Τεύχος 1ο Οκτώβριος 2015, Άρτα

Περιοδικό “Έκφραση”

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 1

Πρόκειται για την πιο απλή και ουσια-στική αναδημιουργό της ζωής. Πρό-

κειται για το σύμβολο της απλότητας, τηςπαρηγοριάς και της σοφίας. Είναι η αι-ώνια κι αστείρευτη πηγή της προσφοράςκαι της αγάπης. Είναι η γιαγιά. Στα νιάτα της κεντούσε μ’ ένα γούστο δια-κοσμητικό της Κνωσού. Τώρα, στα χρόνιατης μεγάλης στέγνιας κεντάει με λόγια σαντη σιγανή βροχή και το γλυκό νανούρισματης επιστροφής στα χρόνια της αθωότητας.Γι αυτό είναι αξιαγάπητη. Γιατί είναι αυτήπου είναι. Με τα άσπρα της μαλλιά και τιςρυτίδες της, που δεν τις φοβήθηκε και δενντράπηκε ποτέ γι αυτές. Με τα χρόνια της,τα βάσανά της , και την αξιοπρέπειά της. Μετο χαμόγελό της που ‘ναι σαν τα λουλούδιατου κήπου της. Με την αυλή της που γίνεταισχεδόν κάθε μέρα το ιμαρέτ του θεού, όπουβρίσκει δροσιά ο συγγενής, ο γείτονας, οπεραστικός, που το λαμπερό της βλέμμα δεθα τον δει σαν ξένο και θα μοιραστεί μαζίτου την καλημέρα της. ΚΙ αν αυτό δεν είναι,όπως λένε αυτοί που έχουν «προοδεύσει»,πραγματική ζωή αυτό ποσώς την ενδιαφέ-ρει, αφού η γιαγιά έχει την εικόνα του αν-θρώπου και του κόσμου εντός της. Η κουζίνα της είναι μια πεντακάθαρη, απα-στράπτουσα, απόλυτα τακτοποιημένησκηνή θεάτρου, όπου παίζεται το πιο νό-στιμο έργο της Ζωής. Εδώ ετοίμαζε για χρό-νια το φαγητό για την οικογένειάτης. Εδώετοιμάζει και τώρα το φαγητό, πολλέςφορές και για τις οικογένειες των παιδιώντης, με τα μπαχαρικά της καρδιάς της. Στονεροχύτη αναμετριέται χρόνια τώρα με τιςβαριές της μνήμες και τις οδυνηρές απου-σίες, και ξεπλένει τα σκεύη και με τα δά-κρυά της ενίοτε κρυφά, συνομιλώντας μόνομε την εικόνα της Παναγίας απέναντί της.Πηγαινοέρχεται σαν πνεύμα αγαθό κι ετοι-

μάζει με τα αρθριτικά της χέρια τα πιοωραία σπιτικά γλυκά και τις μοναδικές πίτεςγια τα εγγόνια της, «τα παιδάκια της», όπωςαναφωνεί κάθε που τα βλέπει. Πολλά χείλητο λένε χαιδευτικά «παιδάκια μου», αλλά τηςγιαγιάς τα χείλη έχουν άλλη σημασία, γιατίτα ίδια ακριβώς λόγια σε διαφορετικά στό-ματα σημαίνουν διαφορετικά πράγματα. Ταπροφταίνει όλα ανέκοπα κι αθόρυβα, παράτο βάρος των χρόνων της, σα να ‘χουν ταχέρια της μιαν καλοπροαίρετη μαγική δύ-ναμη, που κυβερνάει με καλοσύνη την καθη-μερινή ανάγκη. Την παρατηρώ διακριτικά και προσπαθώ ναέρθω πιο κοντά στο βαθύ και μακρινό κόσμοτων γυναικών απ’ όπου αρχίζει το θαύμα τηςζωής. Ζυγίζω τα λόγια της, αφουγκράζομαιτις σιωπές της, περιπλανιέμαι στα μάτια τηςκαι στο δικό της χρόνο, ιχνογραφώ τα χέριατης, παρατηρώ παλιές φωτογραφίες και αν-

τικείμενα με τα οποία είναι συνδεδεμένηολόκληρη η ζωή της, όλα αυτά που έχουνκάτι από την αφή της και την ανάσα της, όλααυτά που μιλούν με τον τρόπο τους για τηνομορφιά της παράδοσης, για τις αξίες τηςαπλότητας και της ταπεινοσύνης, μιλούν μεαπλά και καθαρά λόγια, με τα δικά τηςλόγια, τα λόγια του θαύματος και της γιορ-τής, για τα τιμαλφή που οι ανεμοθύελλεςτης τεχνολογίας θέλουν να σαρώσουν. Τηθαυμάζω, ναι, γιατί αν και αγράμματη προ-φύλαξε τον εαυτό της από το ελκυστικόκαρναβάλι των τελευταίων δεκαετιών πουμας οδήγησε ως κοινωνία σ’ ένα άδειασμαόχι μόνο ηθικό, αλλά βαθιά οντολογικό. Τα προφταίνει όλα ανέκοπα κι αθόρυβαπαρά το βάρος των χρόνων της. Και κάθεΚυριακή, και κάθε γιορτή καθαρή σαναστέρι πηγαίνει στην εκκλησία, γιατί ξέρει κιας μη της το δίδαξε ποτέ κανείς πως «είναισωστό να δίνουμε στο άγνωστο το μέροςπου του ανήκει.» Γιατί ξέρει, κι ας μη της τοδίδαξε ποτέ κανείς ότι η σωτηρία του αν-θρώπου δε γίνεται με διαγγέλματα αλλά μεσιωπηλό αγώνα και θυσία. Ο κόσμος έχει καταντήσει στυγνός και στε-γνός. Κι ωστόσο μέσα σ’ αυτή την ανιστο-ρική φενάκη που ακόμη και η λέξη«σεβασμός» ακούγεται σαν βλασφημία, καιη κάθε νέα γενιά φέρεται ως και ληστρικάστην προηγούμενη, το βλέμμα της γιαγιάςβλέπει αυτόν τον κόσμο με ενόραση, βαθιάιστορικά, βαθιά ερωτικά. Το χρειαζόμαστεαυτό το βλέμμα για να μη βουλιάξουμε στηλάσπη της αυτοεκμηδένισης.

Βασίλης Τάτσης-Φιλόλογος

Έκφραση είναι η αγάπη και η αγωνία για τον τόπομας. Είναι η γνωριμία μας, η παρέα μας, η επικοινωνίαμας.Έκφραση, επίσης, είναι το περιοδικό μας, η φωνήμας. Θέλουμε η φωνή μας να είναι ανθρώπινη, σαν τονπολιτισμό της καθημερινότητας που ανθρωπεύει τιςαισθήσεις μας με τη δύναμη της ευγένειας και τηνομορφιά του χαμόγελου, τη δυναμική της συνεργα-σίας και την ικανοποίηση της δημιουργίας. Θέλουμε η φωνή μας να δέσει αρμονικά με τις τόσεςάλλες φωνές που με τις πολύχρωμες φωτοσκιάσειςτους ζωντανεύουν τον πολιτισμό στο νομό μας, αλλάκαι να φτάσει στο σωστό τόνο στ’ αυτιά όλων αυτώνπου έχουν ιδιαίτερη ευθύνη για την πορεία του τόπουμας και, αν είναι μπορετό, να μιλήσει στην ψυχή τους.

Επειδή πιστεύουμε πως η κρίση που περνάει η Πατρίδα μαςδεν είναι μόνο οικονομική αλλά πρωτίστως πολιτισμική, (πώς αλ-λιώς να εξηγήσει κανείς, για παράδειγμα, ότι τα στολίδια μας,το Κάστρο και το Ξενία, παραμένουν κλειστά για δεκαετίες)προσπαθούμε να δούμε την πόλη και την περιοχή μας με ταμάτια της ψυχής μας. Γιατί, ανήκουμε στον τόπο μας. Σ’ έναντόπο με αμέτρητες αιώνιες φωνές σε κάθε γωνιά του. Αξίζει,επομένως, ν’ αφουγκραστούμε αυτές τις φωνές, να δούμε τοπαλίμψηστο του πολιτισμού μας, τη δική μας ενδοχώρα, αντ-λώντας ζωντάνια και δύναμη. Είναι πολύ σημαντικό, όπως γράφει ο κ. Άρης Ραβανός, να πο-ρευόμαστε στα μονοπάτια του παρελθόντος με σύγχρονη ματιά.Ο πολιτισμός στον τόπο μας δεν έχει μόνο ένα λαμπρό παρελ-θόν, αλλά κι ένα αξιολογότατο παρόν. Ένα παρόν που πρέπει

να αναδειχθεί περισσότερο και να εμπλουτισθεί, και με τη συμ-μετοχή οπωσδήποτε των νέων. Δεν υφίσταται προοπτική στοχώρο του πολιτισμού, χωρίς την ευαισθητοποίηση των νέων. Στο παρόν αυτό αποτυπώνονται καθημερινά οι δημιουργίεςτων πολιτιστικών μας συλλόγων, των θεατρικών ομάδων, αλλάκαι ξεχωριστών πνευματικών και καλλιτεχνικών προσωπικοτή-των. Το έργο τους συχνά αγνοείται και υποτιμάται , γιατί, εκτόςτων άλλων, δεν είναι ενταγμένο και σ’ ένα κοινό πλαίσιο δράσηςκαι προβολής. Γι αυτό, το περιοδικό και οι δράσεις μας πρέπεινα κινούνται σε χώρους διαλεκτικής. Διαλεκτική σημαίνει σημαίνεισύνθεση, σημαίνει γέφυρες. Δυστυχώς, τα γιοφύρια πέφτουν στιςμέρες μας απ’ την αδιαφορία μας, γιατί προτάσσουμε το ατομικόέναντι του συλλογικού. Πατρίδα είναι ο ιδιαίτερος δεσμός ανάμεσα στο γενέθλιο τόποκαι στον ορίζοντα του κόσμου. Επιδιώκουμε, λοιπόν, να καθορί-σουμε την οπτική μας με βάση αυτή την αντίληψη. Να συγκρί-νουμε, να κατανοήσουμε, να συνεργαστούμε, ναδημιουργήσουμε. Να ξεπεράσουμε μαζί την αδιαφορία και τηνπαθητικότητα. Να απαιτήσουμε με τη γλώσσα της Παιδείας ό τιδικαιούμαστε ως πολίτες για το άρτυμα της καθημερινότητάςμας, όχι μόνο για την πόλη της Άρτας, εννοείται. Με την αισθη-τική, την αξιοπρέπεια και την ποιότητα της σεμνής αρχοντιάςπου μας δίδαξαν οι παππούδες και οι γιαγιάδες μας, ν’ αντιστα-θούμε στην υπερβολή της υλιστικής ευδαιμονίας και στον πλα-στικό «αλ τσαντίρι» πολιτισμό που καταπατά κάθε δημόσιοχώρο. Και να πείσουμε, αν φυσικά τα καταφέρουμε.

Καλή σας ανάγνωση!

Έκφ

ρασ

ηΈκφραση

Με τοδικό τηςβλέμμα

«Πολιτισμόςείναι ένα τέλειο

κέντημα της γιαγιάςσ’ ένα

φτωχικό σπίτι.»

2

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 2

Γράφει

ο Άρης Ραβανός*

Ηκρίση θα πρέπει να είναι, όχι απλάευκαιρία, αλλά αιτία για την

πολιτιστική αναγέννηση. Όταν φθάνειςστο σημείο μηδέν, αναγκαστικά ξεκινάςτην αρίθμηση από το ένα και πάνω.Άλλωστε η ιστορία, η πολιτιστικήκληρονομιά, ο πολιτισμός, η πνευματικήπροσφορά του λαού μας, αποτελούν ταστοιχεία που διέσωσαν και θασυνεχίζουν να διασώζουν την εθνικήμας ταυτότητα, το ιστορικό μαςγίγνεσθαι και την διαχρονικότητα καιπαγκοσμιότητα του ελληνικούπνεύματος.

Πως όμως αυτή η ιστορία της Άρτας, ηπολιτιστική και καλλιτεχνική της παράδοση,η αρχαιολογική της κληρονομιά, οι ιστορικοίτόποι της, τα μνημεία της, αρχαία καιβυζαντινά, μπορούν να ενισχύσουν το…Αρτινό κεφάλαιο; Υπάρχουν πολλοί τρόποι,αρκεί κανείς να έχει ανοικτούς ορίζοντεςκαι να ξεφύγει λίγο από την μίζερηαντιμετώπιση των θεμάτων. Πολλούς μας πληγώνει και όχι απλά μαςαπογοητεύει η αδυναμία αντίληψης τηςσπουδαιότητας όλης αυτής της μοναδικήςκληρονομιάς, μια αδυναμία που καλλιεργείτην απαισιοδοξία και ακολουθείται από τηνπνευματική συρρίκνωση, την πολιτιστικήαδράνεια, την χαλάρωση των κοινωνικώνδεσμών και τη λήθη της τοπικής κοινωνίας. Στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικούκατέθεσα μια σειρά από προτάσεις για το τιμπορεί (σ.σ. το τι μπορεί να γίνει επαφίεταιστους έχοντες την τοπική εξουσία) να γίνειστο πεδίο του πολιτισμού. Είναι απαραίτητη

όμως στενή συνεργασία μεταξύ του δήμουκαι των φορέων του πολιτισμού και τουτουρισμού με προτεραιότητα στηνπροστασία και διατήρηση της πολιτιστικήςκληρονομιάς, την ανάπτυξη πολιτιστικώνυποδομών και τη στήριξη όλων τωνπολιτιστικών προϊόντων από κάθε γενιά!Η τοπική πολιτιστική δημιουργία και οισυντελεστές της πρέπει να αποτελούνπροτεραιότητα, χωρίς να αποκλείονται καιοι συνεργασίες με άλλους καλλιτέχνες.Αυτή η απόφαση δεν υιοθετεί τις ευκολίεςτου πολιτισμού-εμπορικού πρϊόντος καιαπαιτεί δουλειά σε βάθος χρόνου, μευπομονή, επιμονή και δημιουργικήφαντασία. Απαραίτητη προϋπόθεση για τηνεπιτυχία αυτής της πολιτιστικής πολιτικήςείναι να κερδίσει ο δήμος την εμπιστοσύνητων πολιτών, όλων των πολιτών καιιδιαίτερα των νέων, οι οποίοι και πρέπει νασυμμετάσχουν ενεργά στο χτίσιμο νέωνπολιτιστικών δομών και δεδομένων στοΔήμο μας. Πολλά θα μπορούσαν να γίνουν και στοδήμο μας, όπως π.χ. να υπάρξουν δυοεποχικοί κύκλοι πολιτιστικών εκδηλώσεωνκάθε χρόνο, με τη συμμετοχή σημαντικώνκαλλιτεχνών και εύλογο κόστος και ναενισχυθούν και επεκταθούν οι όποιεςπετυχημένες πολιτιστικές δομές, αλλά καινα δημιουργηθούν νέες. Πως θα γίνει αυτό; Με αξιοποίηση καιενίσχυση του πολιτισμού των γειτονιών απότους ίδιους τους συμπολίτες μας.Απαιτείται να εμπιστευτούμε τους νέους καινα τους δοθεί η πρωτοβουλία γιαπολιτιστική δημιουργία (Πολυθεματικάφεστιβάλ νέων, Συναυλίες μουσικής κτλ).Η ίδρυση ενός πολυχώρου πολιτιστικής

πράξης στο Δήμο μας, είναι απαραίτητη καιμπορεί να βρεθεί χώρος. Υπάρξουνάλλωστε ορισμένα κτίσματα που μπορεί μεελάχιστα χρήματα να γίνουν μια ζωντανήκυψέλη συνάντησης, συνεργασίας καιπολιτιστικής συνδημιουργίας για τουςσυνδημότες μας.Επίσης, αξίζει να εξεταστεί η προοπτική ναδημιουργεί ένα Δημοτικό ΑνοικτόΠανεπιστήμιο για όλες τις ηλικίες. Ναγίνουν προσεκτικά σχεδιασμένα βήματα,αρχικά με ένα κύκλο μαθημάτων και στησυνέχεια, εφόσον αγκαλιάσουν το θεσμό οιδημότες, και με δεύτερο κύκλο.Αυτές είναι μερικές ακόμα σκέψεις για τηνπολιτιστική αναγέννηση της περιοχής, ηοποία είναι κρίμα να είναι πίσω σε αυτό τοντομέα, όταν έχει τόσο πλούσια ιστορία.Αρκεί κανείς να βαδίσει στα μονοπάτια τουπαρελθόντος με σύγχρονη ματιά και νακάνει τους αναγκαίους συνδυασμούς τηςπαράδοσης με το μοντέρνο…Όλοι έχουν νακερδίσουν. Απλά, το ερώτημα είναι εάν υπάρχει όραμακαι σε αυτόν τον τομέα από τους τοπικούςμας άρχοντες, γιατί πολλά ακούμε καιδιαβάζουμε, αλλά υστερούμε στο δια ταύτακαι στις πράξεις! Ας αποτελέσει αυτή η κυψέλη τουπεριοδικού, το έναυσμα για ναπολλαπλασιαστούν οι πολιτιστικέςμέλισσες, μήπως και ξυπνήσουν διάφοροιαπό τα πολιτιστικά τσιμπήματα!

* Ο Άρης Ραβανός είναι δημοσιογράφος(πολιτικός συντάκτης) στο Βήμα της

Κυριακής και στο καθημερινό ηλεκτρονικόΒήμα (www.tovima.gr), ενώ από Δευτέρα

έως και Παρασκευή (12-13) διατηρεί πολιτικήεκπομπή στο Βήμα fm

Να γεμίσουμε

πολιτιστικές μέλισσες!

Έκφραση 3

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 3

Το 2001 όταν συμμετείχα σε μια ομα-δική έκθεση στο σύλλογο Σκουφά ,ανάμεσα στα σχόλια που άρπαξε το

αυτί μου , δυστυχώς μια γνωστή μου , είπεότι αυτοί ήρθαν να κάνουν μία αρπαχτή. Ανήταν μια μεμονωμένη περίπτωση δεν θαασχολιόμουν αλλά δυστυχώς νομίζω εκ-φράζει και πολλούς άλλους . Μέρος τηςζωής του κάθε καλλιτέχνη είναι η συνδιαλ-λαγή με το κοινό . Από πότε μια έκθεση καιμάλιστα αρτινών καλλιτεχνών έγινε μια αρ-παχτή . Η είσοδος σε κάθε τέτοια έκθεσηείναι δωρεάν και το κάθε έργο αν αγορα-στεί σου κρατάει συντροφιά και σε ταξι-δεύει για μια ζωή .Με τέτοιες νοοτροπίεςδεν πάμε μπροστά και δεν μπορούμε ναζητάμε και πολλά.

