работа (Директива 89/391 ЕЕЗ),

Придобивките од учеството на работниците и од двонасочното консултирање и информирање со нив вклучуваат:

− Пониски стапки на несреќи, постигнување на поздраво и побезбедно работно место;

− Економични решенија, намалување на трошоци за надоместок за боледување, рехабилитација, социјално осигурување, Превземени обврски кон повредените работници и нивните семејства, материјални штети на средствата за работа, обука на новиот работник времето потребно за негово приспособување на работата, Казни и пенали, Судски постапки, Останати издатоци и слично, во случај на несреќа;

224

− Посреќна и попродуктивна, помотивирана работна сила, пониски стапки на отсуство, поголема соработка/доверба во заедничко решавање на проблемите, позитивни работни и меѓучовечки односи.

− Поголема свест за ризиците на работното место и посветеност затоа што работниците кои се активно вклучени во тоа, односно како се донесуваат одлуките за здравје и безбедност при работа, ќе разберат подобро и полесно ќе донесуваат одлуки. Посилна заложба за спроведување на одлуките или активностите;

− Поголема контрола на ризиците на работното место, подобри одлуки за безбедност и здравје – кои се базираат на искуството на вработените.

− Ова во пракса значи активно учество од страна на вработените и менаџерите, во идентификување на проблеми и пронаоѓање на решенија, односно:

o Ефективен и отворен дијалог, кој вклучува реално слушање едни со други за работите од заеднички интерес;

o Заедничко решавање на проблемите и донесување на решенија; o Учество во развојот на политиките и практиките за безбедност и

здравје, во промоција и остварување на условите за БЗР; o Представување на претпоставените на сопствените видувања и

мерките за управување, намалување или потполна елиминација на стресогените фактори (технолошки, мотивациони, едукациони и др.мерки).

Работодавачот може да се консултира со вработените директно или преку нивни избран/и претставник/ци. Консултација може да биде во форма на:

• редовни состаноци на персоналот и комуникација со вработените • редовно ажурирање на информациите на информативни плочки и екрани

редовни обуки • редовна писмена комуникација како што се билтени и внатрешна публикации,

e-mail, интранет или интернет сајт

Информирањето и консултирањето може да е преку помалку формални системи како што се лице-в-лице дискусиите, разговори или периодични состаноци за конкретни проблеми, или формален систем т.е.постојат ефективни договори/консултации, вклучување на соодветен број на претставници на работниците за БЗР и други претставници на работниците, како и комитети за безбедност.

Заради ефективно и ефикасно двонасочно информирање и консултирање, мора да се земат во предвид механизмите за добивање на повратни информации за прашања од областа на БЗР кои треба да се документирани. Може да се користат: "предлози кутии" или поформални отворени состаноци со раководството; состаноци кои се предлагаат и одржуваат на барање на вработените и кои може да бидат предводени од нив; одлуките за БЗР да се носат заедно помеѓу раководителите и работниците; да се практикуваат квартални писмени и/или вербални повратни информации до сите вработени и др.

Со цел да се добие слика кој е најдобриот/најсоодветниот начин за примената на законската одредба за консултирање и информирање во Република Македонија, направивме избор на неколку правни субјекти кои се со различна приоритена дејност на делување (текстилно производство, комунални услуги, банкарски услуги, рударски и преработувачки услуги, комерцијални услуги) и со различен ранг по големина, во

225

кои е спроведена анкета, преку доставување на писмени прашалници до вработени на различни работни места.

Писмениот прашалник се состои од единаесет прашања. На прашањата одговорите се дава преку избор на понудени одговори, и преку писмено дополнување на сопствени предлози и ставови. Анкетата е спроведена во период од три месеци и тоа јули – септември 2015 година. Во истражувањето беа вклучени вкупно 162 испитаници, од кои 55,6% се мажи а 44,4% се жени. Просечната возрсат на испитаниците е 42,8 години, а просечниот работен стаж е 14,8 години.

2. ПРИКАЗ НА ДОБИЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ ОД СПРОВЕДЕНАТА АНКЕТА: 1. На прашањето:“Дали сметате дека треба да сте консултирани, информирани и

вклучени во изработката на инструкции, процедури, политики за БЗР, во изборот на средствата и опремата за работа, во процесот на изработката на проценка на ризик на Вашето работно место, при планирањето на промени и пред конечно донесување мерки и сл?“, со ДА одговориле 93,8% од испитаниците, а со НЕ одговориле 6,2% испитаници.

2. Дали знаат дека “Консултацијата и информирањето е законска обврска на работодавачот“, со ДА одговориле 94,4% испитаници, а со НЕ одговориле 5,6% испитаници.

3. “Дали сметате дека преку спроведување на “консултирање и информирање“ на работниците, истите се охрабруваат во давањето на предлози и идеи за подобрување на БЗР, во пријавувањето на опасностите /штетносите како и ризиците во работната средина и на работното место, односно “Дали “комуникацијата и информирањето“ на работниците допринесува до нивно мотивирање “активно“ да учествуваат во обезбедувањето на добра безбедност и здравје при работа?“,? со ДА одговориле 98,8% од испитаниците, а со НЕ одговориле 1,2% од испитаници.

4. Дали сметате дека “Преку консултирање и информирање на работниците, истите се едуцираат да ги разберат општите принципи на превенција, нивната примена и развивање на мерките за БЗР“ со ДА одговориле 98,8% испитаници, а со НЕ – 1,2% испитаници.

5. На прашањето “Дали сметате дека ако се спроведува навремено двонасочно консултирање и информирање, истото ќе има позитивно влијание на превенцијата од повреди на работа, болести во врска со работата и професионални заболувања, намалување стресот на работното место?“ со ДА одговориле 98,8% испитаници, а со НЕ одговориле 1,2% испитаници.

6. На прашањето “Што подразбирате под "вклучување на работникот“ во двонасочниот процес на консултирање и информирање?“ од испитаниците се побара да дадат кратко објаснување, при што даваме осврт на дадените одговори: “Поголема информираност, обука на работниците а со тоа намалување на професионалните заболувања, превенција на стрес, повреди“, “Директно учество на работниците во отстранување на проблемите за БЗР, тимско работење и навремено информирање за тековните настани“, “Работниците да добиваат информација за ризикот при работата и заштита од истиот, а потоа тие да кажуваат за ризиците со кои се сретнуваат при работата и да предлагаат како да се заштитат од истите „ Да учествуваат работниците при носење на одлуки за набавка на ЛЗО и други средства“, „Информирање за сите случувања, за новостите и законските одредби за БЗР„, “Да биде вистински вклучен а не само на хартија и да се земат во предвид и

226

да се реализираат предлозите од страна на работниците заради подобрување на условите“, “Да се слушне/уважи мислењето на работникот пред носење на конечните решенија, а не само да биде нем слушател, се со цел зголемување на безбедноста“, “Да се решаваат работите без да има поселдици кон самиот работник“, “Работникот директно да биде вклучен во дијалогот или информирањето и да добива повратни информации за усвоените решенија“, “Помош при формирањето на правилата за заштита на фирмата“, “Почести средби со вработените (барем еднаш годишно), дискусија за сите работи и зголемена комуникација на повеќе лица а не само да држи говор одговорното лице“.

7. На прашањето: “Кој според Вас е најдобар начин за Ваше активно учество во двонасочниот процес на “консултирање и информирање“ или на кој начин би ги адресирале Вашите предлози или поплаки до претпоставените?“, беа понудени повеќе одговори, со можност да наведат и повеќе од нив и да дополнат. При тоа до секој од понудените одговори е даден добиениот резултат. Испитаници А. Преку лично учество 44 Б. Преку избран претставник на работниците за безбедност и здравје при работа 66 В. Преку синдикалниот претставник или претставник на работниците 19 Г. Преку стручното лице за БЗР 46 Д. Преку одбор на ниво на правниот субјект составен од претставници на работниците и работодавачот 6 Ѓ. Други (Наведете):“Преку собири на работници по одделенија со стручното лице за БР“

8. И на прашањето: “Кој според Вас е најдобриот начин да бидете консултирани

за работи поврзани со БЗР“,беа понудени повеќе одговори, со можност да наведат и повеќе од нив и да дополнат. До секој од понудените одговори е даден добиениот резултат. Испитаници А. Спроведување на анкети/прашалници 33 Б. Одржување на годишни/ полугодишни/ квартални/ месечни/ неделни/ дневни состаноци (59 испитаници не се изјасниле за периодицитетот на состаноците, 5 сметаат дека е добро да се одржуваат на годино, по 6 на полугодишно и квартално, 17 на месечно и 10 на неделно ниво) 105 В. Сандаче за предлози и поплаки 24 Д. Други (Наведете): 0

9. На прашањето: “Кој според Вас е најдобриот начин да бидете информирани за

работи поврзани со БЗР“, добиени се следните резултати:

Испитаници А. Директна комуникација со одговорните 87 Б. Достава на прирачници, писмени упатства 34 В. Преку интерно списание/билтени/летоци 4 Г. Огласна табла односно табла за информирање поставена на фреквентно место 21 Д. Постери/Шеми во бои 3

227

Ѓ. Преку директна пошта/ е-маил/интранет/интерни web портали 8 Е. Видео спотови/Кратки тематски филмови/Power Point презентации 4 Ж. Почести специјализирани/наменски обуки 11 З. Други (Наведете) 0

10. На прашањето:“Дали сметате дека треба да се воведе систем на награда и казна за унапредување и контрола на системот за БЗР?, со ДА одговориле 74,17% испитаници, а со НЕ одговориле 25,9% испитаници. Ваши предлози: “Казни заради не носење на ЛЗО“, “Награди заради примена на БЗР мерки и подобро извршување на работните задачи“.

11. “Дали до сега сте земале активно учество во давање предлози за надминување на БЗР проблеми, подобрување на работата и работните услови?“, со ДА одговориле 33,3% испитаници, а со НЕ одговориле 66,7% од испитаниците. Доколку одговорот е ДА, наведете го Вашето искуство:

“При избор на ЛЗО“, “Како претставник на синдикат“, “Да, ама не беа прифатени“,

Доколку одговорот е НЕ, која е причината:

“Никој не побарал мислење од мене“, “Мојата пасивност во тој поглед“, “Немало потреба“, “Јас сум административен работник“, “Не бидејќи на најдобар начин тоа го прави сосодветната служба“, “Не сум имал можност“, “Има други одговорни“,

3. АНАЛИЗА НА ДОБИЕНИТЕ РЕЗУЛТАТИ И ЗАКЛУЧОК Добиените резултати од спроведената анкета покажаа дека најголем број од испитаниците сметаат дека треба да се консултирани, информирани и вклучени во планирањето и донесувањето на БЗР мерки, знаат дека нивното консултирање и информирање од страна на работодавачот е законска обврска, дека на тој начин истите се охрабруваат да земаат активно учество во давање на БЗР предлози и решенија, како и дека двонасочното консултирање и информирање има позитивно влијание на превенцијата од повреди на работа, болести во врска со работата и професионални заболувања, намалување стресот на работното место. Генерално под директно “вклучување на работниците“ подразбираат нивно учество и информирање во делот на БЗР и земање во предвид на нивните предлози за превенција и тоа преку избран претставник на работниците за БЗР. Според испитаниците најдобриот начин да бидат консултирани во пракса е преку одржување на состаноци за БЗР, а информирани директно преку одговорните. Според поголемиот дел од испитаниците воведувањето на систем на награда и казна е добар начин за унапредување на БЗР. Повеќето испитаници се изјасниле дека досега немаат земено активно учество во давање на предлози за надминување на БЗР проблеми, подобрување на работата и работните услови, па оттука сметаме дека спроведувањето на двонасочна комуникација на работодавачите со вработените и нивно консултирање и информирање во доменот на БЗР, а преку горенаведените избрани начини ќе доведе до промена на фактичката состојба, а со тоа и до примена на позитивна пракса во насока на превенција на настанување на несреќи при работа, подигање на свеста за култура на безбедно работење на сите заинтересирани вклучени страни, како и превенција на стресот на работното место кој е индиректен причинител за настанување на истите и

228

котира високо на скалата на БЗР проблеми за кои неопходно е навремено да се изнаоѓаат решенија.

Тргнувајќи од личната одговорност секој од нас треба да се запраша што може да направи за создавање на безбедни услови на работното место и да допринесе да со гордост може да се каже дека свесноста и културата на безбедно работење е на високо ниво.

Компаниите кои нудат отворена врата кон вклучување на работниците во детекција на проблемите и изнаоѓање на решенија со земање во предвид на нивните идеи, најверојатно, ќе бидат поуспешни во ефикасно управување со безбедноста и здравјето.

4. КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА: [1] Directive 2002/14/EC - informing and consulting employees [2] Закон за безбедност и здравје при работа на Република Македонија [3] Европската рамковна директива за безбедност и здравје при работа Директива

391/89 [4] Учество на работниците во безбедноста и здравјето при работа – практичен водич

на Европската Агенција за БЗР [5] Конвенцијата на МОТ за безбедност и здравје при работа, 1981 (бр.155),

нејзината придружна препорака (бр.164), со Водичот на МОТ за системи за управување со БЗР

[6] Osnovni principi na zdravje I bezbednost pri rabota, Benxamin Ali [7] www.uws.edu.au/…Consultation_Methods_fact_sheet.pdf [8] http://www.safework.sa.gov.au/uploaded_files/CoPWorkHealthSafetyConsultationCoo

perationCoordination.pdf [9] http://www.healthandsafetyworksni.gov.uk/consulting_workers.pdf [10] www.hse.gov.uk/pubns/indg232.pdf [11] www.hse.gov.uk/pubns/indg36.pdf [12] www.acas.org.uk/index.aspx?articleid=675 [13] www.internationalworkplace.com/consulting [14] www.labour.gc.ca/eng/health_safety

229

CONTENTS OF TRAINING IN THE FUNCTION OF RISK MANAGEMENT - HYDRAULIC AUTO CRANE

Dragoslav Radisavljević, Mile Janković, Aleksandar Milošević

JKP Vodovod i kanalizacija, Novi Sad

Abstract All extensive application work resources that have multi-purpose use require multiple training workers means serve. In addition knowledge of the principles of labor resources, is necessary to know all the harm and danger of cargo from manipulated. The order of operations must be carried out according to the instructions of manufacturers. Preventive maintenance and constant control of the main parts of the crane must be a priority task of the professional services of maintenance machinery. In addition to training for operators devices with multifunctional capabilities it is necessary to ensure that all operations are to the detail overcomed. Keywords: vehicle, overhead and underground installation, operator error, load center, the content of training programs in Serbian and English.

1. Introduction Many Numerous social changes, the development of technological systems and changes in ownership and control system, create new obligations for employers. Many employers in the overall race for the realization of faster Pofit reduce the number of hired workers and employees are determined to simultaneously perform two or more mutually different jobs. The increasingly frequent use in various branches of the industry, working tools that have multiple capabilities, require special attention during training for safe and healthy work and adoption of an appropriate training program. The training program must respond individually to each labor operation that multipurpose tool can be done. In developing training programs in addition to the professional person for safety at work, must participate and other industries depending on the organization of work, the technological process and other specifics that may affect the safety. Since the proposal for the amendment of the Law on Safety and Health at Work, the employer is obliged to make the training program, and this issue should be given special attention. Quality programs must be evaluated and verified in order to avoid the current practice that all programs are identical. Lessons learned from the of risk assessment, should be used to allow the adoption and application in practice, have the best training programs, which should be leading a precondition for risk management. Guided by the application of good practice, the purpose of this paper is to present ways and content of training programs for workers who work with hydraulic auto crane. The program consists of the instructions of foreign and domestic manufacturers and implemented in the Water and Sewerage Novi Sad.

230

Fig.1). Hydraulic car crane

2. Hydraulic auto crane - general information Hydraulic car crane is technically dependent device, which is used for lifting, lowering, loading - unloading, moving and cargo transportation within the limits of the projected weight. As an additive can be set depending on the application, between the supporting structure load vehicles depending on the purposes and uses of funds .. Connecting to a support structure driving the car crane is made of solid fittings. Depending on the application can be equipped with various devices (hooks for lifting, grapples for the acceptance of loading and unloading portions of the material, hydraulic cutter or punch, punch or fence adjustable hydraulic lawn mower on slopes or flat surfaces. Hydraulic car crane consists of vertical pillars that besides transferring the burden to the car has only the possibility of rotational motion. At the top of the stairs there is a cantilevered beam that depending on the projected support ability and length can be from one or more telescopic parts that can be assembled into a whole different constructive solution. Drive the car crane is provided by a hydraulic pump that is connected to coupling or direct connection to the transmission of the vehicle. At the point of attachment hydraulic auto crane with a bearing structure of the vehicle, are the horizontal beams that are used for setting the stabilizer vehicles. Starting and putting into operation of the stabilizer, depending on of constructive solutions, can be manually or hydraulically. Above the carrier is control panel with handles that are used for managing operations. Above the gear set is permanently visible indication of their purpose. Number of gear depending on the telescopic elements and purposes of funds is at least four (4) and are located on both sides. A visible and well conspicuous place must be set load diagram and measuring device for controlling horizontality auto crane. A well conspicuous place sets up a permanent mark maximum permitted capacity crane at the shortest arm of the crane or the numerical code sets behind the name of the product that defines the payload. Newer generations of hydraulic car crane supplied are other signaling devices (sound and light) that is automatically included when performing working operations.

3. Issuance of work order Work Order issued by the supervisor for the exploitation of resources and then received information about regular, everyday, visual inspection means. The work order is issued to the driver-car crane operator who is at least 18 years of age, report of good health and a certificate of practical training in performing with auto crane. With the issuance of work order manager introduces compulsory executors and all necessary information required for a successful and safe execution of the works.

231

The information must include the following elements: - Location and place of work - Type of cargo, its weight and characteristics of the cargo, - Lift height, - Data on minimalnm distance vehicles in relation to the load, - The movement of cargo, - Location of cargo compared to the existing installation, - Location of cargo compared to the excavations, omissions and physical barriers, - Method of attaching cargo and equipment that will be used when Snap - The need for the presence of the encoder signal and other ancillary workers, - Method of maintenance work and the necessary signaling, - Information on the weather, wind speed and outside temperature, - List of personal protective equipment that must be used, - Name and surname of the employee who will manage the work and be responsible for the execution of works.

In the event of new circumstances that are not defined when issuing the work order will be treated by oral order and decision issued by the designated worker for doing the work. If the works are not determined by the worker who will manage the works, can learn in the manner and according to instructions given by the driver or operator who is personally responsible for the application of the prescribed conditions for conducting business.

4. Lifting the load hydraulic auto crane

The driver or operator of the hydraulic crane car after obtaining a clearly defined work task, the vehicle comes to a place of work, also stops at the proper place and ensure the provisions of the law on traffic safety. After determination of the exact condition determines the location and position of the vehicle relative to the ground, a security officer working space according to the instructions he received from the manager. The data must be established before starting work particularly relating to: - Position and distance freight from the place of lifting, - Method of suspension or cargo binding, - Place setting and determining the center of gravity of cargo, - The presence of overhead installations, and physical partitions that may affect visibility, - Stability and horizontality of the field - Close the existing types of excavation and their security, - Does the place of work is located over underground culverts or bridges, - The possibility of the presence of the unemployed in the area of construction works,

- The flow of traffic in the vicinity of the works.

4.1. Setting Vehicle The vehicle set up as close to the load, shift out of gear, pull the parking brake, turn drive a hydraulic pump and leave the engine running. Leave the vehicle and secure it against uncontrolled movement by placing mats in front of and behind the front wheels.

4.2. Setting up the crane in working position Depending on the constructive solution manual or mechanized, chops stabilizer draw to an end. Joystick down rates stabilizer. In the case of work in the field whose capacity is reduced to below the rate of stabilizer set an appropriate device, in order to increase sensor

232

for attachment to surfaces on the bearing capacity of the soil. Additional devices can be in the form of original steel plates or beams that match the cross at an angle of 90 0. stabilizers rely on the ground to lift the entire burden passed on to the supporting structure of the vehicle and release the tire. Lowering stabilizers perform a constant control of the measuring device that shows horizontality The vehicle is brought to a maximum horizontality but not below the tolerance band. Take into account that the distance rate of excavation is at a minimum distance of half the depth of the excavation and in case of work on bridges and overpasses edge of the stabilizer must be at least 1 m from the end edge of a bridge or overpass. If the rates are above the stabilizer failure whose payload is not known, be sure to increase the contact area, which must be at least 1 meter higher than the diameter culvert. If the load rises under overhead installations maximum boom arm of the crane in the case of low-voltage wiring must be at least 0.5 meters away from overhead lines, and in the case of lifting under high voltage installation safety distance between the arm of the crane and the installation must be at least 5 meters. Work site fenced off by setting visible fence and warning signs, and in case of performing work under traffic place the appropriate signaling, defined the approval of the competent authority of the Interior. If the work is performed over a longer period of time, the place provided by placing solid objects (such as New Jersey) and the appropriate light signaling. FOR works in places where there is a narrowing of the carriageway and intense traffic, next to corresponding signals to provide workers to alternate leak vehicles. If the works are performed in reduced visibility workplace provide the necessary lighting that will not interfere in the work of the participants.

4.3.Bonding and attachment of cargo After defining the exact weight of the load, length and head, and verification of the load diagram, that the results are within the permitted zone, it is necessary to establish the following elements: - Does the load there is a place for hanging, - Whether hanging must be carried out using auxiliary devices, - Is the wind speed and outside temperature within the allowed limits (10.8 m / sec -18oC - + 40o C) - If the attachment has to be made binding, binding to perform original auxiliary devices (steel wire rope, chains, ropes of artificial or plant fibers, shackles...) - If the load on the pallet to check whether it is properly packed and connected.

Fig. 2) Reduced load hooks

If the load is directly attached to the hook, the position of the attached elements must be in the largest capacity hooks. The hooks must have a safety against falling loads. Shortening of auxiliary devices for hanging loads (twisting, ligation, shortening using makeshift parts) is

233

not permitted and is strictly prohibited. In exceptional cases, it is allowed to shorten the chain length using the original device. The burden that is located on a steep plane regardless of the angle and direction of the plane is not allowed to rise because of the possible movement of cargo and causing an additional burden that would jeopardize the stability of the crane car. Shifting the burden to pull, push or turning is not allowed and is strictly prohibited. Cargo immersed in the liquid without accurate data on its severity it is forbidden to hang and erect. If the process of lifting is done from the bottom or behind a physical barrier that reduces visibility in the zone where the increased noise (above 80 dB) and where it is difficult to reasonably contact as in the case of high shading must be provided with trained signalers to the operator during the entire work processes to give hand signals. After taken all measures for the safe performance of work on the heavy lifting, the operator can begin the process of lifting with constant monitoring of the boot process and sound operation of the engine of internal combustion engines. During the lifting process, is allowed to activate only one manual controls. If in the process of booting report changes in engine sound, the burden begins to flicker or appear to skip work of lifting, lifting should be discontinued and the same with the increased attention back to the starting position. .O Suspend the boot process notify managers who must engage an expert or an authorized service center for diagnosis and eliminate the causes of the current changes. In the case of lifting with increased air flow, whereby it is possible to swing the cargo, should provide workers who are using assistive devices comply with the cargo sufficient distance. During the works, all employees who participate in the works, have to be used personal protective equipment for head, hands, feet and eyes, if necessary tinted windows in case of glare. The order of operations when heavy lifting. Lifting must be made in the following order of working operations: - Burden hang and secure from relegation - Burden raise the minimum height to remove assets that are secured load stability, - Cargo lift to a height above the existing obstacles, - In the case of rotation of cargo, cargo rotated at a minimum height of lift and close the landfill, - Make the necessary lifting height, - Necessary to further rotate cargo performed with as carefully turn the control levers, - Flight path must be free of obstacles and without the presence of workers, - After completion of lifting to a certain altitude and depending on the place of disposal and the existing barriers that define the height of lifting, control lever is placed in prime position thus lifting completed

The monitoring data load diagram are possible shift of cargo in a horizontal direction depending on the position defined where the burden down and disposed of. In the case that the place to download and disposal of cargo located in an area that requires rotation of the crane operator by pressing gently to command handle in the direction indicated on the control panel activates the desired movement. The path of movement must be free of obstacles and without the presence of workers. If the long arm of the bonding is more likely to be ongoing challenges of the so-called swinging movement of cargo that can significantly threaten the stability autokran and even the safety of present workers. Control the movement of cargo or its calming worker performs moving beyond mandatory cargo, using assistive devices of sufficient length that ensures a safe distance

234

Fig.3.) Load curve auto crane

4.4 Lowering of the load After the given notice that it begins operations lowering loads, the operator gently pressing the joystick is done lowering of the load. The load is lowered with constant control of its stability and behavior auto crane. If during the descent of the appearance requirements for convergence and removal of cargo, lowering procedure is suspended and include commands to the new requirements. Continue lowering loads can started only when the load is idle and directed that his descent goes in the desired direction without additional movement (swing, rotation, etc.). The load is lowered to the desired place to the extent that it is possible to execute additional rotation and directing the cargo in place permanent disposal. When the load is lowered to the place of disposal, if necessary, ask additional elements that burden firms or ensure against uncontrolled movement. After completing operations security, crane arm is lowered to the extent that it is possible to carry out the separation of the bearing part of the burden (detachment) of cargo. If the cargo was bound binding elements are removed and disposed of in the cargo section of the vehicle. Removing fixings lowering process of the cargo has been completed, the operator upon completion of the process of lowering the cargo, which activates the lever arm of a crane raised to the desired height. . A method of assembling and packaging auto crane, is carried out in reverse order in relation to preparation for commissioning. After the removal of safety pads for the front wheels is released the parking brake, turn off the drive hydraulic pump, which provides conditions for the movement of vehicles. Laundry auto crane is carried off with a strong jet of cold or hot water. The use of aggressive detergents and degreasing is not allowed due to the possibility of damage elastic hydraulic installation and the sliding surface of the crane. Lubrication auto crane is made in places and within the deadlines given to the manufacturer's instructions. Using the drive hydraulic oil is allowed only for those which are recommended by the manufacturer. Mixing hydraulic oils is not allowed due to the possibility of failure in the system and the formation of air plugs that can cause decay and tremors cargo.

5. Conclusion Management and servicing of funds with multiple possibilities requires fulfillment of a number of conditions (age, health status, qualifications, knowledge of several areas, more frequent training sessions etc.). The fulfillment of demanding conditions and the necessity for constant concentration of complex performance which occurred at each of various

235

operations, workplace driver, operator or operators should be classified in the group's risk management. Permanent renewal of knowledge, common training and strict adherence to the instructions given must be a priority. In issuing and acceptance of work orders all participants must keep in mind: 1. THINK BEFORE YOU START 2. Remember that no job can not do MECHANICAL, the application carefully and precisely all the procedures that you have learned during the training 3. ATTEMPT TO INDETIFIKUJEŠ element of danger in every situation and Try to avoid dangerous operations. 4. REMEMBER THAT ALL TIME SPENT ON ENSURING SAFETY AT WORK TIME THAT IS SPENT WISELY 5. Remember that in the working environment do other workers who may be threatened by your actions 6. ALWAYS BE INFORMED ABOUT ALL RISKS AND DANGER IN THE WORKPLACE

6. References [1] inž. Miso Novičić Training OSH [2] NIMP "Protection of labor" Regulation on measures and norms ZNR the tool to work

with commentary [3] Dipl.inž.Ištvan Karaba Manual operation of cranes in internal transport [4] Imako" Bijelo Polje Instructions for handling and maintenance of cranes [5] "Effer" SpA Italy Operational safety when using cranes [6] Hyva Crane Instructions for use and maintenance of cranes et al.: National parks in

Croatia, Publisher, City, 2009.

236

БЕЗБЕДНОСНИ РИЗИЦИ ПРИ МОНТАЖА, СЕРВИСИРАЊЕ И ПРИ УПОТРЕБА НА ЛИФТОВИТЕ

ЗА ПРЕВОЗ НА ЛУЃЕ

RISK ASSOCIATED WITH INSTALLATION, MAINTENANCE AND USE OF PASSENGER LIFTS

Горан Сековски1, Виктор Гаврилоски2

1Стјуарт Инспект Скопје; [email protected]

2Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ Скопје; Машински факултет; [email protected]

Апстракт

Покрај тоа што вертикалниот транспорт е убедливо најбезбеден споредено со другите видови транспорт, поради големиот број на лифтови во употреба, нивната висока просечна старост, посебно на територијата на Европа, енормниот број на корисници и големиот број на вработени во овој сектор, повредите се чести, а има и такви со сериозни и фатални последици. Покрај непостоењето на статистика, на Македонија ѝ соодветствува светската статистика во оваа област, а во некои аспекти можеби состојбата е полоша. Од друга страна постојат повеќе алатки во вид на стандрадизациски документи чие користење може да помогне за зголемување на безбедноста на лифтовите. Предмет на овој труд е укажувањето на ризиците поврзани со работата на и околу лифтовите и нивното користење, како и можностите за нивни сведување на помало ниво или пак нивно елиминирање.

Клучни зборови: безбедност на лифтовите, безбедносни ризици, стандарди, проценка на ризик, опасности.

Abstract

Vertical transportation is the safest transport compared to others; however, because of the enormous number of lift units, old lift stock especially in Europe, huge number of daily users, and significant number of employees in this sector, numerous serious harms and fatal accidents happen. The situation in Macedonia, although there aren’t satisfactory statistics, is similar and perhaps even worse than that shown in the global averages. Nevertheless, there are few tools as standards, technical specifications, codes of practise, and other official documents, which integrated can improve the lift and escalator safety. The subject of this paper is to underline safety risks associated with installation, maintenance, modernization and use of lifts and possibilities and techniques of their reduction.

Key words: lift safety, standards, technical specifications, codes of practise, risk assessment, hazards.

237



1. Лифтовите денес и нивната безбедност 1.1. Застапеноста на лифтовите

Сегашниот број на лифтови коишто се во употреба во светот се проценува на 12.000.000 со стапка на годишно новоинсталирани единици над 500.000. Од овој број на Европа отпаѓаат нешто помалку од половината или околу 5.760.000 со годишен прираст од вкупно 124.000 единици. Дневниот промет на поединечни корисници, односно на употреба на лифтовите – во смисла на поединечни возења - (во натамошниот текст „корисници“) во Европа се проценува на околу 1.000.000.000, а во светот на речиси 4.000.000.000, што претставува убедливо најмасовно употребувано превозно средство во светот.

Оваа стопанска гранка вработува само во ЕУ околу 152.000 луѓе, а бидејќи таа главно е преселена на Исток, вкупниот бројот на вработени во светот во овој сектор е неколкупати поголем од тој во Европа. Вработените во овој сектор се делат во две главни полиња на активности: а) производство и монтажа на нови лифтови и б) одржување и модернизација на постојните. Дури 60% од вработените во оваа област се директно инволвирани во активностите на терен како што се монтажа, сервис и модернизација на лифтовската опрема. Во Македонија бројот на вработените во оваа стопанска гранка се движи околу 300 луѓе.

Иако вертикалниот транспорт е далеку најбезбеден во однос на било кои други средства за транспорт, поради големиот број на лифтови во употреба, високата просечна старост, посебно во Европа, големиот број на корисници дневно и големиот број на вработени во овој сектор кои, поради природата на работата, имаат зголемен ризик на поголем дел од своите работни места, повредите се чести и понекогаш со сериозни и фатални последици. Во Република Македонија посебно евидентирање на повредите во и околу лифтовите (при работа и при користење на истите) не се води од ниедна институција. Нема точна евиденција ниту за бројот на лифтови. Неофицијалната бројка се движи меѓу 6.000 и 8.000. Затоа од помош ќе бидат неколку статистички анализи за повредите при работа и при користење на лифтовите во САД и ЕУ кои можат да послужат при стратегиите за подобрување на безбедноста на лифтовите во нашата земја и воопшто.

Табела 1 - Просечен годишен број на смртни случаи 1992-20101

Лифтови Ескалатори Вкупно Работејќи на или покрај лифт 151 0,41 15 Корисници за време на работа 52 0,22 5 Корисници кои не се на работа 52 22 7 Вкупно 25 3 28*

1. Податоците за фаталните несреќи се според CFOI (Census of Fatal Occupational Injuries) Research File 1992-2009 при ограничен пристап на податоците од извештаите на Федералното биро за трудова статистика – U.S. Bureau of Labor Statistics. 2. Дополнителни податоци за фаталните несреќи се добиени од Комисијата за безбедност на производите – CPSC - Consumer Product Safety Commission – за периодот 1997-2010. * Бројката 28 е добиена е земајќи ги предвид реалните вредности на собироците, а не нивните заокружени вредности.

238

1.2. Статистичка слика за безбедноста на лифтовите: САД и Европа Во најновата студија на Центарот за истражување и обуки во

градежништвото на САД, издадена 2013 г., претставена е детална анализа на повредите и посебно на смртните случаи при работа на лифтовите и при нивното користење. Во оваа студија користени се податоците од истражувањето и статистиката на самиот Центар, кој пак со ограничен пристап, ја користел базата на податоци на Федералното биро за трудова статика, а кои се однесуваат на смртните случаи на лифтови или околу нив за време на работа во периодот 1992-2009 при што се евидентирани 263 смртни случаи на лифтови и 8 на ескалатори. Исто така, користени се и податоците од Комисијата за безбедност на производи коишто се однесуваат на повредите на патници кои се случиле за време и вон времето на работа во периодот 1997-2010. Според студијата, просечно годишно се случуваат околу 28 смртни случаи и 17.000 потешки повреди во САД кои се случиле при работа на или околу лифтовите или при нивното користење за време на работа и вон работното време. Од Табелата 2 може да се воочи дека 50 % од смртните случаи се случиле при работа на самите лифтови или работејќи во нивна близина, околу 20 % отпаѓаат на корисници на лифтови кои ги користеле во своето работно време и околу 30 % од смртните случаи отпаѓаат на општи корисници, односно на тие што го користеле лифтот вон своето работно време.

Дијаграм 1. Смртни случаи во периодот 1992-2009 според професијата

Од Графикот 1 може да се види дека скоро една третина од разгледуваните смртни случаи се кај монтажерите и сервисерите на лифтови. Другите професии кои се застапени при фаталните несреќи каде се инволвирани лифтовите може да се видат кај истиот график. Најчестите причини за фатален исход при несреќите на професионалците монтажери и сервисери на лифтови, но и при другите професии дадени се во Графикот 2.

Во Графикот 3 дадена е статистиката на смртните случаи според активноста која се вршела.

239

Дијаграм 2. Причини за повредите со фатален исход

Дијаграм 3. Смртни случаи според активноста која се вршела во критичниот момент

Монтажа и сервисирање на лифтови: Анализата на оваа статистика ни покажува дека скоро ¾ од овие 110 смртни случаи случени за време на монтажа или сервисирање на лифтови вклучуваат монтажери и сервисери. Остатокот се други специјализирани техничари, инженери, градежни надзорници, чистачи и други техничари. Повеќе од 1/3 од смртните случаи на паѓање во возно окно отпаѓа на монтажери и сервисери на лифтови. Поголем број од овие монтажери или сервисери не биле регистрирани ниту обучени за оваа работа. Скоро 1/3 од овие работници биле зафатени помеѓу (помеѓу две кабини во исто возно окно, помеѓу кабина и противтег, кабина или противтег и ѕидот од возното окно), а 1/5 биле згмечени работејќи во возното окно, најчесто од кабината која се движела надолу при работа во јамата на возното окно.

Работа во близина на лифтот: Скоро сите од 107-те евидентирани смртни случаи отпаѓаат на градежни работници и ниту еден не е монтажер или сервисер на лифтови. 49 од овие фатални несреќи (45 од нив се пад во возното окно) се случиле заради не заштитени отвори на возното окно или пак заради несоодветно оградување на истите. Работа во возното окно или во кабината на лифтот: 46-те смртни случаи во оваа категорија се случиле при такви активности како што се вадење на клучеви кои паднале

240

во возното окно, чистење на внатрешноста на возното окно, поправање на заглавен лифт, и паѓање на кабината или платформата во јамата на возното окно.

Од друга страна, европските национални асоцијации, како и водечката европска асоцијација ELA немаат најдобра статистика за настраданите и повредените на лифтовите. ELA има ангажирано независна агенција која ги собира информациите од националните асоцијации во т.н. „црна кутија“ каде се слеваат податоците за несреќите но без информации за производителот и сервисерот на лифтот за да се охрабрат компаниите да ги даваат тие податоци, за да биде гарантирана анонимноста. Овие податоци се неопходни за целосна слика за несреќите што се случуваат на лифтовите, а без која не може да се направи успешна анализа и конечно, успешно подобрување на безбедноста. ELA, но и некои национални здруженија, како германските VDMA и VdTÜV, иако непотполни како што самите тврдат, имаат статистики за несреќите и повредите кои се прикажани подолу. Тие се однесуваат на вкупниот број на несреќи со лесни и тешки повреди како и смртни случаи (График 4) според кои најзагрозени се монтажерите и сервисерите на лифтовите каде што причините се наведени во двете табели што следат. Причините за несреќите се класифицирани според SNEL листа на ризици и според која најчести причини се неадекватни средства за бесење/дигање на опремата во машинската просторија и окното, небезбеден приод во машинската просторија и во јамата на возното окно, немање заштитана ограда на денивелациите во машинската просторија итн. Според ELA односот на несреќи со фатални последици спрема вкупните потешки повреди се движи од 1/92 кај работниците што работат на лифтовите до 1/32 за корисниците (Пирамида 1 и 2).

Дијаграм 4. Нецелосен број на повреди кај корисниците и повредите случени на

работно место во периодот 2008-2009 во редуциран број од земјите на ЕУ

Главни причини за повредите случени на работно место

Небезбеден пристап во машинската просторија Несоодветна опрема за подигнување и бесење на товарот Незадоволителна заштита од електричен удар Небезбеден пристап во јамата на возното окно Непостоење на заштитна ограда на различните нивоа – денивелации во машинската

просторија Лизгав под во машинската просторија Остри рабови / предмети Лизгања, сопнувања и паѓања Недостаток на соодветен алат

241

Главни причини за повреди на корисници

Точност на застанување / Лошо нивелирање Зафаќање помеѓу кабината и вратата или ѕидот на возното окно Недостаток на заштитни средства на автоматски врати Недостаток на кабински врати Проблеми со забравувачот на вратата на возното окно Неконтролирано движење на кабината Непостоење на уред за принудно кочење или на регулатор на брзината за

електричните лифтови

1.3. Состојбата во Македонија Во Македонија континуирано се бележат повреди и за жал смртни случаи. Само

во рок од една година имаше 3 несреќи со 4 сериозни повреди и еден смртен случај. Во последниве несреќи настрадани се монтажери, сервисери и нивни раководители. Секоја година се бележат повреди, кои во последниве години, за среќа се од полесна природа. Како и во светски рамки и во македонскиот случај се потврдува фактот дека работниците директно вклучени во монтажата и сервисот се најзагрозената група во овој сектор. Исто така, ако се земат причините за повредите и за смртниот случај, а тоа се паѓање (колапс) на лифтовската опремата и пад на вработените во возното окно, повторно има совпаѓање со првите наброени причини за несреќи во светот. Од друга страна, за среќа, по истиот период од четири години се нема случено посериозна повреда на корисниците на лифтови или барем не е евидентирана. Но ако се земе предвид бројот на лифтови во Македонија и бројот на несреќи во овој период, веројатноста да се случи несреќа, а оттаму и потешки повреди и такви со фатален исход е поголема од таа во ЕУ.

2. Можности за подобрување на безбедноста на лифтовите Денес очекувањата на општеството во кое живееме во однос на безбедноста се

прилично високи и целта е да не се случуваат несреќи. Тоа е и девизата на европските асоцијации од овој сектор (Safety is no accident). Покрај обврската за потполно имплементирање и почитување на постојната законска регулатива од страна на професионалните фирми и од страна на сопствениците на лифтовите, подобрувањето на безбедноста на директно вработените на монтажа, модернизација и одржување и на тие што работат во околината на лифтовите, може да се постигне со интегрирано или паралелно користење и имплементација на повеќе стандарди, технички спецификации,

Сл. 1 Повреди при работа - Бројот на тешки и лесни повреди во однос на еден смртен случај

Сл. 2 Корисници на лифтови - Бројот на тешки и лесни повреди во однос на еден смртен случај

242

кодекси на пракса и официјализирани прирачници за безбедна работа кои се посебно развиени за оваа цел. Овие алатки истовремено и независно можат да бидат користени од:

1. Државните органи при изработката на легислативата во оваа област и спроведувањето на истата;

2. Специјализираните фирми за: развој, производство, проектирање, продажба, монтажа, модернизација и сервис на лифтови; и

3. Сопствениците на лифтовите.

Сето ова ја антиципира и зголемената безбедност на секојдневните корисници.

2.1. Намалување или отстранување на безбедносните ризици кај постојните лифтови дефинирани со МКС EN ISO 81-80:2008 користејќи ја методологија за проценка на ризик за лифтовите според МКС EN ISO 14798:2013

Многу моќна алатка која ни стои на располагање е стандардот МКС EN 81-80:2008 Безбедносни правила за конструкција и монтажа на лифтови – Постоечки лифтови - Дел 80: Правила за подобрување на безбедноста на постојните лифтови за превоз на лица и лифтови за превоз на стоки. Истиот е донесен имајќи предвид дека во Европа од над 5,5 милиони лифтови скоро половината се постари повеќе од 20 години и нивната безбедност е помала во споредба со новоинсталираните. Стандардот, пред сè, се однесува на подобрувања и усогласувања од технички аспект заради постигнување на техничко ниво, во безбедносна смисла, приближно на опремата изработена според актуелните стандарди. Овие усогласувања се реперкуираат на зголемување на безбедноста на корисниците, на сервисерите и монтажерите, на луѓето кои се движат и работат околу окното или машинската просторија и на било кое овластено лице кое има пристап во или околу лифтот. Дефинирани се 74 критични точки кај лифтовите, односно можни подобрувања кои сугерираат етапно решавање соодветно на групата на ризик. Овој стандард. заради одредувањето на групите на ризик и соодветното ниво на безбедносно се повикува на МКС EN ISO 14987:2013 каде што се дефинирани три групи на ризик: висок, среден и низок. Во последниов опишани се принципите и воспоставени се процедури за конзистентен и систематски метод за проценка на ризикот за лифтовите, при што безбедноста се постигнува преку еден итеративен процес. Сето ова е конципирано во 8 чекори и тоа: одредување на причините за пристапување кон проценка на ризикот, формирање на тим за проценка на ризикот, одредување на предметот на проценка на ризик и на факторите кои влијаат на истиот, идентификација на сценарија (опасни ситуации, причини и последици), оцена на ризикот, вреднување (евалвација) на ризикот, одговор дали ризикот е доволно ублажен и одредување на заштитни мерки, односно редукција или евентуално елиминирање на ризикот

Во зависност од тоа какви се очекувањата во однос на безбедноста на едно општество, воспоставените вредносни критериуми (етички), односно што е прифатлив а што е неприфатлив ризик, како и од тоа со какви економска моќ тоа општество располага, може да се одредат кои ризици, со кој приоритет и во која временска рамка ќе се намалуваат или отстрануваат. Во секој случај, најпрво се третираат ризиците во највисоката приоритетна група, па потоа другите (можно е некој ризик од тешки повреди да биде третиран со помал приоритет од друг ризик од полесни повреди ако се случи тој да се најде во група со прв приоритет заради поголемата зачестеност). Затоа со стандардот МКС EN 81-80:2008 е пропишана процедура за идентификување на опасностите и опасните ситуации со помош на чек листи коишто се дадени во анексот на стандардите, а кои ги содржат веќе наведените 74 опасни ситуации и преку

243

евалвација на ризиците добиени со помош на методата за проценка на ризик дадена во стандардот МКС EN ISO 14987:2013 се одредува т.н. профил на ризикот, односно се одредува во која приоритетна група на ризик спаѓа една опасна ситуација. Оваа проценка на ризик, според препораките на стандардот, потребно е да се изработи за секој лифт посебно, за да се одреди групата на ризик (висока, средна или мала) на постојните опасности и опасни ситуации и да се пристапи кон постапно намалување или отстранување на ризиците.

Дијаграм 5. Повреди кај сервисерите со тешки и фатални последици на

постојните лифтови во периодот 2004-2012 г

Главната намена на МКС EN 81-80:2008 е да се користи како основа и водич за изготвување на национален Правилник кои ги третира лифтовите во употреба, но исто така претставуваат корисни документи и алатки за сопствениците на лифтови, за фирмите за одржување како и за инспекциските тела. Повеќето земји од ЕУ го имаат имплементирано во своите легислативи, а примената во Франција, Австрија, Германија, Шпанија и Белгија е најсериозна и веќе покажува многу добри резултати. На пример, во Франција со поддршка на владата и ресорното министерство направена е програма за подобрување на безбедноста, преточена во локалната регулатива. Предвидена е да трае 15 години во три фази, секоја по пет години. Со детална анализа на состојбата на постарите постојни лифтови избран е 31 ризик од стандардот. Елиминирањето или намалувањето на 9 ризици од избраните 31 предвидени се за првата фаза (повеќето се однесуваат за безбедност на корисниците), 6 за втората и 2 за третата фаза. Од следните дијаграми (Дијаграм 3 и 4) може да се види дека повредите и смртните случаи се драстично намалени во периодот до 2012, а истиот тренд е задржан и до 2014 година. Во Франција веќе 5 години нема повреда со фатални последици на корисниците на лифтови, а значително намалување бележат и повредите при работа.

Дијаграм 6. Намалување на повредите кај корисниците после примената нa

SNEL (EN 81-80)

244

2.2. Правила за изработување процедури и упатства за одржување на лифтови според МКС EN 13015+А1:2009 и други стандардизациски документи

Квалитетното одржување на лифтовите е клучен момент за севкупната безбедност на лифтовите. За постигнување на квалитетно ниво на располагање го имаме стандардот МКС EN 13015+А1:2009 Одржување на лифтови и ескалатори - Правила за упатства за одржување кој ги поставува минималните барања и ги одредува правилата за креирање на упатства за одржување, но и ги дефинира обврските на сопствениците и на фирмите за одржување на лифтовите. Стандардот се однесува само за изработка на процедури за одржување, и не е наменет за процедурите за монтажа/демонтажа и за вршење на значајни промени како што се замена на погонската машина, кабината или уредот за управување, како и замена на сите безбедносни компоненти. Исто така, наменет е за изготвување на упатства и процедури за одржување за правното лице што го пушта лифтот на пазар. Сепак одржувањето е еден динамичен процес којшто мора да е во континуитет за целиот животен век на лифтот. Затоа, многу е важно принципите дефинирани во МКС EN 13015+А1:2009 да бидат применети и на постојните лифтови заради идентификување на опасностите и преземените акции за нивно намалување или отстранување да ги задоволуваат суштинските безбедносни барања дефинирани во европските директиви за лифтови и машини, а кои се транспонирани во нашето законодавство. Пред да ги дефинира правилата за изготвување на упатствата, во наведените обврски на фирмата за одржување посебно е нагласено дека одржувањето треба да се врши од компетентни личности, квалификувани според знаењето и практичното искуство и кои се снабдени со неопходни упатства и со поддршка на фирмата заради безбедно извршување на задачите. Самата компанија, ако на национално ниво не се на друг начин дефинирани условите под кои треба да работи, треба да има најмалку имплементиран и сертифициран систем на квалитет ISO 9001 со примена на принципите на овој специјализиран стандард за одржување на лифтовите. На пример, германската асоцијација VDMA, преку својата група за лифтови и ескалатори има издадено препорака за зголемување на безбедноста на лифтовите во Германија, а две од неколкуте главни точки се изработка на проценка на ризик на секој постар лифт следејќи ги критичните точки во МКС EN 81-80:2008 и одржувањето да биде вршено само од компетентни, обучени сервисери кои работат врз основа на МКС EN 13015+А1:2009.

Главната точка на стандардот е постапката за изработка на упатствата за одржување, во којашто покрај општите наводи, дефинирани се елементите што треба да бидат земени предвид за нивно изготвување и сите информации кои треба тие да ги содржат, а коишто се однесуваат на сопственикот на лифтот и на компанијата за одржување. Понатаму, стандардот повикува на задолжителна, претходно извршена проценка на ризик за секоја задача предвидена во упатствата за одржување и тоа по методата според МКС EN ISO 14987:2013. Истиот ги дефинира обврските на сопственикот за обезбедување на спасување од кабина при дефект на лифтот, обележувањето со дополнителни ознаки, знаци, пиктограми или предупредувања ако тоа е произлезено од проценката на ризик која ја извршила фирмата за одржување и се однесува на своите процедури преточени во упатства за работа, понатаму ја дефинира содржината на книгата за одржување и конечно инсистира на употреба на официјалниот јазик/јазици на земјата/регионот при изготвување на упатствата, книгата за одржување и предупредувањата.

При изготвување на упатства и процедури за дадени активности од голема помош може да биде и британскиот кодекс на пракса BS 7255:2012 Кодекс на пракса за

245

безбедна работа на лифтови кој се однесува на безбедносниот аспект на сите активности поврзани со лифтовите (монтажа, редовно одржување, замена на значајни делови на лифтот, замена на безбедносните уреди, реконструкција и модернизација и негова демонтажа). Исто така, овој стандард ги опфаќа активностите при вршење на оцена на сообразност и технички преглед на лифтот и ги зема предвид и го разгледува ризикот на сите лица што имаат овластување за пристап кон лифтовската опрема (контролори, инспектори). Понатаму вклучени се обврските на сопствениците на лифтови, на фирмите за одржување но и на работниците вклучени во сите споменати активности.

3. Заклучок Со оглед дека поголем број на лифтови кај нас се постари од 20 години и нивната

безбедноста е помала во однос на новата генерација и тоа дека надлежните државни институции сè уште немаат усвоено програма за подобрување на безбедноста на постарите лифтови во употреба, понатаму дека не постојат никакви критериуми за квалитетот на фирмите кои се бават со монтажа и сервис како и отсуството на критериумите за компетентност на работниците вклучени во монтажата и сервисот на лифтовите, ризикот да се случи несреќа е многу поголема отколку во повеќето европски земји, што за жал е веќе евидентно. Развиените стандарди и стандардизациски документи веќе даваат позитивни резултати таму каде што се применуваат и е доволно индикативно за нивна примена во нашата средина, почнувајќи од системски решенија на надлежните државни органи па до оние кои се однесуваат на фирмите од овој сектор и на сите нас коишто сме инволвирани на било кој начин. Крајната цел мора да ни биде девизата на европската асоцијација на лифтовската индустрија - Safety is no accident.

4. Користена литература [1] Michael McCann, PhD, CIH, Deaths and injuries involving elevators and escalators,

CPRW - The Center for Construction - Research and Training, Silver Spring, MD, USA, 2013;

[2] Goran Sekovski, B. Stavreska i K. Tanevska, Povećanje bezbednosti liftova, pokretnih stepenica i pokretnih staza, Zbornik radova – Nacionalna konferencija sa međunarodnim učešćem „Unapređenje sistema zaštite na radu Tara 2013, Fakultet tehničkih nauka, Novi Sad Srbija, 2013;

[3] Jean-Luc Detavernier, SNEL in France, http://www.ela-aisbl.eu/general-assemblies.htm, ELA, 2014;

[4] ELA European Lift Association, ELA News e–Newsletter No. 16 to 23, http://www.ela-aisbl.eu/news.htm, ELA 2009-2013;

[5] ELA European Lift Association, SNEL White Paper, http://www.ela-aisbl.org, ELA [6] 2013; [7] Luc Rivet, Modernization: Essential for the European Elevator Stock in Elevator World

Magazine October 2015, pages 148-152, Elevator World, Inc. Mobile Alabama, 2015; [8] NEII Safety Committee, Field Employees’ Safety Handbook for Elevators Industry,

Elevator World, Inc. Mobile Alabama, 2015; [9] МКС EN 80-20:2014 Безбедносни правила за конструкција и монтажа на лифтови

- Лифтови за превоз на лица и стоки - Дел 20: Лифтови за лица и лифтови за лица и стоки;

[10] МКС EN 81-80:2008 Безбедносни правила за конструкција и монтажа на лифтови – Постоечки лифтови - Дел 80: Правила за подобрување на безбедноста на постојните лифтови за превоз на лица и лифтови за превоз на стоки;

246

[11] МКС EN ISO 14987:2013 Лифтови, подвижни скали (ескалатори) и транспортни ленти за луѓе – Оценка на ризик и методологија за намалување на ризикот;

[12] МКС EN 13015+А1:2009 Одржување на лифтови и ескалатори - Правила за упатства за одржување;

[13] BS 7255:2012 Code of practice for safe working on lifts;

247

ИСТРАГА НА НЕСРЕЌИТЕ И ПРОФЕСИОНАЛНИТЕ БОЛЕСТИ ПРИ РАБОТА

INVESTIGATION OF OCCUPATIONAL ACCIDENTS AND DISEASES

Др. Агим Шаќири South East European University Macedonia

[email protected]

Aпстракт Според Меѓународната организација на трудот, секој ден умираат околу 6.300

луѓе , а 860.000 ангажирани во процесот на работата се повредуват, како резултат на несреќите и болестите при работа. Според истата организација во 2014 година се проценува дека несреќите при работа и професионалните заболувања предизвикале над 2,3 милиони смртни случаи годишно, од кои 350.000 како резултат на несреќи при работа, а околу 2 милиони од професионални заболувања.

Се проценува дека во 2010 година се случени повеќе од 313 милиони тешки несреќи (нефатални) при работа што предизвика најмалку четири дена отсуство од работа.

Според европската статистика во 2010 година на 100.000 вработени се случиле 1.94 фатални несреќи со смртни последици и 1.601 тешки несреќи. Овие бројки не ја пренесуваат болката и страдањето на вработените и нивните семејста, ниту глобалните економски загуби на стопанството и воопшто на општествата.

Да не заборавиме нешто што е од суштинско значење, дека несреќите при работа и болестите поврзани со работата можеле да се спречат, но на жалост овие лекции сме ги научиле по случувањето на истите. Овие појави веројатно ќе ги потикнат вработените, а посебно работодавчите да преземат поефикасни превентивни мерки за подобрување на условите за работа, што ќе придонесат за намалување на бројот на ваквите несреќи.

Ефикасно спроведените истраги ги утврдуваат основните причини за несреќите и болестите и ги идентификуваат соодветните мерки за контрола на ризикот што треба да се спроведат, со цел да се намали веројатноста за повторна појава.

Се надевам дека овој труд, скромно ќе помогне во насока на обезбедување на информации, насоки и методологијата за инспекторите на труд, но и за другите актери што се вклучени во истрагите во насока на подобрување и спроведување поефикасна истрага за несреќите при работа.

Abstract According to the International Labour Organization, every day about 6,300 people die

and 860,000 people are injured as a result of occupational accidents and diseases. According to the same organization in 2014 it estimated that occupational accidents and occupational diseases caused over 2.3 million deaths per year, of which 350,000 as a result of accidents at work, and about 2 million of occupational diseases. In addition to death, it is estimated that in 2010 occurred more than 313 million serious accidents (non-fatal) at work (which caused at least four days absence from work).

248


According to European statistics in 2010 to 100,000 employees occurred 1.94 fatal accidents with fatal consequences and 1601 severe accidents. These figures do not convey the pain and suffering of families and their employees, nor the global economic losses to the economy and society in general.

Do not forget something that is essential question that occupational accidents and work-related illnesses could have been prevented, but these lessons are learned after the occurrence thereof. This phenomenon probably encourages employees and employers to take particular for effective preventive measures to improve working conditions, thereby contributing to a reduction in the number of such accidents.

Effective investigations carried out to determine the underlying causes of accidents and diseases and identify appropriate measures to control the risk to be implemented in order to reduce the likelihood of recurrence.

I hope this paper will modestly helps to provide information, guidance and methodology for the labor inspectors but also for other actors involved in the investigation in order to improve and implement effective investigation of accidents at work.

1. Вовед Според Конвенцијата на Меѓународната организација на труд за инспекцијата

на трудот во индустрија и трговија, бр.81/47 Членот 14, Инспекторатот на труд мора да се извести за несреќите на работа и за професионалните болести.

Инспекторите на труд водат истрага за несреќите при работа, а многу ретко и за професионалните болести, со цел утврдување на причините за нивната појава и преземање на соодветни мерки за избегнување на нивната повторна појава. Тие можат да преземаат управнo - правни мерки, како иницирање на судска постапка, односно судско гонење, во случаите кога несреќата или професионалните болести се особено сериозни, а посебно за фаталните несреќи со смртни последици. Истрагите често се водат и за утврдување на фактите во врска со законската одговорност за обесштетување на вработениот.

Овој труд ги опфаќа накратко основните елемeнти на истрагата, како што се: што е истрага, што ја прави една истрага добра, што се истражува, потребните вештини за водење истрага, вештини за водење интервју, главните фази за истрага на несреќите, утврдување на превентивните мерки, завршување на истрагата и извештајот за несреќата.

2. Што се несреќа при работа и професионална болест? Протоколот на Меѓународната организација на трудот од 2002 за Конвенцијата

за безбедност и здравје при работа бр.155 од 1981год., кој се основа врз извештаите за несреќите при работа и професионалните болести, дава неколку дефиниции: “Несреќа при работа” опфаќа случувања кои произлегуваат од работата или во текот на работата која резултира со фатална или нефатална повреда. “Професионална болест” се однесува на секоја болест добиена како резултат на изложување на ризици кои произлегуваат од работна активност. “Опасна случка” се однесува на настан со потенцијал да предизвика повреда или болест на лицата кои работат или на други граѓани. “Незгода при патување” се однесува на несреќа која резултирала со повреда или фатална повреда со смртни последици, која се случува во дирекна поврзаност со работното место, место на престојување на вработениот, местото каде вработениот најчесто јаде или местото каде вработениот најчесто го прима својот надомест. “Инцидент–настан”, опфаќа настан, кој би можел да предизвика штета на вработените или на јавноста, на пример (паѓање на тули, скелиња и др.), но без повреда или

249

материјална штета. “Опасни случки” опфаќаат голем број на несреќи кои имаат можност да предзвикаат сериозна штета, без разлика дали некој е повреден или не. Таквите настани може да вклучат паѓање на платформи, експлозија на бојлери, големи пожари на фабрики, паѓање на згради во изградба и други големи несреќи. Несреќите при патување се случуваат дирекно од работа или на работа, без разлика дали по пат за дома или од дома за на работа и паузи за јадење. Некои земји ги сметаат ваквите несреќи како дел од законската дефиниција за несреќи при работа, кои можат да се пријават, а некои не. Во повеќето држави членки на ЕУ, несреќата при работа е дефинирана како несреќа која предизвикува повреда на еден или повеќе вработени и може да биде релативно лесна или фатална. Обично, овие несреќи се предизвикани со преместување на машините или друга опрема, електрика, пад од височина, конструктивен пад или работење со лесно запаливи материи. Овие дефиниции ги опфаќат сите работни места на вработените, но исто така вклучени се и останати граѓани , кога несреќите се проозвод од работната активност, на пример паѓање на скелиња со што ќе се повредат граѓани кои немат никаков однос со работата кај работодавачот . Во голем број на земјите не само во Европа, но и пошироко, ваквите несреќи најчесто се класифицират како несреќа при работа и како такви се пријавуват. Разни насилства, исто така, се сметат за несреќа при работа доколку произлегуваат од работните активности на пример, службеник во инспекциски надзор може да биде подложен на агресивно однесување од страна на преставник на работодавачот, односно продавач може да биде нападнат од крадец и да доживее несреќа при работа. Во најголемиот број на држави во регионот, за жал овие дефиниции изостануват во своите законски акти,a така е и случајот со Република Македонија. Дефиницијата на професионалните болести е врска меѓу изложеноста на вработениот на работното место и специфичната болест. Тогаш тоа заболување се смета и медицински и законски како професионална болест и може да биде дефинирано како такво. Препораката на Меѓународната ораганизација на трудот за надомест на повреда на работно место бр.121 од 1964 год. и Препораката за листа на професионални болести при работа бр. 194 од 2002 год. вклучуваат листа на болести, за кои може да биде исплатена материјална компензација. Сепак, не може толку прецизно да се дефинираат сите болести поврзани со работата. Од друга страна постои широка лепеза на болести кои можат да бидат поврзани на еден или друг начин со професијата или работните услови. Многу од овие болести имаат комплексна етимологија и можат да бидат поврзани со работата само под одредени услови. Во Република Македонија, со дефиницијата за професионалните болести, согласно Законот за пензиско и инвалидско осигурување, („Службен .весник на РМ”,. бр.98/2012, член 40) се определени болести причинети со подолго непосредно влијание на процесот и условите на трудот врз работната способност на осигуреникот. Исто така овој закон, упатува за донесување на Правилникот за листата на професионалните болести од страна на министерот за труд и социјална политика.

2.1. Што е истрага ? Истрагата за професионална несреќа, болест или опасна појава, идентификува

како и зошто се случил несаканиот настан, кој може да биде несреќа, болест, опасна случка, односно појава, избегнат настан и слично, а со тоа и подобрување на управувањето со безбедноста и здравјето на вработените (Истрага на несреќи при работа и професионални болести: Практичен водич за инспекторите на труд , Меѓународно одделение на трудот – Женева – МОТ, 2014). Секогаш истрагата се одвива по случувањето на несреќата. Начелно истрагите ги води инспекторот на труд, но во неколку држави членки на ЕУ, инспекторите на труд, вршат истраги само на

250

фаталните несреќи со смртни последици, додека другите несреќи ги врши работодавачот (пример во Балтичките земји). Која било истрага мора да одговори на шест основни прашања, и тоа: кој бил повреден, каде се случила несреќата, кога се случила несреќата, што се случило во време на несреќата, како се случила несреќата и зошто се случила несреќата.

2.2. Што ја прави истрагата успешна? Една професионално изведена истрага, пред се, ќе ја идентификува непосредно

причината на несреќата, нејзините извори и превентивните мерки за спречување, односно одстранување на причините за несреќата.

2.3. Што се истражува? Општо, несреќите, професоналните болести и опасните појави се истражуваат

во еден мал процент. Причините за ова се различни, почнувајќи од непостоење на законско – нормативно уредување на ова насока, необученоста на инспекторите на труд, недостаток на опрема за вршење истрага, мал број на пријавени несреќи и слично.

Од која било причина, ако несреќите не се истражуваат, можностите за идентификување на нивните причини и потребните мерки за контрола на ризикот за да се спречи нивното повторување се изгубени. Затоа од суштинско значење е, кога се водат истрагите, темелно да ги идентификуваат сите причини, веднаш и од изворот и на крајот да завршат со утврдување на соодветните мерки за да се спречи нивно повторување. Според канадската унија на вработените во јавниот сектор (CUPE), информациите треба да се собираат од повредените вработени, очевидци, физичките докази и основните информации.

Повреден вработен

Повредениот вработен е клучен извор на информации. Интервјуирањето на повредениот вработен на местото на настанот понекогаш може да биде невозможно, поради неговата физичка и ментална состојба. Ако вработениот е премногу вознемирен или премногу повреден, а треба да биде интервјуиран, тоа ќе се одложи за друг временски период, додека работникот не закрепнe.

Очевидец Очевидец во својство на сведок се смета од витално значење. Сведоците обично

се под стрес како резултат на траума, од честопати гледање на несреќи. Во случај кога сведокот е вознемирен, тој мора да смири, па после тоа инспекторот да пристапи со прашањата.

Физички докази Инспекторите треба да соберат физички докази (материјали и опрема) околу

местото на несреќата. Во ова насока тие ќе констатират која опрема недостасува или е несодветна, како и чистотата на местото на несреќата, осветлувањето, бучавата, хемиските штетности околу местото на несреќата, каде биле вработените во времето на несреќата и сл.

251

Основни информации

Инспекторите, треба да ги испитаат релевантни информации за минатата работа на правниот субјект. Ова вклучува информации од минатите извештаи за несреќа, од констатираните инспекциски надзори, за одржаните обуки на вработените и др. Овие информации односно податоци можат да помогнат при идентификување на причините и за понатамошното дејствување за да се спречат понатамошните несреќи. Повеќето од земјите во Европа па и пошироко, информирањето, односно пријавувањето на несреќите до надлежните органи, како обврска на работодавачот, законски го уредиле. Често пати инспекторите се информират и од полиција, медиумите, самите повредени, членови на семејствата, чии искази се исто така корисни за извршување на увид од страна на инспекторите на труд.

Во Република Македонија спред член 36 од Законот за безбедност и здравје при работа (Служ.Весник. бр. 92/07,136/11,23/13,25/13,164/14,158/14,15/15), работодавачот е должен веднаш, а најдоцна во рок од 48 часа по настанот, писмено да го извести органот на државната управа надлежен за работите на инспекцијата на трудот за секој смртен случај, колективна несреќа и повредите при работа кои предизвикуваат времена неспособност за работа повеќе од три работни дена и секоја појава која претставува непосредна опасност и ја загрозува безбедноста на вработените при работа. Известувањето на работодавачот , покрај општите податоци треба да содржи и краток опис на настанот и неговите последици.

Од друга страна во член 49 од истиот Закон се уредува и мерката која ја превзема инспекторот, ако при инспекцискиот надзор кај работодавачот утврди дека постои непосредна опасност по безбедноста и здравјето при работа на вработените, кога со решение ќе ја забрани работата во целост или на дел од опремата за работа, на дел од погони или на целиот технолошки процес. Забраната ќе трае се додека не се спроведат потребните мерки за безбедност и здравје при работа, односно додека не се отстрани непосредната опасност по животот и здравјето на вработените при работа.

3. Потребни вештини за извршување на истрага Потребните вештини од страна на инспекторите на труд, пред да започнат да ја

водат истрагата се од суштинско значење, почнувајќи од запознавање на законската регулатива, нивните инспекциски овластувања и процедури, употребата на содветната опрема за вршење на увид на лице место на настанот, запознавње со инструкции, односно со пишаните правила што ги регулираат постапките за собирање на докази, добивање на извештаи, вклучувајќи и други лица кои можат да бидат присутни за време на процесот.

3.1 Вештини за интервјуирање Кога се спроведуваат истрагите, пред се инспекторите треба да настојуват да

зборуват со сведоци, вклучувајќи ги и работодавчите, менаџерите, претставници на вработените, вработените и повредени лица, а за тоа тие треба да поседуваат посебни вештини за интервјуирање. Информациите добиени од горенаведените групи ќе зависат не само од приодот од страна на инспекторите, но, исто така и на сведоците. Вообичаено инспекторите изготвуваат записник и извештај за целиот исход на несреќата. Овие извештаи се составуват врз основа на предходно подготвени прашања, односно посебен прашалник за увид за несреќи при работа, во кои се сублимирани и одговорите на гореспоменатите учесници во истрагата.

252

3.2 Испрашување на сведоци Пред сослушувањето на сведоците, истражувачите, односно инспекторите треба

да бидат сигурни дека тие ќе бидат способни да комуницираат со нив. Од витално значење е сведокот јасно да ги разбира прашањата, а во некои случаи, може да се бара и преведувач. Начинот на поставеното прашање ќе има големо влијание на одговорите на сведокот, а со тоа и добиените информации. Инспекторите вообичаено на сведоците треба да им ги поставуват следниве прашања:

Кога забележивте дека се случила несреќата, каде бевте кога ја забележавте несреќата, кои активности ги правевте кога се случи несреќата, какви беа условите (на пример, температура, осветлување, времето, итн) за време на несреќата, што видовте односно слушнавте во тој моментот на несреќата, дали имаше нешто необично на работното место кога се случи несреќата, што мислите за предизвикувањето на незгодата и дали има некои други фактори што мислите дека се важни за истрагата.

4. Кои се главните фази на истрагата на несреќа? 1. Подготовки пред започнување на истрага, 2. Собирање на информации, 3. Анализа на информации, 4. Идентификување на мерки за контрола, 5. Спроведување на акционен план и 6. Завршувањето на извештај / документирање на информации.

4.1.Подготовки пред започнување на истрага Откако ќе се донесе решение за поведување истрага, инспекторот на почетокот

пред увидот на лице место, треба да закаже средба со одговорните кај работодавачот. Најдобро и најефикасно е истрагата да се спроведува во најскоро можно време, така што доказите ќе останат недопрени и сведоците појасно ќе се сеќаваат на она што се случило. Одложувањето на истрагата ќе го отежни прибирањето на фактите. Подготовката треба да биде што е можно потемелна, така што инспекторите може да приберат информации и докази за тоа што се случило што е можно побрзо. Тие, исто така, може да побараат од соодветното раководство да го обезбеди местото на несреќата. Клучните сведоци треба да бидат достапни за инспекторот, а за тоа треба да придонесат и преставниците на работодавачот. За определени видови на несреќи, неопходна е опрема за мерење, (камерите и фото-апаратите се многу корисни алатки во истрагите) а можеби и присуство на експерти.

4.2. Собирање информации и водење евиденција Набљудувањето претставува суштински дел на истрагата, заедно со

инспекцискиот надзор. Во целиот тек на истрагата треба да се води записник односно евиденција за целата настаната ситуација, особено во случај ако раководството на работодавачот сака повторно да започне некој процес или да вклучи некоја машина за да продолжи со производството (всушност ваквите појави се случуваат многу често).

Инспекторите треба да имаат законски овластувања за да наредат постројката да се остави во состојба во која што била во времето на несреќата, да земаат примероци, снимаат и земаат изјави од сведоците. Поседувањето на таквите овластувања е особено важно кога се водат истраги за кои постојат притисоци да се продолжи со

253

производството, на пр, преку повторно вклучување на машините или враќање на работниците на своите работни места и продолжување со работата.

Земањето изјави од вработените и од останатите сведоци е од суштинско значење, бидејќи тие вообичаено може да обезбедат непосредни докази. На инспекторите им е потребна практична обука во користењето на техниките за земање изјави од сведоците. Вештините подобро се учат преку практична примена, наместо преку формални курсеви за обука, а со текот на времето инсекторите ќе ги совладаат најдобрите техники за добивање на најкорисните информации од сведоците без предизвикување непотребен стрес кај нив. Доказите може да се собираат во форма на формални изјави што сведоците треба да ги потпишат и со тоа да ја потврдат вистинитоста на своите искази. Таквите изјави подоцна може да се употребат во судските постапки.