Η Τέχνη με Τ κεφαλαίο, δεν είναι κάτιαπρόσωπο. Η τέχνη σε κάθε εποχή είναι οικαλλιτέχνες που είτε συλλογικά είτε ατο-μικά δημιουργούν και αφήνουν το στίγματους στην εποχή τους και αν είναι πολύκαλοί είναι σημείο αναφοράς και για τιςεπόμενες γενιές .Ο καλλιτέχνης θα πεθάνειαλλά το έργο του θα υπάρχει και μετά καιέχει τη δικιά του ζωή και πορεία .Μιλάμε για τον πολιτισμό στην Άρτα ότι

θέλουμε πολιτισμό και ζητάμε από τονδήμο κυρίως μεγαλύτερες δόσεις πολιτι-σμού. Όμως σε ένα μέρος με μεγάλη πολι-τιστική κληρονομιά αγκιστρωνόμαστε μόνοστο παρελθόν και ξεχνάμε το παρόν .Πωςθα υπάρξει πολιτισμός χωρίς τους καλλιτέ-χνες κάθε ειδικότητας όπως ηθοποιοί στοθέατρο ,ζωγράφοι γλύπτες και χαράκτεςστα εικαστικά ,χορευτές , μουσικοί φωτο-γράφοι αγιογράφοι κεραμίστες λογοτέχνεςποιητές και κάθε άλλη ειδικότητα?. Μπορείο πολιτισμός να παραχθεί χωρίς τους καλλι-τέχνες ? Πως η Άρτα μπορεί να παράγει πο-λιτισμό?Πολιτισμός μπορεί να παραχθεί μόνο άμαβοηθηθούνε οι καλλιτέχνες και σ αυτό όλοιμπορούν να βοηθήσουν ,υποστηρίζοντάςτους ,παρακολουθώντας τη δουλειά τουςκαι πολλές φορές και οικονομικά π.χ βλέ-ποντας μια παράσταση .Ο δήμος επίσης θα μπορούσε να στηρίξειτους ντόπιους καλλιτέχνες αναδεικνύοντας

και προβάλλοντας τη δουλειά τους αλλάκαι με διάφορες αναθέσεις που να έχουνπολλές φορές και σχέση με τον τόπο προ-βάλλοντας έτσι και τον ίδιο το δήμο καιτους καλλιτέχνες .Επίσης διορίζοντας τουςσωστούς ανθρώπους στις θέσεις πολιτι-σμού χωρίς κριτήρια πολιτικά .Επίσηςμέσω της παιδείας δημιουργώντας ένα νέοφιλοθεάμων κοινό πχ με επισκέψεις σε θέ-ατρα μουσεία .Ο κάθε σύλλογος και ομάδανα απαρτίζεται και από νέους ηλικιακά αν-θρώπους που θα φέρουν και νέες ιδέες .Χρειαζόμαστε πολιτισμό θα ρωτήσει κανείςκαι γιατί ? φυσικά γιατί ο πολιτισμός είναισε κάθε έκφανση της ζωής μας , χάρη σαυτόν βελτιωνόμαστε και έχουμε καλύ-τερη ποιότητα ζωής . Δεν θα ήταν χρήσιμηγια παράδειγμα μια μεγάλη δανειστική βι-βλιοθήκη? Τελειώνω όμως με τα παράπονα μου από

τον δικό μας τόπο. Μπορεί να ζήσει σή-μερα ένας καλλιτέχνης στην Άρτα ? Σή-μερα με την οικονομική κρίση τα πράγματαείναι ακόμα χειρότερα γιατί υπάρχει καιπνευματική κρίση .Ας μην κρυβόμαστεένας καλλιτέχνης στην Ελλάδα μόνο στηΑθήνα μπορεί και να επιβιώσει αλλά και ναβρει και την πνευματική τροφή και συνανα-στροφή την οποία ψάχνει .Στην Άρτα οένας σύλλογος ανταγωνίζεται τον άλλο καιμαζί τον δήμο χωρίς να σκέφτονται τοκοινό καλό. Οι πολιτικοί μας δεν ενδιαφέ-ρονται για τον πολιτισμό και μπορεί να τονβλέπουν σαν αγκάθι. Εμείς όλοι πρέπει ναπιέσουμε ώστε αυτοί που δεν ενδιαφέρον-ται να ενδιαφερθούν . Δεν έχει σημασίαποιος παράγει τον πολιτισμό αρκεί να πα-ράγεται. Ο ένας με τον άλλο πρέπει να γι-νόμαστε καλύτεροι και όχι ο ένας ναβγάζει το μάτι του άλλου καλύπτοντας έτσιτην δικιά του ανεπάρκεια .Αυτό που δενγνωρίζουμε να προσπαθήσουμε να το μά-θουμε και όχι να το πολεμήσουμε λόγωτης άγνοιας μας .Βουτώντας στο πλούσιοπαρελθόν μας και με οδηγό αυτό και όχιμένοντας μόνο νοσταλγοί , πρέπει να κοι-τάξουμε το παρόν και το μέλλον .

Τσιρογιαννης δημητρης -γλύπτης

ΚραυγήΦωνάζωΚι όμως δεν ακούει κανείςΒάζω ορμή στην ψυχή μουΦωνάζωΗ φωνή μου δεν έχει φωνήΦοβάμαι

ΚοιτάζωΜα δε βλέπω το φως που-θενάΜε της ψυχής μου τα μάτια ΚοιτάζωΤο σκοτάδι κυλάει παντούΦοβάμαι

ΑκούωΤη βουή των μεγάλωνμαζώνΠροσπαθώ στην ψυχή νατους νιώσωΑκούωΚαθαρή μια φωνή πουθενάΦοβάμαι

Μες στο φόβο να ζω δενμπορώΚάτι πρέπει να κάνωΟ καθένας, εσύ, μα προ-πάντων εγώΑπ’ τη νάρκη ξυπνώΔεν κοιμάμαι ξανάΔε φοβάμαι

Kώστας Κωσταβασίλης,φιλόλογος

Η Τέχνη με

“Τ” κεφαλαίο

Έκφραση 4

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 4

Βγαίνει ο ήλιος με ακτίνες παιχνιδιάρικες φωτίζει κορυφές φωτίζει όρη κάμπους λιβάδια ρεματιές μες την ομίχλη και ποταμούς με κύκλους και υπέροχες ροές...

Ξυπνάει ο κόσμος, κελαδήματα πουλιώνθρόισμα φύλλων, καθαρών νερών...Εγώ ρεμβάζω το θαυμάσιο τοπίοανοίγοντας την όρασή μου σε γωνία πανοραμικήγια να χορτάσω θέαμα και φύσηνα μ’ αγκαλιάσει ιδανικά και να με εγκλωβίσει...

Κάτω μακριά αρχαία κτίσματαμόχθων ανθρώπινων γεφύρια τοξωτάστέκουν βουβά χαμένα και μοναχικάδίνοντας νότα θλίψης με κρυμμένα μυστικά...

Ας εστιάσω πιο κοντά, σε ένα απ’ όλα,να διακρίνω αρχιτεκτονικές να ζήσω μνήμες νοεράμικρή γωνία λήψης στων ματιών μου αναλογίατην μακρινή τη σιλουέτα φέρνει τόσο δα κοντά...

Κάτι μου λέει ότι αυτό το ξέρωκαι μου θυμίζει γνωριμία πού ’χα από παλιά:Στην κορυφή του τόξου στέκει ο Βασίλης κόντρα στο φως λουσμένη η κόμη γοητευτικά!

Στήνει το τρίποδο και γράφει μιαν ακόμη ιστορία

με ποίηση και τέχνη φωτογραφικήμόνος, χαμένος μες το άπειρο τοπίοέχει μοναδική του πάντα συντροφιά το όνειρο, το πάθος με το φως να αιχμαλωτίσεικάνοντας μιαν ακόμη σπάνια ζωγραφιά!

Φαίνεται σήμερα δεν θα συμβεί αυτόκάτι του λέει πως δεν είναι τόσο βολικό γιατί το φως το ιδανικό, του έφυγε πριν λίγοάδικος κόπος τώρα πια να βγει κάτι καλό.

Όμως αυτό είναι κάτι που το ζει πολλές φορές κι έχει δημιουργήσει λύσεις εναλλακτικές...Χαράσσει αμέσως νέα προοπτικήκαι ξεκινάει για μια νέα κορυφήεκεί, που ο αμάραντος τον περιμένει...

Μα ξαφνικά, στρέφει το βλέμμα προς το μέρος μου αντιλαμβάνεται ότι τον παρακολουθώσαν αστραπή οπλίζεται και μου τραβάει μια φωτογραφία με έναν πολύ ισχυρό τηλεφακό...

Τώρα που κάθομαι μόνος μπροστά στο τζάκιθυμάμαι αυτό το ωραίο περιστατικό...Θυμάμαι τη στιγμή με νοσταλγία...Το γέλιο του Βασίλη, τον αμάραντοτην σπάνια, μοναδική φωτογραφία!...

Η σπάνια

φωτογραφία

του ΒασίληΔημήτρης Βίκτωρ

(για τον Βασίλη Γκανιάτσα)

Στης Άρτας

το ΓιοφύριΕδώ πιο πέρ’ απ’ το παλιό της Άρτας το γεφύρι

στάθηκα να ξεκουραστώ. Από ‘να πανηγύρι

άκουγα ήχους μακρινούς, κοιτούσ’ απ’ τους προγόνους,

τους μάστορες τους ξακουστούς

τις όμορφες καμάρες

και για καιρούς αλλοτινούς σκεφτόμουνα.

Τις χάρες κείνων των άλλων εποχών

και των αγνών ανθρώπων

και τη συντροφικότητα

κι ό,τι άλλο μετά κόπων

σαν μερακλήδες έφτιαξαν και μένει στους

αιώνες που ήρθαν και που πέρασαν

και αψηφά κανόνες της σύγχρονης της εποχής

και ρίχτερ και χειμώνες,

γιατί σε μια κυρά πατά που στου

πρωτομαστόρου είχε στεριώσει την καρδιά!

ΠΕΡΙΚΛΗΣ Κ. ΤΑΓΚΑΣ

Αν. Καθηγητής στο Τμήμα Διοίκησης

Επιχειρήσεων του Τ.Ε.Ι. Ηπείρου

Η Αρχόντισσα

της ΆρταςΕσύ μητέρα όλων

μόνο Εσύ κατάλαβες τον πόνο της,

γι αυτό κατέβηκες

να την παρηγορήσεις

και να της μιλήσεις.

Ο πόνος της μάνας αβάσταχτος.

Η ζήλεια που φούντωσε στην

καρδιά του,

έγινε όπλο στα χέρια του.

Δυο κόκκινα πετρώματα βρίσκονται

εκεί

για να μας θυμίζουνε

ένα από τα 7 θανάσιμα αμαρτήματα.

Και Εσύ Κυρά και Αρχόντισσα της

ψυχής και της καρδιάς μας

θα είσαι για πάντα

η Προστάτιδά μας.

Ευαγγελία Ζώβα-Λιάπατα

Έκφραση 5

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 5

Πόθων γεφύρωμα το Πέτρινο Γεφύριθα γράψει μύθους, ιστορίες για αιώνες.

Πέτρα την πέτρα ένα πρωί θα χτίσει η ιστορία το ταξίδι τηςοι θρύλοι θα εμφανιστούν φορώντας τα καλά τουςγια να καταγραφούν για πάντα σε ανθρώπων μνήμες.

Οι ποιητές θα λάβουν θέση κορυφής, τιμητικήοι μάστοροι σεμνοί, θα φθάσουν με ωραία εργαλείαθα ξεπεράσουν εαυτούς καθώς θα κτίζουν πάνω σε σοφία.

Ο ποταμός θα καιροφυλακτεί για να συντρίψει πόθους, όνειραπου σαν εχθρός προσπαθειών θα δώσει μάχη να νικήσει.Οι αρχαίοι Αρτινοί θα μαζευτούν για να θαυμάσουντην τρομερή μονομαχία που ορίσαν οι θεοί!

Πουλιά θα κελαηδήσουν με ωραία, σπάνια λαλιάτο αγέρωχο γεράκι θ’ αντικρίζει από ψηλάτην ώρα της κορύφωσης που όπου να ’ναι θα κινήσεικάτω μακριά στ’ άγρια ορμητικά νερά.

Κλάμα και οδυρμός θε να στοιχειώσει το υπέροχο Γεφύριο ποταμός θα ηρεμήσει κάνοντας μικρή ανακωχήστου πρωτομάστορα το νου θε να φωλιάσει η θεία γνώσηκαι η γη θα του χαρίσει τη σπουδαία πέτρα, την ιδανική.

Οι ελπίδες θα συγχωνευτούν μες σε θεμέλια στο αίματο τίμημα θα είναι θρυλική θυσία ακουμπισμένησε τάφο εκεί, σφηνόλιθος λύτης και καταλύτηςπου θα ισορροπεί το κτίσμα, του μνημείου τη δομή.

Οι μονομάχοι λυπημένοι θα αποχωρήσουν και θα ναρκωθούνκάτω από κάμαρες ιδανικές που θα θυμίζουν δαχτυλίδιαμάρτυρες τα βουνά γενναία σιωπηρά κοιτούντον πόθο των ανθρώπων που ακολουθούν ελπίδες.

Θα ’ρθούν καιροί, μέλλοντος αναστεναγμοίμε χίλιες δυό προσπάθειες να συμπληρώσουν το τραγούδιτο έργο φέρνει τη φιλία και οι μονομάχοι θα ησυχάσουνθ’ αποσυρθούν ευγενικά σε ειρήνευση αιώνια.

Ο ένας θα ερωτεύεται τον άλλον σε αέναη αγκαλιάότι και αν γίνει κι’ αν συμβεί, δράματα, πόνοι, κυριαρχίεςθα τις μοιράσουν μεταξύ τους σιγανά, ψιθυριστάσ’ ένα χορό που θα λατρέψει κάθε μέλλοντος γενιά.

Θα ’ρθουν οι τέχνες, μουσικές και ζωγραφιές, φωτογραφίεςσε μυστικές βιβλιοθήκες να εναποθέσουν το στοιχειό.Εκείνο στα θεμέλια στέκει ενεργό και ζωντανόθλιμμένο και περήφανο, μοναχικό.

Εκεί η ομορφιά, θαμμένη στο υγρό στοιχείοπου μ’ αναμνήσεων ροές θα σιγοτραγουδάτου πρωτομάστορα τον πόνο, την ακραία αγωνίατιμή ζωής και προσμονής μοχλός, κοχλίας τέχνης.

Θα ’ρθουν καιροί κατακτητών, αρχόντων, ύβρεων, θανάτωνόλα θα καταγράφονται στις ρίζες του πλατάνουτ’ άγρια πουλιά φρουροί, γενιά με τη γενιά θα προσπερνούναφήνοντας συγκίνηση και θαυμασμό αντάμα.

Με τον μικρό της ήχο η καρδιά σουκρυφά θα σιγοτραγουδά με θαυμασμόκαθώς θα στέλνεις ύστερη ματιά περνώνταςκαι το μεγάλο τόξο θα σου ρίχνει σαϊτιά.

Θα σε καλέσει μόνος να περάσεις ένα δειλινόμέσα σε μύρια κλάματα, ψιθύρους του νερούπάνω στη ραχοκοκαλιά των τόξων η περπατησιάμοναχικός περπατητής εσύ, το υπέροχο Γεφύρι και ο Άραχθος.

Ρεμβάζοντας, αν με ρωτούσανε τι θα ’θελα να ζήσωποιά του μορφή θα ’θελα να ονειρευτώαμέσως θ’ απαντούσα μες σε θλίψη κι’ ενθουσιασμόγια τη στιγμή εκείνη, της κορύφωσης:

Τότε, που με θυσίες άνθρωποι μοχθούσαν και αγκομαχούσανγια ν’ απολαύουν την ειρήνευση των μονομάχων…… Να ταιριαστούν καρδιές, ζωές σε τέχνης στόχοκερδίζοντας γεφύρωμα του πόνου, όλων των ανθρώπων!...

Δημήτρης Βίκτωρ

Εκεί που η αγάπη σου έχει πετρώσει

Πατώ τα κόκκαλά σου

Εκεί να μείνει ίδια στον χρόνο.

Σήμερα σαν τότε

σε φέρνω στο νου γυναίκα λουσμένη με λιθάρια.

Νομίζω ότι βλέπω το σκοτάδι που γύρω σου ακούς καθώς

σε φυλακίζουν. Γεμάτη ψέμα κι αυτή η αλήθεια

έτσι σε ΄κάναν να νιώσεις τη μοναξιά του έρωτα

και τη θυσία της αγάπης.

-Το χέρι που πρώτα λάτρεψες στέριωσε με θάνατο τη μοίρα σου-

Γυναίκα. Βλέπει το φως να κλείνει

σε φέρνω στο νου.

Σκαλίζεις γύρω σου κύκλους από χαμένα δαχτυλίδια

Πίστεψες στο άπιαστο μα ξύπνησες στον πόνο.

Σε ΄θαψε η πέτρα

Έλενα Σιλιώνη -φοιτήτρια

Γυναίκα-γέφυρα

Πόθων Γεφύρωμα

Έκφραση 6

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 6

Είναι εικόνες με ζεστασιά και ανθρω-πιά. Είναι εικόνες με ευαισθησία καιαγωνία. Είναι εικόνες με ιστορία καιπροοπτική. Είναι εικόνες ποιοτικές τουτόπου μας και των ανθρώπων μας.

Είναι εικόνες που ενώνουν το χθες, τοσήμερα και το αύριο. Είναι εικόνες

που ενώνουν τις ρίζες μας με τα δυσεύρεταάνθη που ανθίζουν σε ψηλές κορφές, όπουυπάρχει αέρας, ήλιος και φως. Είναι οι εικό-νες του δημιουργού Βασίλη Γκανιάτσα.Δεν είναι καθόλου εύκολο για κάποιον πουδιαθέτει μόνο λέξεις και ελάχιστες καλλιτε-χνικές γνώσεις να μιλήσει γι’ αυτές τις εικό-νες. Να μιλήσει με επάρκεια και πιστότηταγια τη συγκίνηση και τον προβληματισμό πουπροκαλεί ένα επίμονο ποιητικό βλέμμα,πίσω από μια κάμερα ή ένα φακό, ως ταπαλιά και σημερινά βάθη της ανθρώπινηςψυχής. Για την ελπίδα και τη δύναμη που εκ-πέμπουν. Για τα ταξίδια της σκέψης σε γνω-στά αλλά και άγνωστα, απροσδιόριστα μέρηγεμάτα ιστορία, θυσίες, μνήμες, χρώματα,πανηγύρια, βιολιά, μουσικές, κίνηση,ρυθμό, αρμονία και χορούς.Δεν είναι καθόλου εύκολο στην εποχή μαςπου οι λέξεις έχουν χάσει τη σημασία τους,να μιλήσει κανείς για τη γνησιότητα, την αυ-θεντικότητα και την ειλικρίνεια της Tέχνης.Να μιλήσει για την Τέχνη που προσεγγίζειμε σεβασμό και βαθιά αγάπη τον κόσμο, τονκαθαίρει από τα ψευτίδια που φράζουν τονορίζοντα της ζωής μας, και τον συνθέτει,τον ενώνει και τον αποκαλύπτει. Δεν είναι καθόλου εύκολο στην τεχνοκρατικήκαι μηχανιστική εποχή μας να εξηγήσεις μεποιους τρόπους και ποιες τεχνικές η κάμερα,ή η φωτογραφική μηχανή, αποκτούν ψυχήκαι γίνονται προέκταση της ανάσας και τηςπνοής του ανθρώπου που τις χειρίζεται.Είναι ίσως το μεράκι από μικρό παιδί. Είναιίσως η θέληση να γίνει το όνειρο πραγματι-κότητα. Είναι ίσως μια ιδιότυπη μοναξιά πουσε κάνει να παρατηρείς και να συνομιλείςμυστικά, ακόμη και με τα πιο ασήμαντα καιταπεινά, δηλαδή τα πιο μεγάλα της Ζωής.Είναι ίσως το ένστικτο, είναι ίσως μια απο-στολή δοσμένη ποιος ξέρει από πού. Ίσως ημαθητεία της ζωής που αποτελεί την πιο ου-

σιαστική Παιδεία. Σίγουρα δεν είναι πάντωςοι γνώσεις εκείνες και τα μεταπτυχιακά πουαφυδατώνουν τον άνθρωπο από το ζείδωρούδωρ, που τον βαραίνουν με το στείρο εγκε-φαλικό τους φορτίο, που του στερούν κάθεέμπνευση , κάθε οίστρο και κάθε δημιουργι-κότητα πέρα από το στενό «εγώ».Αυτός ο οίστρος κι αυτή η έμπνευση φαίνε-ται να αποτελούν την κινητήρια δύναμη τουΒασίλη Γκανιάτσα. Μα πάνω απ’ όλα ο Βασί-λης φιλοτεχνεί δικά του «γεφύρια» που γε-φυρώνουν τα ποτάμια του χρόνου, λόγω τηςβαθιάς του και ριζωμένης αγάπης του για τογενέθλιο τόπο. Οι εικόνες του Βασίλη πουπροβάλλουν ιστορικά γεγονότα και πρό-σωπα, τα πλάνα του που αποτυπώνουν τηφυσιογνωμία και την ενδοχώρα του τόπουμας, είναι ταυτόχρονα οπτικές και νοητικέςγωνίες με δραματουργικό βάθος, ενός αν-θρώπου που είναι ταυτόχρονα σ’ όλη του τηζωή κινηματογραφιστής, φωτογράφος, φυ-σιολάτρης, άνθρωπος της τηλεόρασης καιτου ραδιοφώνου, ακτιβιστής της τέχνης καιοδοιπόρος ακόμη και των πιο δύσβατωνορέων εκεί όπου φυτρώνει το αμάραντο βο-

τάνι της φυλής μας, ενός ανθρώπου πουείναι φιλομαθής, ερευνητής, γενναιόδωρος,ταπεινά υπερήφανος, ανήσυχος και δημι-ουργικά περίεργος.Οι εικόνες του Βασίλη, λοιπόν. Γιατί αυτέςοι εικόνες είναι φιλικές προς τον άνθρωπο.Και δεν έχουν καμιά σχέση με τον στρόβιλοτων μιντιακών εικόνων. Εκείνες είναι εικόνεςβίαιες, αποσπασματικές ενός όλου που δια-μελίζεται, σκόπιμα ή όχι, αποδομώντας έτσιτον κόσμο και συνακόλουθα τη σκέψη μας.Είναι εικόνες χωρίς ψυχή που σου επιβάλ-λονται, είναι ένα συνονθύλευμα εικόνων πουπροκαλεί ίλιγγο, σύγχυση, αλλοτρίωση.. Μετη γοητευτική δεσποτεία αυτών των εικόνων,δυστυχώς, ακυρώνεται η ιστορική συνέχειακαι υπονομεύεται δια παντός η αίσθηση τηςπραγματικότητας. Το τραγικό είναι ότι ακόμηκαι η αίσθηση του εαυτού μας εξαρτάταιπλέον από την κατανάλωση τέτοιων εικόνων,κι έτσι ο σύγχρονος άνθρωπος ανήμποροςνα συνδεθεί με τον πραγματικό κόσμο, βιώ-νει έντονα συναισθήματα ρηχότητας καιαναυθεντικότητας. Αντίθετα, ο «Σέλτσος» είναι η ανασύνθεσητου χρόνου. «Ο Βασίλης Ντζιόκας» είναι τοαρχέγονο μουσικό άγγιγμα του συναισθήμα-τος. Οι ασπρόμαυρες φωτογραφίες της προ-πολεμικής Άρτας είναι τα αποτυπώματα τηςδικής μας περπατησιάς στους δικούς μαςδρόμους. «Το γιοφύρι» με το θεικό ποτάμικαι τα νερά του είναι η δροσιά και το χάδι σ’ένα «μέλλον με πολλή ξηρασία.»Αυτές οι ψηφίδες της επίμονης χρόνιας δη-μιουργίας είναι η ειρηνική και πολιτισμένηαντίσταση στον ολοκληρωτισμό της βιομηχα-νίας του θεάματος, στην ηθική απογύμνωσηκαι στον αφελληνισμό. Εμείς οι μεγαλύτεροι,λίγο πολύ τα ξέρουμε αυτά. Τα νιώθουμε,γιατί οι ρίζες μας αντέχουν ακόμη. Πρέπει,όμως, να βρούμε τον τρόπο να στρέψουμετο θολωμένο βλέμμα των παιδιών μας σε ό,τιαφορά την παλιά σοφία, στο κρυμμένο καιβαθύ, σε κάθε «συμβολικό» που αποτελεί τηβάση της σκέψης μας και του φρονήματόςμας.