4.3. Што е битно во вршењето на интервјуа? Одржување на јасен тек на мислата и контрола на интервјуто, земање на

првични изјави од сите сведоци што е можно поскоро, идентификување на секој сведок (име, адреса, професија, работен стаж, итн.) интервјуирање на сите лица поединачно, не е препорачливо сведоците да се договараат меѓусебно пред интервјуто, објаснување на причината за спроведувањето на истрагата. Понекогаш вработените не се расположени да разговараат за несреќата, особено ако сметаат дека некој ќе има проблеми поради тоа. Сведокот треба да зборува слободно без одвлекување на неговото внимание, формулирањето на сите прашања треба да биде јасно и разбирливо за сведокот, поставување на прашања од општите кон посебните. Прво се поставуват отворени прашања (што видовте, што се случи), а подоцна може да се користат затворени прашања за да се добијат подетални одговори. Откако сведокот ќе го даде своето објаснување, прашањата од овој вид може да се употребат за разјаснување (каде точно стоевте, во кое време се случи и др), недавање на сугестии (на пример, ако сведокот има проблеми со некои збор или поим, не треба да му се помага), не се поставуват сугестивни прашања (зошто вилушкаристот возел невнимателно) и не се дават совети. Ако сведокот почне да изнесува непотребни причини, изговори или објаснувања, треба учтиво да му се соопшти дека таквите информации не се потребни. Добиените информации треба да ги потврдат релевантните факти за истрагата. Ова вообичаено се врши со споредба на добиените информации преку поставување на едно исто прашање на повеќе лица.

4.4. Анализа на информаците и заклучоци По утврдувањето на сите факти, инспекторите ги разгледуваат главните

причини за несреќата и донесуваат определени заклучоци за поправните мерки. Дали ќе се поведе законска постапка или не, прашање е што го разгледува раководствo на инспекторатот, но инспекторите може да формираат сопствено мислење за тоа што придонело за случувањето на инцидентот и што може да се стори за спречување на неговата повторна појава.

4.5. Извештај за истрагата Истрагата не е целосна додека не се изготви и поднесе извештај. Извештаите се

разликуваат во голема мера, во зависност од природата на инцидентот, неговата сериозност и веројатниот интерес за исходот на истрагата. Инцидентите од повисок

254

профил што добиле определен публицитет, често повлекуваат пишување на подолги и подетални извештаи.

Во кратки црти, извештајот треба да вклучува: Резиме на несреќата и наведување кој бил повреден, од кои лица биле земени

изјави во текот на истрагата, дали останатите вработени биле присутни и дали биле вклучени другите органи на државата, можните причини за несреќата, на пример, во однос на организацискиот, физичкиот и човечкиот фактор, примената на релевантните законски и други прописи или другите упатства, кои мерки ги превземал работодавачот за спречување на повторувањето на несреќата или инцидентот, какви мерки предлага инспекторот за отстранување на сите тековни недостатоци и дополнителни забелешки на инспекторот, по потреба.

5. Заклучок

Инспекциските надзори за спроведување на истрага во случај на несреќа се непланирани, и истите се нарекуваат реактивни надзори, но во Република Македонија па и во целиот регион се нарекуват Инспекциски надзори по пријавување.

Несреќите на работа се случуваат и премногу често, без оглед на мерките што се преземаат за нивно спречување. Истрагите за несреќите ни овозможуваат да научиме како може да се спречат сличните несреќи. Инспекторите треба да ги истражуваат несреќите заради утврдување на причините за несреќата и за воспоставување односно предлагање превентивни мерки.

Невозможно е за инспекторите да ги истражуваат сите несреќи за коишто добиле пријави, така што е неопходно да се воспостави определена селекција што се заснова врз определени параметри. За жал ретки се земјите кои имат утврдени критериуми за селекција за изборот кои несреќи ќе бидат предмет на истрага, а кои несреќи ќе се остават настрана и евентуално треба да се истражат во текот на следниот рутински инспекциски надзор.

Според МОТ, предмет на истрага треба да бидат, сите несреќи со посериозни повреди (согласно со законската дефиниција), несреќите што имаат последици за повеќе вработени, дури и ако ниеден вработен не претрпел сериозни последици на пр., истекување на опасни хемикалии. несреќите од поширок јавен интерес дури и во случај ако нема повредени.

6. Користена литература [1] Конвенцијата на Меѓународната организација на труд за Инспекцијата на трудот

во индустрија и трговија, бр.81/од., [2] Протоколот на Меѓународната ораганизација на трудот од 2002 за Конвенцијата

за безбедност и здравје при работа бр.155 од 1981 год., [3] Препораката на Меѓународната ораганизација на трудот за надомест на повреда

на работно место бр.121 од 1964 год., [4] Законот за пензиско и инвалидско осигурување, (Служ.Весник на РМ.

Бр.98/2012), [5] Препораката за листа на професионални болести при работа бр. 194 од 2002, [6] Истрага на несреќи при работа и професионални болести: Практичен водич за

инспекторите на трудѝ , Меѓународно Оделение на трудот – Женева – МОТ, 2014год,,

[7] Канадска унија на вработените во јавниот сектор (CUPE) Отава, Извештај за 2008 год,,

255

[8] Законот за безбедност и здравје при работа (Служ.Весник. бр. 92/07,136/11,23/13,25/13,164/14,158/14,15/15)

[9] МАИТ (2008), Глобален Кодекс за интегритетот на инспекторите на трудот, МАИТ.

[10] http://www.iali-aiit.org/iali/download/directions/Code_of_Integrity.pdf [11] МОТ (2006), Прибор алатки за инспекторите на трудот: Прирачник за обука и

работење, МОТ, Женева. [12] http://www.ilo.org/public/english/region/eurpro/budapest/download/osh/toolkit.pdf [13] МОТ (2006), Стратегии и практики за инспекцијата на трудот, Управувачко тело

на МОТ, Женева, Ноември 2006 г. [14] http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/gb/docs/gb297/pdf/esp-3.pdf [15] МОТ (2006), Општ преглед на извештаите во врска со Конвенциите и

препораките за инспекцијата на трудот, Извештај III (Дел Б), Меѓународна конференција на трудот, Женева, јуни 2006 г.

[16] http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/ilc/ilc95/pdf/rep-iii-1b.pdf [17] МОТ (2002), Инспекција на трудот – водич за професијата, МОТ, Женева. [18] http://www.ilo.org/public/english/protection/safework/labinsp/guide.pdf [19] ISAC (2007), Истраги на несреќи и инциденти, ISAC (UK) Ltd, 2007.

256

ПРИМЕНА НА ЕРГОНОМСКИТЕ ФАКТОРИ ВО ДИЗАЈНОТ НА ВЕБ СТРАНИЦИ

APPLICATION OF ERGONOMIC FACTORS IN THE

PROCESS OF WEB PAGES DESIGN

Софија Сидоренко, Филип Трајковски

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ - Скопје, Машински факултет, Карпош II бб., 1000 Скопје, Република Македонија,


Апстракт Ергономијата како научна дисциплина обезбедува теоретско и фундаментално

разбирање на човековото однесување и способности за интеракција во системите човек – машина и примена на ова разбирање во дизајнот на интеракциите. Примената на ергономијата на полето на веб дизајнот се однесува на дизајнот на изгледот и на основните барања на корисниците. Најважна цел при тоа е да се обезбеди ефикасно прегледување на текстуалните, графичките, фотографските, видео и останатите содржини. Основните принципи применети во дизајнот на интерфејс треба да обезбедат добра навигација, корисност и подобра усогласеност помеѓу компјутерот и човековите физички и ментални способности.

Клучни зборови: ергономија, веб дизајн, веб локација, веб страница, интерфејс

Abstract Ergonomics as a science discipline provides theoretical and fundamental

understanding of human behaviour and performance in interaction with human-machine systems, and the application of this understanding to the design of interactions. Application of ergonomics in the field of web design relates to both the web site appearance and general consumer issues. The most important goal is to provide efficiency of gathering and reviewing text, graphics, photo, video and other contents. General principles used in the design of human-computer interfaces have an intention to provide good navigation, usefulness and usability, as well as better fitting between the computer and the human phisical and mental capabilities.

Keywords: ergonomics, web design, web site, web page, interface

257



1. Вовед Интернационалната асоцијација за ергономија (International Ergonomics

Association - IEA) ја дефинира ергономијата [1] како научна дисциплина која се занимава со осознавање на интеракциите помеѓу луѓето и другите елементи на еден систем и професија која ги применува теоријата, принципите, податоците и методите во дизајнот со цел да ја оптимизира човековата благосостојба и целокупната работа на системот. Фокусот на ергономијата е врз примената на знаењето за човечките можности, ограничувања, шеми на однесување и други карактеристики во дизајнот на системите човек-машина. По дефиниција, системот човек-машина претставува систем кој вклучува интеракција помеѓу луѓе и одредени компоненти на системот како што се хардверот, софтверот, задачите, околините и работните структури. Главната цел [2] на ергономијата е да ги зголеми човечката и системската ефикасност, здравјето, безбедноста, комфорот и квалитетот на живот.

2. Значењето на ергономијата во дизајнот на веб страници Дизајнот на интерфејси подразбира [2] спецификација на природата на

интеракцијата човек-машина, односно начинот како човекот е поврзан со машината. Тој опфаќа дизајн на физичките и на когнитивните компоненти на интерфејсот, вклучувајќи дизајн и распоред на контроли и екрани и содржина и прикажување на информации. Како што стануваат машините поинтелигентни, сè повеќе фокусот на дизајнот на интерфејси се насочува кон когнитивните аспекти на интерфејсот: одредување на оптималното ниво на поддршка од машината, идентификација на типот на информации кои им се потребни на корисниците, одредување како информациите треба да бидат прикажани и идентификација на методологиите за анализа на домените на работа и когнитивните активности. Основната цел е развивање на интерфејси кои најдобро ја поддржуваат човечката изведба на задачите. При примената на сето ова треба да се има предвид природата на задачата, околината и популацијата на корисниците.

Скоро сите Интернет корисници сретнале примери на добар и лош дизајн на веб локации при нивната интеракција со мрежата. Лошиот веб дизајн често доведува до фрустрација на корисниците, бидејќи тие не можат лесно да пристапат до информациите кои ги бараат, а тоа последователно може да доведе до нивно напуштање на веб локацијата.

Интернетот, како медиум, овозможува размена на информации и услуги на глобално ниво. Заради потенцијалното влијание кое може да го има врз успехот на една организација или компанија, важно е да се има ефективен дизајн кој ги промовира целите на веб локацијата. Следствено, пред самиот почеток на дизајнот на една веб локација, треба јасно да се дефинира нејзината цел. Со тоа може правилно да се насочи и потпомогне процесот на одредување кои содржини да се постават на веб локацијата. Но, важно е да се направи разлика помеѓу содржина и естетика. Дизајнот на содржината се фокусира примарно на информацијата која се содржи на веб локацијата, додека дизајнот на естетиката се фокусира примарно на создавањето на веб локација која е визуелно пријатна за корисниците. Веб локација со добар дизајн може да биде информативна како и убава и креативна на изглед. Меѓутоа, заради тоа што целта на многу веб локации е да овозможат некаков тип на услуга, вообичаено поважно е да се насочи дизајнот повеќе кон содржината отколку кон естетиката.

Бидејќи веб локацијата е составена од повеќе индивидуални компоненти, дизајнерите треба да ја искористат првично поставената цел на веб локацијата за да одредат кои компоненти се покритични од останатите. Откако дизајнерите ќе ја

258

идентификуваат и одберат содржината која треба да биде поставена, треба да ја структурираат и организираат на начин кој ќе овозможи ефективно презентирање и пронаоѓање на информациите. Важно е дизајнерите да планираат внимателно како да ја структурираат и организираат содржината за да биде спроведена преку веб локацијата до корисниците, затоа што лошиот дизајн на информациската архитектура води до лоша употребливост, правејќи ја веб локацијата потешка за употреба и понепријатна за корисниците.

2.1 Уредување Студијата на Jakob Nielsen [3] во однос на тоа колку од посетителите се движат

надолу по веб страницата открила дека само 23% од посетителите се движат при нивната прва посета на дадената веб локација.

Овие податоци посочуваат колку е важно да се постават клучните информации и содржини на видна позиција, особено на почетните страници. Меѓутоа, ова не значи дека треба комплетно да се исполни целиот простор над преклопот, само дека треба најумешно да се искористи за да се спроведат неопходните информации. Преполнувањето со содржини ќе ги направи самите содржини недоволно пристапни – кога корисниците се соочени со премногу информации не знаат од каде да започнат. Со појавата на веб локации кои се поставени само на една многу долга веб страница, забележана е промена кај корисниците и се повеќе од нив имаат желба (во такви случаи) да ја прегледаат дури и целата страница до долу.

Искусните информациски архитекти, уредници на содржини и графички дизајнери можат да бидат многу корисни во процесот на презентирањето на текстот, во однос на едноставно прегледување и читање. Успешното структурирање и организирање на компонентите на веб локацијата последователно води кон поефикасна навигација и пребарување на информациите.

Откако структурата на веб локацијата ќе биде утврдена, дизајнерите мора да се фокусираат на системот за навигација кој им овозможува на корисниците да пристапат до содржината од различни области на веб локацијата. Контролите на главната навигација мора да се очигледни и со постојана локација на страниците. Потребата од јасна навигација, логична структура и хиерархија која е едноставна за следење може да се искаже преку правилото на три притискања. Според ова правило корисниците престануваат да ја користат веб локацијата доколку не можат да ја пронајдат или доколку не можат да пристапат до потребната информација или функција во три притискања.

Најново решение во областа на дизајнот на веб страници е прилагодливиот веб дизајн (сл. 1). Ова решение овозможува веб локацијата да биде дизајнирана онака како би се прикажувала соодветно на сите позначајни типови на уреди или пак на специфични уреди кои се од интерес и истата би била релативно едноставна за употреба на секој од нив.

259

Сл. 1 Примена на прилагодлив веб дизајн

2.2 Прегледност Визуелната бучава во и околу текстот може да го наруши препознавањето на

карактерите како и целите зборови. Кај софтверите и веб страниците, визуелната бучава често е резултат на погрешните одлуки на дизајнерите кои поставуваат текст врз позадина со одредена шара (дури и да не е доволно изразена) или прикажуваат текст во одредена боја која дава слаб контраст со позадината (сл. 2).

Сл. 2 Визуелна бучава поради погрешни дизајнерски одлуки

Визуелната бучава може да се создаде и од самиот текст. Доколку последователните реченици содржат многу повторување, читателите добиваат лоша повратна информација за тоа во која линија се фокусирани и дополнително тешко е да се извлечат важните информации (сл. 3).

Сл. 3 Визуелна бучава поради многу повторувања на содржините

260

Оставањето празен простор на веб страниците е исто важно, како и исполнувањето на просторот со информации. Празниот простор и дава можност на содржината на веб страницата да „дише“. Тој помага и при создавањето визуелна хиерархија и при групирањето на разни елементи на веб страницата. Но, празниот простор ја прави и целокупната содржина почитлива, а со тоа се подобрува и разбирањето на истата. Едно истражување [4] утврдило дека добрата употреба на празниот простор помеѓу параграфите и на левата и десната маргина ја зголемува разбирливоста за скоро 20%. Корисниците сметаат дека е поедноставно да се фокусираат и процесираат содржини одделени со повеќе празен простор.

Слабата острина на нашиот периферен вид објаснува зошто корисниците на софтвер или веб локации не ги забележуваат пораките за грешка кои се појавуваат. Кога некој притиска на копче или на врска, тогаш сè што е надвор од областа на притискањето (вклучувајќи 1-2 cm околу областа, под претпоставка дека екранот се гледа од нормално растојание), претставува периферен вид каде резолуцијата е слаба. Доколку по притискањето се појави порака за грешка во периферијата, не треба да зачудува фактот дека постои можност корисникот да не ја забележи (сл. 4,5).

Сл. 4 Неприметлива порака за грешка Сл. 5 Приметлива порака за грешка

J. Johnson презентира неколку вообичаени и добро познати методи [5] за да се осигури дека пораката за грешка ќе биде видена: • да се постави онаму каде што се фокусирани корисниците со погледот. • да се обележи грешката. • да се користи симбол за грешка. • да се резервира црвената боја за грешки.

Сл. 6 Примена на повеќе препораки за видливост на порака за грешка

261

Доколку вообичаените, конвенционални методи наменети корисниците да ги забележат пораките за грешка не се доволни, постојат три повлијателни методи кои ги истакнува J. Johnson [5]. Меѓутоа, иако овие методи се доста ефективни, имаат и значајни негативни ефекти така што треба да се користат повремено и со доста внимание.

Првиот метод е прикажување на порака за грешка во дијалог прозорец. На овој начин се прекинува дејството на корисникот и се изнудува непосредно посветување внимание.

Вториот метод е употреба на звук при прикажувањето на пораката за грешка, бидејќи со тоа се поттикнува корисникот да го прегледа екранот за да ја пронајде грешката.

Третиот метод е поврзан со периферниот вид. Имено, периферниот вид можеби во одредени ситуации не ограничува, но одлично забележува движење, а тоа последователно предизвикува насочување на погледот кон движењето и фокусирање во таа област (сл. 6).

2.3 Боја Бојата зазема централно место во нашите животи. Луѓето гледаат и реагираат

на различни бои и нијанси илјадници пати во текот на денот. Исто како што мислиме дека е важно одбирањето на соодветна боја и дизајн на облека за одреден настан од значење, така и во веб дизајнот е важно одбирањето на соодветни шеми на бои за да се пренесе посакуваната порака.

Бојата има и емотивни и психолошки влијанија [5]. Бојата може да привлече внимание и да предизвика соодветна реакција. За да се испрати ефективно одредена порака на Интернет правилниот избор на шема на бои е од големо значење. Кога се посакува да се испрати силна порака до корисниците, би се избрала топла шема на бои, а пак кога се посакува да се утеши или смири публиката би се искористила ладна шема на бои.

Човековата перцепција за бои има и предности и ограничувањ. Повеќето од нив се релевантни за дизајнот на кориснички интерфејси. • Човечкиот вид е оптимизиран да забележува контрасти, а не апсолутно ниво на

осветленост. • Можноста за разликување бои зависи од тоа како се прикажани. • Некои луѓе не се способни да распознаваат бои. • Екранот на корисникот и условите на гледање може да влијаат врз перцепцијата на

бои. Одредени комбинации на бои, како на пример црвена боја на текст на сина

позадина, предизвикуваат замор на очите на корисникот, бидејќи една од боите се перципира во преден план додека останатите изгледаат како да се загасени. Комбинациите на црвена и сина боја, црвена и зелена боја или пак зелена и црна, можат да предизвикаат замор. При изборот на бои во дизајнот на веб страници се препорачува: • да се користат карактеристични бои. Боите кои луѓето можат најлесно да ги

разликуваат се оние кои предизвикуваат јак сигнал (позитивен или негативен) на еден од трите канали (црвена-зелена, жолта-сина и црна-бела) за перцепција на боја, а неутрален на останатите два канала. Тие бои се: црвената, зелената, жолтата, сината, црната и белата. Сите други бои предизвикуваат сигнали на повеќе канали за боја и заради тоа нашиот систем за вид не може да ги разликува

262

нив од другите бои толку брзо и толку лесно како што може да ги разликува како шесте претходно наведени бои.

• да се избегнуваат парови бои кои луѓето кои не распознаваат бои нема да можат да ги разликуваат. Такви парови вклучуваат: темно црвена наспроти црна, темно црвена наспроти темно зелена, сина наспроти виолетова, светло сина наспроти бела.

• не се потпирајте само на бојата. Доколку користите боја за да обележите нешто, обележете го и на друг начин истовремено.

• одвојте ги премногу спротивставените бои. Поставувањето на премногу спротивставени бои една до друга или една врз друга предизвикува вознемирувачка треперлива сензација и треба да се избегнува (сл. 7).

Сл. 7 Примери за комбинации на бои заморни за подолго гледање

2.4 Типографија Изборот и големината на фонтот кој ќе се користи за да се прикажат

информациите може да му обезбеди на корисникот перцепција за значењето на дадената веб локација дури и пред да почне со читање.

Класични серифни фонтови како Times New Roman или Garamond им обезбедуваат на читателите да читаат без замор.

Помодерните сансерифни фонтови како Helvetica или Arial се исто така комфорни, но му овозможуваат помодерно чувство на текстот.

Големината на фонтот кој се користи на одредена веб локација исто така игра значајна улога во читливоста и перцепцијата на презентираната содржина. Фонт кој е премногу ситен може да биде тежок за читање и текст кој е премногу крупен може да го одвлекува вниманието на корисникот и да одземе вреден простор на дадената веб страница. Идеалната големина на фонт варира помеѓу специфичниот фонт кој бил одбран и наменетата цел на текстот кој се прикажува. Имено, главен текст со Times New Roman може да изгледа најдобро со големина помеѓу 10 и 12, додека наслов со задебелена Helvetica може да има посилен впечаток со големина од 12 или 14. Треба да се истакне дека ширината на карактерите и растојанието помеѓу нив се разликува помеѓу фонтовите и тоа исто така треба да се има предвид кога се одлучува кој фонт да се вметне во веб локацијата.

Читањето може да биде нарушено (дури и во случаи кога се употребува познат вокабулар) од фонтови кои се тешки за читање. Исто така и употребата на одредени карактеристики на фонтот (пр. текст испишан само со големи букви) може да го отежни читањето (сл. 8).

263

Сл. 8 Пример за лош избор на особини на фонт

2.5 Навигација Екранот на мобилните уреди, без разлика дали станува збор за мобилен

телефон или таблет, ги прикажува веб локациите различно од екранот на десктоп или лаптоп компјутерите. При тоа и самата навигација низ веб локацијата се извршува со прсти (исклучок во овој случај се екраните на компјутерите кои се осетливи на допир) што е драстично различно искуство во споредба со прецизната навигација со компјутерско глувче. Сето ова укажува дека веб локацијата треба да биде дизајнирана онака како би овозможила пријатно корисничко искуство за сите луѓе кои ја посетуваат – десктоп, лаптоп, таблет или корисници на мобилни телефони.

Луѓето кои користат кориснички интерфејси на допир се во интеракција со системот преку нивните прсти. Затоа контролите на корисничките интерфејси мора да бидат доволно големи за да ги опфатат акциите на врвовите на прстите, без да ги фрустрираат корисниците со погрешни и несакани акции.

Ширината на прстот ја ограничува густината на елементи на екранот. Доколку елементите се поставени премногу блиску едни до други, корисникот нема да може да одбере ниеден (сл. 9).

Сл. 9 Големини на допирни површини за поединечни карактери кај екрани на допир

3. Заклучок Веб локација која содржи успешно применети принципи на избор на боја,

типографија и уредување, преку својата визуелна презентација ќе осигури позитивно интерактивно искуство на корисниците и ќе помогне за зголемување на угледот на дадената веб локација.

Најновите истражувања во областа на ергономијата во дизајнот на веб страници имаат за цел да понудат правила и принципи со кои интерактивните системи ќе бидат дизајнирани така да со промисленото поставување на содржините / информациите интуитивно би ги навеле корисниците кон нивните цели. За да се постигне ова, дизајнерите треба да ги разберат целите за кои е поголема веројатноста дека корисниците ќе ги имаат при секоја задача, да понудат и јасно да ги истакнат можностите за нивно постигнување при секоја ситуација за одлука.

264

Мора да се истакне дека веб локација без квалитетна содржина никогаш нема да биде ни квалитетна веб локација. Иако стилизираните дизајни може да делуваат естетски пријатно, тие со тоа може да го одвлекуваат вниманието на корисникот или да ги затскријат релевантните карактеристики или информациите презентирани на страницата. Корисниците бараат квалитетна информација над сè. Уште повеќе, бараат лесно достапна информација. Врвни графички и видео елементи може да го привлечат вниманието на просечниот корисник, но веб локација која нема корисна содржина нема да го задржи неговото внимание многу долго.

4. Користена литература [1] C. D. Wickens, J. Lee, Y. D. Liu, S. Gordon-Becker, Introduction to Human Factors

Engineering, Second Edition, Prentice-Hall, Upper Saddle River, NJ, 2004. [2] G. Salvendy, Handbook of Human Factors and Ergonomics, Fourth Edition, John

Wiley & Sons, Inc., Hoboken, NJ, USA, 2012. (p.1324) [3] J. Nielsen, K. Pernice, Eyetracking web usability, New Riders Press, Berkeley, CA,

2010. [4] Psychology of web design, Smashing Media GmbH, Freiburg, Germany, 2012. (p.73) [5] J. Johnson, Designing with the mind in mind, Morgan Kaufmann Publishers,

Burlington, MA, USA, 2010. (p.72)

265

ЗАШТИТА ПРИ РАБОТА ВО ОБЛАСТА НА ЛОГИСТИКАТА

SAFETY AT WORK IN THE FIELD OF LOGISTICS

Željko Stević1, Gordan Stojić2, Marko Vasiljević1, Slavko Vesković3

1University of East Sarajevo, Faculty of Transport and Traffic Engineering

Doboj, Vojvode Mišića 52 Doboj, Bosnia and Herzegovina 2University of Novi Sad, Faculty of Technical Sciences, Trg Dositeja

Obradovića 6 Novi Sad, Serbia 3University of Belgrade, Faculty of Transport and Traffic Engineering,

Vojvode Stepe 305, Serbia [email protected]

Апстракт Целта на трудот е да ја прикаже состојбата на безбедноста во областа на логистиката, како и да даде приказ на можностите за превентивно делување како би се зголемила безбедноста во рамките на логистичките процеси со што би се придонело до намалување на бројот на несреќите кои се случуваат во светот. Значај на овој проблем е препознаен во текот на последната деценија кога е и воведен стандардот за безбедност на синџирот за снабдување ISO 28000. Во трудот е претставена статистичка анализа која се однесува на несреќите при работа кои се завршуваат со смртни последици со посебен осврт на несреќите во транспортниот сектор, производството и прометот на материјали како и можноста за превентивно делување во потсистемот за складирање како мошне важен сегмент на логистиката. Клучни зборови: безбедност, логистика, превентивно делување, несреќа Abstract The aim of study was to review the security situation in the field of logistics, as well as the presentation of prevention possibilities to security within the logistics systems increased and contributed to reducing the number of accidents that happen every moment throughout the world. The significance of this problem is recognized over the last decade when it was introduced the standard for security of supply chain ISO 28000 provides that in addition to the flow of safe and secure flows of goods and competitive advantage in the market. The paper also presents statistical data related to occupational accidents ending in death, then the most common causes that lead to such consequences. It also shows the statistics of accidents related to the transport sector, the production and movement of material and the possibility of preventive action in the storage subsystem, which forms an important segment of logistics. In essence, the work focuses partly on increasing the security of cargo flows, and partly on safety at work in the field of logistics. Keywords: safety, logistic, preventive action, accident

266


1. Introduction Safety of logistic activities and processes (Radivojević et. al. 2007:8) represents one of

four basic logistic performances. (Auyong et al. 2011:10) shows that companies dealing with logistics should show concern regarding Health & Safety System within the scope of logistic activities realization. Therefore, greater attention is being focused lately on activities and processes taking place inside logistics and it tends to increase safety of employees involved in process, due to many problems arising as a consequence of non-adequate safety level. Due to absence of injured employees, logistics expenses are rising, employees are less motivated, reputation of the company is endangered, etc. Expenses which are result of injuries and loss of health (Davidović and Nikolić, 2010:1) in Great Britain are between 5 and 10 % of company’s total profit. Very often, injuries or death at work are caused by reloading machinery. During the work process (Cvetanović and Ristić 2011), forklifts and elevators are the machines causing most accidents. Safety during the work with mechanization is becoming more and more important, especially with establishing OHSAS System (Occupational Health & Safety Assessment Series) Management whose purpose is lessening the risk of accidents, both in terms of employees and the entire company. (Davidović, 2012:255). At the moment, small number of companies is using the KPI System (Key Performance Indicator System), but number of those getting the information about safety at work this way is growing. According to (Kokić-Arsić and Mišić 2014:18-2), KPI System can provide information about what is happening in company’s surrounding, what happened in the past observed period, and which problems and difficulties are existing.

2. Safety of Logistic Processes and Activities Certain sub-systems of logistics like warehousing, transport and reload by themselves

represent a particular threat and possibility of events that might have unwanted consequences. Activities and processes taking place in the mentioned sub-systems are sustaining a risk of eventual accidents, due to the fact that there is huge number of requests for manipulation of merchandise and use of transport, transshipment and storage resources.

According to (Vukićević 1995:471), generally observed safety of working processes represents complex problem which contains following areas: safety at work and problems of protection at work, safety of working environment and fire safety.

Safety at work means all possible activities and procedures which need to be conducted in order to protect employees from potential injuries or any other kind of health endangerment during work, while safety of working environment means activities needed to protect the atmosphere from different pollutants or noise that might endanger psychophysical state of employees. Fire safety represents acts related to protection of people and property from potential risk of fire and explosion. In order to increase safety of logistic activities and processes, there are two aspects of acting: preventive engineering and acting during the exploitation of Preventive Engineering System – this represents acting needed to prevent new accidents, as well as acting which is aimed at mitigating the effects of accidents, in case of accident, while acting during the system exploitation can be characterized as control of previously commenced activities.

One of preventive measures is adequate internal transport organization, storage and reloading to help reduce or completely avoid the consequences of accidents. Adequate organization and management of these processes is the determination and the construction of appropriate transport relations and roads, proper use and maintenance of adequate means and equipment, streamlining operations and activities, determining the appropriate

267

distribution of jobs, carrying out appropriate training for employees, etc. (Cvetanović and Ristić 2011:69).

One way of preventive action is the adoption of relevant laws and regulations pertaining to this area. In the field of logistics, more accurately supply chains, standard ISO 28000 was developed specifically for logistic companies and organizations involved in the supply chain. The ultimate goal of this standard is to increase safety.

ISO 28000 requires an organization to consider the environment in which it works from the aspect of safety, to determine whether adequate security measures are implemented and to identify the relevant legal requirements to which it must conform. If some security needs have been established, the organization must implement mechanisms and processes to meet those needs. (ISO 28000 - security in the supply chain).

The reasons for the application of this standard are different, but most often its application arises whether as the need, or as claim. The need is most common cause because of adverse external factors such as the threat of terrorism, smuggling of goods, theft and bribery that may occur in any part of the international supply chain, causing significant material and non-material damage to companies. Many companies are highly dependent on the supply chain and are extremely "vulnerable" if there is an interruption in the supply chain, therefore, for such companies providing supply chain is directly related to their sustainability, as they depend on the smooth flow of goods and resources. (www.icertgroup.org/portfolio/iSO-28000-system-management-security-in-chainsupply)

Supply chains today are very complex and due to large number of activities that are consequence of a higher number of participants are exposed to a large number of potential risk situations. Risk refers to events that can damage an adequate progress of the supply chain such as the destruction of equipment, goods or preventing the delivery of goods.

Department of the European Commission for the safety of supply chain has introduced the concept of the 2008 AEO (Authorised Economic Operator). AEO program is set to increase border controls, security of the international supply chain and to modernize customs procedures. AEO status means a reliable business partner in the international market. (ISO 28000 - Security in the supply chain). Some of the benefits that this status brings are: priority during the customs control of goods, much faster movement of goods across borders that support and recognize this status, as well as reduced amounts of data for customs declaration. Possession of AEO status brings an advantage in the market, because it denotes the reliability of partners who have controlled supply chain. By introduction of this standard, organization informs its partners and customers that it is a serious competitor in the supply chain with trade flows that are safe and secure, and that it exercises control and monitoring of goods along the entire supply chain.

Today’s warehouse, unlike past ones, represents a dynamic system in which a merchandise movement is dominant activity, so it represents a system that is constantly exposed to certain risks. Therefore, special attention must be given to safety inside the warehouse and to lessening the situations in which the system is exposed to risks.

The number of accidents in the storage tends to be lower than most of the accidents that occur in the areas of production and traffic. However, a number of relatively minor incidents can still seriously injure employees and lead to loss of productivity, higher insurance bills etc. (http://www.inboundlogistics.com/cms/article/warehouse-safety-its-no-accident). The most common types of accidents in warehouses and logistics systems are contacts with vehicles in the workplace, ie. with fork-lift trucks, material handling in the warehouse during the reloading operation, falling off a ladder etc. (http://www.healthandsafetymentor. com/health-and-safety-in-warehousing-and-logistics)

268

Figure 1: Errors while handling materials and ways of protection of rack construction

Some of the errors in handling the material shown in Figure 1, and according to the

(Ocupational Safety and Health Guidelines for Logistics Industry 2005:11) should not do the following things when handling the material: lift the burden of wet or oily hands, lift heavy objects if not in adequate shape, run while carrying the load, rush when driving up or down the stairs, etc. In warehouse, due to its basic use, is necessary to take care of goods, ie. their safety and security to avoid any damage. Figure 1 also shows how to protect construction racks from load hit or collission with handling vehicles, what is shown in more detail in: (http://nastava.sf.bg.ac.rs/pluginfile.php/15410/mod_resource/content/0/predavanja/BezbednBez_rada_pozar_eksplozije.pdf) Security procedures are often neglected in various positions due to lack of time or inadequate resources. However, when security procedures are implemented, there are great advantages such as higher level of employee satisfaction and increased productivity. Six basic guidelines for safe operation of the warehouse are: (http://www.aalhysterforklifts.com.au/index.php/about/blogpost/warehouse_safety_principles_6_key_guidelines_to_keep_your_workplace_safe) ensure that the safety equipment is used at all times, the elimination of potential risks, clearly marking of hazardous areas, always use safe lifting techniques, ensure adequate training and courses, raise awareness of safety in the warehouse.

3. Statistics of Accidents in the Field of Logistics There is large number of occupational accidents resulting in death, but preventive

actions that number can be reduced as was the case in Serbia in 2012, when the death toll at work in comparison to 2011 decreased by about seven percentages. According to (http://www.alo.rs/vesti/aktuelno/povrede-na-radu-sa-smrtnim-ishodom-najcesce petkom/14 556) age of those who lost their lives at work in 2012 was 46 -60 years.

Figure 2 shows the death toll at work in the period 1992-2013. according to the data of the Department of Labour of the United States which is available at (http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/cfch0012.pdf), where one can see a positive trend in reducing the number of fatalities.

Figure 2: Number of death by accident at work in period between 1993 and 2013 in USA

Figure 3 shows the number of accidents with maternal mortality in the areas of production, transport and movement of material for the period 2003-2013 years, where it can be observed that the lowest number of deaths was during 2009, and in coming years it increased again. Report on accidents with injured / dead people classified by different characteristics is available at (http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/all_worker.pdf).

269

Figure 3: Number of injured/dead in the area of production, transport and movement of

materials

Figure 4 shows the age structure of the victims in 2013 where the largest share of injured/killed is those aged between 45 and 54 years, and youngest people were killed in the smallest number, 71 people under the age of 19 years. Data from the image were obtained on the basis of the report (http://www.bls.gov/iif/oshwc /cfoi/cftb0284.pdf)

Figure 4: The age structure of dead/injured during 2013

Table 1: Review of causes of some accidents for the year of 2015 in companies in USA Date of Accident Company Accident description (employee

killied / injured by…) 04.03. Waukesha Iron & Metal Inc., Waukesha Forklift 26.02. G.P.S. Enterprises Inc., Bonaire Fall of the load out of truck 25.02. Classic Muscle Cars and Parts, Paoli Associate 24.02. J.F. Stearns Company LLC, Brooklyn Metal construction falling of the

truck during unloading 23.02. Alcoa North Plant, Alcoa, Crane 20.02. EGA Co. DBA A&B Electric, Pomona Forklift 13.02. Bexar Concrete Works I Limited, SA Crane 13.02. Intermodal Services of America LLC Between two lorries 11.02. Summit Modular Transporters, Newport Motor vehicles collision

Table 1 shows some of potential causes of accidents in companies across United States of America. Data is separated for some dates during this year. More detailed description including previous year as well is available on: (https://www.osha.gov/dep/fatcat/fy15_federal-state_summaries. pdf). Out of total number of accidents in 2013, number of accidents in area of transport is 1.865, what is in percentages 40% (http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/cftb 0278.pdf).

Crane is also pretty often a cause of accident involving death. Part of it can be seen from previous table. Only during the month of April this year, large number of accidents happened involving crane, but fortunately not of them all ended with death, only material damage. In Toronto, an employee was killed by crane, in Taiwan, four employees were killed by two different cranes, similar situation happened in Hong Kong. More detailed information about incidents of this kind are available at: (http://www.craneaccidents.com).

270

4. Conclusion Even though lately much more attention was given to safety in the area of logistics

and prediction of situations carrying certain risks, it is simply impossible to predict every such situation. As a consequence, it is necessary to constantly improve safety related activities, and with that to keep more lives. Great number of accidents is happening in the system of transport, reload and warehousing, therefore special attention is to be paid to their lessening. One way is introducing previously mentioned ISO 28000 standard which brings benefits to each company that introduce it, not only in the area of supply chain safety, but in establishing the competitive advance in the market.

5. Acknowledgment The authors acknowledge the support of research project TR 36012, funded by the

Ministry of Science and Technological Development of Serbia.

6. References [1] Auyong H., Zailani S., Surienty L. (2011), Safety and health management in logistics:

literature review and future research, Journal of System and Management Sciences Vol.1 No.3, pp.9-20

[2] Cvetanović B., Ristić M. (2011), Pretovarna mehanizacija kao uzrok nezgoda pri manipulaciji teretom, Četvrti simpozijum sa međunarodnim učešćem Transport i Logistika Niš str. 69-74

[3] Davidović B. (2012), Unutrašnji transport, Intelekt Beograd [4] Davidović B., Nikolić M. (2010), Pristup proceni i smanjenju rizika u radu sa

autodizalicama prema zahtevima OHSAS-a, Festival kvaliteta Kragujevac [5] ISO 28000-Bezbednost u lancu snabdevanja, Poslovna logistika (2009) br. 24 str. 30-

33 [6] Kokić-Arsić A., Mišić M. (2014), Ključni indikatori bezbednosti i zaštite na radu i

zaštite životne sredine, Festival kvaliteta Kragujevac str. 18-1-18-6 [7] Ocupational safety and health guidelines for Logistics industry 2005. [8] Radivojević G., Miljuš M., Vidović M. (2007), Logistički kontroling i performanse,

Univerzitet u Beogradu, Saobraćajni fakultet [9] Vukićević S. (1995), Skladišta, Preving Beograd [10] http://www.icertgroup.org/portfolio/iso-28000-sistem-menadzmenta-obezbedenjem-u-

lancu-snabdevanja/ [11] http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/all_worker.pdf [12] http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/cfch0012.pdf [13] https://www.osha.gov/dep/fatcat/fy15_federal-state_summaries.pdf [14] http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/cftb0278.pdf [15] http://www.bls.gov/iif/oshwc/cfoi/cftb0284.pdf [16] http://www.aalhysterforklifts.com.au/index.php/about/blog-

post/warehouse_safety_principles_6_key_guidelines_to_keep_your_workplace_safe [17] http://www.alo.rs/vesti/aktuelno/povrede-na-radu-sa-smrtnim-ishodom-najcesce-

petkom/14556 [18] http://www.craneaccidents.com/ [19] http://www.inboundlogistics.com/cms/article/warehouse-safety-its-no-accident/ [20] http://www.healthandsafetymentor.com/health-and-safety-in-warehousing-and-logistics [21] http://nastava.sf.bg.ac.rs/pluginfile.php/15410/mod_resource/content/0/predavanja/Bezb

ednost_rada_pozar_eksplozije.pdf

271

THE IMPACT OF FOREIGN COMPANIES AS INVESTORS OR CONTRACTORS FOR THE

IMPLEMENTATION OF H&S SYSTEM IN SERBIA Dr. Dragan Stojanovic

INSTITUTE ALFAPREVING BELGRADE

Str. Intrernacionalnih brigada 22/21, Belgrade, Serbia

[email protected]

Abstract The aim of this labour is to analyze the impact of foreign companies which are, by

taking some number of companies in Serbia and by organizing process, significantly influenced to the state of health and safety at work in Serbia.

By the implementation of theirs standards and norms in organizing H&S jobs of workers of these companies, where are mostly engaged workers from Serbia and with them growing up assurance of advantages of these regulations.

A large number of foreign companies which as investors or contractors reside in Serbia and employ legal entities-subcontractors from Serbia, are very contributed to changing the attitudes of employers in the implementation of regulations for the safety of workers.

Keywords: foreign companies, performing works in Serbia, health and safety of workers, the impact of the change of attitude in the implementation safety of workers, the role of state authorities.

1. Introduction Status of H&S at work in Serbia has a new, better and more applicable contents with

adoption the new Law of health and safety at work in Serbia. Since 2005, in Serbia has been actively working on harmonize associated regulations and standards with the European legislation in this area and until now is harmonized greater number of sub-law acts.

There is no doubt that with arrival of foreign companies in Serbia (FIAT, US Steel, Lafarge, Gazprom) and a large number of other companies, attitude towards the implementation of safety measures, as in these companies as well as companies that are technologically connected with them, it is changed in the sense that health and safety of workers obtained an absolute priority in the business policies of the companies, together with the production, quality, deadlines, and other important elements of the business of each business entity.

Beginning from 2008-2010 there are enters increasing number of foreign companies in Serbia, as an investor or contractor on major projects of infrastructure.

272


Some of the important Projects: − Reconstruction of the Gazela Bridge 2010. - 2013.- Contractor Strabag AG, Austria,

− Construction of the highway Belgrade-Subotica, Corridor X - Contractor Alpine, Austria,

− Construction of Zemun-Borca bridge with access roads - contractor China Road and Bridge Corporation, China,

− Construction of Highway E-80, Corridor X: • Contractor Aktor ATE, Greece, • Contractor CONSTRUCCIONES Rubau, Spain, • Contractor SUBTERRA a.s., Czech Republic • Contractor Integral Engineering, Serbian Republic

These companies, both for their recruitment of workers, and workers engaged from legal entities from Serbia, unconditionally insist on the organization and implementation of safety measures according to established standards.

What certainly present new experience for us is that with commercial contracts introduced financial compensation for non-compliance duties of health and safety at work.

2. Basis of health and safety policy at work Top management of company is responsible for defining, documenting and implementing of H&S policy at work. H&S policy, as and quality policy and environmental protection, must contains the strategic choices of the organization in this field.

2.1. Planning The first level of planning activities on improving the system of managing the H&S

of employees is done by defining of policy. By it is creates the basis for further planning activities, which are central part of safety management system at work.

As at the system of quality management and environmental protection, it is very important that planned activities are clearly visible and understandable. It is particularly important that to everyone be clear aims which should be achieved. Standard recommends the following stages of planning:

• Planning for hazard identification, risk assessment and risk management, • Legal and other requirements, • Defining the list of aims by priority, • Defining the parameters for monitoring, • Realization of key aims, • OH&S management programs. Planning must be oriented towards two main aims:

− Reduce the level of risk on the workplace and − Prevention of incidents.

273

3. Hazard identification, risk assessment and identification of control measures

Risk assessment according definition is a process of risk assessment from hazards, taking into account the suitability of the existing control and decision about whether the risk is acceptable or not.

Risk assessment is the first step, that is the basis for making any procedures or instructions for safe operation. The inclusion of indirect perpetrators in the process of risk assessment at work jobs is of utmost importance, because in this way in the risk assessment process incorporated their valuable experiences from practice.

4. The laws and other requirements According to the Constitution of the Serbia Republic, all employees have rights

H&S, in accordance with the Law. Law of health and safety at work provides that this care is provided by the employer, but also defines a number of rights, obligations and responsibilities for employees. With the Law of H&S at work is defined about 40 general and special secondary legislation in the form of ordinances, regulations and orders. The provisions of the H&S at work contains the Law of work. There are two types of safety of employees at work: general, they are entitled to all employees, and special that enjoyed only certain categories of employees (young people, women, parents with small children and invalids).

From organization is required to, in addition to conducting a risk assessment, implementing and continuously monitoring of the Law and other regulations pertaining to health and safety at work. These regulations can be of great help, because very often define all the necessary actions which organization should be realized in a particular area.

The organization must bear in mind all those guidelines that they themselves committed. This requirement is identical to the requirements for the monitoring of the mentioned and other regulations.

5. Aims and programmes It is necessary to ensure that in entire organization set measurable aims in order to

realize the planned measures.

OH&S aims may include:

− Reduce the level of risk;

− The introduction of additional phenomena in OH&S management system;

− Steps to improve the existing appearances, or the compliance of their applications;

− Eliminate or reduce the frequency of occurrence of certain undesirable incidents.

6. Competence, training and awareness It is necessary, as well as for other areas significant for the company, to identify

needs, implement and monitor training in field of H&S at work. Training related to this area should be of high priority, and after conducting the training should assess their effectiveness

274

and degree of competence of skilled workers. Training requirements are largely defined by the relevant laws and regulations.

To perform determinated tasks in the organization,should determine the necessary competence of employees based on the following requirements:

− Education (qualifications obtained by education),

− Training (application of knowledge acquired by education),

− The level of practice to perform the job,

− Skill, ie. skill on ordinary affairs,

− Experience (the same or similar affairs),

− Training for fire protection,

− Training for first aid,

− Theoretical and practical training for health and safety at work.

− Competence of employees determined by the competent heads of organizational units.

7. Investigation of incidents, non-conformities, corrective and preventive measures

In the event of an incident it is necessary to take all measures to prevent the recurrence of such event or the occurrence of accidents. Depending of the type of incident (employees who come to work under the influence of alcohol or drugs, non-compliance with H&S measures, use of damaged equipment, various types of technical systems that could cause injuries, work under stress and other hazards ...) all employees are required to:

− Take measures to prevent further execution of activities that can cause accidents,

− Persons who create a hazard to prevent further perform any tasks,

− Immediately notify indirect managers and the person responsible for H&S at work.

The evidence of incidents is prevention focused on it to get to know the etiology of injuries. Based on these data can be defined and take appropriate measures to prevent accidents. To effectively effort against injuries at work needs to know where, when, how and why incidents happened and what their consequences.

8. Obligations of employers in the sector with the Law of H&S at work The employer has a duty, in addition to these documents, keep contracts concluded

with persons outside the employment relationship, including:

a. Contracts for temporary jobs,

b. Service contracts,

c. Contracts of agreements and representation,

d. Contracts for the training,

e. Contracts for additional work.

275

The employer is obliged, in accordance with the Law of H&S at work and other sub-law acts in that field, has:

a) Prior of commencement of operations: • The decision of fulfillment of conditions in the field of H&S at work. b) Documentation of the risk assessment: • The decision of initiate the procedure of risk assessment, • Plan of implementation process of risk assessment, • Risk Assessment. c) Professional findings • Professional finding of the performed survey and testing equipment for operation. d) Instructions • Instructions for work equipment, • Instructions for safe operation. e) Records in the field of H&S at radu- there are 14 kinds of forms, and the employer

is obliged to keep the following forms: • Forms No.1,2,3,4,5,6, 11, 12, 13 and 14 - 40 years, • Forms No. 8,9 and 10 - six years from the termination of finding expert, or

report, • Forms No.7- three years from the day the use of hazardous substances. f) Reports • Report of the work injury, • Report of occupational disease, • Report of the disease in relation to work, • Report of executed previous medical examination of employee, • Report of the periodic medical examination of the employee.

This is a list of the most important documents related to H&S at work which the employer must have in order to have easier risk management and to meet legal obligations.

9. Introduction of new employees to work It is good practice of foreign companies which have already become a part of the

business practices of companies from Serbia, to define the procedures: The introduction of new employees to work. The check list includes nine steps in the process of introducing the employees with the organization of the company: coming into the organization, terms and conditions of employment, H&S of employees, benefits for workers and business. The content of checklist for H&S at work and benefits for workers, is given in Table 1.

Table 1 – H&S Checklist

H&S Performed Date Comment Emergencies / where ar fire extinguishers Output location / meeting places

The provisions of first aid / where is the equipment / who is trained for first aid

Risk assessment Aware of the particular dangers in the workplace / in the company

Preventive and safety measures

276

Safety regulations Personal hygiene Reporting of incidents Pregnant women and new mothers Benefits for workers Protective clothing - supply, washing replacement

Medical services Transportation / Parking Sports activities / membership Scheme for savings Reductions in the company

10. Conclusion Protection at work in Serbia as part of the work process arises fifties the last century.

The first institution that dealt with protection at work is Institute for Occupational protection „1. Maj“ Niš – established in the sixties the last century and first institution of higher education which educated cadres-engineers for protection at work was formed in Niš a first generation engineers for protection at work came out is 1968.

Today, fifty years later, safety and health at work is an integral part of of the business policy of most companies in Serbia.

Certainly that are additional stimulants development were and and international companies and investors,the contractors who are working on a large number projects of construction of infrastructure objects in Serbia.

11. References [1] Dr Dragan Stojanović- Origin and development protection on work in Serbia- XIII a

scientific conference The Association for the introduction protection on work in traffic in Serbia 13-15 mart 2012.g. – Vrnjačka Banja

[2] The criterion requirements and methods for evaluating management systems of towing vehicles in railway traffic; International Scientific Conference, Ergonomics in new technologies in Belgrade 2005 year – Ergonomic society and Institute Lola Corporation- Beograd

[3] University of Kragujevac- Mechanical faculty in Kragujevac- Risk assessment in the workplace

[4] World work- magazine for questions of safety and health at work- Eco Center Belgrade No 5/2014

[5] The Association for the rights of the European Union- Review Edition European Law 2011 No. 2-3

[6] University of Novi Sad- Faculty of Technical Sciences- IIS- Research and Technology Center OHSAS 18001- Guide for application of standards

277

ПРИМЕНЛИВОСТ НА СИСТЕМОТ ЗА БЕЗБЕДНОСТ И ЗДРАВЈЕ ПРИ РАБОТА ВО Р. МАКЕДОНИЈА

APPLICABILITY OF THE SYSTEM SAFETY AND

HEALTH AT WORK IN THE R. MACEDONIA

Борче Стојчевски1, Слоботка Таушанова Стојановска2

1ЗПР, ДУ ПРОРИСК ДООЕЛ Илинден; 2Градежништво Државен инспекторат за труд, Скопје


Апстракт Во светот постојат повеќе системи за безбедност и здравје при работа кои се имплементирани низ државите. Во Република Македонија со донесувањето на Законот за безбедност и здравје при работа и со сите негови досегашни измени се дефинира одреден систем за безбедност и здравје при работа кој треба да се имплементира на територијата на Р.Македонија. Овој систем функционира веќе осум години и досега би требало да даде некои првични резултати за тоа дали може да се имплементира во целост и какви се резултатите од имплементирањето. Поради обемноста на истражувањето во овој труд ќе бидат истакнати само некои од основните начела на кои треба да се потпира системот, стручните лица за безбедност при работа, овластените здравствени установи по медицина на труд и инспекцискиот надзор. Добиените резултати кажуваат дека колку и да сакаме во целост да го примениме поставениот систем, сепак постојат објективни пречки кои не спречуваат во негова целосна имплементација.

Клучни зборови: систем, имплементација, безбедност, здравје, работа

Abstract In the world there are many security systems and health that have been implemented across countries. In the Republic of Macedonia with the adoption of the Law on Safety and Health at Work and all its previous amendments define a system for safety and health at work to be implemented in the territory of Macedonia. This system worked for eight years before it should give some initial results whether can be implemented in full and what are the results of the implementation. Because the sheer volume of research in this study will be displayed only some of the basic principles that need to rely on the system, experts for occupational safety, the authorized medical institutions and labor inspection. The obtained results show that how we want to fully apply the given system there are no objective obstacles that prevent the full implementation.

Keywords: system, implementation, safety, health, work

278



1. Вовед Овој труд има за цел да прикаже дел од функционалноста на системот за безбедност и здравје при работа, од донесувањето на Законот за безбедност и здравје при работа (ЗБЗР), кога се поставени новите темели на оваа област. Бидејќи можноста за целосна имплементација отпочнува со доделувањето на првите овластувања на правните лица на 27.09.2010 година (како последен чекор – обврска на државата) и периодот од 1 година како преоден период за првични валидни резултати, анализите се базирани на податоците за 2011-2014 година. Во системот за безбедност и здравје при работа поставен во Р.Македонија главната улога ја имаат: работодавачите, работниците, инспекциските служби, стручните лица за безбедност при работа и овластените здравствени установи по медицина на труд. Оваа ситуација не е поразлична и во другите земји околу нас, но и пошироко во ЕУ. Секој систем кој се поставува има за цел регулирање на одредена област и поставување на рамки по кои треба да се движат актерите во системот. Показатели на успешноста на системот се параметри кои произлегуваат од начелото, зошто е поставен системот. Системот за БЗР е поставен за зачувување на безбедноста и здравјето на вработените во Р.Македонија. Нормално успешноста на системот се одсликува преку бројот на несреќи односно фрекфенцијата на несреќите во текот на годините. Но овој труд нема за цел да го испитува целиот систем туку е насочен кон анализа на функционирањето на некои сегменти од системот, стручните лица за безбедност при работа, овластените здравствени установи по медицина на труд и инспекцискиот надзор, преточени низ законските решенија. Се поставува дилемата дали и колку реално, како што е поставен системот, овие „актери“ можат да дадат позитивни резултати при нивното работење. За да можеме да ги анализираме резултатите мораме да дефинираме на што овие субјекти дејствуват. Така во Табела 1 се претставени бројот на компании во РМ со број на вработени каде што евидентно е дека наголем број на компании се со 1-9 вработени. Табела 1. Број на активни деловни субјекти

Година Вкупно Според број на вработени

0)* 1-9 10-19 20-49 50-249 250+

2011 73 118 6 674 60 620 2 754 1 698 1 187 185

2012 74 424 7 158 61 053 2 937 1 795 1 280 201

2013 71 290 4 415 60 599 2 989 1 787 1 291 209

2014 70 659 3 972 60 215 3 092 1 869 1 305 206

*) Вклучувајќи и деловни субјекти со неутврден број на вработени Во Табела 2 се прикажани бројот на вработени во Р.Македонија во последните квартали низ годините.

Табела 2. Број на вработени

Година Вкупно Приватна сопственост

Друга сопственост

2011 639 340 475 274 164 066

2012 657 849 496 794 161 055

279

Година Вкупно Приватна

Друга сопственост 2013 685 479 527 549 157 930

2014 696 046 534 580 161 466

2. Анализа и дискусија

2.1 Стручни лица за безбедност при работа За да ја утврдиме применливоста на Законот за безбедност и здравје при работа во делот на стручни лица за безбедност при работа најпрво да ги споменеме членовите каде се дефинира потребата од стручно лице, не навлегувајки во деловите за неговото место во правниот субјект, неговите обврски, начинот на едукација или полагање на стручен испит и друго. Член 3 став 1 - “Стручно лице за безбедност при работа” е вработено стручно лице кај работодавачот назначено од него за извршување стручни задачи поврзани со безбедноста при работа (во понатамошниот текст: стручно лице).... Член 18 став 1 и 2 (1)Работодавачот за вршење на работите од областа на безбедноста при работа мора да назначи едно или повеќе стручни лица. (2)Работодавачот ќе го одреди бројот, видот и степенот на стручно образование во согласност со член 46 став (2) од овој закон, како и:

- организацијата, - природата и обемот на работниот процес, - бројот на вработените вклучени во работниот процес, - бројот на работните смени и - бројот на одделни работни единици.

Член 19 став 2 (2) Стручното лице може да ги врши задачите наведени во ставот(1) алинеи 3,4,5 и 9 на овој член, доколку ги исполнува условите од членот 46 на овој закон. Член 46 (1) Министерот надлежен за работите од областа на трудот со правилник ги утврдува условите за вработените, организацијата, техничките и другите услови кои треба да ги исполни правното или физичкото лице за вршење на стручните работи. (2) Министерот надлежен за работите од областа на трудот со правилник ја утврдува висината на трошоците за спроведување на постапката од ставот (1) на овој член.“

Ако добро ја погледнеме приложената важечка законска регулатива јасно е дека постои една голема небулоза. Односно се поставуваат неколку прашања. 3. Како работодавачот ќе го спроведе член 18 став 2, односно по кои критериуми ќе

го назначи стручното лице? 4. Дали стручните лица кај работодавачот треба да имаат положено стручен испит за

безбедност при работа?

Во одговорот на првото прашање уште на старт се сретнуваме со една интересна констатација дека оваа законска одредба е неприменлива, односно со измените објавени во Службен весник бр.164/2013 и измената на член 46 оневозможена е примената на оваа одредба. Како што може да се види, сега ставот 2 од член 46 се однесува на висина на трошоци, а не на бројот, видот и степенот на стручно образование на стручните лица.

280

Одговорот на второто прашање останува нејасен се додека надлежните органи не дадат официјално толкување. Да претпоставиме дека секое стручно лице за безбедност при работа мора да има положено стручен испит, а со тоа секој работодавач односно секој активен деловен субјект мора да има, или да назначи стручно лице за безбедност при работа (да вработи или пак да ангажира овластено физичко или правно лице).

Табела 3. Анализа на состојбата со стручните лица Број на активни деловни субјекти

Број на стручни

лица

Работни денови во текот на годината

Број на деловни субјекти за едно

стручно лице

Часови кои ги посветува едно стручно

лице за еден деловен субјект годишно

70659 550 230 128 14

Во табела 3 се анализирани податоците за 2014 година каде што бројот на активни деловни субјекти е 70659, бројот на стручни лица е околу 550, а бројот на работни денови 230 дена со вклучен одмор од 15 работни дена. При пресметката колку активни деловни субјекти треба да опслужува едно стручно лице за безбедност при работа, добиваме дека едно вакво лице треба да опслужи околу 128 деловни субјекти односно годишно да посвети по околу 14 часа на еден деловен субјект. Во ова време е вклучено и времето за пат меѓу деловните субјекти при посетите. Ова е груба пресметка, не земајки во предвид дека, голем број од овие стручни лица работат во по една поголема компанија, што значи дека бројот на стручни лица кои се слободни да опслужуваат други компании е многу помал, реалното активно работно време и други параметри кои влијаат на работењето на стручните лица за безбедност при работа и нивните обврски дефинирани со закон и подзаконски акти. Да не ги заборавиме и другите обврски на стручните лица (обуки, проценки на ризик, мерења на параметри во работна средина, испитување на опрема за работа) кои треба да ги вршат на работните места.

2.2 Овластени здравствени установи Обврската на секој работодавач да ангажира овластена здравствен установа за вршење на стручни задачи за здравје при работа е дефинирана во членот 17 од ЗБЗР. Обврските и начинот на работењето се дефинирани во членовите 20-22 и со подзаконски акти. Согласно овие одредби секој вработен мора да оди на здравствен преглед најмалку на секои 24 месеци. Ова се однесува на работните места кои не се со зголемен ризик. Вработените кои работат на работните места со зголемен ризик треба да одат на периодичен преглед на секои 12 месеци и претходен преглед пред вработување. Да не ги заборавиме и насочените прегледи. Покрај овие обврски овластените здравствени установи ги имаат и следните обврски:

• обезбедување на медицински услуги за вработените со професионални болести,

• организирање и спроведување на обука за прва помош на вработените, • утврдување и проучување на причините за инвалидност и професионални

болести во врска со работењето и повреди при работа, предлагање на соодветни безбедносни мерки и мерки за лекување, учество во извршувањето на соодветна професионална рехабилитација и консултација за изборот на посоодветни работни задачи,

• давање предлози и мерки на работодавачот за заштита на здравјето на вработените кои се изложени на голема опасност од повреда или нарушување

281

на здравјето, • водење на евиденција и прибирање на податоци за здравјето на вработените

во согласност со посебните прописи, • учество во секоја проценка на ризиците, безбедноста и здравјето на работното

место и на работната средина и • да ги запознава вработените со ризиците кои се поврзани со нивната работа,

нивното работно место и вршење на едукација. Се поставува едно прашање: Дали спроведувањето на сите овие обврски е реално имајки ги во предвид состојбите во РМ? Имено во последниот квартал на 2014 година имало 696046 вработени, што не е далеку од просекот за оваа година, а од друга страна има 40 овластени здравствени установи и 230 работни дена во 2014 година.

Табела 4. Анализа на состојбата со овластени здравствени установи Број на активни деловни субјекти

Број на овластени

здравствени установи


Број на прегледани лица за ситематски преглед во еден ден

Потрошени минути за еден вработен за

систематски преглед 70659 40 230 38 12

Доколку се прават само систематски прегледи на 24 месеци тогаш секоја овластена организација дневно треба да прегледа по 38 вработени или по 5 секој час во текот на денот, или секоја установа троши по 12 минути за еден вработен (Табела 4). Но доколку кон ова го додадеме само бројот на вработени во градежништво (49663) и рударство (3960) каде се очекува дека има зголемен ризик и прегледите се прават на една година, тогаш добиваме дека секоја овластена установа дневно треба да прегледа по 41 вработен или секоја установа троши по 11 минути за еден вработен. Мора да се напомене дека ова се идеални бројки, во реалноста параметрите се поинаку и зависат од многу фактори особено организациски. Ова е време само за прегледите на вработените, но што станува со другите обврски на овластените здравствени установи? 2.3 Инспекциски служби Надзорот над спроведувањето на одредбите на Законот за безбедност и здравје при работа го врши министерството надлежно за работите од областа на трудот, а инспекцискиот надзор во областа на безбедноста и здравјето при работа го врши Државниот инспекторат за труд според ЗБЗР и Законот за инспекцијата на трудот (ЗИТ). Истражувањето во овој дел треба да покаже дали она што е напишано во законските одредби во однос на бројот на инспектори и бројот на активни деловни субјекти е реално спроведливо.

Во ЗИТ во член 13 стои „ Инспекторот е должен најмалку еднаш годишно да изврши инспекциски надзор над примената на прописите за работни односи и заштита при работа кај работодавците во областа на индустријата, трговијата, градежништвото, земјоделството, шумарството, сообраќајот, комуналните дејности, занаетчиството, угостителството и во училишните и факултетските работилници и лаборатории за практична настава, а кај другите работодавци, според програмата за работа, најмалку еднаш во три години.“

Ова значи дека според податоците за активни деловни субјекти кои треба да се посетат секоја година, треба да се посетат 41233 активни дековни субјекти (не сметајки ги оние кои се на секои 3 години).

282

Табела 5. Анализа на состојбата со инспекцискиот надзор

Број на активни деловни субјекти

Број на инспектори


Број на инспектирани

деловни субјекти во еден ден

Потрошени минути за еден деловен субјект

41233 48 230 3,8 118 Имајки во предвид дека има околу 48 инспектори (вклучувајки ги и интегрираните), секој инспектор дневно треба да посети по 3,8 деловни субјекти, односно за секој субјект да одвои по околу 2 часа, сметајки го и превозот од еден до друг субјект (Табека 5). Меѓутоа работата на инспекторите не е само посета на деловни субјекти туку и постапки по несреќи при работа, учество во судски процеси, разни видови на едукација, подготовка на известувања и сл. Во овие бројки не се анализирани другите состојби како опременост со возила, ресурси и сл. Останува прашањето, дали физички може да се постигнат обврските од член 13 од ЗИТ?

3 Заклучок Од претходно анализираните податоци, и повеќе од јасно е дека, колку и да се сака да се исполнат обврските дадени со законите, физички е невозможно да се постигне истото а при тоа да има задоволителни резултати. Односно:

• 14 часа годишно е премногу кратко време за било кое стручно лице да може да опслужи една компанија, или сведено на месец, 1 час и 10 минути. За да се задоволи законот останува само задоволување на формата со потпишување на договори со овластено правно лице, што не дава некои позитивни резултати.

• Бројот на вработени на кои една овластена здравствена установа треба да им изврши превентивен здравствен преглед е 41 во идеални случаи, или 11 минути за секој вработен што дава сомнеж за извршените прегледи, особено поспецифичните, и не остава време на докторите по медицина на труд да ги извршуваат другите обврски согласно ЗБЗР

• Инспекторите неможат да ги исполнат своите законски обврски од ЗИТ односно тие на секоја компанија треба да посветат неполни 118 минути, што реално физички е невозможно и се одразува на квалитетот на надзорите.

Сето ова укажува дека во моментот во РМ имаме систем на безбедност и здравје при работа кој нереално функционира, не функционира, или не е исполнет во целост. Ова може да предизвика неисполнување на законските обврските, зголемување на несреќите при работа, зголемување на бројот на деловни субјекти на кои им се изрекува глоба, а реално системот не им овозможил исполнување на обврските и сл.

Анализата на состојбата на само три чинители од системот за безбедност и здравје при работа, доколку сакаме да постигнеме поголеми позитивни резултати во оваа област, укажува на потребата од системски промени.

4 Литература [1] Закон за безбедност и здравје при работа [2] Закон за инспекција на труд [3] Статистички годишници и извештаи од Државниот завод за статистика [4] Податоци од web страна на државен инспекторат за труд

283

СТРЕСОТ КАКО ШТЕТНОСТ И НЕГОВА ПРОЦЕНКА НА РАБОТНОТО МЕСТО

THE NEGATIVE IMPACT OF STRESS AND RISK ASSESSMENT AT THE WORK PLECE

Борче Стојчевски

ЗПР, ДУ ПРОРИСК ДООЕЛ Илинден, [email protected]

Апстракт Во подзаконските акти во Р.Македонија како одредба е наведено дека при

проценката на ризик како штетности кои можат да се препознаат на работното место се и психолошките оптоварувања (стрес, монотонија и сл.). Значи дека оваа штетност треба да биде анализирана како и сите други опасности и штетности при проценка на ризик на работните места. Сепак пристапот кон оваа анализа не смее да биде наивна, особено гледајки ги податоците од релевантните истражувања за последиците од стресот. Се поставува прашањето: „Дали со познатите и најчесто применуваните методи за проценка на ризик кои се користат кај нас може да се оцени нивото на стресот односно ризикот по здравјето на вработените изложени на штетност - стрес?“. Особено кога во предвид треба да се земат следните констатации: дека влијанието на стресот може да биде позитивно или негативно, дека влијанието на стресот кај различни лица се манифестира на различен начин како и потеклото на стресот (работа, домашни стресори или општествена состојба). Примената на постоечките методи неможат да дадат одговор за ризикот од стрес, потребна е примена на други истражувања со кои би се добиле релевантни податоци на влијанието на стресот или пак да се оценуваат предизвикувачите на стрес (стресори).

Клучни зборови: стрес, ризик, проценка, стресори Abstract

The laws in Macedonia as provision states that when assessing the risk that such hazards can be recognized in the workplace and psychological burdens (stress, monotony and so on.). So that this hazard should be analyzed and any other dangers and hazards in risk assessment of jobs. However access to this analysis must not be naive, especially looking at the data from relevant research on the effects of stress. The question is: "Does known and most frequently applied methods of risk assessment used here can assess the level of stress or risk to the health of employees exposed to the hazard - stress?". Especially when account should be taken, including: the impact of stress can be positive or negative, that the impact of stress in different people is manifested in different ways and origin of stress (work, home or social status stressors). The application of existing methods can not respond to the risk of stress, it requires the application of other surveys that would be relevant information on the impact of stress or to evaluate agents of stress (stressors).

Keywords: stress, risk, assessment, stressors

284


1. СТРЕС 1.1 Стресот како штетност

Во светот постојат многу дефиниции на стресот. Една од нив стресот го карактеризира како внатрешна, субјективна, односно интерпсихичка состојба која претставува реакција на стресен настан или некоја негативна појава, што практично се изедначува со напнатоста. Тоа е заштитна реакција чија цел е мобилизација на сите ресурси на организмот поради негова заштита од стресни влијанија.

Како што се гледа на Слика 1 стресот е неутрален. Тешко е научно да се определи и дефинира поради неговата субјективност и индивидуалност. На левата страна на дијаграмот се забележува дека, се до критичната точка, со зголемување на нивото на стрес се зголемува и ефикасноста на луѓето односно тој е т.н. позитивен стрес. По критичната точка, со зголемување на нивото на стрес, ефикасноста опаѓа и се јавува негативниот стрес. Критичната точка или врвот на кривата различна е за секој човек. Предупредувачките симптоми за влијанието на стресот исто така се премногу индивидуални како и евентуалните последици од влијанието на стресот.

Сл.1 Крива на човековата функција

Причинителите за појавата на стрес можат да бидат најразлични. Со едно име се нарекуваат стресори. Нивното потекло може да биде од општественото опкружување, социјалниот статус на индивидуата како и работното место (професионални стресори).

1.2 Професионален стрес Професионалниот стрес се опишува и како „Инкопатибилност на индивидуата и

нејзината работна средина“. Претставува штетен физички и емоционален одговор кој настанува кога постои неусогласеност меѓу барањата на работните задачи кои се однесуваат на вработениот и вкупните контроли кои вработениот ги има при реализација на барањата.

Како најчести стресори на работното место се јавуваат: психосоцијални фактори, организација и менаџмент во претпријатието, условите на работното место, недостаток на самостојност во работењето, обем на работа, структура (вид) на работните активности, меѓучовечки односи, недостаток на перспектива и можности за унапредување, нарушен баланс меѓу работата и семејството, несоодветност на

285

работното место во однос на образованието, искуството и карактерот на личноста, како и други фактори или најчесто нивна комбинација.

Како одговор на стресорите кај вработените се јавуваат најразлични симптоми за нивното дејство врз организмот и поминување на критичната граница за појава на негативниот стрес. Како најчести симптоми се јавуваат:

• Физички симптоми (психосоматски заболувања) како што се главоболка, дијареа, болки во желудник, гушење, болки во градите, срцеви нарушувања, зголемен крвен притисок, болки во мускулите, пад на имунитетот, исцрпеност, кожни заболувања.

• Психолошки промени како што се слаба концентрација, заборавност, намалена креативност, неодлучност, раздразливост, нерасположеност, депресија, чувство на беспомошност.

• Бихејвиорални одговори (разни облици на несоодветно однесување) како што се зголемено пушење, зголемено пиење алкохол, земање на лекови за смирување, губење на апетит или зголемен апетит, несоница, чести отсуства од работа, агресивно однесување, обид за самоубиство.

Истражувањата во Македонија покажуваат дека над 44 проценти од македонските работници сметаат дека во следните пет години многу ќе се зголеми стресот при работа.

Стресот на работното место е појава која е се поприсутна во Европа. Според направените анализи, 51 процент од работниците во Европа сметаат дека стресот поврзан со работата е вообичаен на нивното работно место, а 4 од 10 работници мислат дека во нивната компанија не се справуваат успешно со оваа појава.

Проценките се дека трошоците поврзани со пореметувањето на менталното здравје на работниците изнесуваат 240 милијарди евра годишно.

Овие податоци бараат многу посериозен пристап кон појавата на негативниот стрес на работните места од досегашната.

2. ПРОЦЕНКА НА РИЗИК 2.1 Законски барања

Според постоечката законска регулатива во Р. Македонија проценката на ризик е задолжителна за секое работно место. При тоа при проценката на ризикот мора во предвид да се земат сите опасности и штетности кои постојат на работното место. Во Правилникот за начинот на изготвување на изјава за безбедност, нејзината содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот, како штетности кои можат да бидат препознаени се и „штетности кои произлегуваат од психички и психофизиолошки напори, кои се врзуваат за работното место и работите кои вработените ги обавуваат“, меѓу кои и „напрегања при обавување на одредени работи кои предизвикуваат психолошки оптоварување (стрес, монотонија и сл.)“. Значи при анализа на ризиците на работните места како една од можните штетности треба да се земе и стресот, да се анализира, да се оцени неговото влијание врз здравјето на вработените кои работат на разгледуваното работно место и да се предложат мерки за намалување на неговото влијание.