Bασίλης Τάτσης , συνταξιούχος φιλόλογος

Οι εικόνες που ανασυνθέτουν τον κόσμο μας«Ο πολιτισμός δε

μπορεί ν’ ανθίσει,

αν δε ριζώσει στη

ζωή» (Νίτσε)

Έκφραση 7

Η γυναίκα του πρωτομάστοραΒαθιά τη νύχτατο παρελθόν απλώνεται στην πόλη.Εβραίοι έμποροιεπιστρέφουν στα μαγαζιά τους στη Σκουφά,Τούρκοι φαντάροιωυστάζουν παν’ απ’ τους ναργιλέδες τους στο Κάστρο, κοπάδια άλογακοιμούντια ακουμπώντας στο ποτάμι.

Τότε η Γυναίκα του Πρωτομάστοραβγαίνει μεσ’ απ’ τα λιθάρια, τινάζει τις σκόνεςκαι πλένεται στον ποταμό, το Γιοφύρι κοιτάει με θαυμασμόκαι σκέφτεται.- Ο έρωτας χτισμένος στο ποτάμι!Τι όμορφο τάφο έχτισες αγάπη μου!Τί όμορφο τάφο που μου’ χτισες αγάπη μου...

ΈψιλονΌταν το “εγώ” αποσυντίθενταιτί απομένει;

Το έψιλονόλη η αίγλη της αλφαβήτου.-Έρωτας, Ελλάδα, Ελευθερία-το παλιό αγαπημένο μας έψιλονξεπεσμένο, ξεχασμένο.

το γάμαάρρωστο, γερασμένο, πεινασμένο,

και το ωμέγα μόνο το ωμέγα κραταιό και αγέρωχο,ρυξικέλευθο και ανερυθρίαστονα αφοδεύειτα λαμπρά νοήματα της ζωής!

(Από την ανέκδοτη ποιητική συλλογή

ΤΡΙΣΑΓΙΟ)

Ποίηση

Θωμά Μπότσαρη

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 7

Με δεδομένο ότι ο τουρισμός αποτε-λεί τη βαριά βιομηχανία της χώρας

μας, σε συνδυασμό με τον ήλιο και τηθάλασσα αλλά και την πολιτιστική μαςκληρονομιά, που για την ΑΡΤΑ αποτε-λούν κατά βάση, το ομώνυμο Γεφύρι καιοι Βυζαντινές Εκκλησίες του 13ου αιώναμ.χ., θα ήθελα να παραθέσω μια τεκμη-ριωμένη πρόταση , για την προαγωγή καιανάπτυξη του τουριστικού ρεύματοςστην πόλη μας.Η ΑΡΤΑ είναι μια τυπική επαρχιακή πόλητης Ελλάδας με 25 χιλιάδες περίπου κατοί-κους, κτισμένη στην αριστερή όχθη τουκάτω ρού του ποταμού Αράχθου, στην κο-ρυφή [πάνω σε λόφο], της ομώνυμης πε-διάδας που εκτείνεται μέχρι τον Αμβρακικόκόλπο.Τις δεκαετίες του ’80 και ‘90, κύρια πηγή

εσόδων της πόλης ήταν η καλλιέργειαεσπεριδοειδών με τρία εργοστάσια χυμο-ποίησης , τα οποία εσπεριδοειδή όταν δενγινόταν εξαγωγή σε Ανατολικές κυρίωςχώρες , έπαιρναν αυξημένες επιδοτήσειςαπό την Ε.Ε. , για την καταστροφή τους σεχωματερές . Την δεκαετία του 2000 ταέσοδα της πόλης ενισχύθηκαν σημαντικάαπό την παραμονή σε αυτή για μία τετραε-τία τουλάχιστον , μεγάλου αριθμού φοιτη-τών στο ΤΕΙ ΤΗΛΕΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗΣ [ στοπικ του είχε 1.200 φοιτητές], κατά βάση ,αλλά και στα ΤΕΙ Ζωικής και Φυτικής Παρα-γωγής καθώς και εκμάθησης ΜουσικώνΟργάνων, που λειτουργούσαν στην πόλη.Με την παρακμή των ΤΕΙ και της απαξίωσηςτης τιμής των εσπεριδοειδών , μία πρότασηγια την τουριστική ανάπτυξη της πόλης καιτου Νομού γενικότερα ,αφού μελετήσουμεπου είμαστε –ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣ -, που θέλουμενα πάμε – ΠΡΟΒΟΛΗ ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑ-ΤΩΝ-, και πως θα το κάνουμε – ΕΝΕΡΓΕΙΕΣ-, θα ήταν η εξής :

ΠΛΕΟΝΕΚΤΗΜΑΤΑΤο ομώνυμο ξακουστό Γεφύρι που δεσπό-ζει στην είσοδο της πόλης, είναι από «ταβαριά χαρτιά »στην προσπάθεια προσέλκυ-σης τουριστώνΟι απείρου κάλους Βυζαντινές Εκκλησίες

με προεξάρχουσα την εκκλησία της Παρη-γορήτισσας, κτίσμα μοναδικό στον τύποτου αρχιτεκτονικό έργο, με ένα σπάνιο με-γάλο σύνολο σχετικά καλοδιατηρημένωνψηφιδωτών του 13ου αιώνα και με το κυ-βικό του σχήμα ο ναός μοιάζει περισσότερομε παλάτι. Στοχευμένη παρέμβαση στονθρησκευτικό τουρισμόΑξιοποίηση αγροτουρισμού με διαμονή σε25 υπάρχοντα καταλύματα στα πανέμορφακαι καταπράσινα χωριά του ορεινούόγκου[Τζουμέρκα]Προβολή και των άλλων αρχαίων μνημείωνμε ανεξήγητα υποβαθμισμένη αξία [Θεα-τράκι, Αμβρακία Οδός, Κάστρο]Αξιοποίηση της γεωθερμίας με τις πηγέςμε το καυτό νερό στο χωριό Συκιές , τόσοστις καλλιέργειες [ μεγάλα θερμοκήπια],αλλά και στα πρότυπα των πηγών Λουτρα-κίου Αριδαίας, επιτυγχάνοντας σημαντικήαύξηση των θέσεων απασχόλησης-Περαιτέρω ανάπτυξη παραγωγής τοπικώνπροιόντων [τσίπουρου, γλυκών κουταλιού,κρασιού και παραγώγων από πορτοκάλιακαι ακτινίδια], σε μια προσπάθεια δημιουρ-γίας ντόπιων επώνυμων κατασκευασμάτωνΑξιοποίηση επισκεψιμότητας στις παραλίεςτου Αμβρακικού κόλπου με το σπάνιο υδρο-βιότοπο και τα σπάνια είδη πουλιών, πουέχει θεσμοθετηθεί με Υπουργική απόφαση,ως Εθνικό ΠάρκοΕκμετάλλευση του γεγονότος της εξόδουτης πόλης από την γεωγραφική απομό-νωση με την κατασκευή της ΙΟΝΙΑΣ ΟΔΟΥκαι τη σύνδεση με την ΕΓΝΑΤΙΑ ΟΔΟ ,που

σημαίνει εύκολη, γρήγορη και ασφαλή πρό-σβαση , από βορά και νότο

ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΕΙΣΠαντελής έλλειψη τουριστικής συνείδησης,από τους ανθρώπους της αγοράς. Καμίαενέργεια από κανένα φορέα για την προ-βολή των ανεκτίμητων μνημείων. Αναξιοποί-ητο το καταπληκτικό υλικό τουκινηματογραφιστή ΒΑΣΙΛΗ ΓΚΑΝΙΑΤΣΑ, γιατην προβολή των μνημείων. Έλλειψη υπο-δομών στην πόλη, αλλά και κοινοχρήστωνχώρων. Ανυπαρξία χώρων Πάρκιγκ εντόςτης πόλης, όχι μόνο τουριστικών λεωφο-ρείων αλλά και Ι.Χ. αυτοκινήτων . Τουρι-στικά Γραφεία με χαμηλή προσβασιμότηταστον τουριστικό χάρτη της χώρας

ΕΝΕΡΓΕΙΕΣΈγγραφη κοινοποίηση των πιο πάνω δια-

πιστώσεων στο Αρμόδιο Γραφείο τουΔΗΜΟΥ ΑΡΤΑΣ. Παρόμοια έγγραφη κοινο-ποίηση στο Αρμόδιο Γραφείο της ΠΕΡΙΦΕ-ΡΕΙΑΣ. Έγγραφη ενημέρωση των τοπικώνΤουριστικών Γραφείων , αλλά και των Τριώνμεγάλων Ξενοδοχείων της πόλης, για τηναναγκαστική συνεργασία τους , ώστε ναεπιτευχθεί αυξημένη κινητοποίηση , για τηνπροβολή των πλεονεκτημάτων της περιο-χής. Δημοσίευση συνεχών άρθρων , στονΤοπικό Τύπο , για την αφύπνιση της τουρι-στικής συνείδησης. Ενεργοποίηση τωνπροεδρείων των Πολιτιστικών Συλλόγων ,για την πρόσκληση σε συνεργασία με τοΥπουργείο Τουρισμού εξειδικευμένων αν-θρώπων στον τουρισμό, για τη διενέργειασχετικών διαλέξεων. Συνεργασία με τουςεμπλεκόμενους τουριστικούς φορείς τηςΗγουμενίτσας ,για την ξενάγηση στην πόλημας των επιβατών των μεγάλων κρουαζερό-πλοιων , που προσεγγίζουν στο λιμάνι της,αλλά και της Πρέβεζας για τη προσέλκυσητων επισκεπτών της Αρχαίας Νικόπολης. Είναι πασιφανές , ότι όλα αυτά είναι εφικτά,με την προυπόθεση της αγαστής συνεργα-σίας των φορέων του Δημοσίου [Δήμου,Περιφέρειας , Υπουργείου Τουρισμού, Αρ-χαιολογίας] και των ιδιωτών που επιχειρούνστο αντικείμενο του τουρισμού, αλλά και τωνεκλεγμένων Διοικήσεων του Επιμελητηρίουκαι του Εμπορικού Συλλόγου, πάνω από όλαόμως να συνειδητοποιήσουμε όλοι , ότι πρέ-πει να δουλέψουμε και να παράξουμε.

Πάρις Κονιτσιώτης

ΆρταΜια τεκμηριωμένη

πρόταση για

τουριστική ανάπτυξη

της πόλης

Έκφραση 8

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:36 �μ Page 8

Έκφραση 9

ΗΙστορία, ως επιστήμη, βασίζεται σταδεδομένα που προέρχονται από τις

πηγές (γραπτές, προφορικές, μνημει-ακές, οπτικοακουστικές, έμμεσες ή άμε-σες). Η αξιοποίηση λοιπόν των πηγώνεπιβάλλεται στη διδασκαλία της ιστο-ρίας. Οι μνημειακές πηγές συνιστούνμοναδική δυνατότητα εναλλακτικής καιδιαδραστικής παρουσίασης του μαθήμα-τος, καθιστώντας το πιο ενδιαφέρον,άρα και πιο εύληπτο από το μαθητή.Η Άρτα είναι τόπος με πλούσια ιστορία πουκαλύπτει ένα τεράστιο χρονικό πλαίσιο απότην ύστερη αρχαϊκή περίοδο μέχρι τα νεό-τερα χρόνια. Μνημεία αυτής της ιστορικήςπορείας υπάρχουν διάσπαρτα στην πόληκαι την ευρύτερη περιοχή, είναι εύκολαπροσβάσιμα στον επισκέπτη και δίνουν τηδυνατότητα να τα αξιοποιήσουμε στη δι-δασκαλία της Ιστορίας και ιδιαίτερα τηςτοπικής.Μεθοδολογία: Το μάθημα μπορεί να γίνειμε τη μορφή εκπαιδευτικού περιπάτου.Μπορούμε είτε να λειτουργήσουμε πληρο-φοριακά, παρέχοντας στα παιδιά ξενάγησηστα μνημεία που βρίσκονται –κυριολεκτικά-δίπλα μας, είτε να προετοιμάσουμε την επί-σκεψη, ζητώντας τους να κάνουν κάποιασχετική εργασία την οποία και θα παρου-σιάσουν επιτόπου. Καλό θα ήταν να προ-ηγηθεί συνεννόηση με την ΑρχαιολογικήΥπηρεσία.Προτάσεις: Διακρίνουμε (για λόγους ευκο-λίας στο σχεδιασμό των επισκέψεων και όχικατ’ ανάγκη επιστημονικούς) τρεις ενότη-τες μνημείων που αντιστοιχούν σε τρεις με-γάλες ιστορικές περιόδους: αρχαίαμνημεία, βυζαντινά και μεσαιωνικά μνημείακαι νεότερα μνημεία. Προτείνουμε εδώ απόέναν έως δύο περιπάτους για κάθε κύκλο.Εκδρομή 1η : Κύκλος: Αρχαία Ελλάδα Μνη-μεία: Ναός του Απόλλωνα, Μικρό θέατρο,Τείχη Αμβρακίας (μπορούμε να αξιοποι-ήσουμε και τυχόν ευρήματα σε ανοιχτά οικό-πεδα που ανασκάπτονται για οικοδομή).ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ: α) Επιση-μαίνουμε το εύρος της αρχαίας πόλης μετείχη από το εκκλησάκι των Αγίων Θεοδώ-ρων και ιστό μέχρι την οδό Ζάρα. Μπο-ρούμε να μιλήσουμε για την οικονομική τηςευρωστία και να συνδυάσουμε τα ευρή-ματα με τις πηγές (π.χ. Θουκυδίδης, Α, 27,2

όπου γίνεται λόγος για τη συμμετοχή τηςμε ναυτικό στον Πελοποννησιακό πόλεμοκ.λ.) β) Τονίζουμε τη λατρεία του Απόλλωναπου καταδεικνύει τους δεσμούς της πόληςμε την ανατολική μητροπολιτική Ελλάδα.Μπορούμε να συνδυάσουμε την αναφοράμε βιβλιογραφία σχετική (π.χ. Χρ. Τζου-βάρα-Σούλη, Λατρεία γυναικείων θεοτήτωνστην αρχαία Αμβρακία). γ) Αναφερόμαστεστην πολιτιστική άνθηση. Τονίζεται ηύπαρξη, εκτός του μικρού, και του μεγάλουθεάτρου κάτω από τις οδούς Τσακάλωφκαι Μ. Γραικού. δ) Από τα διάσπαρτα ευρή-ματα σε οικοδομές, τονίζουμε το ρυμοτο-μικό σχέδιο της πόλης (Ιπποδάμειοσύστημα) με λεωφόρους 6-7 μέτρων, πα-ράλληλους δρόμους και αποχετευτικούςαγωγούς λυμάτων και ομβρίων υδάτων.Συσχετίζουμε με το σήμερα (π.χ. η οδόςΣκουφά ταυτίζεται με την αρχαία λεωφόροπου συνέδεε την Αν. με τη Δυτ. Πύλη τηςΑμβρακίας)Εκδρομή 2η : Κύκλος: Αρχαία ΕλλάδαΜνημεία: Νεκροταφεία, «Ιερά Οδός»ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ: α) Οι τιμέςστους ήρωες πολέμων. Συνδυάζεται με τοκενοτάφιο (πολυάνδριο) και την επιγραφήτην αναφερόμενη σε ναυμαχία των Αμβρα-κιωτών στο πλευρό των Κορινθίων, εναν-τίον των Κερκυραίων, κοντά στον Άραχθο.Επισημαίνεται η ομοιότητα με τα σημερινάμνημεία πεσόντων. β) Η «Ιερά Οδός» πουσυνδέει το νεκροταφείο με την πόλη και το

επίνειό της, Άμπρακο (σημερινό Φιδόκα-στρο). Επισημαίνεται η τακτική (μέχρι καισήμερα) τα νεκροταφεία να βρίσκονται έξωαπό τον ιστό της πόλης (για πρακτικούς καιθρησκευτικούς λόγους)Εκδρομή 3η :Κύκλος: Βυζάντιο – Μεταβυ-ζαντινή περίοδος Μνημεία: Παρηγορή-τισσα, Αγία Θεοδώρα, Άγιος ΒασίλειοςΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ: α) Στοιχείατης βυζαντινής αρχιτεκτονικής και αγιο-γραφίας (τοιχογραφίες, φορητές εικόνες,τυχόν ψηφιδωτά). Επισημαίνεται η αξιοποί-ηση του ντόπιου υλικού (τούβλο – πέτρα)για την τοιχοποιία σε συνδυασμό με τη δια-κοσμητική του λειτουργία. Μπορούμε ναζητήσουμε από τους μαθητές να εντοπί-σουν ανάλογη λειτουργία σε σύγχρονακτήρια, εφόσον έχουμε κάτι τέτοιο υπόψημας. β) Η σχέση των μνημείων με τη χρήσητους. Η Παρηγορήτισσα, ως καθεδρικόςναός, είναι πιο μεγαλοπρεπής, χτισμένη σελόφο, η Αγία Θεοδώρα, ως καθολικόμονής, σε ευρύχωρο χώρο, πιο ταπεινήστην οικοδομή της. γ) Η συνέχεια της ιστο-ρίας του τόπου μέσω της χρήσης των μνη-μείων. Επισημαίνουμε ότι ο ΆγιοςΒασίλειος στέγαζε τη σχολή Μανωλάκη(που δεν ήταν καθόλου κρυφό ως σχολείο)για πάρα πολλές δεκαετίες την περίοδοτης τουρκοκρατίας.