286

2.2 Анализа на состојба Проценката на ризиците во Р.Македонија реално отпочна од 27.09.2010 година

со доделување на првите овластувања на правните лица. Од тогаш до денес изминаа веќе 5 години. Денес има околу 40 овластени правни субјекти кои учествуваат во изработката на проценката на ризик. Меѓу другите опасности и штетности според законските барања се оценува и стресот. Несомнено е дека во денешно време ризикот од стрес и тоа како треба да се оценува. Целта на овој труд е да ја прикаже состојбата со проценката на ризиците во Р.Македонија и дали постоечката анализа при проценката на ризикот може да ни ја долови состојбата со стресот во компаниите. Анализирани се проценки на ризик во 47 компании со различна големина (мали, средни, големи) и различна дејност, во кои учествувале 19 овластени правни лица за проценка на ризик и 12 доктори по медицина на труд. Со анализата се опфатени околу 492 работни места. Најчесто применувани методи при анализа на овие ризици се матрица 3х3, Kinney, матрица 3х5, BG, ОХЅАЅ метода и поретко PILS, AUVA и други. При проценката на ризик како штетност е оценуван и стресот. Во следните графици прокажани се добиените резултати.

График 1. Работни места на кои е оценуван стресот

При анализата утврдено е дека дури кај 92.28% од работните места оценуван е и стресот како штетност која може да се појави на работното место. (график 1)

График 2. Административни работни места на кои е оценуван стресот

Од графикот 2 можеме да заклучиме дека скоро кај сите административни работни места стресот е оценуван. Што укажува дека сите проценители очекуваале и детектирале стрес на административните работни места.

РМ со оценуван стресРМ без оценуван стрес

РМ со оценуван стрес

РМ без оценуван стрес

287

График 3. Оценет стрес кај административни работни места

Од анализата на работните места каде работните активности се административни, дури кај 52,04% од работните места, утврдено е дека стресот како штетност претставува зголемен ризик за појава на последиците од неговото внимание. (график 3) Најчесто ова се раководни или менаџерски работни места.

Интересно е да се напомене дека при истражувањето, особено кај работните места со зголемен ризик од стрес, се утврдени карактеристични мерки за намалување на стресот како што се: почитување на работното време, почести одмори, обука за намалување на стресот, практикување на техники за релаксација и сл.

Се поставуваат неколку прашања. Дали сево ова е реално? Дали реално се анализирани ризиците од стрес особено кога знаеме дека стресот е индивидуална реакција, дали е производ од животната или работната средина, дали е производ на социјалната состојба? Дали при проценката кај вработените сме ги виделе симптомите на стрес или пак на нашето прашање на чек листата напишале дека има стрес на работното место? Или пак можеби само сметајки дека менаџирањето е стресна работа сме заклучиле дека има зголемен стрес? Дали претходно споменатите методи за проценка на ризик овозможуваат сериозна анализа на стресот? Дали воопшто треба да го оценуваме стресот на работното место (освен поради барањето на Правилникот)?

2.3 Можни решенија Начин 1. Според начинот на кој кај нас е предвидено да се изработува

проценката на ризик, реално согледувајки ги сите аргументи „за“ и „против“, сметам дека проценка на ризик за појава на стрес не треба да се прави на начин како сега, туку дека е потребно да се прави проценка на ризик на стресотите (причинителите на стрес).

Наше (на учеснисците во проценката на ризик) е да утврдиме дали на работното место постојат стресори и колкаво е нивното ниво, за да подоцна на работодавачот му укажеме дека на тоа работно место постои можност кај некој од вработените да се појават симптоми на негативен стрес и како да го намали нивото на стресорите или да ги отстрани.

На пример на работно место, стручно лице за безбедност при работа, кое има положен стручен испит и има завршено технолошки факултет со насока применета хемија, му даваме работна задача да изврши проценка на ризик на работник во

РМ со зголемен ризик од стрес

РМ без зголемен ризик од стрес

288

подземен јамски коп за јаглен, со рокови кои сметаме дека се реални, но за рударски инженер. Несомнено доколку вработениот е совесен ќе го почувствува влијанието на стресот. Пред се ќе се појават следните стресори: несоодветна едукација, кратки рокови, прекувремена работа, влегување во непознато (страв од јама) и сл. За да се намали влијанието на овие стресори најлесно би било (доколку немаме рударски инженер) да го продолжиме времето на изработка со што вработениот ќе има време да ја проучи непознатата материја односно стресорите краток рок и прекувремена работа ќе ги елиминираме.

Ваквиот пристап на оценување на можните стресори на работното место бара поопсежна анализа од методите кои денес се применуваат за проценка на ризик, но од друга страна на работодавачот му даваат јасна слика за можноста за појава на стрес.

Начин 2. Анализата на стресот во цела компанија претставува модерен и современ начин за утврдување на состојбата со стресот во компанијата. Пристапот е едноставен, но бара многу време. Постојат неколку познати методи во светот кои се користат за анализа на стресот во компанијата и нивното влијание на работењето. Целта на оваа метода е да се детектира стресот, да се одреди причината поради која се јавува (дали е од работното место), да се утврди степенот на превземени менаџерски мерки за спречување на појава на стресори и да се оцени влијанието на појавата врз нормалното работење во компанијата. Една од светски користените алатки е методата на утврдување на индекс на професионален стрес (OSI).

3. Заклучок Согледувањето на состојбата со проценка на ризикот на стресот како штетност

која се јавува на работното место укажува на неколку заклучоци:

• Во најголем дел при проценка на ризик стресот како штетност е анализиран во проценките на ризик;

• Анализата на стресот е премногу субјективна и без согледување на реалните состојби на работните места;

• Мерките кои се предлагаат се несоодветни, најчесто веќе применети кај работодавачот и не даваат конкретна слика кој е стресорот и како да се намали неговото влијани;

• Стресот се зема како ризик на работно место и на места каде работат повеќе вработени без при тоа да се земе дека стресот е индивидуална појава;

• Проценителите најчесто немаат доволно време и средства да навлезат во суштината на анализа на стресорите и стресот како појава во компаниите.

Сериозноста на оваа појава укажува дека е потребно превземање на конкретни мерки кои треба да се имплементираат со цел рано откривање на можни стресори и намалување на последиците кои можат да ги предизвикаат. Некои од мерките можат да бидат следните:

• Доедукација на лицата кои учествуваат во проценките на ризиците на работните места (стручните лица за безбедност при работа и докторите по медицина на труд) за нови методи и техники за утврдување на стресори и стрес;

• Подигнување на свеста кај популацијата за потребата од раното откривање на стресот и можните последици од неговото влијание;

• Промена на техниките и методите за анализа на стресорите и стресот при негова проценка во компаниите;

289

• Поголема вклученост на лицата задолжени за човечки ресурси во целиот процес;

• Ослободување од „стегите“ за дефинирана цена на проценка на ризик по работно место, бидејки реалната цена за сериозен пристап и анализа на стресот како штетност бара многу повеќе време и ресурси.

Стресот како појава зазема се поголем замав без разлика на неговиот причинител. Комбиниран со другите опасности и штетности на работно место е сериозен причинител на многу несреќи на работа (повреди и заболувања). Можеби е предоцна да се почне со посериозен пристап, но сепак некогаш мора да се започне, што побргу тоа подобро, бидејки и ние самите во голема мера ги чувствуваме последиците од влијанието на стресот.

4. Користена литература [1] EU- OSHA, www.healthy-workplaces.eu/fops [2] Belkić K. The occupational stress index: an approach derived from cognitive

ergonomics and brain research for clinical practice. Cambridge (United Kingdom): Cambridge Interna¬tional Science Publishing; 2003.

[3] Newton, C. J., Jimmieson, N. L.: Role stressors, participative control, and subjective fit with organizational culture: Main and moderating effects on employee outcomes, Journal of Management and Organization, 14, 2008, 20-39.

[4] Закон за безбедност и здравје при работа [5] Правилник за начинот на изготвување на изјава за безбедност, нејзината

содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот [6] МЗЗПР објава од настан 2014 година (интернет)

290

ПРЕОДНИТЕ РЕЖИМИ КАЈ ХИДРАУЛИЧНИТЕ СИСТЕМИ И УСЛОВИ ЗА БЕЗБЕДНА РАБОТА

TRANSIENT REGIMES AT HYDRAULIC SYSTEMS

AND CONDITIONS FOR SAFE OPERATION

Валентино Стојковски1, Зоран Марков2, Звонимир Костиќ3

1Универзитет „ Св Кирил и Методиј“– Скопје,

Машински факултет-Скопје, Република Македонија, [email protected]

Апстракт Аспектот за безбедност при работата кај хидрауличните системи и постројки се зема во предвид како во фаза на проектирање така и во фаза на експлоатација на истите. Преодните режими кои се неизбежно присутни кај хидрауличките системи, претставуваат голем предуслов за безбедноста при работата и експлоатацијата на хидрауличните системи, па затоа се опишани општите механизми за појава на преодните состојби, условите при кои настануваат и кои појави притоа се предизвикуваат. Во овој труд се издвоени и претставени најчесто предизвиканите преодни режими и состојби настанати при експлоатација на хидраулчните системи.

Во трудот се содржани мерките за безбедност кои се вградуваат во хидрауличните системи во услови на проектирање, со осврт на последиците кои се предизвикани со необезбедување на безбедносните мерки. Акцентот на анализа е даден во однос на доводните системи (цевководи) и хидроенергетските постројки и опрема, како и кај делови од хидрауличните системи кои се вградуваат во концепциската градба на системите.

Во трудот се содржани мерките за безбедност кои се вградуваат во хидрауличните системи во услови на експлоатација, со осврт на последиците кои се предизвикани со непочитување на безбедносните мерки. Презентирани се повеќе случаи каде преодните состојби предизвикуват небезбедна работа, оштетување и загрозување на безбедноста при експлоатација.

Разгледувањата дадени во овој труд претставуваат една основа за предупредување, надминување и обезбедување на безбедноста при проектирањето, експлоатацијата и работата со хидроенергетските постројки. Коментарите и запазувањата изнесени во трудот може да послужат за запознавање, осознавање и предупредување на појавите во преодните режими на работа на хидрауличните системи во однос на безбедноста при проектирање и експлоатација.

Клучни зборови: хидраулични системи, хидроенергетски објекти, преодни режими, безбедносни мерки при проектирање, безбедносни мерки при експлоатација

291


Abstract The aspect of safety at work in hydraulic systems and plants is taken into account both in the design phase and in the phase of exploitation of the same. The transitional regimes are inevitably present in hydraulic systems represent a major precondition for the operational safety and exploitation of hydraulic systems, so there are described the general mechanisms of occurrence of transient regimes, in terms arising and which appeared thus provoked. In this paper are separated and presented mostly caused transitional regimes and conditions resulting from the exploitation of hidraulchnite systems.

The paper contained the security measures are installed in hydraulic systems in terms of design, focusing on the consequences that are caused by the failure of the security measures. The focus of the analysis is given in terms of the supply systems (pipelines) and hydro plants and equipment, as well as parts of hydraulic systems that are installed into the conceptual structure of the systems.

The paper contained the security measures are installed in hydraulic systems in terms of exploitation, focusing on the consequences caused by disregard of safety measures. Presented several cases where transitional creates unsafe working conditions, damaging and endangering the safety exploitation.

Considerations presented in this paper represent a basis for warning, overcoming and ensuring safety in the design, exploitation and operation of hydro energetic plants. Comments and suggestions presented in the paper can be used to inform, alert and understanding of phenomena in transient modes of operation of the hydraulic systems in terms of safety design and exploitation.

Keywords: hydro systems, hydro power plants, transient regimes, safety measure in design, measure system in exploitation

1. Вовед Преодните режими кај хидрауличните системи претставуваат временски променливи состојби на струјнотехничките параметри (притисок, брзина и сл.), односно во текот на времето струјнотехничките параметри имаат променлив интензитет. Ваквата состојба предизвикува динамичко влијание на струењето во однос на системите, коe се карактеризира со амплитуда (промена на интензитет на притисокот) и периодата на неговото влијание.

Преодните режими на струење се предизвикуваат со промена на режимот на работа на хидрауличните системи, односно при премин на работа од еден стационарен режим на работа во друг режим кој треба да се воспостави. Преминот во различни режими на работа кај хидрауличен систем стално е проследен со појавата на преодни режими на состојба, меѓутоа нивното влијание е најизразено во услови кога настанува брза промена во режимите на работа, како што се краткотрајно (за кус временски период) затворање или за кратко време целосно отворање (пуштање во работа) на системите.

Во услови на предизвикан преоден режим на работа на хидрауличниот систем се дефинира карактеристичната големина брзина на пропагација на предизвикана деформација во флуидниот простор, наречена брзина на звук. Со овој параметар се дефинира брзината на простирањето на настанатата промена во флуидната средина. Во општ случај, за хомогена флуидна средина во бесконечно ограничен простор, брзината на звукот а зависи од модулот на еластичност на флуидот и неговата густина, дадена со изразот:

292

ρfE

a =

каде што е Ef модул на еластичност на флуидот и ρ густина на флуидот.

Во случај кога флуидот се наоѓа во ограничен простор (ограничен во еластичен простор-цевковод), тогаш и физичките карактеристики на околината има влијание врз брзината на звукот- аc. Влиjанието на околината врз брзината на звукот за истиот флуид присутен во цевковод со дијаметар D и дебелина на ѕидот од цевката δ, се дефинира со изразот:

cDEE

Ea

c

f

fc

δ

ρ

+

=

1

каде што е Ec модул на еластичност на цевководот и c-коефициент на начинот на потпирање на цевководот. Во услови на ограничниот еластичен простор се добива дека околината има влијание на намалување на брзината на звукот.

Важноста на брзината на звукот во дадени ограничени услови на струјниот простор е преку влијанието за: • дефинирање на интензитетот на промена на струјнотехничките праметри кај

хидрауличните системи • дефнирањето на периодот на одзив на преодната состојба Промената на интензитетот на струјнотехничките параметри- промената на притисокот ∆p, во услови на промена на брзината на струење на флуидот ∆v се определува според изразот:

vap ∆⋅⋅=∆ ρ Периодот на одзив на преодните состојби зависи од должината на цевководт каде што се настанати преодните состојби и се дефинира со изразот:

aL

T c2=

Поради влијанието на механизмите од хидрауличните отпори кои се присутни при струењето на флуидот, за секој нареден период на преодната состојба на струјнотехничките параметри, интензитетот на промената на струјнотехничките параметри е намален (пригушен). Преодните режими кај цевководите уште се познати како појава на хидрауличен удар. Причинители за доведување на цевководот во состојба на хидраулучен удар се сите компоненти кои дирекно или индиректно се вградени во еден хидрауличен систем, пред се тоа се компоненти кои во текот на времето обезбедуваат променлива хидрауличка отпорност, односно тоа се компоненти со кои се овозможува и обезбедува различни работни режими на струењето, како што се вентили, затворачи, регулациони вентили, клапни и други управувачко-регулациони системи вградени во цевководот.

293

1.1. Хидрауличен удар Појавата на хидрауличниот удар прдизвикува промена на притисокот во хидрауличната инсталација, каде што промената на притисокот се одликува со амплитуда и период на пропагирање.

На наредната слика 1 е даден дијаграм од извршени мерења на хидрауличниот удар кај пумпен притисен цевковод при различни режими на работа на системот (различни протоци) во услови на прекин на работа на пумпните агрегати. За состојбата на промената на притисокот е карактеристична појавата на почетно намалување на притисокот и со пораст на истиот од моментот на предизвикана преодна состојба на системот.

0

5

10

15

20

25

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50

t (sec)p

(bar

G)

Q=200 l/sQ=400 l/sQ=600 l/sQ=800 l/s

Сл.1. Хидраулучен удар кај притисен

цевковод од пумпна инсталација при прекин на работа (испад) на пумпите [1]

Хидрауличниот удар се предизвикува и во услови на брзо затворање на хидрауличен систем, односно во услови на брзо прекинување на стационарното истекување кај еден цевковод. На сл.2 се дадени измерените вредности на промената на притисокот (амплитуда и периодот на пропагација на ударот) во услови на брзо затворање (запирање) на струењето кај гравитациски цевковод. За појавата на промената на притисокот е карактеристична појавата на почетно зголемување на притисокот и со опаѓање на истиот од моментот на предизвикана нестационарна состојба на системот.

Сл.2. Хидрауличен удар при моментално затворање на струен ток [4]

Вообочаено најголемото влијание на промената на притисокот настанува во зоната каде што е предизвикано нестационарното струење, маѓутоа ефектот на преодните режими се рефлектира во целиот хидрауличен систем и истиот може да има подоминантно значење во зони кои се составен дел на системот кој се анализира.

2. Безбедносни мери при проектирање При проектирањето на хидрауличните системи, можноста за појавата на хидрауличен удар во инсталацијата е проектантски регулирана област и истата појавата на нестационарното струење секој проектант мора да ја предвиди и инкомпорира во пресметките.

294

Според препораките за димензионирање на цевководните системи, појавата на хидрауличниот удар со ефектот на пораст на притисокот е препорачано да изнесува до 20% во однос на зголемен притисокот од статичкиот притисок кој дејствува во делниците од цевководот. Вака воспоставениот услов за влијанието на хидрауличниот удар врз димензионирањето на цевководот дава едностран услов за стабилноста и функционалноста на цевководот. Имајќи во предвид дека во фазата на развој на нестационарното струење доаѓа и до намалување на притисокот во однос на стационарниот притисок, тогаш неопходно потребно е да се изврши анализа за пропагација на нестационарното струење по должина на трасата на цевководот, бидејќи трасата на цевководот и нејзината вертикална конфигурација наложува дополнителни хидраулички услови кои треба да бидат исполнети при струењето на флуидот за да се обезбеди стабилноста и функционалноста на системот. Имено, геодетскиот надолжен вертикален профил на цевковод може да создаде услови, во фаза на развој на нестационарното струење, да се предизвика намалување на притисокот (подпритисок) кој ќе обезбеди појава на структурен критичен подпритисок за експлоатација на цевководот (вообичаено максимален подпритисок од 0,5 bar), а уште повеќе и за појава на феноменот на кавитација со формирање на гасна фаза во струјниот ток или со поинтензивен развој и со прекид на струјниот ток со формирање на целосна парна фаза на струјниот флуид во пресек од системот. Во услови на создавање на прекид на струјниот ток, со формирање на парна фаза во поедини пресеци на струењето по полжина на цевководот, е докажано дека предизвикува поинтензивно дејство во развој на порастот на притисокот во следните фази од нестационарното струење.

Со оглед на критериумите за проектирање на цевководните системи и состојбите кои може да бидат предизвикани поради преодните режими на струење по должина на цевководот, во услови на проектирање се преземаат следните безбедносни мерки:

- лоцирање на критичните пресеци каде што преодниот режин на работа на цевководот може да предизвикаат услови на подпритисок/надпритисок

- дефинирање на времето на реакција на запорните органи во хидрауличниот систем за да не се предизвика поголем пораст на притисокот кој проектантски е предвиден

- вградување на хидромеханичка опрема на делници од цевководот каде што се очекува влијанието на појавите од нестационарниот режим на работа со цел да се “пресече” влијанието на промената на притисокот

- проектантска проспекција и поставување на трасата од цевковод со цел нестационарните појави во истиот да бидат минимизирани и контролирани

Проектирањето на нестационарните состојби кај хидрауличните системи треба да се вршат со нумеричка пресметка, бидејќи кај сложените системи е присутна појава на интерференција (заемодејство) на преодните состојби од поедини зони и делници, кои неможе да се предвидат со класичната (инженерска) пресметка. Од самите пресметки треба да произлезат ограничувањата кои обезбедуваат безбедна работа на хидрауличниот систем, а со тоа и правилниот избор на опремата.

3. Безбедносни мери при експлоатација

Во праксата се познати повеќе случаи каде што настанало оштетување на хидромеханичка опрема, цевководи и хидрамашински постројки поради појавата на хидрауличен удар, односно поради нестационарната состојба на струењето во хидрауличните инсталации.

295

Сл.3. Оштетување на разделник со слепа

прирабница Сл.4. Оштетување на телото од вентил

со насед Оштетувањата кои се предизвикани од појавата на хидрауличен удар имаат како материјални така и последици по здравјето на луѓето и околината. Во досегашната пракса за експлоатација на хидрауличните системи во однос на заштитата и безбедноста при работа, од страна на производителите на опремата се изработуваат упатства за нивно одржување и користење, специјализирани (наменски) за секоја инсталација поединечно. Постојат стандарди и препораки во кои се дадени општо прифатени процедури кои треба да се применат при експлоатација на хидрауличните системи.

Сл.5. Оштетување на цевковод поради создавање на негативен-повратен удар

Сл.6. Оштетување на цевковод поради создавање на хидрауличен удар

Сл.7. Оштетување на куќиштето кај пумпен

агрегат

Сл.8. Оштетување на турбински агрегат поради појава на хидрауличен удар

При експлоатација, преодните режими кај хидрауличните системи, неизбежно настануваат при пуштање во погон на системите, како и при запирање (исклучување) со работа. Условите за предизвикување на недозволен интензитет на преодните режими зависи од степенот на автоматизираност на системот за управување. Во случај

296

на целосно автоматизираните управувачки системи, ограничувањата во однос на појавата на преодните режими се поставени од страна на испорачателот на опремата-системот и нивната промена или достапност е само од овластено лице. Меѓутоа, кај системите кои се управуваат од страна на оператор, тогаш условите за предизвикување на интензивни преодни состојби се понеповолни и зависат од обученоста на операторот. Често пати, неконтролирани преодни режими во хидрауличните инсталации се предизвикуваат и во услови на подесување или испитување на опремата доколку во активностите се ангажирани лица кои не се запознати во целост со работата на хидраулчниот систем. Мерките кои се преземаат во услови на експлоатација на хидрауличните системи во однос на преодните режими, воглавно се содржани преку: • изработка на упатство за користење на хидрауличната инсталација, • обука на персоналот кој е корисник на системот • навремено распознавање на неисправност во хидрауличниот систем кој може да го

доведе системот во неконтролирани преодни состојби • континуирано следење на работата на системот и детектирање на

функционалноста на системот во експлоатациони услови • следење на пропишани протоколи со хиерарскиско организационо одлучување во

постапките.

4. Заклучок Преодните режими кај хидрауличните системи се неизбежни појави, односно во таква состојба се доведува системот при секое негово вклучување-исклучување од работа. Проектантските мерки за безбедност ги опфаќаат условите за работа на системот во преодните режими, со кои се наложува дефинирање на ограничувањата кај системот, изборот на опремата и условите на експлоатација. Мерките за безбедност при експлоатација на хидрауличките системи условуваат да со истите управува лице кое е обучено за управување со системот, независно од степенот на автоматизираност на системот, односно лице кое во целост ќе ги следи протоколите за негово користење.

5. Користена литература [1] V.Stojkovski, Z.Kostic.: Мeasured and numerically predicted value of transient

parameters at pump penstock, International Conference & Workshop, 23–24 September 2015, Budva, Montenegro, REMOO-2015

[2] Nashaat A. Ali, Hassan I. Mohamed, Mohamed E. El-Darder and Alaa A. Mohamed, Analysis of transient flow phenomenon in pressurized pipes system and methods of protection, Journal of Engineering Sciences, Assiut University, Vol. 38, No. 2, pp. 323 -342, March, (2010).

[3] V.Stojkovski, A.Nospal.:Transient fluid flow into paralel pipelines constructed of pipes with different materials, XVII savetovanju ENERGETIKA 2015, Zlatibor, 24.03.- 27.03.2015

[4] В.Илиев: Преодни режими кај пумпно-акумулациони хидроцентрали, Докторска дисертација, Машински факултет, Скопје, 2015

[5] Risk-Informed approach to penstock safety, NW Hydro Users Group, september 25, 2012

[6] IEC publication 545: Guide for the commisioning, operation and maintenance of hydraulic turbines

297

КЛИНИЧКИ АСПЕКТИ НА МОБИНГОТ НА РАБОТНОТО МЕСТО, ПРЕВЕНТИВНИ СТРАТЕГИИ И

ПРЕГЛЕД НА НАШИТЕ ИСКУСТВА

CLINICAL ASPECTS OF WORKPLACE MOBBING, PREVENTIVE STRATEGIES AND REVIEW OF OUR

EXPERIENCE

Сашо Столески, Јованка Караџинска-Бислимовска, Јордан Минов, Драган Мијакоски

Институт за медицина на трудот на Р. Македонија, Колаборативен центар на СЗО, [email protected]

Апстракт Психолошкиот терор или мобингот на работното место вклучува непријателско

и неетичко однесување кое е насочено на систематски начин од една или неколку индивидуи, главно кон едно лице, кое се доведува во беспомошна состојба и без можности за одбрана. Жртвите на мобинг на работното место лесно страдаат од: нарушувања на прилагодувањето, соматски симптоми, психолошки трауми, пост-травматски стресни растројства и депресии. Резултатите од многу истражувања говорат за потреба од акција, предупредување и известување за размерите на оваа општествена патолошка појава. Тоа треба да биде поттик за детерминирање и примена на превентивни мерки преку информирање, едукација, оспособување и заштита на лицата на работни места со зголемен ризик за појава на мобинг.

Клучни зборови: мобинг, работно место, клинички манифестации, превентивни мерки

Abstract Psychological terror or mobbing at the workplace includes hostile and unethical

behavior systematically directed by one or several persons, mainly towards one individual that is led into helpless situation and without possibility to defend itself. Workplace mobbing victims easily suffer from adaptation disorders, somatic symptoms, psychological trauma, post-traumatic stress disorders and depressions. The results by many researches confirm the need for action, warning and report on the dimensions of this pathological societal issue. It should be incentive for determination and use of preventive measures through information, education, training and protection of persons employed in workplaces with increased risk for mobbing development.

Keywords: mobbing, workplace, clinical manifestations, preventive measures

298


1. Вовед Психолошкиот терор или мобингот на работното место вклучува непријателско

и неетичко однесување кое е насочено на систематски начин од една или неколку индивидуи, главно кон едно лице, кое како резултат на мобингот се доведува во беспомошна состојба и без можности за одбрана и се задржува така преку континуираните мобинг активности. Овие активности се случуваат доста често (најмалку еднаш неделно) во текот на подолг временски период (најмалку во текот на 6 месеци). Поради честотата и долготрајноста на ова непријателско однесување, овој несоодветен третман резултира со забележителни ментални, психосоматски и социјални нарушувања. Мобингот во контекст на хуманата популација значи малтретирање или “булинг” на некоја индивидуа од страна на една група во било кој смисол (недоразбирање-дискусија), во рамките на семејството, помеѓу пријателите, училиштето, работното место, соседството, заедницата, па дури и на интернет. Кога тоа се случува на работното место, како што е т.н. "зезање" од страна на колегите, подредените или надредените, да се принуди некој да го напушти работното место како резултат на озборување, понижување, навредување, дискредитација и изолација, тоа уште се смета како злонамерно, несексуално, нерационално, општо малтретирање [1].

Бртитанските анти-булинг истражувачи Andrea Adams и Tim Field го употребуваат израз "булинг на работното место" наместо она што Leymann го нарекува "мобинг" во контекст на работното место. Тие го идентификуваат мобингот како посебен тип на булинг што не е толку вообичаен, дефинирајќи го како “емоционална навреда” [2]. Тој започнува кога индивидуата станува цел на непочитување и штетно однесување. Преку инсинуации, озборувања и јавно дискредитирање, се креира непријателска средина во која едно лице по нивна волја или принудно собира група на индивидуи кои учествуваат во континуирани злонамерни активности со цел да се принуди некоја индивидуа погодена од мобингот, да го напушти работното место [3]. Adams и Field веруваат дека мобингот типично се јавува во работни средини кои имаат лошо организирано производство или методи на работа, како и неспособен или невнимателен менаџмент и каде што жртвите на мобинг обично се "посебни личности кои демонстрираат интелигенција, компетенции, креативност, интегритет, исполнителност и посветеност" [3].

Жртвите на мобинг на работното место лесно страдаат од: нарушувања на прилагодувањето, соматски симптоми (главоболки или синдром на иритабилно дебело црево), психолошки трауми, пост-травматски стресни растројства и значителни депресии [5]. Кај некои од нив, Leymann нотира дека "менталните ефекти се целосно компарабилни со пост-травматските стресни растројства предизвикани од војни или логорски кампови. Некои од пациентите може да развијат склоност кон алкохолизам или злоупотреба на наркотични средства. Притоа, многу често страдаат и семејните односи, а кај некои од жртвите може да појават и кратки психотични епизоди, главно со параноидни симптоми. Leymann проценува дека околу 15% од случаите на самоубиство во Шведска би можеле директно да се препишат на мобингот на работното место [5].

2. Клиничка слика Поради тоа што физиолошките нарушувања предизвикани од мобингот се

последица од првобитниот стрес, симптомите често не се доведуваат во врска со

299

психотеророт на работното место. Со тоа се зголемува ризикот од погрешно дијагностицирање, што може да ја загрози можноста за професионална рехабилитација и враќање на жртвите на мобингот на пазарот на трудот без да го загубат стекнатиот статус.

Клиничката слика на психичкото нарушување предизвикано од мобингот често одговара на трајна промена на личноста. Најмногу личи на посттрауматско стресно растројство со доминантен опсесивно-депресивен синдром, а опфаќа непријателство и недоверливост кон околината, постојано чувство на напнатост, исцрпеност, деморализираност поради постојаното понижување, омаловажување, исмејување и отфрленост. Карактеристична е компулсивната фиксација за некоја друга, силно посакувана судбина којашто ги преминува границите на толеранција на луѓето во околината и води во изолација и осаменост. Заболената личност покажува преосетливост кон неправдите и се идентификува со страдањата на другите на речиси компулсивен начин. Депресивноста вклучува чувство на празнина и безнадежност, хронична неспособност и неможност за уживање во секојдневниот живот, губење на енергијата, иницијативата, заедно со постојаниот ризик за зависност од психоактивни лекови. Жртвата на мобингот главно не се осмелува да зборува за тоа што и се случува, а дека нешто не е во ред може да се забележи по тоа што таа неволно оди на работа или, пак, оди на боледување. Економистите ја истражувале штетата за претпријатието кога се повторуваат подолги периоди на боледувања на работниците и заклучиле дека е помалку штетно и поевтино да се реорганизира работната околина отколку да се плати професионалната рехабилитација на работниците за време на боледувањата.

Според статистиките на шведските осигурителни компании од 1991 година, приближно 25% од работниците постари од 55 години отишле во предвремена пензија поради несоодветната психосоцијална состојба на работното место. За да се намалат трошоците за рехабилитација во текот на 1993/94 биле воведени законски прописи според кои работниците биле должни на осигурителните компании самите да им го претстават планот на сопствената професионална рехабилитација кога ќе заминат на боледување. Работното место не е ништо помалку конфликтно од преостанатите социјално структурирани ситуации.

3. Важност на позитивната работна атмосфера Конфликти секогаш постојат, но со почитување на правилата на игра,

однесувањата можат да бидат насочени кон поттикнување на работна продуктивност преку соработката којашто треба да биде контролирана од претпоставените. Од интерес на вработените е да знаат да ги спречат конфликтите кога тие ќе достигнат висок интензитет. Затоа е потребно да се обучат лицата коишто управуваат со работниот процес да ги препознаат првите знаци на мобингот како процес, брзо да интервенираат и да спроведат превентивни мерки. Може да се одреди едно или повеќе лица и во претпријатието на кои работниците би можеле да им се обратат во случај на потреба. Со игнорирањето на оваа обврска, се поттикнува ширењето на конфликтот во постојните мобинг ситуации. Недоволно обучените или неквалитетни раководители главно не можат да ги разликуваат објективните од неоснованите сомнежи и обвинувања, па преку инсистирањето што побрзо да се ослободат од т.н. конфликтни работници, всушност само го поттикнуваат понатамошниот развој на мобингот. Според тоа, доброто менаџирање не може да се сведе само на спроведување на ”ред, работа и дисциплина” (workforce) или тренинг од типот на ”морков или стап”, туку напротив, тежиштето треба да биде поставено на артикулираноста и пристојноста на

300

однесувањето, емоционалната интелигенција и позитивната енергија за добра и позитивна комуникација. Многу раководители имаат развиен позитивен начин на постапување со луѓето, ги контролираат своите брзи и непромислени испади и учат да го адаптираат своето однесување според профилот на работникот. Заради тоа може да се говори за раководители - диктатори и раководители - лидери. Првите бараат “слепа” послушност, а другите се демократични и ги охрабруваат самоиницијативноста и креативноста на работното место.

Експериментално е докажано дека работните колективи со раководители - лидери се многу попродуктивни во работата. Според Ronald Delugi, таму каде што менаџирале раководители - диктатори, кај работниците се јавувале два вида на реакции: едните паѓале како жртви на мобингот, а другите развиле одреден облик на додворување како некој вид одбранбен механизам. Во овие случаи може да се претпостави придонесот на жртвите за сопствениот мобинг. Досегашните спроведени истражувања не го поврзуваат карактерот на личноста со мобингот. Според Ozimec, поради речиси незабележливиот почеток, мошне бавниот и притаен развој, на жртвите како да не им е јасно што им се случува, па загрозените лица ретко го забележуваат почетокот на процесот. Причините поради коишто нивните колеги и претпоставени кон нив се однесуваат непријателски, едноставно не им се јасни. За моберите, мобингот е еден вид вентил преку ја прикриваат немоќта во некоја сфера на животот и создаваат околу себе група во која можат да ја докажуваат сопствената моќ и важност на сметка на жртвите. На овој начин си обезбедуваат позиција на супериорност или ги отстрануваат од патот сите оние кои им пречат до успехот, често пати правејќи го тоа од страв дека нема да бидат доволно ценети или дека ќе станат нечија жртва.

4. Физичко и сексуално малтретирање Посебен облик на мобингот е физичкото и сексуалното малтретирање на

работното место. Во последниве години се прават истражувања дали работниците ги препознаваат ваквите појави на работното место и дали мобингот влијае на појавата и развојот на физички и психички нарушувања и отсуства од работа.

5. Состојба во Р. Македонија Во текот на 2008 година се формира Македонското мобинг здружение со

основна цел актуелизирање на проблемот на мобинг на работното место, запознавање на јавноста со сериозноста на мобингот, како и едукација и помош на жртвите и потенцијалните жртви на мобинг. Претставници од Македонското мобинг здружение присуствуваа на Комисијата за еднакви можности при Собранието на Р. Македонија и комисијата за труд и социјална политика, како и на седницата на Собранието на Р. Македонија, на која имаше расправа по предлог-законот за измена и дополнување на Законот за работни односи и вметнување на нов член за забрана за мобинг на работното место. Предлогот беше прифатен со вметнување нов член за заштита од мобинг во постојниот Закон за работни односи. Македонското мобинг здружение ја поздрави одлуката за донесување нов член во Законот, но ќе продолжи да се залага за донесување посебен закон за забрана на мобинг на работно место, затоа што само со измена на постојниот закон, проблемот на мобинг се решава само парцијално.

6. Неопходност од превентивни мерки Резултатите од многу истражувања говорат за потреба од акција,

предупредување и известување за размерите на оваа општествена патолошка појава.

301

Тоа треба да биде поттик за детерминирање и примена на превентивни мерки коишто можат да се спроведуваат со помош на информирање, едукација, оспособување и заштита на лицата кои работат на работни места со зголемен ризик за појава на мобинг.

Пилот истражување спроведено од страна на тимот од Институтот за медицина на трудот на РМ: Мобинг на работното место кај медицинските техничари - нови предизвици на еден дамнешен проблем

Целта на истражувањето беше да се процени типот и честотата на пријавување на т.н. мобинг фактори и непријателско однесување во работната средина, кај репрезентативен примерок составен од медицински техничари во Р. Македонија. Во студијата на пресек беа вклучени 130 медицински техничари (100 жени и 30 мажи) со просечна возраст од 34.4±9,2 години, вработени во јавноздравствениот сектор. Како инструмент за добивање на податоци беше користен Прашалникот за мобинг на хрватските автори (Коиќ и сор.) [6].

Резултатите покажаа дека 12-69% од вкупниот број испитаници доживеале некоја форма на мобинг на работното место. Ментални проблеми поврзани со работата којашто ја извршуваат имале 30%, додека 54% од испитаниците во студијата имале физички проблеми поврзани со нивната работа. Дури 15% од нив биле на боледување поради здравствени проблеми поврзани со работата, додека 38% имале проблеми да заминат на боледување. Испитаниците ги оцениле интерперсоналните односи во нивните работни средини со просечна оцена 3.2 на скалата од 1 до 5. Голем број од нив (54%) се изјасниле дека кога би имале можност, би го промениле своето актуелно работно место. Резултатите од ова истражување укажуваат на фактот дека мобингот е актуелен проблем во нашата земја, препознаен од работниците, па со оглед на тоа, неопходно е нивните работодавци да го имаат предвид за да се преземат соодветни мерки и активности за поддршка и обезбедување на стандарди на однесување кои нема да ги загрозуваат здравјето и достоинството на работниците.

7. Користена литература [1] The Mobbing Encyclopaedia. The Definition of Mobbing at Workplaces. Достапно

на: http://www.leymann.se/English/12100E.HTM. [2] Mobbing: Emotional Abuse in the American Workplace by Noa Davenport, Ruth D.

Schwartz and Gail Pursell Elliott. [3] Davenport NZ, Schwartz RD & Elliott GP Mobbing, Emotional Abuse in the

American Workplace, 3rd Edition 2005, Civil Society Publishing. Ames, IA, [4] Hillard JR. Workplace mobbing: Are they really out to get your patient? Current

Psychiatry. 2009;8(4):45-51. [5] Leymann H, Gustavsson A. How ill does one become of victimization at work? In:

Zapf D, Leymann H. (eds.). Mobbing and Victimization at Work. A Special Issue of the European Journal of Work and Organizational Psychology; 1996.

[6] Koic E, Muzinic L, Ðordzevic V, Vondracek S, Car-Markovic A. Primary prevention of burnout syndrome in nurses at General Hospital and Health Center from Virovitica, Croatia. Acta clinica Croatica. 2001;40:259-271.

302

ТОПЛИ НАПИТОЦИ ВО ЕКСТРЕМНО ЛАДНА И ВЛАЖНА РАБОТНА СРЕДИНА

М-р. Тањица Трајчева

Меѓународен Славјански Универзитет Г.Р.Державин Свети Николе,

Битола, ул. Маршал Тито бр.77 Свети Николе, [email protected]

Апстракт Цел на ова истражување е утврдување корелациски однос помеѓу конзумирањето топли напитоци и задоволството при работата, односно крајна цел е ублажување на последиците од работа во екстремно ладна и влажна работна околина. Истражувањето е извршено во Фабриката за месни производи МИК Свети Николе, на 77 испитаници. Користен е експериментален метод. Анкета и опсервација се избрани како техники на истражувањето. Инструменти: анкетен лист и скала на проценка. Најголем дел од испитаниците се изјасниле дека кога би конзумирале топол напиток за време на паузата би биле позадоволни, поодморени, со обновена енергија. Ако се позадоволни од работните услови подобро би работеле.

Клучни зборови: напитоци, температури, влажност

Abstract The objective of this research is to determine correlation relationship between consuming hot drinks and satisfaction at work, therefore the ultimate goal is to mitigate the consequences of work in extreme cold and humid working environment. The survey was conducted in factory for meat products MIK Sveti Nikole, and it included 77 respondents. During the survey was used an experimental method. Survey and observation are selected as research techniques. Tools: questionnaire and scale of assessment. The majority of respondents said that if they drink hot beverage during the break, they would be more satisfied, more rested, with renewed energy. If there are more satisfied with working conditions they will be working better. Keywords: beverages, temperature, humidity

303


1. Вовед Темата на ова истражување произлегува од моето дваесетгодишно искуство како инженер технолог во производство, а претставува и предизвик во стремежот да се подобрат условите за работа, со што придобивки би имале и работодавачите и вработените. Како дел од прехрамбената индустрија, преработката на месни и морски производи има строги стандарди во поглед на горните и долни амбиентални температурни граници. Истиве доаѓаат во контрадикторност со здравите и удобни услови за работа (драстични температурни флуктуации, висока влажност, напори). Во овој труд се истражува влијанието на конзумирањето топли напитоци врз задоволството на вработените, што воедно е и мало надокнадување на загубената енергија.

2. Теоретски осврт

2.1. Месна индустрија Прехранбената индустрија е најголемиот производствен сектор во ЕУ, со речиси 4 милиони вработени. Нејзиниот придонес во бруто-домашниот производ изнесува 1,8 %. Месната индустрија е ориентирана на производство на месо за исхрана на луѓето. Како нус-производи, односно пратечки дејности се: производство на храна за животни, производство на коскена срж, сушена крв, лој, сурова кожа, пердуви и др. Месната индустрија опфаќа преработка на месо и постапки на зачувување на истото на подолг период

2.2. Фактори на влијание врз вработените Во принцип два главни процеси му се случуваат на организмот изложен на работни услови во месна индустрија:

- Губење на акумулирана енергија (неможност за надокнадување) - Побрзо ладење на кожата (површинско ладење)

Овие процеси се условени од следниве фактори:

304

2.3. Фактори кои ја зголемуваат опасноста од студ • Прекумерна облеченост – тесна облека, облека и обувки кои ја ограничуваат

циркулацијата на крвта, дебела наместо слоевита облека, водоотпорна облека која го ограничува испарувањето

• Употреба на алкохол, канабис, морфиум

2.4. Заболувања кои се појавуваат како резултат на постојана работа во ладна средина

2.4.1. Здравствени проблеми поврзани ДИРЕКТНО со ладна средина Премрзнатини (во поблаг степен) – отечена, црвена кожа, најчесто на раце и

нозе. Се чувствува затегнатост на кожата, јадеж, жештина. Побелено стапало – организмот не ги снабдува доволно екстремитетите со

крв. Смрзнатини – крвните садови, нервите, мускулите и кожата може да замрзнат

т.е. да се формираат кристали мраз. Често овие оштетувања се неповратни и потребно е ампутација.

Хипотермија – пад на телесната температура под 27оС. Хипотермијата има висок процент на смртност, а може да се постигне дури и во умерени температурни средини

2.4.2. Здравствени проблеми поврзани ИНДИРЕКТНО со ладна средина Зголемен број на повреди – ладната средина ја намалува мускулната

способност, координацијата на движењата е ослабната Постоечки болести (артритис, астма и др.) - може значителноо да се влошат

во ладни услови Појава на други здравствени ефекти – синусна иритација, вирусни инфекции,

хронична болест на белите дробови, артритис и сл.

2.5. Мерки за намалување на ризикот од професионално заболувањево ладна средина Се препорачуваат следниве мерки за заштита: лични заштитни средства (заштитни одела, ракавици, капи, заштитни

кондури) медицински мерки (дефинирање заболувања кои не смеат вработените да ги

имаат на работните места кои се постојано изложени на екстремно ниски температури, да се проценат овие работни места како работни места со зголемен ризик, едукација на вработените за штетноста на консумацијата на алкохол и цигари, рекреационен третман и сл.)

технички мерки (топлинска заштита на градежните објекти, механизација, автоматизација на процесите, повремена изолација на работниците во загреани простории т.е. периоди на изложеност)

305

организациони мерки (почести паузи во загреани простории, соодветен калоричен оброк и почесто конзумирање безалкохолни топли напитоци).

2.5.1. Периоди на изложеност На температура под -25ОС заштитната облека не може комплетно да го заштити телото. Една од мерките да се намалат севкупните топлински загуби на организмот е ограничување на непрекинатото време поминато во ладна средина, и да се овозможи повторно да се загрее. Следнава табела се базира на германски стандард DIN: Табела 1- Температура на воздух (ОС)

Макс.непрекината изложеност на ладно (мин)

Препорачан период на закрепнување (%)

Препорачан период на закрепнув. (мин)

-5 до -18 90 20 15 -18 до -30 90 30 30 Под -30 60 100 60

2.5.2. Топли напитоци Под поимот топол напиток се подразбираа припремана течност која луѓето можат да ја консумираат, која е прикладна да може луѓето да ја пијат и има повеќе состојки. Поимот не се однесува на вода. Овде спаѓаат разни чаеви, млеко, кафе, овошен пунч, топло чоколадо, милкшејк, супа и слично.

3. Методолошки дел

3.1. Дефинирање на проблемот ПРОБЛЕМ: Подобрување на работната средина преку влијанието на топлите напитоци врз вработените во месна индустрија и нивната продуктивност, како превентива од заболувања или намалена работоспособност. Од друга страна, ако за оваа намена минималното вложување на работодавачот би резултирало со зголемување на продуктивноста, очигледна е придобивката и на самиот работодавач.

3.2. Релевантни истражувања Прегледот на литературата од областа на психологијата на трудот и задоволството од работата и работната околина, себепочитувањето и карактеристиките на вработените во индустријата ни покажува дека теориите за задоволство од работата не се доволно развиени. Повеќето од теориските тврдења за задоволството од работата се потомци на теориите за мотивација. Во една друга теорија, теорија за вредностите, се тврди дека задоволството доаѓа од фактот што човек со работа може да постигне цели кои за него имаат вредност, кои ги вреднува. Но оваа теорија е мошне малку емпириски проверувана.

3.3. Методи, техники и инструменти на истражување Методи При истражувањето ќе се користи експериментален метод .

306

Техники Анкетата и опсервацијата се избрани како техники на истражувањето. Инструменти Анкетен лист и Скала на проценка на задоволството од работата. Инструментите се сопствени. Анкетниот лист ќе го пополнуваат сите вработени и ќе даде податоци за задоволството од работата, а Скалата на проценка ќе биде користена само за претпоставениот во смена и ќе ја отслика продуктивноста.

3.4. Популација и примерок Вработените во погоните на МИК Свети Николе (вклучително и раководители и одржување). Овде спаѓаат луѓе од различна возраст, пол, степен на образование и национална припадност.

3.4.1. Податоци за мик свети николе Месна индустрија и кланица ДОО Свети Николе постои од далечната 1959 год., позната како стара кланица. Месото се произведува во процесот на набавка, колење и примарна обработка на жива стока: свињи, јунци, јагниња, кои се набавуваат, по правило, од свињарските, краварските и овчарските фарми, а поретко и од индивидуални одгледувачи на стока. При набавката на стоката се запазуваат сите пропишани постапки, во кои целосно се утврдува дека стоката е одгледувана во склад со одредбите на Законот за сточарство, под постојан ветеринарен надзор, при што за секое грло се проследува соодветен документ. Од вкупно 350 вработени повеќето се со над 20 години работен стаж во Друштвото, што говори за спремноста на персоналот да даде свој придонес во изработката на квалитетни производи конкурентни на македонскиот пазар. Нововработените млади квалитетни високостручни кадри даваат свој придонес во примената на техничко-технолошки новитети, како во производствениот, така и во административниот дел.

4. Анализа и интерпретација на податоците Во анализата и интерпретацијата на податоците се користат дијаграми, дескриптивна статистика на заклучување и Ӽ-квадрат тест.

4.1. Интерпретација на резултатите од анкетирање на работниците Најголем дел од вработените се изјасниле дека кога би конзумирале топол напиток за време на паузата би биле позадоволни, поодморени, со обновена енергија. Ако се позадоволни од работните услови подобро би работеле и би биле горди на фирмата во која работат. Времето за одмор е доволно, но потребна е уште една кратка пауза. Исто така, имаат мислење дека Управителот треба повеќе време да одвојува за разговор со вработените. Малку повеќе од половината испитаници се изјасниле дека терминот за одмор е добар, грижата за вработените во фабриката е задоволителна, направиле добар избор при вработување.

307

4.2. Анализа и интерпретација на резултатите од анкетирање на раководните (одговорните) лица Раководителите имаат мислење дека најголем дел од вработените би земале топол напиток за време на паузата, при крај на паузата повеќето се раздвижени, после конзумирање топол напиток вработените би се враќале на работните места со подобрено расположение, би биле осетно поконцентрирани и поинтензивно би работеле.

5. Заклучок и препораки Со подобрување на условите за работа, во кое спаѓа и конзумирањето на топли пијалоци, задоволството кај вработените би се зголемило. Придобивките кај вработените се однесуваат и на зачувување на нивното здравје со макар и малото надокнадување на потрошената енергија. Тоа би можело да биде мал придонес и на зголемување на продуктивноста, што останува како предизвик за понатамошно емпириско истражување. Од друга страна, од истиве причини овозможувањето вработените да конзумираат топли напитоци истовремено претставуваат придобивки и за работодавачите.

6. Користена литература [1] Закон за Безбедност и здравје при работа (Сл.весник на РМ бр.92/07) [2] Courbois, R.; Temple, P. (1975). La methode des "Comptes de surplus" et ses

applications macroeconomiques. 160 des Collect, INSEE, Serie C (35). стр. 100 [3] Дигитален речник на македонски јазик . Превземено на 20.05.2014 год.

http://www.makedonski.info). [4] Ноколоски., Т. (2000). Психологија на трудот. Скопје: Универзитет “Св.Кирил и

Методиј “ – Филозофски факултет, 223-235 [5] Велјановска, Д., (2003) Односот помеѓу потребата за себепочитување, потребата

за постигнување, возраста и организациската приврзаност кај вработени во текстилна индустрија – Дипломска работа

[6] Arvey, R. et al., Job satisfaction: Environmental and genetic components, Jurnalof Applied Psychology, 1989, 74, 187-192

[7] Д-р Спасиќ., Д. (2003). Економика заштите на раду. Ниш: Факултет заштите на раду

[8] Петроска – Бешка, В., (2009) - Подготовка за истражување во психологијата. Скопје: Универзитет “Св.Кирил и Методиј “ – Филозофски факултет

[9] Сарџоска, Е., Блажевска – Стоилковска Б., Задоволство од работата и извори на работната оптовареност. Годишен зборникна Филозофски факултет, Универзитет “ Свети Кирил и Методиј“ – Скопје, 316.334.22: 316.454.3

[10] Михаиловиќ, Д. (1999). Методологија научних истраживања, Београд [11] Певиќ, Д. (2009). Методологија научног истраживања, Београд [12] Фити, Т. (2008). Економија [13] Ристески, С. , Тевдовски, Д. (2008). Статистика за бизнис и економија, Скопје [14] http://work.alberta.ca/documents/WHS-PUB_gs006.pdf - Best practice- Working

safely in the heat and cold [15] http://www.nj.gov/health/surv/documents/coldfact.pdf Working Safely in the Cold [16] http://www.bmpa.uk.com/_Attachments/Resources/971_S4.pdf Health and Safety

Guidance Notes for the Meat Industry

308

http://www.makedonski.info/

http://work.alberta.ca/documents/WHS-PUB_gs006.pdf

http://www.nj.gov/health/surv/documents/coldfact.pdf

http://www.bmpa.uk.com/_Attachments/Resources/971_S4.pdf

[17] http://www.acc.co.nz/PRD_EXT_CSMP/groups/external_ip/documents/reference_tools/pi00285.pdf Musculoskeletal Disorders in Meat Processing: A review of the literature for the New Zealand meat processing industry, December 2006

[18] http://www.ilo.org/iloenc/part-x/food-industry/overview-and-health-effects/item/857-food-industry-processes ILO Encyclopaedia of Occupational Health and Safety

[19] Study of food products and beverages industry, Vilnius 2008 [20] EU vodic dobre prakse: Vibracije koje se prenose na shake i ruke [21] Working environment [22] Аранѓеловиќ М. Јовановиќ Ј. (2009) Медицина рада, Универзитет у Нишу

309

http://www.acc.co.nz/PRD_EXT_CSMP/groups/external_ip/documents/reference_tools/pi00285.pdf

http://www.acc.co.nz/PRD_EXT_CSMP/groups/external_ip/documents/reference_tools/pi00285.pdf

http://www.ilo.org/iloenc/part-x/food-industry/overview-and-health-effects/item/857-food-industry-processes

http://www.ilo.org/iloenc/part-x/food-industry/overview-and-health-effects/item/857-food-industry-processes

ИСКУСТВАТА НА ТЕХНОЛАБ ВО ИНТЕРПРЕТАЦИЈАТА НА РЕЗУЛТАТИ

ОД ИСПИТУВАЊА НА ХЕМИСКИ СУПСТАНЦИИ ВО РАБОТНА СРЕДИНА

EXPIRIENCE OF TEHNOLAB IN INTERPRETATION OF

THE RESULTS FROM THE TESTING OF CHEMICAL SUBSTANCES IN

ENVIRONMENT

Магдалена Трајковска Трпевска, Елена Трпчевска

“Технолаб”, Скопје, П.фах 827, Р. Македонија [email protected]

Апстракт

Oбврска на работодавачот во согласност со Законот за безбедност и здравје на работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07 и бр.53/13) е во работните и помошните простории во кои се одвиваат технолошките процеси да врши испитување на хемиските штетности.

Со Правилникот за минималните барања за безбедност и здравје при работа на вработени од ризици поврзани со изложување на хемиски супстанци (Службен весник на РМ, бр. 46/2010) се пропишуваат минималните барања за обезбедување на здравјето на вработените од ризици поврзани со влијанието на хемиските супстанци кои се присутни во работната средина или кои се резултат на било која друга дејност која вклучува хемиски супстанции.

Ризикот од опасни хемиски супстанци по безбедноста и здравјето на вработените од страна на работодавачот, треба да се отстрани или да се сведе на најниско можно ниво. Редовно и кога ќе дојде до промена на условите кои можат да влијаат на изложеноста на вработените на хемиски супстанци потребно е да се извршат мерења на концентрацијата на хемиските супстанци кои би можеле да претставуваат ризик по здравјето на вработените во работното место. При тоа мора да се имаат во предвид граничните вредности за професионална изложеност за секоја хемиска штетност поодделно.

Испитувањето на хемиските супстанции во работните и помошните простории е комплексна работа и може да се врши од страна на компетентни лаборатории кои располагаат со соодветна опрема и кои имаат квалификуван кадар.

Во рамките на овој ТРУД опишан е методолошки приод во испитувањето на хемиски супстанции во воздух во работна средина кој се применува во лабораторијата на Технолаб доо Скопје и прикажани се резултатите од испитување за опасни хемиски супстанции кои се присутни по работни места за одредени видови на индустрии во Р.Македонија.

Клучни зборови: идентификувана хемиска супстанца, опасна хемиска супстанца, гранична вредност на професионална изложеност, ризик.

310


Abstract

In accordance with the Law on Health and Safety at Work (Official Gazette of R.M. No 92/07 and No.53/13), employer commitment is to inspect chemical hazards in working and auxiliary premises where technological processes are performed.

Rulebook on minimum requirements concerning safety and health at work of employees from risks associated with exposure to chemical substances (Official Gazette of R.M. No RM.sets minimum requirements for health ensuring of workers regarding risks related to impact of chemical substances in work environment or the result of any other activity involving chemical substances.

Risk concerning hazardous chemical substances with regard to health and safety of the employees should be avoided o mitigated to the lowest possible level. On regular basis and in case of conditions changes that could affect the exposure of employees to chemical substances measurements of chemical substances concentration that could represent health risk to employees is needed to be performed. Hence, limit values for each chemical hazard separately must be taken into account with regard to occupational exposure.

Testing of chemical substances in the working and auxiliary premises is complex and it can be performed by competent laboratories that have appropriate equipment and competent staff.

Within this PAPER methodological approach that is applied in the laboratory of Tehnolab Ltd. concerning air Chemical substances in working environment is described , as well as the results of testing regarding occupations in certain types of industries in Macedonia.

Keywords: identified chemical, hazardous chemical substncy, limit value of occupational exposure, risk.

1. Вовед Со Правилниот за минималните барања за безбедност и здравје при работа на

вработени од ризици поврзани со изложување на хемиски супстанци (Службен весник на РМ, бр. 46/2010) се пропишуваат минималните барања за обезбедување на здравјето на вработените од ризици поврзани со влијанието на хемиските супстанци кои се присутни во работната средина или кои се резултат на било која друга дејност која вклучува хемиски супстанции.

Под хемиска супстанца сe подразбира секој хемиски елемент или неговите соединенија во природна состојба или која се произведува, употребува или се ослободува, вклучувајќи го нејзиното ослободување како отпад при било која работна активност, без разлика дали се произведени намерно или ненамерно и без разлика на тоа дали се пласира на пазарот или не.

Согласно Законот за безбедност и здравје при работа (член 34 и 35) работодавецот е должен да врши испитување на условите во работна средина. При тоа со секоја промена на технолошкиот процес, реконструкција на објектот, реконструкција на системот за вентилација, греење и климатизација или по извршена измена на технолошката опрема, потребно е да се извршат повторени и дополнителни испитувања на хемиските штетности.

Испитувањето на хемиските штетности во работните и помошните простории представува комплексна работа која зависи од повеќе фактори.

311

2. Испитување на хемиски супстанции Хемиските супстанции претставуваат неорганки и органски супстанции и

соединенија во гасовита, течна и цврста состојба, како и аеросолните смеши (прашина,чад) што како резултат на соодветни процесни активности се јавуваат во атмосферата на работната средина во работните и помошните простории.

Компетентни и акредитирани лаборатории кој имаат квалификуван и обучен кадар може да вршат испитување на концентрацијата на хемиските супстанции во работната средина.

При испитување на хемиските супстанции потребно е да се обезбедат податоци за:

- технолошкиот процес, - видот на хемиски супстанции што се употребуваат (влезни суровини, нус

продукти, готови производи), - препознавање на изворот на хемиските супстанции, - идентификација на очекувани хемиски супстанции во воздухот

Одредување на концентрацијата на хемиските супстанции во работната средина опфаќа:

- земање на мостри од воздухот, - лабораториска анализа на земените мостри - квантитативно одредување на

концентрацијата на хемиската супстанција (mg/m3, ppm, %, …) и обработка на добиените резултати,

- интерпретација на добиените резултати - сообразност (споредба) на добиените резултати со гранични вредности.

Со оглед на тоа што дистрибуцијата на хемиските штетности (временски и просторно) зависи од голем број променливи величини, од големо значење при земањето проби се:

- изборот на локацијата на пробоземачот, - времетраење на опробувањето, - бројот на земени проби и - изборот на инструментот за опробување.

При изборот на локацијата за земање проби треба да се води сметка за изворот на хемиските супстанции (штетности) што се емитираат во работната средина, близината на врати и прозорци, односно вентилациони уреди, како и дали работниците се непосредно или посредно изложени на хемиските супстанции кои се емитираат, односно се резултат на технолошкиот процес.

Времетраењето на опробувањето зависи пред се од хемиската супстанција која се опробува. Според светската пракса за штетностите со кумулативно дејство (како што е на пример прашина) релевантни се просечните сменски концентрации. За штетностите со моментално дејство (како што е на пример присуството на јаглероден моноксид), релевантни се краткотрајни проби со поголема зачестеност на опробувањето во текот на една смена.

Бројот на мерни места е во директна врска со: - технолошкиот процес, - бројот и распоредот на работни места во работната и помошната просторија, - позиции каде се движат вработените и извршуваат одредени активности, - распоредот на опрема за работа која е извор на штетноста, - хомогена или нехомогена средина на работни услови,

312

- големината на работната и помошната просторија во која се реализираат одредени активности.

Изборот на инструменти за земање на проби е резултат на предходните два услова: избор на локацијата и времетраење на земање на проби.

При земање на проби можно е користење на инструменти кои генерално работат на два основни принципи и тоа:

- инструменти кои работат на принципот на земање проби (во раствор, на филтер хартија и сл.) во погонски и теренски услови, а потоа следи лабораториска обработка на земените проби и

- инструменти кои работат на принципот директно отчитување на концентрациите на хемиските супстанции.

Во зависност од природата и видот на хемиската супстанција се употребуваат најразлични методи како што се:

- гравиметриски методи (за одредување на прашина, ...), - волуметриски методи (HCl, NОx, фосфати, ...), - спектрофотометриски методи (формалдехид, амонијак, цијаниди, ...), - атомска апсорпција (метали, ...), - инфрацрвена спектроскопија, гасна хроматографија (амини, толуен, ...)

313

3. Резултати од мерења на концентрација на хемиски супстанции

Во Табела 1 и 2 даден е приказ на резултати од извршени мерења на концентрација на хемиски супстанции за две мерни места во два погони. Табела 1 - Приказ на резултати од извршени мерења на концентрација на хемиски супстанции во погон Хемиска подготовка на вода

Погон Мерно место

1

Хемиска суп-

станција CAS број

Изме-рена вред-ност

[ppm]

Средна про-

сечна вред-ност

[ppm]

Гра-нична вред-ност (MV) [ppm]

Кратко-трајна вред-ност

(KTV)

Хемиска подго-товка на вода

Кисе-линско одделе-ние

Јаглерод монок-

сид (CO)

630-08-0

2,54

4,35 30 2 3,80 5,65 6,18 3,56

Јаглерод диоксид (CO2)

124-38-9

456,30

939,33 5000 -

624,35 1025,3

5 1680,2

5 910,4

Хлоро-водо-родна кисе-лина (HCl)

7647-01-0

3,54

4,66 5 2

4,56 6,25 4,86 4,12

Амо-нијак (NH3)

7664-41-7

7,35

6,22 20 2,5 6,58 3,45 5,46 8,25

314

http://www.commonchemistry.org/ChemicalDetail.aspx?ref=7664-41-7

Табела 2 - Приказ на резултати од извршени мерења на концентрација на хемиски супстанции во Хемиска лабораторија

Погон Мерно место

2

Хемиска супстан-

ција CAS број

Изме-рена вред-ност

[ppm]

Средна про- сечна вред-ност

[ppm]

Гра-нична вред-ност (MV) [ppm]

Кратко-трајна вред-ност

(KTV)

Хемиска лабора-торија

Подго-товка на ши-шиња за зема-ње на мос-три

Толуен C6H5CH3

108-88-3

10,3

17,4 50 2 15,6 25,4 18,4 17.6

Бензен (C6H6)

71-43-2

0,53

0,95 1 4 0,45 1,52 0,43 1,85

Освен табеларно добиените резултати од извршени мерења на концентрација на

хемиски супстанции може да бидат прикажани и графички.

Концентрација на јаглерод моноксид

0

5

10

15

20

25

30

35

1 2 3 4 5Број на мерења

[pp

m]

Изм.вредности [ppm]Средна вредност [4,35 ppm]Грaничнa вредност [30 ppm]

Концентрација на јаглерод диоксид

910,24

1680,251025,35

624,35456,30

1000

2000

3000

4000

5000

6000

1 2 3 4 5Број на мерења

[ppm

]


315

http://www.commonchemistry.org/ChemicalDetail.aspx?ref=108-88-3

Концентрација на HCl

4,12

4,86

6,25

4,563,54

0

1

2

3

4

5

6

7

1 2 3 4 5

Број на мерења

[ppm

]


Концентрација на амонијак

8,25

5,463,45

6,587,35

0

5

10

15

20

25

1 2 3 4 5

Број на мерења

[ppm

]


Сл. 1 Графички приказ на добиените резултати од извршени мерења на концентрација на хемиски супстанции

Од табеларниот и графичкиот приказ на добиените резултати од извршени мерења на концентрација на хемиски супстанции може да се види дали измерената концентрација на одредена хемиска супстанција е под или над гранична вредност на професионална изложеност.

Во Правилниот за минималните барања за безбедност и здравје при работа на

вработени од ризици поврзани со изложување на хемиски супстанци (Службен весник на РМ, бр. 46/2010) дефинирани се две гранични вредности на професионална изложеност и тоа: Гранична вредност на професионална изложеност е просечна концентрација на

опасни хемиски супстанци во воздухот на работното место, во зона на дишење, која обично не предизвикува штета врз здравјето на работникот. (Се однесува на изложеност од 8 часа на ден / 40 часа неделно при услови од 20°C и 101,3 kPa).

KTV - краткотрајна вредност (КТВ) значи концентрација на опасни хемиски супстанци во воздухот на работното место внатре во зона на дишење, на која работникот без опасност по здравјето може да е изложен на покусо време. Изложеноста на краткотрајни вредности може да трае највеќе 15 минути и не смее да се повтори повеќе од четирипати во работната смена, при што меѓу две изложености на оваа концентрација мора да измине најмалку 60 минути.

316

Измеренате концентрации на хемиските супстанции во работната средина НЕ МОЖЕ да се сметаат за единствено мерило за оцена на вистинската опасност по здравјето на вработените.

Треба да се земе предвид и влијанието и на другите фактори како: - напорна работа, - зголемена температура и влажност на воздухот, - близината на врати, прозорци и вентилациони уреди до изворот на хем.

супстанции, - директна или индиректна изложеност на хемиските супстанции, - дали изложеноста се однесува за осумчасовна дневна работа.

4. Заклучок Минималните барања за безбедност и здравје при работа на вработени од

ризици поврзани со изложување на хемиски супстанци ќе се постигнат со доследна примена на Правилникот за таа намена (Сл. Весник на РМ бр 46/2010 г.).

Испитувањата на концентрациите на хемиски супстанции во воздух во работни и помошни простории е комплексна задача и може да се врши од страна на компетентни и акредитирани лаборатории кои располагаат со соодветна опрема и кои имаат квалификуван кадар.

Работодавецот е должен да ги отстрани или да ги намали на најниско можно ниво ризиците за безбедност и здравје на вработените при работа, како резултат на присуство на опасните хемиски супстанции.

Испитувањето на концентрацијата на хемиските супстанции во работните и помошните простории е дел од интегрираниот пристап за превенција, намалување и елиминирање на ризиците на работните места поврзани со изложување на хемиските супстанции.

5. Користена литература [1] Закон за безбедност и здравје на работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07 и бр.53/2013); [2] Правилник за минималните барања за безбедност и здравје при работа на

вработени од ризици поврзани со изложување на хемиски супстанци (Службен весник на РМ, бр. 46/2010)

[3] Изработени Документи – Извештаи од извршени мерења на услови во работна средина за голем број на индустриски објекти, Документација на Технолаб доо Скопје;

[4] М-р Трајковска Трпевска М.Одредување на услови во работнa срединa како основа за проценка на ризиците на работните места, Интернационален симпозиум “Енергетика 2008”, Охрид, Р.Македонија;

317

АНАЛИЗА НА СИСТЕМОТ ЗА ЕВИДЕНЦИЈА НА ПОВРЕДИТЕ ПРИ РАБОТА ВО Р. МАКЕДОНИЈА

ANALYSIS OF THE MONITORING SYSTEM OF

OCCUPATIONAL INJURIES IN REPUBLIC MACEDONIA

Асис. м-р Трајче Велковски, Проф. д-р Јасмина Чалоска, Проф. д-р Љубен Дудески

Универзитет „Св. Кирил и Методиј“ во Скопје, Машински факултет Карпош 2 бб., 1000 Скопје

[email protected], [email protected], [email protected]

Апстракт Системот за евиденција на повредите при работа на национално ниво претставува една од најзначајните алки во имплементацијата на системот за безбедност и здравје при работа. Во овој труд се разгледани моментално достапните податоци од евиденциите за повреди при работа во Р. Македонија и институциите кои ги собираат и обработуваат овие статистички податоци. Главната цел на анализата е подигнување на свеста за развој на единствена национална методологија за евиденција и статистичка обработка на податоците од повредите при работа и нејзино усогласување со статистиката на Европска Унија.

Клучни зборови: повреди при работа, евиденција на повреди при работа, компаративна анализа

Abstract The system for monitoring occupational injuries at national level is one of the most important links in the implementation of the system for occupational safety and health. This paper reviewed the currently available data from the monitoring of the occupational injuries in the Republic Macedonia and the institutions that collect and process these statistics. The main objective of the analysis is to raise the awareness for development of a unique national methodology for monitoring and statistical processing of the data from occupational injuries and its coordination with the European Union statistics.

Keywords: occupational injuries, monitoring of the occupational injuries, comparative analysis

318




1. Вовед Законот за безбедност и здравје при работа, донесен 2007 година, како и

директивата 89/391/ EEC ги обврзува сите претпријатија да спроведат проценка на ризик на секое работно место при што се регулираат обврските на работодавачите, правата и обврските на вработените, стручните лица и претставниците од редот на вработените. За прв пат се воведува законска обврска за систематско проценување на сите ризични фактори во еден работен процес, со цел да се утврдат можните опасности и штетности на работното место кои можат да предизвикаат повреди при работа или некако вид на професионални заболувања.

Министерството за труд и социјална политика и Министерството за здравство се одговорни за политиката за безбедност и здравје при работа, која што е предводена од целите поврзани со пристапот кон ЕУ. Министерот надлежен за работите од областа на трудот е овластен да издава или одзема дозволи и донесува подзаконски акти, како и да извршува надзор за спроведувањето на одредбите од Законот за безбедност и здравје при работа. Инспекцискиот надзор го врши Државниот инспекторат за труд кој е во состав на Министерството за труд и социјална политика.

Од стапувањето на законот во сила па се до септември 2010 година имплементацијата на овој закон беше на најниско ниво, се додека не беа овластени првите 12 тела за спроведување на проценка на ризик и имплементација на останатите одредби од законот. Денес нивниот број порасна на 44 овластени тела кои функционираат на територијата на Република Македонија. Токму ваквиот напредок во имплементацијата на законот е препознаен во извештајот на ЕУ за 2010-та и 2011-та година кој што укажува дека е направен видлив прогрес во осовременувањето на легислативата и зацврстувањето на институционалните капацитети. Но и покрај ваквиот напредок, сепак остануваат уште многу обврски за целосна имплементација на системот за Безбедност и здравје при работа на национално ниво.

2. Повреда при работа Законот за пензиско и инвалидско осигурување на Република Македонија

повредата при работа ја дефинира како повреда која е предизвикана од непосредно и краткотрајно механичко, физичко или хемиско дејство, како и повреда која е причинета со нагли промени во положбата на телото, ненадејно оптоварување на телото или со други промени на физиолошката состојба на организмот, ако таквата повреда причински е поврзана со вршењето на работите на работното место. Во овој закон под повреда на работа се подразбира и повреда која настанала на редовниот и вообичаен пат од местото на живеење до работа и обратно, на службен пат, како и во други услови што се поврзани со доаѓањето на работа или користењето на право на професионална рехабилитација.

Повреда на работа исто така претставува и секое заболување на работникот што настанало непосредно и како исклучителна последица на некој несреќен случај или од виша сила за време на вршење на работата или во врска со неа.

За разлика од Македонската законска регулатива во законите на Европската унија кои се потполно усогласени со ESAW, повредата при работа е дефинирана како случување во текот на работата кое резултирало со некаква физичка или ментална повреда. Во ваквата дефиниција спаѓаат и намерните дејствија од страна на други лица, како и несреќите што се случуваат за време на работа а се надвор од просториите на претпријатието. Според Европската регулатива во повреди на работа не се вбројуваат и повредите предизвикани на пат од работа до дома и назад. При дефинирањето на повредите при работа, карактеристично е што според дефиницијата

319

на Европската Унија под повреди при работа со фатални последици се категоризираат и оние повреди кои резултираат со смрт до една година по настанувањето на повредата.