συνέχεια στην επόμενη σελίδα

Εκπαιδευτικοί περίπατοι στην ΆρταΤο μικρό

αρχαίο

θέατρο

της

Αμβρακίας

Άγιος Βασίλειος Αγία θεοδώρα

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 9

Έκφραση 10

Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και τηςανάπτυξης της καινούργιας τεχνολογίας

όπου το κινητό τηλέφωνο και το computerαποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ζωήςμας, ο άνθρωπος δεν διστάζει πλέον να έρχε-ται σε επικοινωνία με τον υπόλοιπο κόσμο ανάτην υφήλιο. Ο τουρισμός ανθίζει παντού καιγίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης υπό τηνευρεία και θετική έννοια της λέξεως βεβαίως.Κάθε χώρα και κάθε τόπος έχει οπωσδήποτεκάτι να αναδείξει τουριστικά και να ελκύσειεκείνο το κοινό που διψάει πρωταρχικά γιαγνώση και για μάθηση, αλλά και για ψυχαγω-γία. Ο τουρισμός, όταν αναπτύσσεται κάτωαπό σωστές προϋποθέσεις με υποδομή καισεβασμό προς τον επισκέπτη, θα προσκομί-σει σίγουρα πολλά και βασικά οφέλη όπωςοικονομικά, πολιτιστικά και άλλα. Κατά τονΌμηρο, «πολλών δε ανθρώπων είδον άστεακαι νόον έγνω».Όπως όλη η Ελλάδα έτσι και η μικρή και

γραφική πόλη της Άρτας με το άφθονο πρά-σινο, τα ήσυχα δρομάκια και το φιλόξενο

κόσμο, θα μπορούσε να γίνει ένα πολυσύχνα-στο τουριστικό κέντρο, υποσχόμενο πολλάκαι ποικίλα οφέλη για τους πολίτες της. Απόόπου και αν πιάσει κανείς το θέμα, η Άρτα έχειπράγματα σίγουρα ιδιαίτερα να αναδείξει στονκάθε τουρίστα που θα την επισκεφτεί, μεπρώτο και καλύτερο το ξακουστό γεφύρι της.Σαράντα πέντε μάστοροι κι εξήντα μαθητάδες, γιοφύρι-ν-εθεμέλιωναν, στης Άρτας το ποτάμι.Ολημερής το χτίζανε, την νύχτα εγκρεμιζόταν. Το πέτρινο γεφύρι της Άρτας με τους θρύ-λους, τις λαϊκές μούσες του και τη μοναδικήαρχιτεκτονική του, είναι κτισμένο επάνω στονποταμό Άραχθο και η αρχική του κατασκευήτοποθετείται στα χρόνια της κλασσικής Αμ-βρακίας επί βασιλέως Πύρρου Α. Όταν δε το1881 απελευθερώθηκε η Άρτα από τουςΤούρκους, το γεφύρι αποτέλεσε το σύνοροτης ελεύθερης Ελλάδας από την υπόλοιπητουρκοκρατούμενη Ελλάδα.Εκτός από το θρυλικό γεφύρι της, η Άρτα

έχει να επιδείξει μοναδικές βυζαντινές καιασυναγώνιστες παλαιές εκκλησίες. Την «αρχόντισσά της» την Παρηγορήτισσα, ηοποία θεμελιώθηκε το 1285μ.χ. από τον Νι-κηφόρο Α Κομνηνό Δούκα, την πολιούχο τηςΑγία Θεοδώρα, η οποία χτίστηκε τον 11ονμ.χ. αιώνα, τον βυζαντινό ναό του Αγίου Βα-σιλείου του οποίου η ανέγερση χρονολογεί-ται στο τέλος του 13ου αιώνα μ.χ. και άλλεςπολλές εκκλησίες. Και τέλος τι να πει κανείς για τα ορεινά χωριάτης Άρτας με τα επιβλητικά βουνά, τα γρα-φικά τοπία, τις περιοχές κατάφυτες απόέλατα και καστανιές και τρεχούμενα νερά,όπως τα Άγναντα, το Αθαμάνιο, το Βουργα-ρέλι ή τον Καταρράκτη, όπου,« οι θεοί, πο-λεμώντας με τους τιτάνες, έσπειρανβράχους μεγάλους και απότομους, για ναγίνουν φυσικά οχυρά.....»Και τέλος ο Αμβρακικός! Ο κλειστός μοναδι-κός υδροβιότοπος, που δεν είναι ούτε θά-λασσα μα ούτε λίμνη. Με τους απάνεμουςκολπίσκους, τους ατέλειωτους καλαμιώνες,

Η Άρτα και

ο τουρισμόςΦωτο δεξιά: Η «αρχόντισσά»

της πόλης μας, η Παρηγορήτισσα,

η οποία θεμελιώθηκε το 1285μ.χ.

από τον Νικηφόρο Α Κομνηνό Δούκα

(συνέχεια από την προηγούμενη σελίδα)

Εκδρομή 4η : Κύκλος: Βυζαντινή – Μεταβυ-ζαντινή περίοδος Μνημεία: Κάστρο, Κάτω Πα-ναγιά, Άγιος Βασίλειος της γέφυραςΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ: α) Στο κάστρομπορούμε να αναδείξουμε την ιστορική συνέ-χεια στη χρήση πολλών μνημείων, όπως το κά-στρο, με έμφαση στη διαφοροποίηση τηςπέτρας που χρησιμοποιείται (στη βάση μεγάλεςπέτρες του τείχους της αρχαίας Αμβρακίας, πιοπάνω λίθοι της βυζαντινής περιόδου κ.τ.λ.) β)Στοιχεία λειτουργίας και χρήσης τους. Μπο-ρούμε να αναδείξουμε την ιστορική γεωγραφίατου τόπου, επισημαίνοντας ότι η περιφερειακήοδός, δίπλα από το κάστρο, ήταν κάποτε κοίτητου Αράχθου, καθιστώντας έτσι πιο κατανοητήτη θέση του κάστρου στο συγκεκριμένο χώρο.Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε στοιχεία κα-θημερινά, όπως π.χ. τα ονόματα οδών (π.χ.οδός Υδρομύλων, εξηγώντας ότι εκεί, κοντάστον Άραχθο υπήρχαν νερόμυλοι κ.λ.)Εκδρομή 5η: Κύκλος: Νεότερη ιστορία Μνη-μεία: Γεφύρι, Οικία Ζορμπά, Κτήριο συλλόγουΜακρυγιάννης, Κτήριο Παπακώστα κ.λ.ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΕΠΙΣΗΜΑΝΣΕΙΣ: α) Ανάδειξη τηςσημασίας που είχε η ζεύξη του ποταμού. Ανα-φορά στη συνέχεια ως τη σύγχρονη εποχή(χρήση της γέφυρας από στρατεύματα κατο-χής, τελωνείο κ.α.) Αναφορά σε θρύλους και

παραδόσεις (συνδυασμός με ανάλογη βιβλιο-γραφία π.χ. Αρ. Σχισμένου, Άραχθος ο θεοπό-ταμος της Ηπείρου). Επισήμανση τηςέμπνευσης που παρέχουν στη λογοτεχνία. β)Σύνδεση της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής μετης συνθήκες ζωής στον αστικό ιστό (εσωτερι-κές αυλές-προστασία από αδιάκριτα βλέμματακαι Οθωμανούς κ.τ.λ.) γ) Αντίθεση με τη σύγ-χρονη αντίληψη και αρχιτεκτονική (τότε η τε-χνική υπάκουε στις ανάγκες των ανθρώπων,τώρα οι ανάγκες προσαρμόζονται στη μηχα-νική)ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ: 1) Καλό είναι να συνεννοού-μαστε με την Αρχαιολογική υπηρεσία για ναεξασφαλίζουμε πρόσβαση στα μνημεία και ναδιασφαλίζουμε την προστασία τους. 2) Εκτόςτων όσων αναφέρθηκαν είναι εφικτές και ημε-ρήσιες εκδρομές σε πολύ κοντινούς προορι-σμούς με ανάλογο αν όχι μεγαλύτεροενδιαφέρον (ενδεικτικά: Όρραον, Κόκκινη εκ-κλησιά, Παναγία της Ροδιάς, Κορωνησία, Κό-πραινα, Παναγία του Μπρυώνη κ.ο.κ.) 3)Σχολεία του ορεινού όγκου ή του κάμπου μπο-ρούν να αξιοποιήσουν κοντινά τους μνημεία γιααντίστοιχες εκδρομικές διδακτικές εξορμήσεις.4) Εννοείται ότι όλα τα παραπάνω περιλαμβά-νουν ως αναγκαία και αυτονόητη προσθήκη τηνεπίσκεψη στο νεότευκτο μουσείο της πόληςμας. Kώστας Κωσταβασίλης φιλόλογος

Εκπαιδευτικοί περίπατοι στην ΆρταΚώστας

Κωσταβασίλης

...Στο κάστρο μπορούμε νααναδείξουμε την ιστορικήγεωγραφία του τόπου, επισημαίνοντας ότι η

περιφερειακή οδός, ήταν κάποτε κοίτη του Αράχθου,

καθιστώντας έτσι πιοκατανοητή τη θέσητου κάστρου στο

συγκεκριμένο χώρο...

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 10

Ησύγχρονη πόλη της Άρτας αποτελείένα ιδιαίτερο παράδειγμα αστικού

ιστού με μακραίωνη ιστορική πορεία καιτις διάφορες φάσεις κατοίκησης ναδιαδέχονται η μια την άλλη. Αδιάψευστοιμάρτυρες τα μοναδικά της βυζαντινά καινεότερα μνημεία, το κάστρο με τιςεπάλληλες οικοδομικές φάσεις αλλά και τααντίστοιχης σπουδαιότητας, πλούτου καιμεγαλοπρέπειας αρχαία μνημεία καικινητά ευρήματα που αποκαλύφθηκαν καιεξακολουθούν να έρχονται στο φως απότην αρχαιολογική σκαπάνη. Επιπλέον, η σημασία και μοναδικότητα τηςΆρτας επιτείνεται και από την αντίστοιχησημασία και μοναδικότητα της ευρύτερηςπεριοχής της. Αντιπροσωπευτικό παράδειγμαθεωρείται η ορεινή και δυσπρόσιτη περιοχήτης αρχαίας Αθαμανίας, του βυζαντινούΤζεμέρνικου και των νεότερων Τζουμέρκων. Πιο συγκεκριμένα, οι πιο πρώιμεςαρχαιολογικές μαρτυρίες για την κατοίκησηστα Τζουμέρκα ανάγονται ήδη στην εποχήτου Χαλκού. Από τις αρχές της δεύτερηςχιλιετίας π.Χ., εγκαθίστανται εδώ οι Αθαμάνες,ένα από τα κυριότερα Ηπειρωτικά φύλα στηναρχαιότητα. Οι Αθαμάνες, όπως και τα όμοράτους φύλα, διήγαν βίο ποιμενικό νομαδικό,μετακινούμενοι από τους χειμερινούς στουςθερινούς βοσκότοπους και αντίστροφα. Ωςσυνέπεια, ο γεωγραφικός τους χώρος, γιαπολλούς αιώνες, δεν πρέπει να οριζόταν μεσταθερά, συνεχή όρια, αλλά καθαράποιμενικές διαιρέσεις. Κατά τον 5ο και τον 4οαι. π.Χ., πέρασαν από την αγροτική κοινωνίαστον αστικό τρόπο ζωής και τη διαβίωση στουςοργανωμένους οικισμούς και πόλεις. Η πρώτη ιστορική αναφορά τοποθετείται στο395 π.Χ., όταν μνημονεύονται ως μέλη τηςΚορινθιακής και στη συνέχεια της Β΄Αθηναϊκής Συμμαχίας. Το 354 π.Χ., στον Ιερόπόλεμο, πολέμησαν εναντίον των Φωκέων καιτο 323 π.Χ., στο Λαμιακό πόλεμο, εναντίοντων Μακεδόνων. Το 295 π.Χ., ο Πύρροςπροσάρτησε στο βασίλειό του και τη χώρατων Αθαμάνων, επειδή απέβλεπε στηνεπίκαιρη γεωγραφική θέση και τον πληθυσμότης, ο οποίος έκτοτε ακολουθούσε το βασιλιάστις εκστρατείες του. Με την πτώση τηςβασιλείας το 232 π.Χ. και την εγκαθίδρυσητης δημοκρατίας, οι Αθαμάνες ανέκτησαν καιπάλι την ανεξαρτησία τους. Κατά τα έτη 220-185 π.Χ., την περιοχή κυβερνούσαν οιβασιλείς Θεόδωρος και Αμύνανδρος.Ιδιαίτερα ο δεύτερος ανέπτυξε μεγάληδιπλωματική δραστηριότητα και ασκούσεευρύτερη πολιτική και έξω από τα στενά όριατης επικράτειάς του. Η Αθαμανία δεν πρέπεινα απέφυγε την κοινή μοίρα της Ηπείρου το167 π.Χ., όταν οι λεγεώνες του ΑιμιλίουΠαύλου κατέστρεψαν 70 Ηπειρωτικές πόλειςκαι υποδούλωσαν 150.000 Ηπειρώτες.Βεβαίως, η χώρα δεν καταστράφηκε

ολοκληρωτικά, καθώς από την εποχή τουΑμυνάνδρου ή λίγο μετά το 167 π.Χ. καιτουλάχιστον έως το 88/87 π.Χ. λειτούργησεσε αυτή το Κοινό των Αθαμάνων. Τέλος κατάτη διάρκεια της αυτοκρατορικής εποχής,γίνεται απλή μνεία των Αθαμάνων, χωρίςιδιαίτερη αναφορά στην πολιτική καιοικονομική κατάστασή τους. Με την έναρξητης βυζαντινής περιόδου, η περιοχή, αρχικά,θα υπαχθεί διοικητικά στην επαρχία ΠαλαιάςΗπείρου και αργότερα στο θέμα Νικοπόλεως,ενώ σε γενικές γραμμές θα πρέπει ναακολούθησε την ιστορική πορεία τηςυπόλοιπης Ηπείρου, χωρίς ωστόσο ναυπάρχουν ακόμη σχετικές μαρτυρίες ήευρήματα. Ο χώρος της Αθαμανίας θεωρείταιως στρατηγικού χαρακτήρα πέρασμα, τοοποίο, ήδη από την κλασική αρχαιότητα,ένωνε την Ήπειρο με τη Θεσσαλία και ήλεγχετμήμα του χερσαίου οδικού δικτύου. Ησημασία της περιοχής αυξήθηκε την περίοδοτου «δεσποτάτου της Ηπείρου», καθώς δεναπέχει σημαντικά από την πρωτεύουσά τουτην Άρτα, αλλά και για έναν επιπλέον λόγοεπειδή από αυτή διερχόταν και η κυριότερηοδική αρτηρία που ένωνε απευθείας την Άρταμε τα Τρίκαλα και την Ήπειρο με τηΘεσσαλία. Έτσι λοιπόν, η ορεινή καιαπομονωμένη αλλά στρατηγικού χαρακτήραπέρασμα της βυζαντινής αυτοκρατορίαςΑθαμανία βρίσκεται την εποχή τουΑνεξάρτητου Κράτους της Ηπείρου ναπλαισιώνει την πρωτεύουσά του και ναδιασφαλίζει τμήμα της χερσαίας επικοινωνίαςτης. Η εξέχουσα θέση της δεν αποτελεί πλέονυπόθεση. Αντίθετα, αποδεικνύεται από τηνίδρυση δυο βυζαντινών μνημείων: τηςΚόκκινης Εκκλησιάς Βουργαρελίου και τηναντίστοιχη της Πόρτας Παναγιάς στην ΠύληΤρικάλων. Τα δυο μνημεία δηλαδή είναιτοποθετημένα κοντά στις δυο αφετηρίες τηςοδικής αρτηρίας, την οποία και ορίζουν. Η αμέσως επόμενη ιστορική περίοδος είναιεκείνη της μακραίωνης οθωμανικήςκυριαρχίας, η οποία έχει ως αφετηρία για τηνπεριοχή τα τέλη του 15ου αι., με τηναπόκτηση μάλιστα και σημαντικώνπρονομίων. Το γεγονός αυτό είχε ωςαποτέλεσμα την ιδιαίτερη μεταχείρισή της.Έτσι, τα Τζουμέρκα δε θα γνωρίσουν, αρχικά,τις αυθαιρεσίες και τις βιαιότητες τουΟθωμανού κατακτητή, όπως άλλεςΗπειρωτικές περιοχές. Αντίθετα και εξαιτίαςτης σχετικής αυτονομίας που απολάμβαναν,θα αποτελέσουν καταφύγιο για πολλούςδοκιμαζόμενους Έλληνες, που εγκατέλειπαντις εστίες τους στις πεδινές θέσεις καιεπιδίωκαν την εγκατάστασή τους σε ορεινέςκαι δυσπρόσιτες περιοχές.Η σημασία της αρχαίας Αθαμανίας έγινεπρώτα αντιληπτή από τους ίδιους τουςαρχαίους συγγραφείς, όπως αποδεικνύεταιαπό τις ποικίλες αναφορές στα έργα τους. Οιόροι Αθαμανία και Αθαμάνες απαντούν σεκείμενα της αρχαίας ελληνικής γραμματείαςαπό μια πολύ πρώιμη εποχή, ήδη από τον 6οαι. π.Χ. Συνεχίζουν αδιάκοπα έως και την

περίοδο της ρωμαιοκρατίας και πιοσυγκεκριμένα έως και τον 2ο αι. μ.Χ.Αντίστοιχα, εντοπίζονται και στη βυζαντινήγραμματεία από τον 5ο αι. μ.Χ. έως και το 12οαι. μ.Χ., με ένα κενό κατά τους αιώνες 4ο, 7ο,8ο και 11ο. Εκτός από το μεγάλο χρονολογικόεύρος, αξιοσημείωτη είναι η ποικιλία τωνπηγών που περιλαμβάνουν σχετικέςαναφορές και πληροφορίες. Πρόκειται γιαέργα ιστορικά, γεωγραφικά, περιηγητικά,φιλοσοφικά, φιλολογικά, καθώς και για τασπουδαιότερα βυζαντινά λεξικά. Υψίστηςσπουδαιότητας είναι τα αντλούμενα στοιχείαγια τη θέση της περιοχής, καθώςεπιβεβαιώνεται η τοποθέτησή της στησύγχρονη περιοχή των Τζουμέρκων, τηγειτνίασή της με άλλα Ηπειρωτικά καιΘεσσαλικά φύλα και τις σχέσεις της με τιςόμορες επικράτειες. Επιπλέον, η μελέτη τωνπηγών συντελεί στη σκιαγράφηση τηςιστορικής της πορείας κατά την κλασικήαρχαιότητα, προσφέρει πολύτιμα στοιχεία γιατον πολιτισμό της, διασώζοντας επιπρόσθετακαι ορισμένες παραδόσεις και τέλοςαποδεικνύει την ιδιαιτερότητά της και τηστρατηγική της θέση, καθώς αποτέλεσεκομβικό σημείο για τα όμορα φύλα. Μάλιστα,είναι χαρακτηριστικό ότι η Αθαμανία δελησμονήθηκε ποτέ από τους συγγραφείςαλλά διατήρησε τη σπουδαιότητά της τόσοκατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας όσο καικατά την αντίστοιχη βυζαντινή. Αδιάψευστοι μάρτυρες της μακραίωνηςιστορίας των Τζουμέρκων στέκουν και ταμνημεία τους, που χρονολογούνται από τουςκλασικούς έως και τους μεταβυζαντινούς καινεότερους χρόνους. Αντίστοιχα, η κατοίκηση,κατά την προϊστορική εποχή, αποδεικνύεταιαπό κινητά ευρήματα.Ωστόσο, σε αντίθεση με την πόλη της Άρτας,η οποία έχει τύχει ιδιαίτερης αρχαιολογικήςκαι ιστορικής μέριμνας και έρευνας καιμάλιστα από κορυφαίους επιστήμονες - καιπάλι όμως ολίγιστη για την ιστορία και τησημασία της - η ορεινή και δυσπρόσιτηπεριοχή των Τζουμέρκων έχει ελάχισταερευνηθεί και μελετηθεί. Η Ιστορική και Λαογραφική ΕταιρείαΤζουμέρκων, ένα πνευματικό – πολιτιστικόσωματείο, η δράση του οποίου καλύπτει τοσύνολο των Τζουμερκοχωρίων και έχει ωςστόχο την περισυλλογή, διάσωση και μελέτητου ιστορικού, αρχαιολογικού, γλωσσικού καιλαογραφικού υλικού, καθώς και τηνπνευματική και πολιτιστική τους ανάπτυξη,εντοπίζοντας το παραπάνω κενό στην έρευνακαι επιθυμώντας να αναλάβει δράσηαποφάσισε την εκπόνηση μια γενικήςμελέτης με τίτλο : «Αρχαιολογικέςεπεμβάσεις και έρευνες στην περιοχή τηςαρχαίας Αθαμανίας και του βυζαντινούΤζεμέρνικου», η οποία καλύπτει τηνευρύτερη περιοχή των Τζουμέρκων και τωντριών περιφερειακών ενοτήτων (Άρτης,Ιωαννίνων και Τρικάλων).