3. Евиденција на повредите при работа Државен инспекторат за труд (ДИТ)

Државниот инспекторат за труд претставува орган во состав на Министерството на труд и социјална политика кое е надлежно за имплементација и надзор на Законот за безбедност и здравје во Р. Македонија. Во директива 89/391/EEC за безбедноста и здравјето на работниците на работа, во член 9, содржана е одредбата за обврска на работодавачите да водат евиденција за несреќите при работа кои резултираат со неспособност за извршување на работните обврски повеќе од три дена. Врз основа на тоа, а во согласност со националните закони и правилници, работодавачите имаат обврска да водат евиденција и да подготвуваат извештаи за несреќите на работа во кои се инволвирани работниците. Оваа одредба од рамковната директива е вградена и во нашето национално законодавство. Така во член 36 од Законот за безбедност и здравје при работа (Сл. Весник бр.92/2007 год.), работодавачот е должен веднаш, или најдоцна во рок од 48 часови да го извести Државниот инспекторат за труд за секој смртен случај, колективна несреќа и повреди на работа кои предизвикуваат времена неспособност на работа подолга од три работни денови. За таа цел Државниот инспекторат за труд, го има изготвено образецот за известување за несреќа при работа со 12 полиња за пополнување од страна на работодавачот или лице кое било во непосредна близина при случувањето на повредата при работа. Исто така изготвени се и евидентни листи согласно Правилникот за начинот на водење евиденции од областа на безбедност и здравје при работа (Сл. Весник 136/2007г.), кои работодавачите имаат обврска постојано да ги ажурираат.

Државниот инспекторат секоја година објавува јавно достапен извештај за работата на Државниот инспекторат за труд. Извештајот се изготвува врз основа на годишните извештаи за работа на инспекторите на трудот од подрачните единици, месечните извештаи за работа, изготвените информации и надзорите извршени од страна на раководителите на одделенијата. Истиот претставува збир на податоци за извршените инспекциски надзори и преземените мерки на Државниот инспекторат за труд. Токму во овој извештај се содржани и повредите при работа кои се пријавени во Државниот инспекторат за труд, односно само оние повреди за кои постои законска обврска да бидат пријавени, а тоа се повредите со смртен случај, колективна несреќа или повреди на работа кои предизвикуваат времена неспособност на работа подолга од три работни денови. Годишните извештаи за работата на Државниот инспекторат за труд се објавуваат јавно на нивната интернет страницата и до сега објавени се само три вакви извештаи и тоа од 2010, 2011 и 2012 година. Токму поради тоа овие податоци се земени во предвид за компаративната анализа направена во овој труд, како единствени заеднички податоци за сите три институции кои се предмет на ова истражување.

Македонско здружение за заштита при работа (МЗЗПР)

Македонското здружение за заштита при работа е невладина организација со главна цел - воспоставување на хуман и безбеден пристап до работата како дел од работната средина. Психофизичкиот интегритет на работниците, евалуацијата на работничките права, имплементацијата и целосната примена на легислативата од

320

областа на безбедноста и здравјето при работа се само некои од целите за кои се залага МЗЗПР. Во 2008 година, МЗЗПР стана прв ILO/CIS Колаборативен центар во Р. Македонија.

Изворот за прибирање на податоците од евиденција на настанатите повреди при работа на МЗЗПР се информациите објавени во пишаните медиуми во Р. Македонија. Токму ваквите добиени информации за настанати несреќи при работа од медиумите, претставуваат основа за направените годишни извештаи за несреќа при работа кои успешно се објавуваат цели осум години наназад, започнувајќи од 2007-ма година односно од самото стапување во сила на законот за безбедност и здравје при работа. Македонското здружение за заштита при работа, со цел добивање на комплетни податоци за настанати несреќи при работа и смртни случаи во Р. Македонија за своите годишни извештаи побарува и официјални податоци од: Државен завод за статистика на Р. Македонија; ЈЗУ Институт за јавно здравје; Државен инспекторат за труд; Фонд за здравствено осигурување на Македонија; Фонд на пензиското и инвалидското осигурување на Македонија; ЈЗУ Институт за медицина на трудот на Р. Македонија – Скопје; Организација на работодавачи на Македонија; Сојуз на синдикатите на Македонија; Конфедерација на слободни синдикати на Македонија; Министерство за економија; Министерство за земјоделие, шумарство и управување со водата; Министерство за здравство. Во поголемиот дел од извештаите, обидот да се добијат податоци од другите институции завршува неуспешно. Иако никаде не е наведена причината за не добивање на одговорот, односно на податоците за повредите при работа, воочливо е дека причината за тоа е непостоењето на методологија за евиденција на повредите при работа. Во извештајот во 2010 година е презентиран и извештајот на Државниот инспекторат за труд како единствена институција која одговорила на барањето од МЗЗПР и која имала најцелосен и соодветен извештај.

Значајно е да се напомене дека другите две институции претставуваат државни институции кои своите податоци за евиденција на повредите при работа ги прибираат преку обврските на работодавачот регулирани со закон.

Фонд за здравствено осигурување на Македонија (ФЗОМ)

Фондот за здравствено осигурување на Македонија е основан со Законот за здравствено осигурување („Сл. весник на РМ“ бр.25/2000, 34/2000 и 96/2000) заради спроведување на задолжително здравствено осигурување, како институција која врши дејност од јавен интерес и јавни овластувања утврдени со Законот. Со Законот за здравствено осигурување се уредува здравственото осигурување на граѓаните, правата и обврските од здравственото осигурување, како и начинот на спроведување на здравственото осигурување.

Податоците за евиденција на повредите при работа во ФЗОМ може да се најдат во годишниот извештај на Фондот кој што се објавува во континуитет, почнувајќи од 2003-та година па се до денес. Во Република Македонија евиденциите за повреда на работа се уште се водат преку индивидуалните пријави за повреди на работа во Образец ЕТ-8, a во согласност со член 17 од Законот за евиденции во областа на здравството (Сл. Лист бр. 2/77). Образецот се пополнува во 8 примероци, од кои 1 останува кај работодавачот, а останатите се доставуваа во подрачната служба на Фондот за здравствено осигурување, од каде се дистрибуираат до останатите извештајни субјекти – Центите за јавно здравје. Центрите се должни најдоцна до 5-ти во тековниот месец да ги достават извештаите за претходниот месец до Институтот за јавно здравје на Република Македонија.

321

Образецот ЕТ-8 содржи 55 полиња за пополнување поделени во седум категории и тоа: податоци за обврзникот за поднесување на пријавата, податоци за повредата на работа, податоци за повредениот, податоци за непосредниот раководител, мислење на инспекторот на трудот по одделни прашања, извештај на лекарот кој го прегледал повредениот. Иако овој образец изгледа најсеопфатен, сепак недостасуваат некои основни податоци кои се неопходни за нивна статистичка обработка, тргнувајќи од недостаток на податоци за вкупното работно искуство на повредениот и неговото работно искуство на работното место на кое се случила повредата. Сепак во годишниот извештај на ФЗОМ не е опфатен ниту пак анализиран ниеден податок од образецот ЕТ-8. Причината за тоа може да биде и големиот опфат на дејности на фондот кои се содржани во самиот извештај, па поради тоа можеби најсоодветното решение е да се издава посебен годишен извештај на ФЗОМ кој ќе биде фокусиран само на анализа на статистичките податоци од евиденцијата од повредите при работа.

4. Компаративна анализа на податоците за евиденција на повредите при работа

Единствената компаративна анализа која може да се направи врз основа на комплементарните податоци од сите три институции е анализата за вкупниот број на повреди на ниво на Р. Македонија за 2010, 2011 и 2012 година. Главната причина за ваквата анализа е тоа што Државниот инспекторат за труд својот последен годишен извештај го има објавено во 2012-та година.

Пред ваквата анализа направен е уште еден преглед на повредите при работа според Националната класификација на дејности, рев. 2, врз основа на податоците од Државниот пазарен инспекторат и Македонското здружение за заштита при работа. Во оваа анализа не се појавува третата институција односно Фондот за здравствено осигурување на Македонија поради отсуството на податокот за бројот на повреди по класификација на дејности.

Од тебелата 1 може да се воочи голема разлика во податоците помеѓу ДИТ и МЗЗПР, а единствената причина за ваквиот голем дијапазон е тоа што бројките од податоците на ДИТ се добиени како резултат на имплементација на законска регулатива, односно законска обврска на работодавецот за пријава на повредата при работа, додека податоците од МЗЗПР се добиени од објавите во пишаните медиуми.

Табела 1 – Преглед на повреди по дејности според податоците на ДИТ и МЗЗПР (усогласено според кореспондентна табела на НКД рев.1 и НКД рев.2)

ДИТ МЗЗПР ДИТ МЗЗПР ДИТ МЗЗПР

2010 2011 2012 Земјоделство, лов и шумарство 7 5 3 11 22 5 Рударство и вадење камен 18 13 8 2 44 4 Преработувачка индустрија 293 9 321 5 529 9 Снабдување со електрична енергија, гас, пареа и климатизација 30 10 52 5 84 8

322

ДИТ МЗЗПР ДИТ МЗЗПР ДИТ МЗЗПР

2010 2011 2012 Снабдување со вода; отстранување на отпадни води, управување со отпад и дејности за санација на околината Градежништво 58 28 85 27 186 44 Трговија на големо и трговија на мало; поправка на моторни возила и мотоцикли 23 4 34 7 94 5 Транспорт и складирање 43 8 66 14 72 15 Објекти за сместување и сервисни дејности со храна 14

13

36 2

Информации и комуникации Финансиска дејност и дејности на осигурување 4

14

21

Дејности во врска со недвижен имот 1

1

Стручни, научни и технички дејности Административни и помошни услужни дејности Јавна управа и одбрана; задолжително социјално осигурување

26

26 27 45

Образование 16

20 2 47 1 Дејности на здравствена и социјална заштита 28 4 24 2 52 2 Уметност, забава и рекреација Други услужни дејности 103 130 3 214 21 Дејности на домаќинствата како работодавачи; дејности на домаќинствата кои произведуваат разновидна стока и вршат различни услуги за сопствени потреби 1 22 19 Дејности на екстратериторијални организации и тела 639 129 770 123 1429 161

323

График 1 - Преглед на повреди по дејности според податоците на ДИТ и МЗЗПР

Во табела 2 е даден приказ на вкупниот број на повреди при работа според

добиените податоци од сите три институции, ДИТ, МЗЗПР и ФЗОМ. Доколку се земе предвид дека Македонското здружение за заштита при работа своите податоци ги добива врз основа на печатените медиуми може веднаш да се утврди дека постои можност во анализата да биде вклучен и нерелевантен податок. Тогаш преостанува да се анализираат релевантните податоци само од двете државни институции ДИТ и ФЗОМ, за чија точност и веродостојност гарантираат самите работодавачи, односно оние кои го пополниле извештајот за несреќа при работа или образецот ЕТ-8.

Табела 2 - Вкупен број на повреди при работа според податоците на ДИТ, МЗЗПР и ФЗОМ за 2010, 2011 и 2012 година

ДИТ МЗЗПР ФЗОМ

2010 639 129 1216

2011 770 123 1128

2012 1429 161 817

Токму при ваквата анализа на графикот 2, веднаш е воочлива големата разлика во податоците и тоа земајќи ја предвид 2010-та или 2011-та година каде јасно е видливо дека во ФЗОМ биле пријавени дури 50% повеќе повреди при работа, преку

324

образецот ЕТ-8, отколку преку извештајот за несреќа при работа на ДИТ. Овие податоци повторно ја потврдуваат неусогласеноста во прибирањето на статистичките податоци како и релевантноста во обработката на истите и директно ја укажуваат потребата од поставувањето на единствена методологија за евиденција на повредите при работа која ќе биде во целосна корелација со European Statistics for Accidents at Work – ESAW.

График 2 - Графички приказ на вкупниот број на повреди според табела 2

5. Заклучок Од горенаведеното, може веднаш да се утврди неусогласеноста на

Македонските законски регулативи со Европските критериуми и стандарди поради што секоја компаративна анализа со било кои статистички податоци од Меѓународната организација на трудот и Европската Унија е несоодветна. Ваквата нестандардизирана статистичка обработка на податоци мора да се надмине во најкус можен рок и да се зголеми компаративноста на податоците од Р. Македонија што секако на долг рок ќе придонесе за зголемување на конкурентноста на Националниот систем за безбедност и здравје при работа како и негово унапредување преку анализите со поразвиените земји од Европската унија.

Сите засегнати страни кои директно учествуваат или пак индиректно влијаат на евиденцијата на повредите при работа треба да се свесни за итноста и неопходноста на воспоставување на интегриран систем за следење и пријавување на повредите на работа и професионалните болести, кој би овозможил евидентирање и регистрирање на сите повреди на работа и професионални болести на ниво на Р. Македонија.

Оваа анализа треба да биде основа за понатамошни истражувања, за да се направи соодветен заклучок за примената на Законот за безбедност и здравје при работа и имплементација на системот за безбедност и здравје при работа на национално ниво. Исто така, тоа претставува добра основа за промена на одредени регулативи и воведување на единствен регистар за повреди при работа кој нема да

325

биде двосмислен, туку ќе биде прецизен и усогласен со стандардите и методолошките пристапи на ЕУ.

Една препорака која може да претставува цел на понатамошниот развој на ваквата анализа е воведување на информациски систем за евиденција на повредите при работа кој директно ќе придонесе кон усогласување на системот за статистичка обработка на податоците од евиденција на повредите при работа, со статистиката на ЕУ односно со European Statistics for Accidents at Work - ESAW.

6. Користена литература [1] Закон за безбедност и здравје при работа (пречистен текст Службен весник на

РМ бр.53/2013г.) [2] Правилник за начинот на водење евиденција во областа на безбедност и здравје

при работа (Службен весник на РМ бр.136/2007г.) [3] Закон за евиденциите од областа на трудот (пречистен текст Службен весник на

РМ. бр.31/2013г.) [4] Закон за здравственото осигурување (пречистен текст Службен весник на РМ

бр.65/2012г.) [5] Закон за пензиското инвалидското осигурување (пречистен текст Службен

весник на РМ бр.53/2013г.) [6] С121 Конвенција за помош при повреда на работа 1964 [7] С155 Конвенција за безбедност и здравје при работа 1981 [8] С161 Конвенција за професионални здравствени услуги [9] Годишен извештај на Фонд за здравствено осигурување на Македонија (2010,

2011, 2012) [10] Годишен извештај за Смртни случаи, повреди и несреќи при работа на МЗЗПР

(2010, 2011, 2012) [11] Извештај за работа на Државниот инспекторат за труд (2010, 2011, 2012) [12] Current situation and trends in the field of OSH in R.Macedonia, Prof d-r Ljuben

Dudeski, Prof. d-r Jasmina Chaloska, M-r Trajce Velkovski, 10th International conference for Development of the system for occupational safety, 23-26.10.2013, Tara, Serbia

326

ДОБРА ЕРГОНОМСКА ПРАКСА ВО КОМПАНИЈАТА ТРИТЕКС ТРЕЈД ДОО Прилеп

GOOD ERGONOMIC PRACTICE IN COMPANY TRITEX TRADE DOO Prilep

Маре Вулгаракис, Билјана Димишковска РИ-ОПУСПРОЕКТ ДОО Скопје

Бул. Јане Сандански бр. 113 Скопје, Р. Македонија [email protected], [email protected]

Апстракт Вработените во текот на извршување на работните задачи заради непревземање

на превентивни заштитни мерки и активности предвидени со законската регулатива, изложени се на опасности од повреда при работа и професионални заболувања.

Повредите при работа и професионалните заболувања на компанијата, а со тоа и на опшеството во поширока смисла им нанесуваат големи загуби како во животи и материјални добра, така и од економски аспект преку ненадоместливо изгубено време заради отсуство од работа. Заради овие причини Друштвото за производство трговија и услуги ТРИТЕКС ТРЕЈД Наумовски Радко и др. ДОО увоз-извоз Прилеп вложува големи напори во спроведување на добра пракса од областа на безбедно извршување на работните процеси согласно законската регулатива со кои би се спречило нивното настанување.

Клучни зборови: ергономија, безбедност и здравје, повреди при работа, професионални заболувања.

Abstract

Employees during the execution of the tasks because of the failure of preventive protective measures and activities foreseen in the legislation are exposed to risk of injury at work and occupational diseases.

Injuries at work and occupational diseases cause great losses in human lives and material goods as well as big economical losses of the company and the society in general, caused by unreplecaple absence from work.

For this reason the Company for production, trade and services TRITEKS TRADE Naumovski Radko and others. DOO export-import efforts great deal in the implementation of good practice in the field of safe execution of workflows, according to the legislation that would prevent their occurrence.

Keywords: ergonomics, health and safety, injuries at work, occupational diseases.

327



1. Вовед Во современите услови на работење, превземањето на мерки и активности на

компаниите кои се однесуваат на создавање на услови за работа кои овозможуваат соодветна заштита на здравјето и животот на сите вработени се апсолутно неопходни. Отсварувањето на највисокото ниво на безбедност и здравје при работа од една страна како и минимизирање на несаканите последици како што се повредите на работа, професионалните болести и болестите во врска со работата но и создавањето на услови за работа во кои вработените ќе имаат чуство на задоволство при извршување на професионалните задачи од друга страна, бара ситематски пристап при планирање и реализација на обврските и активностите кои се однесуваат на превенција и одредување на услови за зачувување и унапредување на безбедноста и здравјето при работа.

Друштвото за производство трговија и услуги ТРИТЕКС ТРЕЈД Наумовски Радко и др. ДОО увоз-извоз Прилеп вложува големи напори во областа на безбедно извршување на работните процеси во целокупното производство. Нивниот менаџерски тим секогаш е подготвен да даде соодветна техничко-административна поддршка и заедно со своите вработени работи на обезбедување на оптимални безбедносно-здравствени услови на работа. Во склад со актуелните прописи од оваа област превземени се следниве активности:

• Превентивни и периодични прегледи и испитување на опремата за работа, • Изработка на акт за проценка на ризик, • Оспособување и обука на вработените за безбедно извршување на работните

обврски и за користење на опремата за работа, • Изработка на упатства за безбедна работа, • Испитување на услови во работната средина : микроклиматски услови

(температура, релативна влажност и струење на воздухот), хемиски штетности - текстилна прашина и физички штетности - бучава и осветление и сл.

ТРИТЕКС ТРЕЈД ДОО увоз-извоз Прилеп, со цел елиминирање на евентуални несакани грешки при имплементирање на прописите од областа на БЗР, има склучено договор со РИ ОПУСПРОЕКТ ДОО Скопје како надворешна овластена компанија која поседува лиценци за:

• проценка на ризик, • изаботка на концепт за изјава за безбедност, • изработка и спроведување на програма за обуки на вработени од областа на

безбедност и здравје при работа, • редовно тестирање и контрола на опремата за работа • вршење на периодични мерења на хемиски штетности (органски и аноргански

гасови и пареи, прашина, СО, СО2, NOx, SO2), физички штетности и микроклиматски услови во работна средина.

• издадени од страна на Министерството за труд и социјална политика на Република Македонија.

328

2. Политиката за безбедност и здравје при работа на ТРИТЕКС ТРЕЈД ДОО увоз-извоз Прилеп

Основната дејност на Друштво за производство трговија и услуги ТРИТЕКС ТРЕЈД Наумоски Радко и др. ДОО увоз - извоз Прилеп е лон - доработка за странство и по потреба сопствено производство на долна облека. Производството се изведува во две смени со 285 вработени.

Според ТРИТЕКС ТРЕЈД ДОО увоз-извоз Прилеп важно е јасно дефинирање на улогите, одговорностите и овластувањата за управување и спроведување на нивната Политика за безбедност и здравје при работа така што секој вработен во компанијата ќе знае кој за што е обврзан и одговорен.

Улогите и одговорностите за безбедност и здравје се целосно документирани. За да се обезбеди целосно имплементирање и ефикасно функционирање на системот за безбедност и здравје при работа РИ ОПУСПРОЕКТ ДОО Скопје е назначен како член од тимот кој е ставен на располагање за да може да го стори тоа.

Првиот чекор на компанијата во градењето на политиката за добра пракса беше формирање на тим и ангажирање на надворешната стручна фирма кои точно ќе проценат што мора компанијата да направи за да се усогласи со законската регулатива. За таа цел извршено е: • маркирање на сите деловни активности во однос на законските барања и кодексите

за најдобра пракса, • следење на законската регулатива и нејзино ажурирање најмалку два пати

годишно, • се врши советување на менаџерскиот тим за тоа како и кога да ги информираат

вработените за промените во законодавството кои се однесуваат на нивната безбедност при работа, права и обврски.

3. Спроведување на добра пракса во процесот на производство во компанијата

Со оглед на тоа дека начелото на компанијата ТРИТЕКСТРЕЈД ДОО увоз-извоз Прилеп е „Подобро да се изгуби една минута во животот одколку да се изгуби животот за една минута“ големо внимание се посветува на подготвителните и превентивните активности. За таа цел спроведени се следниве мерки за безбедно извршување на работните задачи согласно актуелните законски прописи: • изготвување на проценка на ризик со изјава за безбедност за сите работни места

според Законот за безбедност и здравје при работа (пречистен текст Сл. весник 53/2013) , Закон за изменување и дополнување на Законот за безбедност и здравје при работа (“Сл. весник на РМ“ бр. 137/13, 164/13, 158/14, 15/15, 129/15),

• испитување на микроклиматските услови (температура, релативна влажност и струење на воздухот) во летен и во зимски период според Законот за безбедност и здравје при работа (пречистен текст Сл. весник 53/2013) , Закон за изменување и дополнување на Законот за безбедност и здравје при работа (“Сл. весник на РМ“ бр. 137/13, 164/13, 158/14, 15/15, 129/15),

• испитување на физичките штетности (бучава и осветлување), и хемиски штетности (текстилна прашина) според Правилник за безбедност и здравје при работа на вработените изложени на ризик од бучава („Сл. весник на РМ“ бр. 21/2008) , JUS U.C 9.100 XI/1962 и правилник за мнинимални барања за безбедност и здравје на вработените од ризици поврзани со изложување на хемиски супстанции („Сл. весник на РМ“ бр.46/2010),

329

• мерење на отпор на заштитно заземјување според правилници (“Сл. Лист на СФРЈ“ бр 53/88 и13/78 и MKS N.B2741 MKS N.B275),

• редовна контрола на здравствената состојба кај вработените според Закон за безбедност и здравје при работа (Пречистен текст Сл.Весник 53/13) и Закон за изменување и дополнување на законот за БЗР бр.137/13, 164/13, 158/14, 15/15, 129/15 и Правилникот за видот, начинот и обемот на здравствените прегледи на вработените (Сл.весник на РМ бр.171/2010);

• редовно се врши техничка контрола на хидрантската мрежа и контролно испитување и сервисирање на ПП апаратите согласно Правилникот за технички нормативи за хидрантска мрежа за гасење на пожар („Сл. Весник на РМ“ бр. 36/04),

• извршена е обука на вработените од областа на безбедност и здравје при работа, обука на вработените за пожари, евакуација и спасување и за давање на прва помош според Законот за безбедност и здравје при работа (пречистен текст Сл. весник 53/2013) , Закон за изменување и дополнување на Законот за безбедност и здравје при работа (“Сл. весник на РМ“ бр. 137/13, 164/13, 158/14, 15/15, 129/15),

• машините за положување на текстилниот материјал на масата за кроење се поставени во просторот така да меѓу нив е оставен доволен простор за безбедно движење на работниците во широчина од најмалку 70 см според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• вклучувањето на ножот за сечење е од едно место, а патеката за сечење на ножот како и самиот нож се заштитени со одбивници според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• лентестата пила за сечење на текстилен материјал е заштитена по целата должина освен местото за сечење. Заштитниот оклоп на пилата е конструиран и изведен така да во случај на прекин на лентата го спречи излетувањето на делови од пилата кон ракувачот според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• за сечење на потенки слоеви ткаенина, плетени и на други помали делови на текстилен материјал според модел се користат соодветни помагала за безбедно придржување според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• кај подвижните машини за кроење доводот на електрична енергија е изведен и поставен така да не пречи на кроењето и не ја загрозува безбедната работа на работниците според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• кај машините за кроење прстите на ракувачот се заштитуваат со поставување на специјални заштитни направи (одбивник за прсти) според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• специјалните машини за шиење и автоматите кои користат нож за израмнување на текстилниот материјал имаат одвод и корпа за собирање на отпадоците според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89) ;

• машините за шиење се обезбедуваат со заштитен одбивник на прсти кој спречува бодење на прстите, а за чување на ножицата на секоја машина за шиење е обезбедено посебно оградено место според Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија(“Сл.весник на РМ”, бр.14/89).

По спроведување на постапката за проценка на ризик со изјава за безбедност за секое работно место беа поставени повисоки цели во однос на подобрување на ергономските услови за зачувување на здравјето на вработените.

330

1. Со оглед на тоа што се работи за текстилна индустрија во која поголем дел од вработените извршуваат работни задачи во седечка положба (машинско шиење на готов производ) од големо значење е дизајнот на столчето. Добро дизајнираното столче треба да му овозможи на работникот да ги движи нозете и со леснотија да ги менува работните положби, и за таа цел беа набавени нови ергономски столчиња кои ги исполнуваа критериумите според најновите научни достигнувања. Работното столче ги задоволува следните работни услови: • работниот стол е соодветен на работата што се извршува и за висината на

работната маса, • висината на седењето и висината за потпирачот за грб може да се приспособуваат

посебно еден од друг, • столот му овозможува на работникот да се навали нанапред или наназад со

леснотија, • работникот има адекватен простор за нозете под работната маса за лесна промена

на положбата на нозете, • стапалата на вработените стојат рамно на подот, • столот има потпирач на грбот кој обезбедува потпора за долниот дел од грбот, • столот е малку закривен надолу од предната страна (работ), • столот е со пет ногарки заради стабилност.

Сл. 1. Правилна и неправилна положба на телото при работа

2. За квалитетно и навремено извршување на работните задачи и заради спречување на оштетувањата на видот од голема важност е правилно димензионирано и изведено осветлување. При многу јаки осветлувања или контрасти во видното поле настанува блескотење кое предизвикува непријатност или намалување на способноста на забележување на предметите или истовремено двете појави. Осветлението во затворена просторија треба во рамките на вкупното архитектонско обликување да му направи на човекот средина, која обезбедува соодветна физиолошка, оптичка и психолошка комотност. Освен тоа осветлението мора да одговара и на техничко-економските и естетските барања.

Просториите мора да бидат во секој свој дел доволно осветлени со природно, вештачко или комбинирано осветление. Вештачкото осветление поделено е на општо и дополнително. Општото осветлување е она осветлување со кое што порамномерно се осветлува цела просторија. Дополнителното осветлување е дополнение на општото

331

осветление на некој простор за да се постигне подобра осветленост на некои делови од тој простор. Превземени се мерки во однос на подобрување на осветлувањето во работните и помошните простории и тоа: • прозорците во производните погони се премачкани со смеса - затемнети со што се оневозможува силна сончева светлина однадвор па се минимизира појавата на одблесок, • поставени се и нови штедливи светилки со што се подобрува целокупното осветление во погоните и канцелариите па истото по повторното мерење ги задоволува одредбите од соодветните правилници. 3.Под микроклима се подразбираат оние интимни метеоролошки фактори кои заедно или поединечно, поволно или неповолно делуваат на вработените во работната просторија или работното место. При утврдување на комфорот во работната средина контролирани се следните параметри на микроклима во работните простории: температура - tºC; струење на воздухот -W(m/s); релативна влажност на воздухот - Rv(%); За подобрување на работните услови во производните погони е поставена централна климатизација и вентилација. Направени се мерења на вентилационите канали и утврдено е дека протокот на воздух ги задоволува стандардите.

4. Укината е третата (ноќна) смена, сега производството се одвива во две смени што придонесува за подобар психосоцијален живот на вработените.

4. Заклучок Менаџерскиот тим на ТРИТЕКСТРЕЈД ДОО увоз-извоз Прилеп поведени од сознанието дека добро дизајнирано место за работа е важно за превенција на болести и зголемување на продуктивноста на трудот и затоа за создавање на ергономска работна средина се водеше според следниве начелни предлози: • Да обезбеди удобност за работниците со обезбедување на добар распоред на работната површина и алатки кои ќе одговараат на нивните потреби, • Добрата седечка положба значи дека работникот седи исправено пред и блиску до својата работа, • Периодичните одмори и промени на положбата на телото ги намалуваат проблемите предизвикани од долготрајното седење, • Да се отстранат одблесоците и сенките, доброто осветлување е од суштинска важност. Доколку се чуствуваш добро, тогаш веројатно е правилно. Доколку се чуствуваш неудобно, тогаш веројатно нешто не е во ред со дизајнот а не со работникот.*

5. Користена литература [1] Зборник радова, „Универзитет у Нишу“- Факултет за заштите на раду, Ниш 2010 [2] Вашето здравје и безбедност при работа: Збирка на прирачници - Ергономија –

издавач МОТ, Скопје 1996 [3] Правилникот за заштита при работа во текстилната индустрија (“Сл.весник на

РМ”, бр.14/89) [4] Законот за безбедност и здравје при работа (пречистен текст Сл. весник 53/2013)

332

PERSONAL MONITORING AND ASSESSMENT OF DOSES RECEIVED BY WORKERS IN NUCLEAR

MEDICINE

Marina Zdraveska Kochovska

University of “Ss. Cyril and Methodius”, Medical Faculty, Institute of pathophysiology and nuclear medicine “Akademik I. Tadzer”

Vodnjanska 17, Skopje, Republic of Macedonia,

[email protected]

Апстракт Изложувањето на јонизирачки зрачења може да предизвика појава на сериозни генетски заболувања. Вработените кои користат отворени извори на радијација во секојдневната рутинска работа имаат зголемен ризик за појава на некои од овие заболувања во однос на останатите вработени. Одредени стандарди и ограничување за вредноста на ефективната доза кај професионално изложени лица на јонизирачко зрачење е предложена од страна на Интернационалната Комисија за Радиолошка Заштита и истите се имплементирани во Законот за радијациона заштита и безбедност во Република Македонија. Со цел да бидеме сигурни дека препишаниот дозволен лимит од 20 mSv, не се надминува и се одржува на минимална вредност законски сме обврзани да спроведуваме персонална дозиметрија кај вработените кои вршат дејност во зоната на јонизирачко зрачење. Добиените резултати покажаа дека вредностите на ефективната годишна доза кај вработените не го надминува предложениот лимит од 20 mSv/годишно од Интернационалната комисија за радиолошка заштита. Клучни зборови: јонизирачки зрачења, вработени, нуклеарна медицина

Abstract Exposure to ionizing radiation can cause serious genetic effects or appearance of cancer. People who use sources of radiation as part of their employment are potentially at a greater risk than others. The standards and set of annual effective dose (AED) limit are recommended by International Commission on Radiological Protection in Publication 60 (ICRP 1990) and implemented in National Law on Radiological Protection against ionizing radiation in Macedonia. In order to ensure that the prescribed limits are not exceeded and to ensure that doses are kept to a minimum, personal dosimeter monitoring is recommended and performed. The results show that the mean annual value of effective dose was well below proposed limit of 20 mSv/year of ICRP.

Keywords: ionizing radiation, worker, nuclear medicine

333


1. Introduction The optimization of staff protection requires commitment by the management of the nuclear medicine department. The protection of occupationally exposed individuals working in hospitals requires a strict organizational framework and a structured approach. This should be reflected in Local Rules for each workplace, which must define safe systems of work. Responsibility in radiation protection affects all members of the administrative system from the employing authority to the individual carrying out a nuclear medicine procedure. According to the Basic Safety Standards [1] “The occupational exposure of any worker shall be controlled that the following limits are not exceeded”: a. an effective dose of 20 mSv per year averaged over five consecutive years; b. an effective dose of 50 mSv in any single year; c. an effective dose to the lens of the eye of 150 mSv in a year and d. an equivalent dose to the extremities or the skin of 500 mSv in a year. In nuclear medicine exposure of the workers arise from unsealed sources. One pathway is through external irradiation of the body and the other one through entry of radioactive substances into the body. For these reasons and to protect the workers there is classification of the areas as controlled and supervised [1]. The rooms for the preparation, storage and injection, imaging rooms and waiting areas should be signed as controlled areas. Every type of activity performed in a nuclear medicine department will make a contribution to the external exposure of the worker. Everyday routine activities are: unpacking the radioactive material, activity measurements, storage of sources, preparation of radiopharmaceuticals, examination of patient, administration of radiopharmaceuticals, and handling of radioactive waste. With the aim to protect themselves and to reduce the absorbed dose technologists and physicians should always use protective clothing in working areas. There is always risk of contamination. Protective cloths include: laboratory coats, waterproof gloves, overshoes, lead shielded syringes, lead aprons and other equipment that will reduce the external radiation of workers. For the workers exposed to radiation in controlled areas individual dose monitoring is obligatory for every person [2]. These workers include: technologists, physicians, physicists, radio pharmacists and other research staff. The personal external doses are determined by using monitoring devices approved by the Regulatory Authority, such as film badges, thermoluminiscence dosimeters (TLD), electronic dosimeters and other devices. In the nuclear medicine department at Medical faculty Skopje, individual monitoring of workers is performed with TLD. Evaluation of individual effective whole-body doses is an essential part of radiation protection programme.

2. Aim The aim of the study is to investigate the individual monitoring of whole body dose, actually to determine personal annual equivalent dose (AED) in terms Hp (10), expressed in unit [mSv], of workers in nuclear medicine department. The follow up is for period of five years during 2010-2014. The mean doses will be compared with the proposed limit of 20 mSv/year of the International Commission of Radiological Protection (ICRP).

3. Material and methods Two main groups of workers will be presented. One group is consisting of five technologists and two radiopharmacysts. This group of workers performs preparation of radiopharmacaeuticals as well as preparing and positioning of the patients to perform scanning with gamma camera. The readings of TLD for group one is on monthly base. The

334

group two consists of 23 workers (physician, physicists and other staff not directly involved in routine with radiopharmaceuticals but always present in a controlled zone). For the group two the TLD reading are performed on three months basis. Effective dose measurements were done with thermoluminiscent dosimeters which contains hot pressed chips from phosphors or lithium fluoride (LiF) with property of thermoluminiscence. Used TLD’s were type TLD 100 Thermo Fisher Scientific Inc. square shape dimensions 3 mm2. LiF:Mg and Ti is approximately tissue-equivalent (Zeff=8.2) and has an photon energy response for gamma-rays that ranges from 15keV-3MeV [2]. The maximum uncertainty of the photon dose determination was less than 15%. An automatic TLD reader – Thermo Harshaw 6600 plus, was used to evaluate the TLD chips. The system uses Nitrogen gas to heat TLD pellets rather than a heater plate. The WinREMS System Software running on a Windows platform is used to analyze the read data. After annealing the TLD can be used again. The background is measured and subtracted from the readings. The minimum estimated value of reading is 0.09 mSv, according Safety Series [3] and ICRP 75 [4,7,8,9].

4. Results and discusion The results of our findings are presented in Table 1 and Table 2. We have categorized the results by the type of the personnel: technologists (T1, T2, T3, T4, T5) and radiopharmacists, (RPH 1 and RPH2), physicians (P1-P11), medical physicist (MP1, MP2) and other personnel such as cleaning woman, administration workers (O1-O10) are presented in Table 2. The TLD reading for technologists were performed on monthly basis, while for physicians and other personnel the TLD readings were performed after every three month. For the second group we have four readings per year for every worker.