Συνέχεια στην επόμενη σελίδα

Αρχαιολογικές επεμβάσεις και έρευνεςΠεριοχή Αρχαίας Αθαμανίας και Βυζαντινού Τζεμέρνικου

Έκφραση 11

Γράφει

η Κωνσταντίνα Ζήδρου*

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 11

Αρχαιολογικές

επεμβάσεις

και έρευνες Συνέχεια από τηνπροηγούμενη σελίδα

Ησυγκεκριμένη μελέτησυντάχθηκε από τις

αρχαιολόγους Ανθή Αγγέληκαι την υπογράφουσα, με τηνεπιστημονική επιμέλεια της τ.Καθηγήτριας της ΚλασικήςΑρχαιολογίας τουΠανεπιστημίου Ιωαννίνων καςΧρυσηίδας Τζουβάρα –Σούλη. Στα διαδοχικά τηςκεφάλαια, καταγράφονται ηγεωγραφία της περιοχής, ηιστορική της πορεία, οιγραπτές μαρτυρίες, ταποικίλα μνημεία, οιαρχαιολογικοί χώροι, ενώπεριλαμβάνεται και ησημαντικότερη βιβλιογραφία,καθώς και ενδεικτικέςφωτογραφίες. Στόχος τηςείναι να λειτουργήσει ως έναεπιστημονικό εγχειρίδιο αλλάκαι ένα μέσο γνωριμίας καιεπαφής με την ιστορία καιαρχαιολογία των Τζουμέρκωνγια την επιστημονικήκοινότητα, τις αρμόδιεςΕφορείες Αρχαιοτήτων, όπωςκαι κάθε ενδιαφερόμενοσύλλογο, φορέα,τζουμερκιώτη, αρτινό καιγενικά ευαισθητοποιημένοπολίτη. Ως δεύτερο βήμα καιεπιθυμία είναι η στροφή τουενδιαφέροντος προς τηναρχαία Αθαμανία και τοβυζαντινό Τζεμέρνικο με τηνέναρξη αρχαιολογικώνερευνών και ποικίλωνεπεμβάσεων στα μνημεία,προκειμένου για τηναποκάλυψη, προστασία καιανάδειξή τους.* Η Κωνσταντίνα Ζήδρουείναι αρχαιολόγος – υπ. δι-δάκτωρ Αρχαιολογίας πανε-πιστήμιου Ιωαννίνων

“ΙΜΑΡΕΤ -

Στη σκιά του

ρολογιού”Ιμαρέτ-Φεϋζούλ:

Επανερμηνεύοντας

τα τεμένη της ΆρταςΣυνοπτική παρουσίαση διπλωματικής εργασίας του σπουδαστή Ευαγγέλου Δημητρίου

Κοντογιάννη με επιβλέποντες καθηγητές τους Σταύρο Γυφτόπουλο (επίκουρο καθηγητή)

και Παναγιώτη Βασιλάτο (λέκτορας)που εκπονήθηκε το ακαδημαϊκό έτος 2014-2015 στη

σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Ε.Μ.Π.

“ Ένα Ιμαρέτ είναι η γη. Το Ιμαρέττου Θεού. Και εμείς οι φτωχοί, ταορφανά και οι ταξιδιώτες τηςζωής, που μας φιλοξενεί.”Με αυτά του τα λόγια, ο παππούςΙσμαήλ Μπέης, μας εισαγάγει στοιστορικό μυθιστόρημα του ΓιάννηΚαλπούζου “Ιμαρέτ-στη σκιά του ρολογιού”, και στηνΆρτα των οθωμανικών χρόνων, που προσπαθεί νακρατήσει την μνήμη του Δεσποτάτου κτίζοντας πα-ράλληλα σχέσεις με τους Οθωμανούς και Εβραίουςσυγκατοίκους της.H παρούσα εργασία προσπαθεί να περιήγηθεί στηνπόλη της Άρτας, με ξεναγούς τον Λίοντο και τον Νε-τζίπ, παιδικούς φίλους και πρωταγωνιστές του μυθι-στορήματος. Μαζί τους ο αναγνώστης βιώνει τηνΆρτα του 1854 αποκαλύπτοντας μια διαφορετικήπόλη που οι ελάχιστοι δεσμοί με την εποχή αυτή χά-νονται μέσα στην αδιαφορία και την λήθη που ακο-λουθεί οτιδήποτε φέρει το στίγμα του κατακτητή.Από το Μεσαιωνικό (Ε)μποριό ή Χώρα στην Οθωμανική ΆρταΟι περιγραφές στην πόλη γίνονται μέσα από τα ίδιαπρόσωπα και τις οικείες σε αυτούς φυσιογνωμίεςόπως ο παππούς του Νετζίπ, ο Ισμαήλ Μπέης.“…Πήρε να μας λέει ο παππούς Ισμαήλ την άποψητου για το όνομα της Άρτας. Δεν συμμερίζονταν τιςγνώμες άλλων…Το 1204 η πόλη της Άρτας ορίζεται από τον ΜιχαήλΚομνηνό-Δούκα ως έδρα του Δεσποτάτου της Ηπεί-ρου, αποκτώντας πολιτική και στρατιωτική δύναμη σεμεγάλο τμήμα της Βαλκανικής χερσονήσου. Η μεσαι-ωνική πόλη περιλαμβάνει το μεσαιωνικό κάστρο μετο ανάκτορο ενώ η υπόλοιπη πόλη που αποτελείταιαπό κατοικίες, ναούς και καταστήματα οργανώνεταιστη νοτιοδυτική πλευρά, εκτός των τειχών, και καλεί-ται Εμποριό. Το 1416 μ.Χ. η εξουσία της πόλης περνάστα χέρια του Καρόλου Τόκκου. Οι συνεχόμενοι πό-λεμοι και οι εναλλαγές στην εξουσία συρρικνώνουντην Άρτα, με τις κατοικίες να εντοπίζονται στο εσω-τερικό του κάστρου, που καλείται Χώρα.Το 1449 μ.Χ. η Άρτα καταλαμβάνεται από τον Αντι-ναύαρχο του Σουλτάνου Βαγιαζίτ Β’, Φαϊκ Πασά, με-τατρέποντας το Δεσποτάτο σε τμήμα της

οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η πόληορίζεται έδρα του βιλαετιού και τουκαζά της Άρτας, τα όρια του οποίουσυμπίπτουν περίπου με τη σημερινήοριοθέτηση του νομού της Άρτας.Σύμφωνα με τους περιηγητές ο πλη-θυσμός της πόλης τον 17ο αιώνα

ανέρχεται στους 10.000 κατοίκους εκ των οποίων ηπλειοψηφία είναι Έλληνες, οι υπόλοιποι Οθωμανοί,ενώ καταγράφονται κοινότητα Εβραίων και εξόριστοιΒενετοί. Στα τέλη, του 18ου αιώνα, ο πληθυσμός μει-ώνεται γύρω στους 5.000 κατοίκους. Η πόλη συνο-λικά περιλαμβάνει 6 τζαμιά, τούρκικο τεκέ, πύργο μερολόι,26 χριστιανικούς ναούς και αποτελεί έδρα μη-τρόπολης.Τον Απρίλιο του 1854 γεννιούνται ο Λιόντος Θερσί-της και ο Νετζίπ, γιος του Γιασάρ ΑφέντηΠεριδιαβαίνοντας την πόλη οι ήρωες μεταφέρονταιαπό τις γειτονιές των μουσουλμάνων σε εκείνες τωνχριστιανών που εντοπίζονται στις παρυφές του κά-στρου αλλά και μέσα σε αυτό. Το κάστρο, διοικητικόκαι στρατιωτικό κέντρο, βρίσκεται στα βορειανατο-λικά της πόλης, και έρχεται σε επαφή με τον ποταμόΆραχθο ενώ στην προέκταση του, στα δυτικά οικο-δομείται ο πύργος του ρολογιού της πόλης (saatkule) στα μέσα του 17ου αιώνα. Εκτός των τειχών ηπόλη οργανώνεται σε συνοικίες οι οποίες καταγρά-φονται από τον ιστοριοδίφη Μητροπολίτη Άρτας Σε-ραφείμ Ξενόπουλου σε εκείνες της Περιληφτής, απότον ομώνυμο ναό της Περιβλέπτου, των Ταμπακιά-δων(των βυρσοδεψών) ή της Δάφνης, του Τουρκο-πάζαρου, της Αγίας Θεοδώρας ή Λούκενας ήΚαραπάνου, του Μουχουστιου, του Μονοπ(ω)λείου,του Πλατάνου, της Αλμπαναριάς, του Ρωμιοπάζαρουκαι τα Οβραϊκα.Όριο στα νοτιοανατολικά της οθωμανικής Άρταςαποτελεί ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκουγνωστός ως Παρηγορήτισσα, αρχικά καθολικόμονής, ενώ στα δυτικά του ναού απλώνεται η συνοι-κία του Μουχουστίου με καταστήματα και χάνια. Στιςπαρυφές της πόλης εντοπίζεται ο τεκές(μουσουλμα-νικό μοναστήρι) με το νεκροταφείο και στο νοτιοδυ-τικό άκρο της Άρτας το περιώνυμο γεφύρι πουενώνει την πόλη με το εύφορο τμήμα του κάμπου.

Έκφραση 12

Ιμαρέτ Στη σκιά του

μυθιστορήματος

...Το 295 π.Χ., ο Πύρροςπροσάρτησε στο βασίλειό

του και τη χώρα τωνΑθαμάνων, επειδή απέβλεπεστην επίκαιρη γεωγραφική

θέση και τον πληθυσμό της...

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 12

Το τέμενος του Φαϊκπασά (Ιμαρέτ)

“… Μου διηγούνταν ο παπ-πούς Ισμαήλ ότι με πήρε πι-σωκάπουλα στο άλογο ως τοτέμενος του Φαίκ Πασά, πέρααπ’ το γεφύρι προς την Γραμ-μενίτσα, και πρόσθετα εικόνεςμε φτωχούς, ορφανά και ταξι-διώτες να σιτίζονται στις αί-θουσες του ιμαρετ.”Τέμενος του Φαϊκ πασά. Τόποςσυνδεμένος με τους πρωταγωνι-στές του μυθιστορήματος, απότο 1854μ.Χ. και ύστερα, αλλά καιμνημείο ορόσημο για την Οθω-μανική Άρτα. Τοποθετημένο σταΒορειοδυτικά της πόλης κοντάστον Άραχθο το τζαμί ανεγείρεται στα μέσα του 15ου αιώνα με πιθανή ημερο-μηνία το έτος κατάληψης της πόλης 1449μ.Χ.(843 έτος Εγίρας). Κτήτορας οπρώτος πασάς της Άρτας, ο Φαϊκ4, όπου η παράδοση τον θέλει απουσίας ικα-νού ιμάμη να παραιτείται της θέσης του, αφιερώνοντας όλη του την περιουσία,και να γίνεται ο ίδιος ιερέας έως το θάνατο του (1537μ.Χ. η 905 έτος Εγίρας)5.Το τζαμί ,όπως και εκείνο του Φεϋζουλλάχ, ανήκει στην κατηγορία των τεμενώντύπου Α που απαντάται συχνότερα στον ελλαδικό χώρο. Επιπρόσθετα μπροστάαπό την κυρίως αίθουσα τοποθετείται κιονοστήρικτη στοά που καλείται ρεβάκ,με σκοπό την υπαίθρια προσευχή. Το κτήριο συμπληρώνεται από τον μιναρέ μεπρόσβαση από το εσωτερικό του ναού. Στα πλαίσια του φιλανθρωπικού έργουτου τζαμιού οικοδομούνται εγκαταστάσεις που φιλοξενούν πτωχοκομείο, αποθή-κες, στάβλους, χαμάμ, ξενώνα και πιθανόν άλλες δραστηριότητες που δυστυχώςδεν είναι καταγεγραμμένες. Κατασκευαστικά το τέμενος δομείται με επιμελημένη ισόδομη λιθοδομή μιμού-μενη το βυζαντινό πλινθοπερίκλειστο σύστημα. Το ρεβάκ αντίθετα αποτελείταιαπό τέσσερις μαρμάρινους κίονες που ενώνονται μεταξύ τους με ελαφρά τε-θλασμένα τόξα από μάρμαρο και ξύλινη. στέγη.6. Στη βορειοδυτική όψη τουναού, η είσοδος τοποθετημένη αξονικά διακρίνεται για την επιμελημένη ορθο-μαρμάρωση και την ανάγλυφη, επιγραφή στο υπέρθυρο. Διάκοσμο με τους χα-ρακτηριστικούς σταλακτίτες (myqarnas) διαθέτει η κόγχη(mihrab)για τηνπροσευχή. Το Ιμαρέτ αναφέρεται στα απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη ωςορμητήριο του ιδίου και του Μάρκου Μπότσαρη κατά την Μάχη της Άρτας(1821μ.Χ.).Απόδειξη των λεγόμενων του στρατηγού αποτελεί ο πίνακας τουΠ.Ζωγράφου στον οποίο απεικονίζεται η μάχη και το τέμενος του Φαϊκ Πάσα.Σημειώνεται ότι το τζαμί μετατρέπεται σε χριστιανικό ναό που τιμά την μνήμητου Αγίου Ιωάννη του Ρώσου και με το ΦΕΚ 18/20 Ιανουαρίου του 1938 το τζαμίκηρύσσεται σε διατηρητέο ιστορικό μνημείο.Σήμερα από το συγκρότημα εντοπίζεται το τέμενος του Φαϊκ πάσα, ίχνηαπό την περίφραξη του χώρου και σε παρακείμενη ιδιοκτησία το χαμάμ,ενώ η αυτοφυή βλάστηση είναι αρκετά πυκνή. Το τζαμί διατηρείται σε αρ-κετά καλή κατάσταση με εξαίρεση το ρεβάκ, λείψανα του οποίου εντοπί-ζονται διάσπαρτα στον προαύλιο χώρο, ενώ ο μιναρές διασώζεται ως τοσημείο του εξώστη. Εσωτερικά αποτυπώνεται στην νότια πλευρά τουναού η κόγχη του μιχράμπ (mihrab) και στην ανατολική η κόγχη του ιερούμε το εικονοστάσι. Τα ανοίγματα του κάτω τμήματος κτίζονται με σκοπόνα δημιουργηθούν κόγχες όπως εκείνης της πρόθεσης για τις ανάγκεςτου χριστιανικού τελετουργικού. Η συνεχεια στην επόμενη σελίδα

Με την απελευθέρωση(1881μ.Χ.) η Άρτα προσπαθείνα ενταχθεί στην νέα ελληνική πραγματικότητα. Ημουσουλμανική κοινότητα μεταφέρεται στο τμήματου κάμπου στα βόρεια του Αράχθου με την ελπίδατης επιστροφής, ενώ η χριστιανική μαζί με τηνεβραϊκή θα προσπαθήσουν να αναδιοργανώσουντην πόλη τους. Μετά τις ζημιές του βομβαρδισμούτου Β’ παγκόσμιου πόλεμου, τα εναπομείναντα ιστά-μενα κτήρια του 19ου αιώνα κατεδαφίστηκαν γιατην ανέγερση των πολυκατοικιών, ενώ σήμερα δια-σώζονται πλέον πολύ λίγα.Η πόλη αλλάζει χαρακτήρα. Οι συνοικίες χάνουν τιςονομασίες τους αλλά και τα μεγέθη τους. Οι εμπο-ρικοί δρόμοι αλλοιώνονται χάνοντας την ιδιαιτερό-τητα των μικρών καταστημάτων της. Ο τεκές και το

τούρκικο νεκροταφείο μετατρέπονται σε πλα-τεία. Το κάστρο διασώζεται σε καλή κατάσταση,ενώ η βυζαντινή και οθωμανική παρουσία σώζε-ται μόνο σε ίχνη. Το ρολόι βρίσκεται στη θέσηπου το κατέγραψε Εβλιγιά Τσελεμπή, αλλά μενέο μηχανισμό και αλλοιωμένη την μορφή του.Οι λατρευτικοί χώροι χάνονται. Οι συναγωγές,θύματα του πολέμου, γκρεμίζονται, ενώ ηεβραϊκή κοινότητα εγκαταλείπει την Άρτα. Οι χρι-στιανικοί ναοί διασώθηκαν από τις ζημιές του πο-λέμου, ωστόσο θα περάσει μεγάλο χρονικόδιάστημα μέχρι να γίνουν προσβάσιμες οι περισ-σότερες στους επισκέπτες. Αντίθετα τα τεμένηγκρεμίστηκαν με εξαίρεση το τέμενος του Φεϋ-ζουλ καθώς και το συγκρότημα του Ιμαρέτ.Η

Άρτα

Σή

μερα “Το ρολόι του

κάστρου της Άρτας

συνέχισε να δείχνει

και να χτυπά τις τούρ-

κικες ώρες μέχρι

το 1908, οπότε

αντικαταστάθηκε

ο πολύπλοκος μηχα-

νισμός του ύστερα

από διακόσια εξήντα

περίπου χρόνια.”

Το τέμενος του Φεϋζουλλάχ

“…Στο τζαμίΦεϊζούλ στα-ματήσαμεξανά. Άλλοςιμάμης, ανε-βασμένοςστο μιναρέδιάβαζε κιεκείνος τοΚοράνι με τημακρόσυρτημελωδικήφωνή του…”

Το τέμενοςτου Φεϋ-

ζουλ ή Φεϋ-ζουλλαχ οικοδομείται για τις θρησκευτικές ανάγκες τωνΟθωμανών κάτοικων του συνοικισμού Ελιγιασβέη που βρί-σκεται στα βορειοδυτικά της πόλης. Ανεγείρεται στο μέσοτου 15ου αιώνα, δαπάνη Οθωμανού αξιωματούχου με τοόνομα Φεϋζουλλαχ1. Το τέμενος ανήκει στην κατηγορίατων τζαμιών τύπου Α, με τετράγωνη σε κάτοψη αίθουσαπροσευχής η οποία καταλήγει σε τρούλο που φέρεται σεπολυγωνικό τύμπανο. Ο μιναρές του, απλός στην κατα-σκευή, είναι πλίθινος χωρίς διάκοσμο. Στον προαύλιοχώρο του τεμένους αναφέρεται ο τάφος του σημαιοφό-ρου του Φεϋζουλλαχ, Σουλεϊμαν Μουσταφα. Το μνημείοπαρουσιάζει ήδη από τα τέλη του 19ου αιώνα φθορές,ενώ μετά την λήξη του πολέμου καταγράφεται στην συ-νείδηση της πόλης ως κατοικία. Το 1962 κηρύσσεται δια-τηρητέο μνημείο3 και την δεκαετία του 1980 έρχεται στηνδιαχείρηση της αρμόδιας εφορίας Βυζαντινών αρχαιοτή-των.Σήμερα το κτήριο καταγράφεται ως χώρος φύλαξης τωνανασκαφικών ευρημάτων της οικείας βυζαντινής εφορίαςαρχαιοτήτων. Η δυναμική ανάπτυξη της πόλης έχει εγ-κλωβίσει την νότια και τμήμα της ανατολικής πλευράς τουκτίσματος με την ανέργεση κατοικιών που εφάπτονται στιςπλευρές αυτές, ενώ είναι εμφανείς οι επεμβάσεις προκεί-μενου να γίνει βιώσιμο ως κατοικία. Το κτίσμα οργανώνεταισε δύο επίπεδα τα οποία διαχωρίζονται μεταξύ τους μεπλάκα οπλισμένου σκυροδέματος που εδράζεται στις πα-ρειές τις φέρουσας τοιχοποιίας και σε υποστύλωμα που το-ποθετείται στο κέντρο του κτηρίου. Το νέο ισόγειοοργανώνεται σε χώρο υποδοχής, χώρους διημέρευσης καιτο μαγειρειό. Επιπλέον στα δυτικά του κτίσματος προστί-θεται δωμάτιο από ελαφριά κατασκευής. Η μετάβαση απότον ισόγειο όροφο στον πρώτο γίνεται με μεταλλική εξωτε-ρική κλίμακα η οποία οδηγεί σε θύρα που έχει ανοιχθεί στηθέση μικρότερου παραθύρου. Στο επίπεδο αυτό εντοπίζον-ται οι χώροι ύπνου και το λουτρό της οικίας.

Έκφραση 13

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 13

Έκφραση 14

Παράγοντες για την πρόταση του τεμένους τουΦεϋζούλ αποτελούν το ίδιο το κτίσμα ως μνη-μείο της οθωμανικής περιόδου και η σημερινήτου χρήση ως χώρου φύλαξης ευρημάτων απότην οικεία εφορία αρχαιοτήτων. Επαναπροσδιο-ρίζοντας λοιπόν το μνημείο προτείνεται εκτόςαπό μουσείο του εαυτού του να παραμείνει ωςχώρος φύλαξης των ευρημάτων με την προ-οπτική όμως τα ευρήματα να μην βρίσκονται σεαυστηρά αποκλεισμένους για το κοινό χώρους,αντιθέτως να τοποθετούνται σε ειδικές προθή-κες στις οποίες ο επισκέπτης θα μπορεί να ταπαρατηρεί μέχρι την πλήρη αποκατάστασητους. Παράλληλα θα υπάρχει πρόσβαση σε αν-τίστοιχη βιβλιοθήκη.Το τζαμί, τετράγωνο σε κάτοψη αποτελεί τηνμονάδα κύτταρο με βάση την οποία οργώνονταιπαράγωγα του μέσα στο οικόπεδο. Το σημείοτομής της τετράγωνης χάραξης του ναού μετην δίδυμη του, οργανώνει την κίνηση εντός τουτεμένους αλλά και στον περιβάλλον χώρο τουοικοπέδου, στα άκρα του οποίου τοποθετούνταιοι προσβάσεις. Στο εναπομείναν τμήμα του οι-κοπέδου οικοδομείται το νέο κτήριο που θα πα-ρέχει τις υποδομές για τις δραστηριότητες πουδεν μπορούν να φιλοξενηθούν στο υφιστάμενοκέλυφος όπως η διοίκηση, τα εργαστήρια και οιβοηθητικοί χώροι.Τα ελεύθερα τμήματα επεκτείνονται στις δυοπλευρές του μνημείου-δεδομένου ότι η νότια καιη ανατολική είναι εγκλωβισμένες στον υφιστά-μενο πολεοδομικό ιστό- καθώς και στο δώμα

του νέου κτηρίου που προορίζονται ως χώροιστάσης και μετάβασης στο τέμενος και διευθε-τούνται έτσι ώστε να μπορούν να εξυπηρετούνστην υπαίθρια εργασία και σε μικρής κλίμακαςεκδηλώσεις.Συγκρότημα αρχαιολογικού χώρουΙμαρέτ-Ανάδειξη τεμένους Φαϊκ πασά και οθω-μανικού λουτρού-Μουσείο για την οθωμανικήΆρτα-Συγκρότημα καταγραφής και ανάδειξηςτης βαλκανικής μουσικής.Η πρόταση για το συγκρότημα του Ιμαρέτ περι-λαμβάνει αφ’ ενός την ανάδειξη του ως ιστορικόμνημείο και αφ’ εταίρου την προσθήκη νέωνχώρων και δραστηριοτήτων, τα οποία εντάσσον-ται στο νέο τρόπο σύνδεσης του αρχαιολογικούχώρου με την Άρτα και έχουν ως στόχο να δο-θούν επιπλέον κίνητρα για τον επισκέπτη.Συγκεκριμένα το τέμενος επαναπροσδιορίζεταιως μουσείο του εαυτού του διατηρώντας τηνπαρουσία του ισλαμικού αλλά και του χριστια-νικού στοιχείου, επιτρέποντας ήπιας μορφής εκ-δηλώσεις. Επιπλέον ο μιναρές και το ρεβάκεπανακατασκευάζονται έτσι ώστε να αποδοθείη πλήρη μορφή του ναού. Το οθωμανικό λουτρό(hamam) δεδομένου ότι δεν υπάρχει πλήρη τεκ-μηρίωση για το μέγεθος και την μορφή του κτί-σματος, αποφασίζεται να λειτουργήσει ωςχώρος ανασκαφής επιτρέποντας στον επισκέ-πτη να παρατηρεί την εξέλιξη των εργασιών έωςότου το κτίσμα είναι ικανό πλέον να φιλοξενήσεινέες δραστηριότητες.Παράλληλα προτείνονται δυο νέα κτήρια ταοποία έρχονται να λειτουργήσουν συμπληρω-

ματικά με τον αρχαιολογικό χώρο. Το πρώτοαποτελεί το μουσείο της οθωμανικής περιόδουτης πόλης φιλοξενώντας ευρήματα από τουςαντίστοιχους αρχαιολογικούς χώρους αλλά καιπεριοδικές εκθέσεις. Το δεύτερο κτήριο προ-βλέπεται να φιλοξενεί τις δραστηριότητες τουκέντρου καταγραφής και ανάδειξης της βαλκα-νικής μουσικής. Η θέση του κτηρίου λειτουργείκεντροβαρικά σε σχέση με την πόλη, το μουσικόσχολειό που φιλοξενείται στη Γραμμενίτσα καιτο τμήμα λαϊκής και παραδοσιακής μουσικήςτου Τ.Ε.Ι. Ηπείρου. Στο χώρο αυτό προβλέπον-ται όλες εκείνες οι υποδομές για την κατα-γραφή, φύλαξη, διδαχή και μελέτη τηςμουσικής της βαλκανικής χερσονήσου.Οι χαράξεις του συγκροτήματος βασίζονται στοτετράγωνο του ναού. Η ανάλυση τους χωρίζεταισε δυο επίπεδα. Στο πρώτο επίπεδο ο κάνναβοςκαθορίζεται από το τέμενος με το οποίο υλοποι-είται ο περίβολος, το μουσείο, ενώ σχεδιάζεταικαι το βασικό τμήμα του κέντρου καταγραφής,που αφορά τη βιβλιοθήκη. Στο δεύτερο επίπεδομε σημείο αναφοράς το χαμάμ και την νοητή ευ-θεία που ενώνει τα δυο τεμένη οργανώνεται τοτετράγωνο τμήμα του μουσείου και οι υπόλοι-πες χρήσεις του κέντρου καταγραφής.Στα σημεία τομής των δυο επιπέδων οργανώνε-ται ο περιβάλλων χώρος του συγκροτήματος.Στην χάραξη της αυλής κυριαρχεί το υγρό στοι-χείο- αναπόσπαστο στοιχείο της ισλαμικήςκουλτούρας- που καθορίζει τις πορείες και συμ-μετεχει στο αρδευτικό σύστημα του κάμπου

Τέμενος Φεϋζουλλάχ-Κτήριο φύλαξης–έκθεσης-αποκατάστασης

ευρημάτων της 18ης εφορίας βυζαντινών αρχαιοτήτωνΚεντρική ιδέα

Ηπαρούσα εργασία εκτός από την καταγραφή και ιστορικήτεκμηρίωση έχει ως σκοπό την αναζήτηση τρόπων με τους

οποίους τα τεμένη μπορούν να ενταχθούν στην Άρτα του σή-μερα ως μνημεία και ενεργά μέλη προσδιορίζοντας τους νέεςχρήσεις και δραστηριότητες.Η κεντρική ιδέα στηρίζεται στο βασικό δίπολο, Ιμαρέτ-τέμενοςτου Φεϋζουλ και κατ’ επέκταση με την ίδια την Άρτα. Συγκεκρι-μένα κατά μήκος της νοητής αυτής διαδρομής και της όχθης τουΑράχθου προβλέπονται χώροι πολιτιστικών δραστηριοτήτων, ει-δικότερα τους θερινούς μήνες, αλλά και αυτόδιαχειριζόμενοιαγρόκηποι, αναβιώνοντας την εικόνα των περιηγητών για τηνπόλη, προσδίδοντας της το προσωνύμιο “Χάζι οβασί”. Οι βασικέςχαράξεις που ορίζουν τις βασικές διαδρομές και τους χώρουςτων επιμέρους δραστηριοτήτων καθορίζονται από ένα γενικόκάνναβο που προκύπτει από τις βασικές χαράξεις των μνημείων.

Μέσα από τη παρούσα διπλωματική ερ-γασία ο μελετητής έρχεται να ανακα-

λύψει την οθωμανική Άρτα και τα ίχνη τηςστο σήμερα. Πολλές φορές η προσέγγισητης συγκεκριμένης περιόδου δεν είναι εύ-κολη, αν και διατηρείται ακόμα έντονα στηνζώσα μνήμη των κατοίκων της Άρτας. Ηαποτύπωση τους και η ιστορική τους τεκμη-ρίωση επιτρέπουν να συστηθούν εκ νέουστους κατοίκους και στους επισκέπτες τηςπόλης ενώ ο επαναπροσδιορισμός τους κρί-νεται απαραίτητος με σκοπό τα μνημεία τηςπόλης αποκτήσουν πάλι ενεργό ρόλο κάνο-ντας μέτοχο τους τον επισκέπτη.Ο παππούς Ισμαήλ είναι σοφός και ψυχα-νεμίζεται την εξέλιξη της πόλης με την πα-

ράδοση της στον ελληνικό στρατό. Ωστόσοδεν παύει στιγμή να θεωρεί τον εαυτό τουκάτοικο της Άρτας και για αυτό ζητά να κη-δευτεί σε αυτήν. Ίσως εν τέλει είναι σοφή ηεπιλογή των στίχων που επιλέγει για τηνεπιτύμβια του στήλη, περιγράφοντας έμ-μεσα την ανησυχία του για το μέλλον τηςαγαπημένης του πόλης και του αγαπημένουτεμένους εκείνου του πρώτου πασά τηςπόλης, του Φαίκ.“Κι αν ήρθα δεν κέρδισε τίποτε η γη απόμένα, κι αν φύγω δεν θα ζημιωθεί τίποτα ηγη από μένα. Μα ποιος μπορούσε να μουπει τι λόγο να έχει τούτος ο πηγεμός, κι οερχομός, ο θάνατος και η γέννα ”

“Ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ-Ιμαρέτ

στη σκιά του ρολογιού”Η διπλωματική εργασία αποτελεί το τελικόολοκληρωμένο συνθετικό θέμα των αρχιτε-κτονικών σπουδών με ερευνητικό χαρα-κτήρα. Το θέμα που επιλέγεται από τουςσπουδαστές εμπίπτει στα γνωστικά αντικεί-μενα της σχολής, από τους οποίους ζητεί-ται να συγκροτήσουν μια ολοκληρωμένηπρόταση. Η παρούσα διπλωματική εργασία«“ΙΜΑΡΕΤ-Στη σκιά του ρολογιού”, Ιμαρέτ-Φεϋζούλ: Επανερμηνεύοντας τα τεμένη τηςΆρτας» εκπονήθηκε από τον σπουδαστήΕυάγγελο Κοντογιάννη υπό την επίβλεψη τωνΣταύρο Γυφτόπουλο, επίκουρο καθηγητή, καιΠαναγιώτη Βασιλάτο ,λέκτορας, και αποτελειπνευματική ιδιοκτησία του Ε.Μ.Π.Σ

υμπεράσ

ματα

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 14

Ήταν σαν να λέμε ο μαραθώνιος τηςγειτονιάς μας. Η πιο μεγάλη απόστασηπου διανύαμε τρέχοντας. Γιαυτο καιτον λέγαμε μαραθώνιο και κάναμε τονγύρο μόνο μια η δυο φορές την εβδο-μάδα ανάλογα με την απαντοχή μας.Πάντως σε αυτόν τον αγώνα ο νικητήςέπαιρνε τους πιο πολλούς βαθμούςαπό τα υπόλοιπα αγωνίσματα και γινό-ταν ο ήρωας της γειτονιάς μέχρι τονεπόμενο μαραθώνιο. Κι αυτό γιατί ενώτα αλλά αγωνίσματα τα κάναμε στοδάσος που ήταν πάνω από τα σπίτιαμας στον μαραθώνιο ξεκινάγαμε καιτερματίζαμε στην κολώνα της ΔΕΗ πουήταν στην μέση ακριβώς του δρόμουμας και χώριζε στα δυο την γειτονιάμας. Συνήθως αρχίζαμε πριν να σου-ρουπώσει.

Εκείνη την ώραόλη η γειτονιάήταν έξω στονδρόμο. Τα μι-κρότερα είχαντελειώσει τοδιάβασμα καιπαίζανε με τιςρόδες και ταστεφάνια. Οι πιομεγάλοι γύριζαναπό τις δου-λειές τους καιετοιμάζοντανγια να κατέβουνστο σεργιάνι καιοι μανάδες μαςμαζεμένες δυο-τρεις η και πιοπολλές όλο καικάποιον θαέβρισκαν νακουτσομπολέ-ψουν. Τα κορί-τσια έπαιζανστην αλάναδίπλα στην κο-λώνα από όπουξεκινούσαμεεμείς. Έτσι ηστιγμή του τερ-ματισμού μαςγινόταν από

όλους αντιληπτή και χαρά σε αυτόν πουτερμάτιζε πρώτος. Γινόταν το πρόσωποτης ημέρας η μάλλον της βραδιάς. Μαςέπαιρναν μεσάνυχτα μέχρι να εξηγήσεισε όλους την τακτική που ακλούθησε γιανα έρθει πρώτος. Τα μικρά παρατάγαντις ρόδες τα κορίτσια τα παιγνίδια τουςκαι έκαναν κύκλο γύρω του ακούγονταςτον με μεγάλη προσοχή. Για αυτό ο κα-θένας μας προσπαθούσε να βρίσκεταιαυτός στο κέντρο του κύκλου. Αλλιώς

εκτός από τους βαθμούς που θα χανεόλο και κάποια κατσάδα θα άκουγε είτεαπό τους μεγαλύτερους είτε από τηνμάννα του που περίμενε πως και πώς ναπεράσει πρώτος.Ξεκινούσαμε λοιπόν από την κολώνατης ΔΕΗ που ήταν έξω από τον φούρνοτης Τσαπαλούς που αυτή την ώρα έχον-τας δώσει τα τελευταία απογευματινάταψιά φαγητών και ψωμιών κάθοντανστον απέναντι φράκτη και μιλούσε με τιςγειτόνισσες. Την κολώνα αυτή την εί-χαμε και σαν δοκάρι για το απάνωτέρμα. Από την άλλη μεριά και για κάτωτέρμα βάζαμε μεγάλες πέτρες και φαν-τάζεστε τους ομηρικούς καυγάδες αν ημπάλα ήταν μέσα ή έξω, γκολ ή άουτ.Κατηφορίζαμε την ΚΟΥΤΕΛΙΔΑΙΩΝέχοντας στα αριστερά μας το χαντάκιπου μάζευε τα νερά της βροχής καιαπό τον λόφο κατέληγε κι αυτό στονΆραχθο. Μικρά αυτοσχέδια γεφυράκιαένωναν τον δρόμο με τα σπίτια αυτήςτης πλευράς και ένα πιο μεγάλο όταν οχείμαρρος από την αριστερή πλευρά έμ-παινε στην δεξιά πλευρά όπως κατεβαί-ναμε. Εδώ ήταν και το μαγαζί τηςΤσάντας το μοναδικό παντοπωλείο τηςπεριοχής και ο δρόμος μας αντάμωνετην 3/40 που από πιο χαμηλά ανηφόριζεμέχρι το στρατόπεδο. Από δω στρίβαμεαριστερά παίρνοντας την ανηφόρα γιατο δάσος. Περνούσαμε τα τελευταίασπίτια και μπαίναμε στο δάσος. Αρι-στερά μας δυο μεγάλες πέτρες και έναξέφωτο. Ήταν το μέρος που στήναμε ξό-βεργες πάνω σε μεγάλες κλάρες για ναπιάσουμε στραγαλίνια. Από πάνω ακρι-βώς ήταν το υδραγωγείο. Δεξιά όπωςανεβαίναμε το Πρώτο Πεύκο. Το λέγαμεέτσι γιατί ήταν το πρώτο μεγάλο πεύκοπου συναντούσαμε απ όταν πρωτομπαί-ναμε στο δάσος. Λίγοι μπορούσαν νασκαρφαλώσουν μέχρι τα πιο ψηλά κλω-νάρια του κι’ αυτό γιατί χαμηλά ο κορ-μός του ήταν γυμνός. Πολλάκρεβάτια-γιατάκια είχαμε φτιάξει ανά-μεσα στα φυλλώματά του. Λίγες φορέςόμως το χρησιμοποιούσαμε γιατί έρχον-ταν και παιδιά από άλλες γειτονιές καιδεν ήταν κανενός ιδιαίτερα. Παραδίπλαανηφορίζοντας βρίσκαμε την ΠρώτηΛάκκα. Εδώ γινόταν οι διεθνείς μας πο-δοσφαιρικές συναντήσεις. Την χρησιμο-ποιούσαν πιο συχνά τα παιδιά τηςΓούρνας –διπλανής γειτονιάς πουεπειδή βρισκόταν σε γούπατο σε σχέσημε την δική μας την έλεγαν Γούρνα.Εμείς παίζαμε εκεί όταν ήμασταν αντίπα-λοί τους. Για τους δικούς μας αγώνες εί-χαμε τον δρόμο της γειτονιάς μας η τοπροαύλιο του δημοτικού σχολείου πουτώρα του ‘χανε ξηλώσει τα τσίγκια και το

‘στειλαν σε ένα τριάρι πιο χαμηλά πάνωαπό την εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων. Ανηφορίζοντας ακόμα βρίσκαμε τηνΛάκα την Μελισσουργίωτικη. Λίγεςφορές παίζαμε εδώ γιατί είχαν δικαιοδο-σία οι Μελλισουργιώτες που τα σπίτιατους ήταν ακριβώς από κάτω στην δυ-τική πλευρά του λόφου της Περάνθηςκαι από κει αγνάντευες όλο τον κάμπομε τον Άραχθο να κυλάει ανάμεσα τουκαι το θρυλικό γεφύρι του. Όταν ο και-ρός ήταν καλός έβλεπες την θάλασσατου Αμβρακικού και στο βάθος από τημια μεριά τα βουνά του Ζαλόγγου καιαπό την άλλη του Ξηρομέρου. Παρα-πάνω ήταν το στρατόπεδο αλλά πρινφτάσουμε σε αυτό κόβαμε δρόμο μέσααπό το δάσος αφήνοντας τον κεντρικόδρόμο, περνούσαμε τώρα πάνω από τουδραγωγείο και βγαίναμε στα Θοδωρια-νίτικα. Τώρα έπιανε η κατηφόρα. Δεξιάτο δάσος και αριστερά τα σπίτια. Συνεχί-ζαμε και σε αρκετή απόσταση εκεί πουδρόμος έκανε μια μεγάλη στροφή δεξιάγια να πάει στο νεκροταφείο εμείς στρί-βαμε αριστερά για να πιάσουμε ένανδρόμο παράλληλο προς το δάσος. Εδώακριβώς στη στροφή ήταν το σπίτι τουΚοροκύθα. «Εκτελούνται μεταφοραί»έγραφε το τρίτροχο του που τέτοια ώραήταν αραγμένο έξω από την πόρτα του.Επειδή σ’ αυτό το σημείο στρίβαμε γιανα ανταμώσουμε μετά από ώρα τονδρόμο της γειτονιάς μας παίρνονταςδρόμο επιστροφής λέγαμε τον Μαραθώ-νιο μας γύρο του Κοροκύθα. Η θέα από εδώ ήταν καταπληκτική.Μπροστά μας ο λόφος με το Πέτα στηνκορυφή του. Στα πόδια του ο Άραχθοςνα κυκλώνει την Πόλη και στο βάθος ταεπιβλητικά και πάντα χιονισμένα Τζου-μέρκα. Ο δρόμος ήταν ανηφορικός καιδύσκολος μέχρι να φτάσουμε σε ένασταυροδρόμι με μεγάλη κίνηση καιπολλά μαγαζιά. Ταβέρνες , καφενεία, φούρνοι παντοπω-λεία και γαλατάδικα. Απ τη μεριά του δά-σους στέκια Θοδωριανίτικα , από τηνάλλη χαμηλότερα τα Πραμαντιώτικα.Λίγο πιο κάτω ήταν και το σχολειό μας.Στεγαζόταν σε ένα νοικιασμένο τριάριπιο πάνω από την εκκλησία των ΑγίωνΘεοδώρων. Τις πρώτες τάξεις τις κά-ναμε στο δάσος σε κάτι αποθήκες τουστρατού σκεπασμένες με λαμαρίνες .Τοκαλοκαίρι λιώναμε από την ζέστη και τονχειμώνα τουρτουρίζαμε και με τις μεγά-λες βροχές μας έδιωχναν γιατί δεν ακού-γαμε τίποτα και κάναμε μεγάληφασαρία. Το 5ο το καλύτερο που βγάζειτα αγγελούδια.