Table 1- Effective doses for group one No 2010

(mSv) 2011 (mSv)

2012 (mSv)

2013 (mSv)

2014 (mSv)

Total in 5 years (mSv)

T1 2.56 2.35 2.58 1.69 2.64 11.82 T2 1.39 1.81 1.68 1.80 1.30 7.98 T3 1.26 1.20 1.60 1.75 2.02 7.83 T4 1.77 2.12 1.58 1.44 1.75 8.66 T5 1.48 1.56 1.75 1.85 2.59 9.23 RPH1 1.24 2.01 2.01 2.10 2.59 9.95 RPH2 1.36 1.14 1.18 1.16 1.05 5.89 Mean 1.58 1.74 1.76 1.68 1.99 10.52 SEM 0.17 0.17 0.16 0.11 0.24 1.88 Coef.of.var 0.295 0.265 0.246 0.180 0.328 0.506 St.dev. 0.467 0.461 0.431 0.303 0.653 5.32

The proposed effective dose for 5 year is 50 mSv, or 20 mSv in one year. The results show that gained effective doses for technologists are bellow the limit, and not exceed the value of 10 mSv in five years except in one case where we registered total effective dose of 11.89 mSv.

335

Table 2- Effective doses for group2 No 2010

(mSv) 2011

(mSv)

2012 (mSv)

2013 (mSv)

2014 (mSv)

Total in 5 years (mSv)

P1 1.08 1.08 1.08 0.54 0.70 4.48 P2 2.11 1.08 1.08 1.08 1.10 6.45 P3 1.83 2.65 1.77 1.08 1.08 8.41 P4 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 P5 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 P6 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 P7 1.10 1.28 1.34 1.08 1.34 6.14 P8 2.42 3.16 3.04 1.57 1.70 11.89 P9 1.39 1.42 1.08 1.08 1.08 6.05 P10 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 P11 1.08 1.19 1.60 1.08 1.08 6.03 MP1 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 MP2 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O1 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O2 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O3 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O4 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O5 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O6 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O7 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O8 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O9 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 O10 1.08 1.08 1.08 1.08 1.08 5.40 Mean 1.23 1.26 1.22 1.07 1.10 5.90 SEM 0.07 0.11 0.09 0.03 0.03 0.30 Coef.of var. 0.30 0.41 0.35 0.14 0.14 0.25 St. dev. 0.369 0.528 0.434 0.155 0.163 1.48

The result show that the mean value for the Group 1 and Group 2 is far low than proposed 20 mSv by ICRP and the trend for this five year period is stable for Group 1, but decreasing for the Group 2. When we compare the results with previous published paper [5], where the authors published AED for period 2005-2008, the average AED for 2005 was 3 mSv and for 2008 1.8 mSv respectively. Our findings for the mean values are (1.58 mSv, 1.74 mSv, 1.76 mSv, 1.68 mSv and 1.99 mSv for 2010, 2011, 2012, 2013 and 2014 respectively). For the Group 2 the mean values are (1.23 mSv, 1.26 mSv, 1.22 mSv, and 1.07 mSv for 2010, 2011, 2012, 2013 and 2014 respectively). With further analysis of the results findings show clearly that the highest effective doses always were absorbed by the technologists and physicians responsible for application of MIBI Tc99m for myocardial perfusion imaging. With this finding we could be satisfied in terms of performing good practice and optimized radiation protection. The results published from other authors [6,7,8] report lower values for annual mean effective doses, for example 1.06 mSv for nuclear medicine physicians and 1.07 mSv for technologists. This report we might accept as motivation for further reducing of effective doses and to improve a much better protection for workers which will result in reducing the absorbed dose at workers in nuclear medicine department.

336

5. Conclusion The results from our study clearly show that the annual average Hp (10) was well below the proposed limit of the ICRP. The gained values can be used as a reference to allay any anxiety in the workers who are dealing with open radioactive sources. Good working practices and use of proper shielding devices such as syringe shield, lead aprons and movable shielding may further reduce the exposure to the technologists and physicians during injection and positioning of patients.

6. References [1] IAEA International Atomic Energy Agency. International Basic Safety Standards for

Protection against Ionizing Radiation and for Safety of Radiation Sources. Safety Series No.115, IAEA, Vienna (1996).

[2] IEC 1066, Thermoluminiscence dosimetry systems for personal and environmental monitoring, 2006.

[3] IAEA International Atomic Energy Agency safety Series No.RS-G-1.3, Assessment of occupational exposure due to external sources of radiation, Vienna, 1999.

[4] International Commission on Radiological Protection ICRP 75, General principle for the Radiation Protection of Workers, 75, Oxford: Pergamon Press; 1979.

[5] A. Ugrinska, B. Crcareva, B. Andonovski; Optimization of radiation protection of workers in nuclear medicine department occupationally exposed to ionizing radiation. Second conference on medical physics, Skopje, 2014.

[6] Al-Abdulsalam A., Brindhaban A., Occupational radiation exposure among the staff of departments of nuclear medicine and diagnostic radiology in Kuwait.

[7] Szewczak K., Jednorog S., Krajewski P.; Individual dose monitoring of the nuclear medicine departments staff controlled by Central Laboratory for Radiological protection

[8] Skrk D., Zontar D., Estimated collective effective doses to the population from nuclear medicine examinations in Slovenia, Radiol Oncol 2013.

[9] European Commission. European Commission guidance on estimating population doses from medical X-ray procedures (Radiation protection No154). Luxemburg: Office for Official Publications of the European Communities, 2008.

[10] International Commission on Radiological Protection ICRP, Radiation Dose to patients from radiopharmaceutricals ICRP Publication 53, Ann ICRP 18(1-4). Oxford: Pergamon Press; 1988.

[11] International Commission on Radiological Protection ICRP, Radiation Dose to patients from radiopharmaceutricals (Addendum to ICRP Publication 53, ICRP Publication 80, Ann ICRP 28(3). Oxford: Pergamon Press; 1998

[12] International Commission on Radiological Protection ICRP, Radiation Dose to patients from radiopharmaceutricals (Addendum3 to ICRP Publication 53, ICRP Publication 106, Ann ICRP 38(1-2). Amsterdam: Elsevier Press; 2008.

337

МЕТОДОЛОГИИ ЗА ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНО МЕСТО И КРИТЕРИУМИ ЗА ПРАВИЛЕН

ИЗБОР

METHODOLOGIES FOR RISK ASSESSMENT OF THE WORKPLACE AND PROPER SELECTION CRITERIA

Горјан Зивчевски 1 Јасмина Чалоска 2 Ана Ангеловска 3

1 [email protected] 2 Универзитет "Св. Кирил и Методиј" - Машински факултет во Скопје

Карпош II б.б. 1000 Скопје 3 ASSECO SEE, Скопје, Македонија, [email protected]

Апстракт Управувањето со ризикот е важен сегмент во секоја организација, која треба да

ги следи, анализира и да прави мониторинг и проверка на ризиците. Со несоодветно управување со ризиците, организацијата може да има големи загуби во однос на човечки ресурси, како што се несреќи при работа, а исто така и финансиски загуби[5].

Овој труд реализира анализа на методите за проценка на ризик и критериумите за правилен избор, со спроведено истражување на влијанието на субјективноста на стручните лица како фактор за добивање на реални резултати при изборот и спроведувањето на проценка на ризик. Спроведено е истражување помеѓу стручните лица за безбедност, при што истите направија проценка на ризик според две различни методологии за проценка на ризик: Kinney метдологија и 3х3 матрица, за две различни работни места сметководител и градежен работник. Анкета за изборот на методологијата за проценка на ризик, даде заклучоци кои беа предмет на анализа во истражувањето на субјективноста на стручните лица како фактор за добивање на реални резултати при проценката на ризик. Клучни зборови: методологија за проценка на ризик, ризик, субјективност

Abstract Risk management is an important segment of any organization , any organization needs to monitor, analyze and make monitoring and verification of the risks , because inadequate risk management organization can have major losses in terms of human resources, such as accidents in operation , and also financial losses. This paper is devoted to the analysis of methods for risk assessment and criteria for correct selection, so do research on the impact of subjectivity as a factor in obtaining real results in the selection of risk assessment. A survey was conducted among professionals security two jobs accountant and construction worker, where experts assessed the risk according to two different methodologies for risk assessment Kinney methodology for risk assessment on workplace and 3x3 matrix . Survey was conducted for selecting a methodology for risk assessment, of which results are given certain conclusions that were analyzed in the study of subjectivity as a factor in getting results on the risk assessment. Key words: methodology for risk assessment, risk, subjectivity

338



1. Анализа на методологиите за проценка на ризик и нивна примена

Во табелата 1 е претставена табеларна анализа на методологиите за проценка на ризик и нивна примена во индустријата. Од табелата може да се забележи дека не секоја методологија за проценка на ризик е соодветна за секоја индустрија. Во праксата често пати стручните лица за безбедност при работа и тимот за проценка на ризик избораат една методологија за проценка на ризик која ја користат за секаков вид на индустрија за која се прави проценка на ризик на работното место. Од табелата може да се забележи дека најпогодни метдологии за проценка на ризик во администрација и градежништво се Kinny и Сингапурскиот модел , во металопреработувачката индустрија според анализите кои беа направени најпогодни метдологии се FMCEA,FMEA и AUVA методологија [2]. Најдобри резултати за нивото на ризик би се добиле во воената и воздухопловната индустрија, доколку би се користела FMEA анализата, бидејќи се анализираат отказите и грешките. Методологијата за проценка на ризик AUVA според анализите е погодна за проценка на ризик на работно место во хемиска индустрија , додека What-If методологијата не е погодна за ниту една индустрија бидејќи не го претставува нивото на ризик нумерички. Оваа методологија може да се користи за идентификација на штетности и опасности на работно место за кое се прави проценка на ризик.

Табела 1 - Табеларна анализа на методологиите за проценка на ризик и нивна примена

Табеларна анализа на методологиите за проценка на ризик и нивна примена

Индустрија Кinny (5x5) и (3х3)

матрица FMCEA FMEA What-

If AUVA

Металопреработувачка Х Х Х

Админинистрација Х Х Х Х

Градежништво Х Х Х Х

Хемиска индустрија Х Х Х Х Х

Воена индустрија Х Х Х Х Х

Воздухопловство Х Х Х Х Х

1.1 Aнализа на методологиите за проценка на ризик Во табелата 2 е прикажана табеларна анализа за карактеристиките на

методологиите за проценка на ризик преку кои може да се забележат предностите и недостатоците на методологиите за проценка на ризик. Од табелата може да се забележи дека нумеричко претставување и препораки за превентивни мерки имаат сите методологии, освен What –If методологијата. Означување на објектите и опремата за добивање на нивото на ризик се прави кај AUVA и FMEA [3] методологијата за проценка на ризик. Детектирање на отказите во системот и препораки за корективни мерки како карактеристика го имаат FMEA и FMCEA

339

методологиите за проценка на ризик. Нивото на ризик лесно може да се пресмета со помош на Kinny , (3x3), (5х5) и What- If методологиите за проценка на ризик на работно место. Комплексни за разбирање се методологиите FMEA, FMCEA и AUVA, бидејќи начинот на пресметувањето на нивото на ризикот е сложено и потребно е повеќе време за проценка на ризикот.

Табела 2 Табеларна анализа за карактеристиките на методологиите за проценка на ризик

Табеларна анализа за карактеристиките на методологиите за проценка на ризик Карактеристики Кinny (5x5) и

(3х3) матрица

FMCEA FMEA What-If AUVA

Нумеричко преставување на нивото на

ризик

Х

Препораки за превентивни

мерки Х

Означување на објектите и опремата за

работа

Х Х Х Х

Детектирање на отказите и

грешките во системот за безбедност и здравје при

работа

Х Х Х Х

Препораки за корективни

мерки Х Х Х Х

Лесна пресметка на

нивото на ризик Х Х Х

Комплесна за разбирање Х Х Х

340

2. Истражување на субјективноста на стручните лица во Р.Македонија при изработка на проценка на ризик на работно место по Kinney и (3х3) матрица за проценка на ризик на работно место

Цел на истражувањето е оценување на субјективноста на стручните лица за безбедност при работа во Република Македонија, преку проценка на ризик на различни работни места со различни методологии за проценка на ризик. Со помош на ова истражување ќе се одреди влијанието на субјективноста на стручните лица за безбедност при работа во Република Македонија која може да влијае на добивање на реални резултати за нивотo на ризик на работните места.

Истражувањето во овој труд е спроведено преку изработка на проценка на ризик по две најзастапени методологии: Kinny и 3х3 матрица (согласно спроведената анкета), за работно место: сметководител и работно место: градежен работник , кои според идентификацијата на штетности и опасности имаат различни карактеристики [2]. При спроведувањето на истражувањето на стручните лица им е даден комплетен опис на работните места со сите неопходни податоци за проценката на ризик. Стручните лица направија проценка на ризик за двете работни места со примена на двете методологии.

2.1 Обработка на податоците од истражувањето Од обработката на податоците може да се забележи, дека при проценката на

ризик по методологијата Kinny на работното место сметководител, стручните лица за безбедност при работа, го оценија работното место со различно ниво на ризик , при што 4 од стручните лица за безбедност при работа го оценија работното место: сметководител со умерен ризик, а 11 од стручните лица за безбедност го оценија работното место со мал ризик (слика 1). Заклучокот е дека работното место сметководител може да се оцени како работно место со ниво на ризик мал.

02468

1012

Умеренризик

Мал ризик

Ниво на ризик

Сл. 1 Графички приказ на резултатите од нивото на ризик за работно место

сметководител според Kinny методологија за проценка на ризик

Од обработката на податоците од истражувањето за проценка на ризик на работното место сметководител според 3х3 матрица на проценка на ризик (слика 2), може да се заклучи дека стручите лица за безбедност при работа, идентификувале

341

различни штетности и опасности за исто работно место, со различна методологија за проценка на ризик. Нивото на ризик кај неколку стручни лица е оценето различно, за разлика од користењето на методологијата Kinny за проценка на ризик.

0

2

4

6

8

10

12

Прифатливризик

Зголеменризик

Сл.2 Графички приказ на резултатите од истражувањето на субјективноста на

стручните лица за безбедност при работа при проценка на работно место: сметководител, по (3х3) матрица за проценка на ризик

Од анализата на податоците може да се забележи поголема варијација при оценката на нивото на ризик на опасностите и штетностите на работното место: градежен работник. Четири стручни лица за безбедност при работа го дефинирале ризикот на работното место: градежен работник со умерен ризик , а останатите 11 со висок ризик (слика 3).

0

2

4

6

8

10

12

Висок ризик Умерен ризик Ниво на ризик

Сл. 3 Графички приказ на резултатите од истражувањето за субјективност кај

стручните лица за работно место: градежен работник, според Kinny методологија за проценка на ризик

Од обработката на податоците од истражувањето на субјективноста на стручните лица при проценка на ризик на работно место градежен работник според методологијата (3х3) матрица, може да се забележи дека индентификацијата на опасности и штетностите и пресметката на нивото на ризик кај исто стручно лице за безбедност при работа се разликува, дури и во крајната оценка на нивото на ризик на работното место градежен работник според методологијата (3Х3) матрица .

342

Сл.4 Графички приказ од резултатите истражувањето на субјективноста кај

стручните лица при проценка на ризик по методологија (3х3) матрицa

3. Заклучоци од истражувањето Критериумите за избор на методологија за проценка на ризик, не се

дефинирани, односно нема правна регулатива која го дефинира изборот на методологијата за проценка на ризик во зависност од дејноста и спецификите на работните места, бидејќи секое стручно лице за безбедност при работа самостојно одлучува која методологија за проценка на ризик ќе ја користи. Така често пати се добиваат резултати кои не се реални или при ревизија на проценката на ризик од друго стручно лице се добиваат различни нивоа на ризик при неизменета состојба на работните места. Изборот на методологија за проценка на ризик е важен сегмент во работењето на секое стручно лице за безбедност при работа. Резултатите од спроведената анкета укажуваат дека поголем дел од стручните лица за безбедност при работа во Република Македонија, користат само една методологија за проценка на ризик за секое работно место[4].

02468

1012

Ниво на ризик

343

ПРОЦЕНКА НА РИЗИК

СУМИРАЊЕ НА ПОДАТОЦИ

Сл.5 Приказ на сумирање на резултатите од истражувањето

Методологиите за проценка на ризик треба внимателно да се изберат врз основа на карактеристиките и начините на пресметката на ризикот, видот на дејноста и спецификите на работните места. Нереалните резултати за нивото на ризик, можат да доведат до несоодветна заштита на вработените и намалена безбедност при работењето што резултира со повреди на работното место и други несакани ситуации. Неопходно е да се направи детално снимање на работното место за да се идентификуваат сите штетности и опасности кои можат да настанат, а потоа да се избере соодветна методологија за проценката на ризик. Субјективноста како фактор кој влијае врз резултатите од проценката на ризик може да се избегне со формирање на тим од повеќе стручни лица за проценка на ризик.

Работно место сметководител

Работно место градежен работник

15 Стручни лица за

безбедност при работа

Kinny методологија (3х3) матрица

Мал ризик Прифатлив

ризик

Kinny методологија

(3х3) матрица

Висок ризик

Зголемен ризик

344

4. Користена литература [1] ISO 31000:2009, Risk management – Principles and guidelines [2] Правилник за начинот на изготвување на изјава за безбедност, нејзината

содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот (Службен весник на РМ бр.92/2007)

[3] www.osha.europa.eu,European Agency for Safety and Health at Work (EU-OSHA) [4] Директива 89/391/ЕЗ на Советот од 12 јуни 1989 година за воведување мерки за

поттикнување на подобрувањата во безбедноста и здравјето на работниците при работа,член 5, 4.

[5] J. Чалоска: Управување со професионален ризик, МФС, Скопје, 2013

345

ПРОЦЕНКА НА РИЗИК НА РАБОТНИ МЕСТА ВО АД “ЕЛЕМ“ СКОПЈЕ, ПОДРУЖНИЦА РЕК БИТОЛА,

БИТОЛА

Магдалена Траjковска Трпевска, Елена Трпчевска, Дејан Митревски, Бојан Трпевски

„Технолаб”, Скопје, П.фах 827, Р. Македонија, e-mail: [email protected]

АПСТРАКТ Oбврска на работодавачот е да обезбеди услови за безбедност и здравје при работа за неговите вработени од секој аспект поврзан со работата. Работодавачот мора работниот процес да го прилагоди кон способностите на вработените, при што работната средина и средствата за работа мора да бидат безбедни и безопасни по здравјето, земајќи ја предвид природата на работа. Правото на здравје и правото на безбедност на работа се универзални човекови и работни права. Анализата и одредувањето на ризиците на работните места е комплексен процес, кој подразбира мултидисциплинарен пристап кој се состои од 3 последователни и меѓусебно поврзани процеси т.е. постапки:проценка на ризикот, управување со ризикот и известување за ризикот. Појдовен и клучен елемент на анализата на ризикот е проценката на ризикот. Во рамките на овој ТРУД опишана е постапката за проценка на ризиците на работните места во РЕК БИТОЛА, Битола (енергетско индустриски објект, термоелектрана со рудник). Со примена на BG (Berufsgenossenschaften) методата и Nohl-Thiemeckeova матрица извршена е проценката на ризик за 652 работни места во РЕК БИТОЛА, Битола. Рангот на ризик (Р) се дефинира како производ од тежината на штетна последица (Т) и веројатноста (В), Р=ТхВ. Во услови на проценет зголемен и средно голем ризик работодавачот РЕК БИТОЛА, Битола презема активности (мерки) за елиминирање или намалување на ризикот на работните места.

Клучни зборови: безбедност и здравје при работа, проценка на ризик, BG метода, идентификувани опасности и штетности, ниво на ризик.

346


RISK ASSESSMENT OF WORKING PLACES AT POWER PLANT REK BITOLA, REPUBLIC OF MACEDONIA ACCORDING TO OCCUPATIONAL

SAFETY AND HEALTH

ABSTRACT Тhe employer is responsible for providing conditions concerning health and safety

of the employee during the working processes, considering every occupational aspect. The employer is obligated to adjust the working process in accordance with the employee’s abilities, thus working environment and work equipment must be safe and harmless taking in consideration the health of the employee and characteristics of the working process. The right of occupational health and safety is common human and working right. The analysis and risk assessment of working places is a complex process with multidisciplinary approach consisted of three mutually connected and consecutive processes: risk assessment, risk management and risk reporting. Risk assessment is the key element of risk analysis. This Paper describes the procedure for risk assessment of the working places in power plant REK Bitola, Republic of Macedonia (energy industrial facility, power plant with mine). Risk assessment of 652 working places at REK Bitola is prepared using the BG (Berufsgenossenschaften) method and Nohl-Thiemeck matrix. The range of occupational risk (P) is defined as multiple of the weight of harmful consequence (T) and the probability (B), P=TxB. Regarding the assessed increased and medium high risk the employee REK Bitola is conducting activities for eliminating and decreasing the occupational risk. Key words: occupational safety and health, risk assessment, BG method, Identified dangers and hazards, range of occupational risk.

1. ВОВЕД Безбедноста и здравјето на работниците претставува не само законска обврска, туку и суштинска потреба за подобрување на продуктивноста и економскиот прогрес на секоја фирма. Тоа истовремено значи и можност за восопоставување на рамнотежа помеѓу економскиот интерeс, продуктивноста, здравјето и работоспособноста на работничката популација Животот и здравјето е најважното прашење за секој човек. Вработените во текот на денот поминуваат 8 часа на работа. Оттука, основното човеково право на праведни и поволи услови при работа, мора да се почитува и да претставува одговорност и обврска за целото општество. Континуираното образование, активноста, знаењето и искуството се главните елементи кои можат да доведат до постигнување на целта "ниту една несреќа". Должноста на секој е да се грижи за сопствената безбедност како и за безебдноста на своите колеги во работниот процес што претствавува основна превентивна мерка, како на материјално така и на хумано ниво.

347

Во согласност со Законот за безбедност и здравје на работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07) обврска на работодавачот е да обезбеди услови за безбедност и здравје при работа за неговите вработени од секој аспект поврзан со работата. Основните начела врз основа на кои работодавачот е должен да ги спроведе мерките за безбедност и здравје при работа се:

- избегнување и проценување на ризици кои не можат да се избегнат, - справување со ризиците на самиот почеток, - прилагодување на работата кон поединецот, особено во однос на

карактеристиките на работното место и работната средина, - прилагодување кон технолошкиот напредок и обезбедување целосна

безбедносна стратегија во однос на работните услови, - давање приоритет на колективните безбедносни мерки наспроти

поединечните - прилагодување на работниот процес кон способностите на вработените, а

имајќи ја предвид природата на работа. Согласно споменатите начела работодавачот е должен:

- да изработи проценка на ризик за секое работно место, - да изготви и спроведе Изјава за безбедност за секое работно место.

Енергетко индустриските објекти се обврзани да инвестираат во безбедни технологии и процеси на работа, во унапредување на условите на работно место и во превенција на професионалните болести и повреди на работа. Тие треба да создаваат и развиваат политики за “здрав работник на здраво работно место”. Во рамките на овој труд опишана е постапката за проценка на ризиците на работните места во енергетско индустрискиот објект РЕК БИТОЛА, Битола.

2. ПРОЦЕНКА НА РИЗИК Проценката на ризикот е квантитативна мерка на веројатноста дека како последица на присутните опасности и штетности на работа ќе дојде до појава на штетни ефекти врз здравјето на работниците. Проценка на ризик по работно место опфаќа анализа на:

- Општите податоци (име, квалификации, способности и потреби на работно место)

- Опис на организацијата на работа - Технолошкиот и работен процес на работно место, опис на средствата за работа

и опис на опремата за лична заштита при работа - Испитување на постоечка состојба на безбедност и здравје на работа - Препознавање и утврдување на опасностите и штетностите на работно место - Квантитативно одредување на штетностите (хемиски, физички и биолошки

штетности) и опасностите, - Проценка на експозицијата и ефектите и дефинирање на степенот на ризик (мал,

зголемен, средно голем, голем и посебно голем ризик,), - Планирање на превентивни/корективни акции за елиминирање или намалување

на ризикот, - Документирање на направената проценка на ризик.

Најкомплексен дел од проценката на ризик е одредувањето на условите во работна средина кој опфaќа:

348

- идентификација и квантитативно одредување на штетностите (штетни хемиски, физички и биолошки агенси) и опасностите

- проценка (одредување) на изложеноста (експозицијата) - квантификација на ризикот

Идентификација на штетноста претставува постапка за препознавање на штетниот фактор во животната средина и дефинирање на неговите физички, хемиски и други својства. При идентификација на штетноста се утврдува присуството на штетниот агенс во надворешната средина или во организмот на човекот, но и способноста тој да предизвика негативни здравствени ефекти или болести. Под процена на изложеноста или експозицијата се подразбира одредување на штетни материи кои се присутни во работната средина и нивно внесување во организмот на професионално експонираните работници. Со квантификација на ризикот се проценува можното влијание на идентификуваната штетност и опасност врз здравјето на работниците, како и потенцијалната можност за појава на негативни здравствени ефекти или болест. Во периодот 2010/2011 год. фирмата Технолаб доо Скопје изврши проценка на ризик за 652 работни места во енергетко индустрискиот објект РЕК БИТОЛА, Битола. Врз основа на применетите техники за идентификација на штетности и опасности (мерења на микроклиматските услови, физички и хемиски штетности, како и идентификацијата на присутните опасности во работната средина во енергетско индустриските објекти) направена е проценката не ризик, дефинирано е нивото на ризик и направен е план со мерки за намалување или елиминирање на ризикот. Проценката на ризик е направена употребувајќи ја BG (Berufsgenossenschaften) методата според која рангот на ризик (Р) се дефинира како производ од тежината на штетна последица (Т) и веројатноста (В), Р=Т х В и Nohl-Thiemeckeova матрица за ризик (Табела 1). Табела 1. Nohl-Thiemeckeova матрица за ризик (5Х5)

Т=Тежина на штетната последица

ПОВРЕДА А Б В Г Д

БОЛЕСТ А Б В Г Д

В= Веројатноста опасности/ штетности/ напори

(1)=многу малку веројатно 1 2 3 4 5

(2)= веројатно, но невообичаено 2 4 6 8 10

(3)=под одредени услови веројатно 3 6 9 12 15

(4)=може да се очекува 4 8 12 16 20

(5)=настанува без сомнение 5 10 15 20 25

Легенда Тежина на последиците - Повреда А - многу лесна повреда Б - лесна повреда В - средно тешка повреда Г - тешка повреда

Д - многу тешка повреда, колективна

Тежина на последиците – Болест А - без никакви последици Б - последици кои битно не влијаат

на работната способност / последици кои предизвикуваат привремена спреченост за работа

349

несреќа, смртна повреда

В - последици кои може да ја ограничат работната способност

Г - трајни последици кои предизвикуваат губиток на работната способност

Д - трајни последици кои значително ги ограничуваат животните активности / смртна болест

Во Табела 2 дадено е значењето на рангот на ризикот во смисла на итност или приоритет на превземање на мерки за безбедност Табела 2. Итност на превземање на мерки за безбедност

Ранг на ризикот Итност на превземање на мерки за безбедност

1, 2, 3, 4, 5 мал ризик, не е потребно да се планираат ниту превземаат дополнителни мерки, да се одржува состојбата таква каква што е сега

6, 8, 9 зголемен ризик, потребно е да се планираат и превземат мерки за безбедност во рок од една до две години

10, 12 средно голем ризик, потребно е да се планираат и превземат мерки во рок од 6 месеци

15, 16 голем ризик, потребно е да се планираат и превземат мерки во рок од еден месец

20, 25 посебно голем ризик, да за запре процесот на работа во подрачјето на опасност и веднаш да се превземат мерки за безбедност

3. РЕЗУЛТАТИ ОД ИСПИТУВАЊАТА Препознавањето на опасностите, идентификацијата и одредувањето на штетностите на работните места како и проценка на изложеноста или експозицијата на работните места извршено е со примена на следните техники:

Увид на лице место Чек листа за проверка на опасности и штетности-прашалник Интервју со вработениот Мерење на условите во работна средина (микроклиматски услови,

физички и хемиски штетности)

Пример за проценка на ризик на работно место Со примена на наведената Nohl-Thiemeckeova матрица за ризик (5х5) направена е проценка на ризикот за работните места во РЕК БИТОЛА, Битола (Табела 3)

350

Табела 3. Пример за проценка на ризик за работно место во РЕК БИТОЛА, Битола

РАБО

ТН

И М

ЕС

ТА

ШТ

ЕТ

НО

СТ

И /

ОП

АСН

ОС

ТИ

/ НА

ПО

РИ

ИЗЛ

ОЖ

ЕНО

СТ

ВО

ТЕК

ОТ

НА

РА

БОТН

ОТО

ВРЕ

МЕ

ОД

8

ЧА

СА

ВЕР

ОЈА

ТНО

СТ

ПОСЛЕДИЦА

РИЗИ

К

ПОВРЕДА БОЛЕСТ

Вид

Теж

ина

Професионал-на Болест во врска со работата

Вид

Теж

ина

Вид

Теж

ина

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Ракувач на багер

вртливи и подвижни делови.

Од 21 до

40% 2

Лацеро-контузна

рана ампутација

5 10

внатрешен транспорт

< од 20% 1

Туркање, паѓање и нагмечу-

вање

5 5

Прашина над МДК

Од 41% до

60%

3 / / / /

Хрони-чен

бронхит

3 9

Бучава од 61

до 80%

3

Оштету-вање на

органот за слух

3 / / / / 9

Нефизиолошка положба на телото (седење, наведну-вање, клечење)

од 61 %

до 80%

3 / / / /

Мус-кулно

скелет-ни

оптова-рувања, болки во

грбот

3 9

Квантификација на ризикот Работното место Ракувач на багер СРс 1300 е проценето како работно место со средно гоел ризик. Идентификувани опасности и штетности со најголем удел во РЕК БИТОЛА,

Битола За 652 работни места во РЕК БИТОЛА, Битола како најкарактеристични од вкупно анализираните 40 опасности и штетности идентификувани се следните:

1. Механички опасности, вртливи подвижни делови и внатрешен транспорт 2. Опасности кои се јавуваат во врска со карактеристиките на работното место –

лизгави површини и работа на височина 3. Хемиски штетности – прашина и гасови. 4. Физички штетности - бучава, вибрации, зрачења, работа на отворено.

351

5. Штетности од психички и психофизиолошки напори - Нефизиолошка положба на телото (долготрајно седење, стоење, наведнување, клечење и сл.)

6. Штетности поврзани со организација на работата – психолошки оптоварувања и одговорности.

На Слика 1 и 2 прикажан е прегледот на вкупниот ризик за идентификувани опасности и штетности по работни места во РЕК Битола, Битола (Термоелектрана и Рудник) со цел да се види кои опасности и штетности се најмногу присутни во индустриско енергетскиот објект, како резултат на што работните места се проценети како работни места со зголемен и средно голем ризик .

597 566465

222

694

435

1265

686 654775

408

618

11461124

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

Вртли

ви дел

ови

Опасн

и сре

дства

Работ

а на в

исочи

на

Тесе

н про

стор

Влажни

површин

и

Индир

екте

н доп

ир со

стру

ја

Прашин

а

Бучав

а

Микрок

лимат

ски ус

лови

Зраче

ња

Работ

а на о

творе

но

Нефизи

олош

ка пол

ожба

Психо

лошки

опто

вару

вања

Одгов

орнос

ти

Слика 1. Опасности и штетности по работни места во Термоелектрана

Слика 2. Опасности и штетности по работни места во Рудник

Дефинирано ниво на ризик по работни места во РЕК Битола

1370 1380

589 610

1096885

2354

1237

530

1044

706580

1078

542

1410

528698

0

500

1000

1500

2000

2500

Вртл

иви

дел

ови

Внат

р. т

ранс

порт

Др

уги

фак

тoри

Ра

бота

на

висо

чина

Влаж

ни п

оврш

ини

Инд

ирек

тен

допи

р со

стр

уја

Пра

шин

а

Гасо

ви

Вибр

ации

Буча

ва

Мик

рокл

имат

ски

усло

ви

Зрач

ења

Рабо

та н

а от

воре

ноТе

лесн

и на

прег

ања

Неф

изио

лош

ка п

олож

ба

Пси

холо

шки

опт

овар

увањ

а

Одг

овор

ност

и

352

Од извршената проценка на ризик на 652 работни места во РЕК БИТОЛА, Битола утврдено е дека 143 работни места (22%) се со мал ризик, 395 работни места (61%) се со зголемен ризик, а 114 работни места (17%) се со средно голем ризик по здравјето и работната способност на работниците - непосредните извршители (Табела 4).

Табела 4. Резултати од испитувањата

Производна единица

Вкупен број на р.места

Дефинирано ниво на ризик

Мал ризик Зголемен ризик

Средно голем ризик

Термоелектрана 295 98 179 18 Рудник Суводол и Брод Гнеотино

357

45

216

96

Вкупно РЕК Битола 652 143 (22%) 395 (61%) 114 (17%)

4. ЗАКЛУЧОЦИ Проценка на ризик на работно место е законска обврска на работодавците

согласно законската регулатива на Р.Македонија. Цели на проценката на ризикот се: - минимизирање/елиминирање на штетностите и опасностите - информирање на работниците - обука на работниците - примена на организациони, технолошки и лични мерки за заштита. Од вкупниот број (652) работни места кои се анализирани: - 114 работни места или 17% се проценети како работни места со средно голем

ризик по здравјето и работната способност на работниците. За овие работни места потребно е да се планираат и превземат мерки за заштита во рок од 6 месеци.

- 395 работни места или 61% се проценети како работни места со зголемен ризик. За овие работни места потребно е да се планираат и превземат мерки за безбедност во рок од една до две години.

- 143 работни места (22%) се проценети како работни места со мал ризик. За овие работни места не е потребно да се планираат ниту превземаат дополнителни мерки, состојбата да се одржува таква каква што е сега.

Како резултат на присутите опасности и штетности во индустриско енергетскиот објект се јавуваат последици по здравјето на вработените кои предизвикуваат привремена спреченост за работа или последици кои може да ја ограничат работната способност на работникот.

Eнергетско индустрискиот објект РЕК Битола се обврза дека ќе ги применува сите утврдени мерки за безбедност и здравје при работа на работните места и работната средина согласно направената проценка на ризик.

353

5. ЛИТЕРАТУРА [1] Закон за безбедност и здравје на работа (Сл.Весник на РМ бр.92/07) [2] Правилник за начинот на изготвување на Изјава за безебедност, нејзината

содржина, како и податоците врз кои треба да се заснова процената на ризикот (Сл. Весник на Р.М. бр.2/09)

[3] Изработени Документи - Изјава за безбедност при работа со проценка на ризик за работни места во енергетско индустриски објекти на РМ, Документација на Технолаб доо Скопје.

[4] М-р Трајковска Трпевска М., Искуствата на Технолаб доо Скопје во одредување на услови во работна средина, Проценка на ризик на работни места, јануари 2008 год.

[5] Проф. Д-р Стикова Е., Ризик и анализа на ризикот, март 2008 год. [6] М-р Трајковска Трпевска М.Одредување на услови во работнa срединa како

основа за проценка на ризиците на работните места, Интернационален симпозиум “Енергетика 2008”, Охрид, Р.Македонија

[7] М-р Траковска Трпевска М., Трпчевска Е., Митревски Дејан, Атанасовска Л. Проценка на ризик на работни места во енергетско индустриските објекти согласно законот за безбедност и здравје при работа, Интернационален симпозиум “Енергетика 2010”, Охрид, Р.Македонија

354

Documents

ЗБОРНИК НА ТРУДОВИ OSH BON TONmk.balkanoshconference.org/images/dokumenti/zbirka...• D-r Zivko Babic Professor, University of Banja Luka, Faculty of Mechanical Engineering,