Συνέχεια στην επόμενη σελίδα

Οδός Κουτελιδαίων

Ο γύρος του Κοροκυθα

Πολλοί δρόμοι δια-

σταυρώνονταν εδώ.

Ένας από αυτούς

ήταν και η Κουτελι-

δαίων Κανένας μας

δεν ήξερε βέβαια

τότε , ποιοι ήταν

αυτοί οι Κουτελι-

δαίοι και γιατί τους

έκαναν και δρόμο.

Αργότερα , όσοι

από μας πήγαμε

στο γυμνάσιο , μά-

θαμε ότι , ο Γιαννά-

κης και ο Μήτρος

Κουτελίδας ήταν τα

παιδιά του αρματο-

λού των Τζουμέρ-

κων και Ραδοβυζίων

Νικολάου Κουτε-

λίδα , αρματολοί

και αυτοί και μετέ-

πειτα αγωνιστές

στην Επανάσταση

του ‘21

Τότε που δεν

ξέραμε τι θα πει

βόλτα στην

Σκουφά και γλυκό

στο ΜΑΧΙΜ

Έκφραση 15

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 15

Έκφραση 16

Τώρα κατά πόσον είμαστε εμείς τέ-τοια άλλος λόγος. Πάντως το τρα-γούδι τόλεγε καθαρά. Το 1ο βγάζειάχυρα το 2ο γουρούνια το 5ο το κα-λύτερο που βγάζει τα αγγελούδια.Τον τίτλο αυτόν τον διεκδικούσε καιτο 3ο δημοτικό. Δεν τολμούσε όμωςνα ισχυρισθεί κάτι τέτοιο όταν σμί-γαμε στις παρελάσεις η στις γυμνα-στικές επιδείξεις. Με το ξύλο πέρναγε το δικό μας. Η Βαλαώρα έλεγαν και φοβισμέναμας έκαναν τόπο να διαβούμε.Πολλοί δρόμοι διασταυρώνοντανεδώ. Ένας από αυτούς ήταν και ηΚουτελιδαίων Κανένας μας δενήξερε βέβαια τότε ποιοι ήταν αυτοίοι Κουτελιδαίοι και γιατί τους έκανανκαι δρόμο. Αργότερα , όσοι από μαςπήγαμε στο γυμνάσιο , μάθαμε ότι ,ο Γιαννάκης και ο Μήτρος Κουτελί-δας ήταν τα παιδιά του αρματολούτων Τζουμέρκων και Ραδοβυζίων Νι-κολάου Κουτελίδα , αρματολοί καιαυτοί και μετέπειτα αγωνιστές στηνΕπανάσταση του ‘21. Ο δρόμοςτώρα ήταν ίσιος και παράλληλοςπρος το δάσος. Πιο κάτω η Κουτελι-δαίων κόβονταν από την οδό ΑγίαςΣοφίας που ξεκίναγε από το Μονο-πλιό πέρναγε μπροστά από την εκ-κλησία της Αι Σοφιάς –από κει και τοόνομα της- έπαιρνε την ανηφόρα καισταμάταγε ακριβώς στην Κουτελι-δαιων. Από δω και πέρα ήταν η γει-

τονιά μας. Τέσσερις κολώνες τηςΔΕΗ δρόμος.Τότε που λέτε ο δρόμος ήταν ακόμηχωματένιος. Άργησε πολύ η πρό-οδος να ’ρθει στην γειτονιά μας. Αυ-τοκίνητα σπάνια βλέπαμε γι’ αυτόγινόταν πανηγύρι σαν περνούσε κα-νένα. Επειδή ο δρόμος ήταν ανηφο-ρικός πήγαιναν σιγά και εμείςβρίσκαμε την ευκαιρία να πιαστούμεαπό πίσω και με τα πόδια κρεμα-σμένα κάναμε την αυτοκινητάδαμας. Βέβαια είχαμε και μερικά θύ-ματα. Γιατί όταν το αμάξι έπιανε τηνευθεία, εκεί που ήταν το κάτω τέρματου γηπέδου μας , άρχιζε να ανα-πτύσσει ταχύτητα οπότε όποιος δενπρολάβαινε να κατέβει και προσπα-θούσαν πιο πάνω έκανε ανώμαληπροσγείωση. Το σοβαρότερο θύμαήταν ο Νάσιος , που προσπάθησε νακάνει το ίδιο και σε μηχανάκι πουπερνούσε. Ο οδηγός όμως καθότιτσατίλας ,αφού τον άφησε να πια-στεί , ζόρισε την μηχανή και τονέσερνε σε μεγάλη απόσταση , μέχριπου άρχισαν να κυλούν αίματα απότα πόδια του. Σταμάτησε, τον άφησενα πέσει και εξαφανίστηκε. Τον επι-κηρύξαμε όλοι στην γειτονιά μικροίκαι μεγάλοι αλλά δεν ξαναπέρασεαποκεί. Ήταν για μας τότε που η γει-τονιά μας , ήταν και το κέντρο τουκόσμου. Τότε που δεν ξέραμε τι θαπει βόλτα στην Σκουφά , γλυκό καικαφέ στο ΜΑΧΙΜ ούζο στον Σαλα-μούρα. Ο κόσμος μας άρχιζε και τε-λείωνε στην γειτονιά μας.Μοσχοβολούσε βασιλικό και ασβέ-στη και σε αγκάλιαζε με μια ζεστα-σιά που μόνο η αγκαλιά της μάναςσου μπορούσε να την αντικαταστή-σει. Μπορεί να χαμε γυρίσει όλη τηνΆρτα , μπορεί να γυρίσαμε τονΆραχθο από το Θεοτοκιό μέχρι τηνΚάτω Παναγιά , όλο το δάσος τουλόφου της Περάνθης από τον Αι-Λιακαι το Γλυκόριζο μέχρι την Λιμίνι καιτο Μενίδι αλλά το τελευταίο απο-κούμπι μας η αμυγδαλιά και το βρω-μοκλάρι στο οικόπεδο της Σακκούςκάτω από τον δρόμο μας. Εκεί συ-ναντιόνταν όλες οι ιστορίες της ημέ-ρας , όλες οι χαρές και οι λύπες , ταμεγάλα και μικρά προβλήματα τηςηλικίας των 12 χρόνων μας. Όλα ταόνειρα και οι καημοί μας. Η πόληήταν για μας κόσμος πρωτόγνωρος.Όσες φορές και αν την φέραμεπάνω κάτω δεν την μάθαμε ποτέ ,δεν την καταλάβαμε ποτέ. Την γειτο-νιά μας όμως την ξέραμε σαν τιςτσέπες του παντελονιού μας. Γιαυτο την αγαπήσαμε και την κλεί-σαμε στην καρδιά μας. Και γι αυτόκαμιά ανάμνηση δεν θα μας μείνειτόσο γλυκιά και τόσο αξέχαστη όσοένα απόβραδο στην ΚΟΥΔΕΛΙΔΑΙΩΝ.

Κώστας Τσάπαλης

...Κατηφορίζαμε την

ΚΟΥΤΕΛΙΔΑΙΩΝ έχοντας

στα αριστερά μας το

χαντάκι που μάζευε τα

νερά της βροχής και από

τον λόφο κατέληγε κι

αυτό στον Άραχθο.

Μικρά αυτοσχέδια

γεφυράκια ένωναν τον

δρόμο με τα σπίτια αυτής

της πλευράς και ένα

πιο μεγάλο όταν ο χείμαρ-

ρος από την αριστερή

πλευρά έμπαινε

στην δεξιά πλευρά

όπως κατεβαίναμε...

Ηνύχτα ήταν γεμάτη άστρα, μια νύχταπου έμοιαζε με βουτιά στο κενό του

κάτω κόσμου, μια νύχτα που θα΄λεγες ότιδεν υπήρχε ζωή κι ίσως πραγματικά ναμην υπήρχε ζωή. Η πόλη ήσυχη. Ένα μα-κρινό ρολόι ακούστηκε να μετράει τιςώρες σα σαράφης τις λίρες του κι ένα νυ-χτοπούλι έσκουξε θρηνητικά. Μια επαρ-χιακή πόλη χωρίς παρελθόν και χωρίςμέλλον…Το πρωινό του καλοκαιριού έμοιαζε συ-φοριασμένο κι η πόλη σαν να μην την είχεαγγίξει ο χρόνος παρά μόνο επιδερμικά,λες και δεν είχε ψυχή τούτη η πόλη… Δρό-μοι, σπίτια μαγαζιά, έμοιαζαν βαλσαμω-μένα, ακόμη κι οι άνθρωποι έμοιαζανβαλσαμωμένοι. Ένας τόπος θανάτου…Ένα γεροντάκι έσπρωχνε ένα άδειο καρό-τσι κι οι ρόδες στρίγκλιζαν. Έξω από ένακαφενείο , χοροπηδούσε ένας τρελός κου-ρεμένος γουλί και κάποιοι τον φώναζαν νατον κεράσουν ούζο και να σπάσουνπλάκα. Στα κεραμίδια αναστέναζαν ταμαύρα πουλιά, οι κουρούνες, κι ήταναπελπισία να τις ακούς. Καταστήματα νε-ωτερισμών με θλιβερές βιτρίνες. Φωνέςαδέσποτες λες κι όλη η πόλη ζητούσεβοήθεια κι οι άνθρωποι κακοσουλούπωτοισαν άνεργοι από κάποια αχρονολόγητη κι-νηματογραφική ταινία. Μια επαρχιακήπόλη. Η Άρτα

Γ.Ρ.

Πώς είδε ένα

συγγραφέας

πριν χρόνια

την πόλη μας

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 16

Της Παναγιώτας Π. Λάμπρη

Το αστικό τοπίο της Άρτας, για τουοποίου την αισθητή βελτίωση οφεί-λουμε πολλά στον αείμνηστο δή-

μαρχο Κώστα Βάγια, αλλά και σ’ άλλουςπου έβαλαν τη δημιουργική τους σφρα-γίδα, θα μπορούσε κανείς να γράψειπολλά. Τούτη τη φορά, και με αφορμή τηνεικόνα κάποιων σημείων της πόλης τιςημέρες των γιορτών, θα καταθέσω εδώ μεπολλή αγάπη μερικές σκέψεις μου, οιοποίες, αφού κριθούν, ίσως, προσθέσουνκάτι στον προβληματισμό που αφορά τοπώς θέλουμε να είναι η πρωτεύουσα τουάλλοτε κραταιού Δεσποτάτου της Ηπεί-ρου και νυν πρωτεύουσα του νομούΆρτας και του διευρυμένου Δήμου Αρ-ταίων.

Ξεκινώ, λοιπόν, με την εικόνα των πε-ζοδρόμων και κάποιων προαυλίων ναώντης πόλης, τα οποία είχαν μετατραπεί σεχώρους στάθμευσης των αυτοκινήτων. Τί-ποτα, το παράδοξο θα πει κάποιος, αυτάσυμβαίνουν και αλλαχού! Οπωσδήποτε,ναι, αλλά, εκτός από τη μίμηση αυτών τωνεικόνων, υπάρχει πλήθος πόλεων, όπουαυτή η συμπεριφορά δεν επισείει μόνοποινή, αλλά αντίκειται στην αισθητική,οπότε με κάθε τρόπο γίνεται προσπάθειανα αποδίδονται οι πεζόδρομοι και τα προ-αναφερθέντα προαύλια σ’ αυτούς γιατους οποίους δημιουργήθηκαν, δηλαδή,στους πεζούς. Στους πεζούς, οι οποίοιπρέπει να έχουν τη δυνατότητα όχιμόνο της εύκολης πρόσβασης και διέ-λευσης από τους χώρους αυτούς, αλλάταυτόχρονα και της απόλαυσης, τόσοτης πεζοπορίας τους, όσο και των πα-ρακείμενων μνημείων, των οποίων τηθέαση ασχημίζει η παρουσία των σταθ-μευμένων οχημάτων.

Δυο άλλα θέματα, αν και με έχουναπασχολήσει κατά καιρούς, τα έφερανστο προσκήνιο, κάποιοι ταξιδιώτες πουέφτασαν στη Ροδαυγή τις ημέρες τωνεορτών και έχοντάς την ως αφετηρία πε-ριηγήθηκαν και σ’ άλλα ορεινά χωριά τουνομού, αλλά και στην πόλη της Άρτας. Ηγνωριμία μαζί τους είχε ως αποτέλεσμα ν’ακούσω και τα παράπονά τους, κάποια εκτων οποίων συνοπτικά καταθέτω: «Είναιδυνατόν», είπαν, «να μην υπάρχουν πινα-κίδες, οι οποίες να οδηγούν τον επισκέ-πτη στο πιο φημισμένο γεφύρι τηςΕλλάδας; Είναι δυνατόν να μην είναι

επαρκώς αξιοποιημένος ο πέριξ χώρος,στον οποίο θα μπορούσαν να πωλούνταιτουριστικά είδη, από βιβλία μέχρι άλλα εν-θύμια, με θέμα το γεφύρι; Είναι δυνατόννα μην είναι γιορτινά φωτισμένο; Είναι δυ-νατόν να μην είναι σωστά φωτισμένα ταβυζαντινά μνημεία της πόλης, στα οποία,επίσης, πρέπει να σε οδηγούν σχετικές πι-νακίδες;».

Αυτές ήταν κάποιες απ’ τις επισημάν-σεις τους, οι οποίες αποτέλεσαν αφορμήγια συζήτηση. Όμως, οι συζητήσεις, ότανγίνονται μεταξύ φιλικών συντροφιών, μπο-ρεί να είναι χρήσιμες, αλλά δεν είναι απο-τελεσματικές. Επομένως η κοινοποίησηκάποιων σκέψεων και συμπερασμάτωνμπορούν να αποτελέσουν θέματα ευρύτε-ρου διαλόγου, από τον οποίο θα προκύ-ψουν οφέλη για τον δημόσιο βίο.

Οι συνομιλητές μου, λοιπόν, ήρθανστον τόπο μας ως επισκέπτες, για να γνω-ρίσουν τις ομορφιές της πόλης της Άρταςκαι των ορεινών χωριών του νομού καιείναι γεγονός πως έμειναν πιο πολύ ευχα-ριστημένοι απ’ τα χωριά παρά από τηνπόλη, μολονότι επισκέφτηκαν αρκετά μνη-μεία της. Εδώ, αν και συγκρίνονται πράγ-ματα ανόμοια, το μήνυμα είναι σαφές. Ουποψιασμένος επισκέπτης ενός τόπουείναι μελετημένος κι είναι έτοιμος να απο-κτήσει εμπειρίες, οι οποίες σχετίζονται μεκάθε πολιτισμική του έκφραση. Τον ενδια-φέρει, βέβαια, και ο σύγχρονος τρόποςζωής, αλλά συνήθως στον βαθμό που τονβοηθά να γνωρίσει την ταυτότητα τουτόπου σ’ όλο το εύρος της, από τα μνη-μεία μέχρι τις γεύσεις του. Του αρέσει νααπολαμβάνει σύγχρονες ανέσεις, αλλάθέ-

λει, μια και μιλάμε για τηνΆρτα, να διευκολύνεται από αυτές στο ναγνωρίσει την πλούσια κληρονομιά της,που σημαίνει να υπάρχουν όλοι οι σύγ-χρονοι τρόποι, για να συμβεί αυτό.

Για να συμβεί! Που σημαίνει: α)πως είναι απαραίτητο να υπάρχουν πινα-κίδες -οι υπάρχουσες δεν είναι αρκετές-πρόσβασης στα μνημεία, οι οποίες θα συ-νεπικουρούνται από κατατοπιστικούςχάρτες της θέσης και των οδών που οδη-γούν σ’ αυτά και, οι οποίοι θα διατίθενταιμε μικρό αντίτυπο ή δωρεάν σε κάθε τέ-τοιο μνημείο, β) πως μπορεί, μια και ταμνημεία της Άρτας δεν απέχουν μεγάλεςαποστάσεις μεταξύ τους, να δημιουργη-θεί «περίπατος», δηλαδή, πεζόδρομος, οοποίος θα τα συνδέει, οπότε ο επισκέπτηςθα εμπλέκεται μ’ έναν ιδιαίτερο τρόπο στηζωή της πόλης, γ) πως είναι αναγκαίο νααξιοποιηθούν στον μέγιστο βαθμό όλα,και δεν είναι λίγα, τα μνημεία, δ) πως εν-δείκνυται να μπουν μικρά λεωφορεία, ταοποία θα μετακινούν τους πολίτες στοκέντρο της πόλης, ώστε οι πεζόδρομοι καιτα προαύλια των ναών να επιτελέσουν τονρόλο τους, ε) πως η Άρτα, ως κέντρο τουδιευρυμένου πια Δήμου, οφείλει να αξιο-ποιεί τις δημιουργικές δυνάμεις της, δη-λαδή, τους πολίτες απ’ όλα τα τοπικά τουδιαμερίσματα, στ) …

Προτάσεις σαν κι αυτές έχουν διατυ-πωθεί κι από άλλους. Το ζήτημα είναι πωςδεν έπαψαν να είναι επίκαιρες και, μεόποια αφορμή, ζητούν να βγουν στο φως.Αν, λοιπόν, θέλουμε να έχουμε μιαόμορφη πρωτεύουσα νομού και δήμου,αν θέλουμε να έχουμε αύξηση επισκε-πτών, οι οποίοι θα συμβάλουν ως ένανβαθμό στην οικονομική ανάπτυξη, αν…,μπορούμε να τα καταφέρουμε, εφόσονδούμε με άλλα μάτια τον τόπο μας, οοποίος με το πλούσιο παρελθόν του είναιεδώ και περιμένει να το αναδείξουμεπρος όφελός μας και οποιαδήποτε ολιγω-ρία αποτελεί δικαιολογία.

Μπορούμε, αν θέλουμε…...κάποιοι ταξιδιώτες

που έφτασαν στη Ρο-

δαυγή τις ημέρες των

εορτών και έχοντάς

την ως αφετηρία πε-

ριηγήθηκαν και σ’

άλλα ορεινά χωριά

του νομού, αλλά και

στην πόλη της Άρτας.

Η γνωριμία μαζί τους

είχε ως αποτέλεσμα

ν’ ακούσω και κάποια

απ τα παράπονά

τους...

...Αν θέλουμε να έχουμε μια όμορφη πρωτεύουσα

νομού και δήμου, αν θέλουμε να έχουμε αύξηση επισκε-

πτών, οι οποίοι θα συμβάλουν ως έναν βαθμό στην οικο-

νομική ανάπτυξη, αν…, μπορούμε να τα καταφέρουμε,

εφόσον δούμε με άλλα μάτια τον τόπο μας...

Έκφραση 17

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 17

Έκφραση 18

Του γιοφυριού της ΠλάκαςΤου λέει ο πρωτομάστορας«βάστα, παιδί μου, βάστα»

Όμως εκείνο λάγγεψε κι η Πλήμμυρα το πήρεμε τα χυτά της τα μαλλιά σαν το λιωμένο ατσάλι.Κι ένα πουλί πετάμενο δε βρίσκει την καμάρα.«Που ’σαι καμάρι του βουνού, του Άραχθου καμάριπου νά ’σαι που σε ζήλεψε του Ποταμού η κόρηκαι πήρε τα λιθάρια σου στη λασπουριά του κάμπου…»

Αναστασία Κόκκινου

Το γεφύρι της Πλάκας όπως έστεκε πε-ρήφανο και άτρωτο μέχρι την Κυριακή.Ευτυχώς, θα ανακατασκευαστεί.

Ούτε που θυμάμαι πόσο μικρός πρωτο-αντίκρισα το γεφύρι της Πλάκας. Σε

κάποια οικογενειακή εκδρομή προς ταΤζουμέρκα, και αφού είχαμε διασχίσει τοΞηροβούνι και τα χωριά του, περάσαμε απότη σιδερένια στρατιωτική γέφυρα. Οταν οπατέρας μου φώναξε να κοιτάξουμε γρή-γορα στο βάθος, κόλλησα πάνω στο παρά-θυρο για να δω ανάμεσα στα σιδερένιακιγκλιδώματα το πανέμορφο γεφύρι με τηντεράστια καμάρα. Αφού κάναμε στάση,πλησιάζοντας, το γεφύρι φάνταζε τεράστιο,μα δεν ήταν που εγώ ήμουν μικρός, η εντύ-πωση παρέμεινε ίδια και στην ενήλικη ζωήμου: ένα επιβλητικό μονότοξο γεφύρι με τε-ράστιο άνοιγμα στην καμάρα του, που ένωνεδύο όχθες του Αράχθου στα όρια των νομώνΑρτης και Ιωαννίνων. Πήρε τότε, ασυναί-σθητα, μα τόσο συναισθηματικά, ξεχωριστήθέση στην καρδιά μου, παρ’ ότι ένα άλλοπολύ ξακουστό γεφύρι του ίδιου ποταμού,είναι το διαχρονικό σύμβολο της πόλης μου,της Αρτας.

Με τον καιρό, έμαθα ότι το γεφύρι αυτόδεν ένωνε απλώς δύο όχθες, αλλά αποτέ-λεσε σύνορο μεταξύ της ελεύθερης Ελλά-δος και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας γιαπερίπου τριάντα χρόνια, από την απελευθέ-ρωση της Αρτας το 1881 μέχρι τους Βαλ-κανικούς Πολέμους το 1912, οπότεσταδιακά άρχισε να απελευθερώνεται και ηυπόλοιπη Ηπειρος.Εδώ, επίσης, υπέγραψαν ανακωχή στις 4Φεβρουαρίου 1944 οι δυνάμεις του Ζέρβα

και του Βελουχιώτη, ενώ η περιοχή, από τηνανέγερση του γεφυριού και εντεύθεν,υπήρξε σημείο ανεφοδιασμού για τους τα-ξιδιώτες, με χάνια τότε, τα ερείπια τωνοποίων είναι ορατά ακόμη και σήμερα.Και στις μέρες μας όμως, συνεχίζοντας τηνπολυετή παράδοση που θέλει το σημείοαυτό «σταθμό» της περιοχής, οι ταξιδιώτεςμπορούν να προμηθευθούν εδώ τρόφιμα,βενζίνη, τσιγάρα και άλλα είδη ή και να δια-νυκτερεύσουν, πριν συνεχίσουν τον γοητευ-τικό δρόμο προς τα χωριά των Τζουμέρκων.Και οι ντόπιοι των γύρω μικρών χωριών έρ-χονται εδώ για τον απαραίτητο ανεφοδια-σμό του σπιτιού και για χαλάρωση με καφέή φαγητό δίπλα στο γεφύρι, στο πέτρινοκτίριο που αποτελούσε παλιά το τελωνείο.

Εδώ συναντιούνται και οι λάτρεις του ρά-φτινγκ από όλη την Ελλάδα, καθώς στη γέ-φυρα Πλάκας τερματίζει η εκπληκτικήδιαδρομή του φαραγγιού του Αράχθου,όπου κυριολεκτικά η ομορφιά συγκλονίζειψυχή και νου, ενώ αποτελεί σημείο εκκίνη-σης για την πιο απαιτητική διαδρομή, πουτερματίζει στη Σκούπα και σε γεμίζει αδρε-ναλίνη. Πόσες φορές χάζεψα τις βάρκες ναπερνούν κάτω από το γεφύρι, ακούγονταςγέλια, ενθουσιασμό, μέχρι που πήρα μιαβαθιά ανάσα και στα χέρια το κουπί... κι απότότε, κάθε χρόνο περνώντας κάτω από τογεφύρι αυτό, μέσα από το νερό, ένιωθατόσο μικρός και τόσο προνομιούχος μαζί.Κι ακόμα πιο προνομιούχος, στην κατάβασητης αυγουστιάτικης πανσελήνου, όπως συ-νηθίζεται τα τελευταία χρόνια. Το γεφύριλούζεται στο φως του φεγγαριού, η ατμό-σφαιρα σχεδόν μυστικιστική, φωτιές, τρα-

γούδια, νεολαία.Το γεφύρι αυτό δεν έμελλε μόνο να διευ-κολύνει τη συγκοινωνία, σε εποχές δύσκο-λες. Δεν ξεπεράστηκε από τον χρόνο, όσοκι αν αργότερα έπαψε να χρησιμοποιείταιγια τον σκοπό για τον οποίο χτίστηκε. Το γε-φύρι αυτό φτιάχτηκε με μαστοριά, από τουστέρημα των Τζουμερκιωτών και απ’ ότανπρωτοστάθηκε όρθιο, μαζεύει γύρω τουκόσμο. Τον κόσμο που το ζει, το διαβαίνει,το φωτογραφίζει, το περνάει μέσα από τοποτάμι, το χαζεύει.

Οταν, πρωί Κυριακής, έμαθα από τηναδελφή μου το κακό μαντάτο, η απώλειαέλαβε ανθρώπινες διαστάσεις. Πλήθος ει-κόνων πέρασαν από μπροστά μου, από τηνπρώτη - πρώτη, μέχρι την τελευταία, μιαεβδομάδα νωρίτερα και παραμονή εκλο-γών, οπότε το είδα με αυτή τη γνωστή χει-μωνιάτικη μουντάδα. Φαινόταν αδιανόητο.Ακολούθησαν τηλεφωνήματα, η αγωνίαόσων το έζησαν, το ενδιαφέρον όσων τοείδαν από κοντά και το περπάτησαν καιόσων είχαν ακούσει γι’ αυτό.Τότε συνειδητοποίησα πως το γεφύρι έχειακόμη δίπλα του τον κόσμο του. Τους Ηπει-ρώτες αλλά και τους χιλιάδες επισκέπτεςτου, που με τόση αγάπη το έχουν περιβά-λει. Το γεφύρι, άλλωστε, έχει γκρεμιστείήδη δύο φορές στην ιστορία του και ξανα-χτίστηκε, το ίδιο θα γίνει και τώρα. Εσκασαένα χαμόγελο και περιμένω ανυπόμονα νατο ξαναδώ να στέκει υπερήφανο, όπως μαςείχε μάθει.

Θεοχάρης Ν. Βαδιβούλης είναιδικηγόρος - γραφολόγος

Το γεφύρι της Πλάκας

και η προσωπική

εξομολόγηση μιας

προσωρινής απώλειας

Πόσες φορές χάζεψα τις βάρκες να περνούν κάτω από το γεφύρι, ακούγοντας γέλια, ενθουσιασμό, μέχρι που πήρα μια βαθιά ανάσα και στα χέρια το κουπί... Θ.Χ.

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 18

Γράφει ο Ν.Πουρναράς-Οικοδόμος

Χτίστηκε σε μια εποχή που τα μόναυλικά που υπήρχαν ήταν αυτά που

παρείχε απλόχερα η φύση. Όμως για ναανεγερθεί ένα οικοδομικό έργο δεν είναιαναγκαία μόνο τα οικοδομικά υλικά. Ηγνώση, η τεχνική, το μεράκι, ο κόπος και,πολλές φορές, η ανθρώπινη θυσία είναι«υλικά» που συνήθως δεν τα πιάνει το αν-θρώπινο μάτι. Κάθε έργο μετά την αποπε-ράτωσή του, με τον έναν ή τον άλλοντρόπο, θα αξιολογηθεί από τους χρήστεςτου, και όλα τα έργα, από έναν κοινό μαν-τρότοιχο μέχρι την Ακρόπολη, άλλο λιγό-τερα και άλλο περισσότερα, πάντα έχουνκάτι να πουν.Το γεφύρι της Πλάκας, προτού ακόμα οπρωτομάστορας Κώστας Μπέκας σφη-νώσει το «κλειδί» στην κορφή του τόξουτου, είχε ήδη μιλήσει στην ψυχή τουΗπειρώτη, που αμέτρητες κακουχίες καιταλαιπώριες είχε υπομείνει μέχρι να τοδει να ορθώνεται και να σμίγει τη Τζου-μερκιώτικη στέρεη γη πάνω από τα νεράτου Άραχθου. Αυτή η επικοινωνία συνεχί-στηκε στο βάθος του χρόνου και δεν δια-κόπηκε ούτε όταν το γεφύρι έπαψε ναεξυπηρετεί τις κύριες ανάγκες για τιςοποίες δημιουργήθηκε, όταν η εξέλιξητης ζωής, άλλαξε αναγκαστικά τη χρήσητου. Και αυτό θα πει ότι τα «υλικά» πουπροαναφέραμε πιάσανε τόπο.Για 149 χρόνια, από το καλοκαίρι του1866 μέχρι την 1η Φλεβάρη του 2015,έστεκε περήφανος στεφανωτής τωνκρουσταλλένιων νερών του ποταμού, δεί-χνοντας στις επόμενες γενιές τι μπορείνα καταφέρει ο άνθρωπος όταν βαλθεί νακάνει τη ζωή του καλύτερη. Με τις πέ-τρες του γιομάτες από τους ήχους τωννερών και της φύσης, των φορτωμένωνυποζυγίων και των κοπαδιών, των τρα-γουδιών των τσοπάνηδων και των εργα-τών που ξενιτεύονταν για το μεροκάματο,

τις σκέψεις του μοναχικού διαβάτη, τηβαριά ανάσα της ζαλικωμένης Ηπειρώτισ-σας. Αλλά και φορτωμένο από πληγέςπου του άνοιγαν λίγο λίγο τα στοιχεία τηςφύσης και βάθαιναν η αδιαφορία και η εγ-κατάλειψη από την επίσημη πολιτεία, πουτο θυμήθηκε μόνο για να το «τάξει» στουςμεγαλοεργολάβους, στα πλαίσια της γενι-κότερης «αξιοποίησης» της περιοχής…Όλα λοιπόν «φώναζαν» ότι ήταν θέμαχρόνου να συμβεί το μοιραίο. Και χρει-άστηκαν λίγα μόλις δευτερόλεπτα (σε αν-τίθεση με τον χρόνο και τον κόπο για ναχτιστεί) για να γείρει, αυτό το κομψοτέ-χνημα της λαϊκής σοφίας και μαστοριάς,ανήμπορο και προδομένο, παραδομένοστα φουσκωμένα νερά του ποταμο Ποια ανάγκη το γέννησε και πώς τοόνειρο έγινε απόφαση; Πώς χτίστηκε τομεγαλύτερο μονότοξο πετρογέφυρο τωνΒαλκανίων και από τα σπουδαιότερα τηςΕυρώπης, και από πόσες «μπόρες» βγήκεαλώβητο, μέχρι να πέσει; Αξίζει να κά-νουμε μια αναδρομή στο ιστορικό παρελ-θόν και να αναζητήσουμε τις απαντήσεις. Το γεφύρι κάλυπτε τις ανάγκες των κα-τοίκων των ΒΔ Τζουμέρκων και κυρίωςτων χωριών Μελισσουργοί, Πράμαντα,Άγναντα, Κτιστάδες (Κοσοβίστα), οιοποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν κτηνο-τρόφοι και εργάτες. Οι δύσκολοι χειμώ-νες ανάγκαζαν μεγάλο αριθμό κατοίκωναυτών των χωριών να μετακινούνται προς

τα πεδινά της Άρτας για να ξεχειμάσουνμε τα ζώα τους, ή/και για να βρουν δου-λειά. Κατά την Τουρκοκρατία την μετακί-νηση αυτή εξυπηρετούσε δρόμος πουακολουθούσε τη δυτική όχθη του Αράχ-θου και περνούσε από τα χωριά Μονολίθι(Βροδό), Πλατανούσα (Ραψίστα), Δαφ-νωτή (Τσοβίστα), Σκούπα, Πιστιανά,Γραμμενίτσα κ.ά. (στις παρενθέσεις οιπαλιές ονομασίες των χωριών).Η πολύωρη διαδρομή συναντούσε και τοχωριό Ραφταναίοι, όπου στο συνοικισμόΠλάκα, κοντά στη θέση Μουχούστι ―ση-μείο εμποροπανήγυρης και αγοροπωλη-σίας ζώων― συμβάλουν παρακλάδια τουΑράχθου. Εκεί άνθρωποι και ζωντανάέπαιρναν μια ανάσα από το κοπιαστικόταξίδι πριν περάσουν πάνω από το παλιόπέτρινο γεφύρι, που η κατασκευή του χα-νόταν στα βάθη των αιώνων και αποτε-λούσε εκείνη την εποχή το μοναδικόμέσο διάβασης του ποταμού.«Για να χτίσεις γιοφύρι πρέπει να πιάνειτο χέρι και η καρδιά σου»…Το γεφύρι αυτό στηριζόταν στο ένα σκέ-λος του πάνω σε έναν τεράστιο βράχο οοποίος το 1860 μετά από έντονες βροχο-πτώσεις δεν άντεξε στην πίεση των ισχυ-ρών ρευμάτων και μετακινήθηκε, μεαποτέλεσμα το γεφύρι να πέσει. Τότε ηασφαλής και χωρίς ταλαιπωρίες διέ-λευση των Τζουμερκιωτών προς τα πε-δινά αναγκαστικά διακόπηκε καιπροκειμένου να διαβούν το ποτάμι μέσααπό το νερό, το φθινόπωρο ή την άνοιξη,άνθρωποι και ζωντανά αναγκάζονταν ναπεριμένουν (για να «πέσει» το νερό) στούπαιθρο, υπομένοντας τις άσχημες καιρι-κές συνθήκες και συχνά με κίνδυνο τηςζωής τους. Η ανάγκη για τη δημιουργίανέου περάσματος του ποταμού ήτανεπείγουσα και έτσι με κοινή συμφωνίατων ενδιαφερομένων Τζουμερκιώτικωνχωριών αποφασίστηκε η ανακατασκευήτου παλιού γεφυριού.

«Για να χτίσεις γιοφύρι πρέπει να

πιάνει το χέρι και η καρδιά σου»

Γεφύρι της Πλάκας (1866-2015)

«Για να χτίσεις γιοφύρι πρέπει ναπιάνει το χέρι και η καρδιά σου»…

Έκφραση 19

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 19

Πέρα από σημαντικός ποιητής, πεζογρά-φος και μεταφραστής, ο ΤζουμερκιώτηςΓιώργος Κοτζιούλας (1909-1956) ήταναπό τους πρώτους που πέρασαν στιςγραμμές του ΕΑΜ. Φυματικός από το1934, έζησε μια ζωή γεμάτη κακουχίες καιστερήσεις. Για να τα βγάζει πέρα δούλευε διορθωτής σεεκδοτικούς οίκους, ενώ ταυτόχρονα συνεργα-ζόταν με διάφορα περιοδικά, κυρίως το«Μπουκέτο». Πιθανότατα η περίοδος της Αν-τίστασης στάθηκε η πιο λαμπρή στιγμή τηςζωής του. Δεν ήταν μόνο η συμμετοχή τουστον αντιστασιακό αγώνα, αλλά κι η συμβολήτου στη λαϊκή σκηνή του ΕΛΑΣ που κάνει τονΚοτζιούλα άξιο μνείας. Σ΄αυτό το σημείωμαθα σταθούμε στο θεατρικό του λόγο.Το θέα-τρο για τον Κοτζιούλα ουσιαστικά ξεκινά στοβουνό. Ήταν στο Βουργαρέλι το 1944 μετάαπό μια παράσταση του Βασίλη Ρώτα που οιαντάρτες τον έπεισαν να γράψει το πρώτοτου έργο, «Το καινούριο Εικοσιένα», το οποίοαποτέλεσε και το έναυσμα για το θέατρο τουβουνού.Χαρτί καλό δεν είχε να γράψει, ενώούτε λόγος για γραφομηχανή. Τα θεατρικά ταέγραφε στο πόδι πάνω σ’ ένα ριζόχαρτο πουέκανε την αντιγραφή δύσκολη. Ας σημειωθεί,επίσης, ότι το έργο αυτό θα είχε ολότελαχαθεί αν δεν συνέδραμε στη φύλαξή του αρ-χείου του Κοτζιούλα κατά τα μετεμφυλιακάχρόνια η γυναίκα του, Ευμορφία, κι ο γιοςτου, Κώστας.Παρά τις δυσκολίες ο Κοτζιούλας αξιώθηκενα μας δώσει ένα θέατρο βαθιά λαϊκό. Πρώ-τον, ο θεατρικός λόγος του Κοτζιούλα είναιαπλός μιας κι απευθύνεται κυρίως στουςφτωχούς ανθρώπους των ορεινών χωριών. Ηχρήση της δημοτικής μαζί με αρκετούς ιδιω-ματισμούς της Ηπείρου δίνει τη δυνατότηταστον Κοτζιούλα να συνομιλήσει άνετα με τοκοινό του. Η γραφή του δίνει στους ήρωες

του μια χροιά άλλοτε βουκολική άλλοτε σατι-ρική, μα ξεπερνά το σκόπελο της στείρας νο-σταλγίας όπως, για παράδειγμα, αυτήεμφανίζεται σε κάποια νεανικά έργα του Κρυ-στάλλη . Σ’ αυτό σημαντικό ρόλο έπαιξε η μόρ-φωσή του Κοτζιούλα. Είχε την τύχη να διδαχθείαπό το σημαντικό δάσκαλο, ποιητή και ζω-γράφο Γιώργο Αράπη από το Κρυονέρι (έζησεστη Ράμια), ενώ στην περίοδο που σπούδασεκαι δούλεψε στην Αθήνα συναναστράφηκε μεσημαντικούς λογοτέχνες της εποχής, όπως οΜήτσος Παπανικολάου κι ο Ναπολέων Λαπα-θιώτης, και σταδιακά εισχώρησε στους προ-οδευτικούς κύκλους της εποχής.Ενα άλλο σημαντικό στοιχείο του θεατρικούλόγου του Κοτζιούλα ήταν η θεματολογίατου. Η ματιά του συγγραφέα καταγράφειεπεισόδια βγαλμένα από την καθημερίνη ζωήτων χωρικών. Πολλά θεατρικά, π.χ. το παρα-μυθόδραμα «Ο Σταχτιάρης» και το μονόπρα-κτο «Ρημαγμός» εκτυλλίσονται στο εσωτερικόμιας καλύβας σ’ ένα απόμακρο χωριό τωνΤζουμέρκων, ενώ η κωμωδία «Κλεφτοβασί-λειο» σ’ ένα μπακάλικο. Ο περιοδεύων θίασοςτης λαικής σκηνής της VIIIης μεραρχίας πέ-ρασε από τριάντα χωριά των Τζουμέρκων καιη βασική έγνοια του συγγραφέα ήταν να απο-δώσει όσο καλύτερα μπορούσε την ανέχειακαι τον αποκλεισμό των ανθρώπων της υπαί-θρου. Αξίζει ν’ αναφερθούμε στην καταπλη-κτική κωμωδία «Το πρόστιμο του Δασικού» μεμόνο δυο πρόσωπα, ένα χωρικό κι ένα δασο-φύλακα, για λόγους οικονομίας. Πρόκειται γιαμια καυστική σάτιρα της εξουσίας των χωρο-φυλάκων και δασοφυλάκων, τη μόνιμη απειλήτων χωρικών πριν περάσουν σε μια περίοδονέων πολιτικών απειλών, την οποία ο Κοτζιού-λας αναφέρει ως «ζερβοκρατία». ΔΑΣΙΚΟΣ Βρε, γι’ άκουσε με πάλι. Είμαι κιεγώ...ΧΩΡΙΑΤΗΣ Είσαι κάι εσύ...

Δ. Τι είμαι ρε.

Χ. Άνθρωπος είσαι.Δ. Όχι.Χ. Αμ τι είσαι δράκος;Δ. Θα στην κόψω τη γλώσσα.Χ. Και πώς θα γίνει τότε κουβέντα;Δ. Είσαι και αναιδής βλέπω.Χ. Είμαι ό,τι αγαπάς.Δ. Κι εγώ τι είμαι;Χ. Πες το μοναχός σου.Δ. Βρε, είμαι και εγώ εξουσία.Χ. Και γι’ αυτό φώναζες έτσι.Δ. Αμ γιατί άλλο; Μ’ έκανες και ξελαρυγγί-στηκα τόση ώρα που δε σου πήγαινε στονου πως είμαι και εγώ εξουσία.Χ. Μονάχα εξουσία; Πέντε φορές, δεκαπέντεφορές εξουσία.Δ. Έτσι μπράβο, συνεννοούμαστε τώρα.

Τέλος, αξίζει να υπογραμμιστεί ότι το θέατροτου Κοτζιούλα ήταν λαϊκό όχι μόνο γιατί απευ-θυνόταν σε λαϊκούς ανθρώπους, αλλά επίσηςγιατί δημιουργήθηκε κι από αυτούς. Οι ηθο-ποιοί που υποδύονταν τους ρόλους ήταν κυ-ρίως αντάρτες κι απλοί πολίτες. Η παρουσίατης γυναίκας ήταν αρκετά αισθητή, ενώ όπωςπαρατηρεί κι ο Βάλτερ Πούχνερ στο «Θέατροστην Ελλάδα» η συμμετοχή των παιδιών στιςπαραστάσεις ήταν εξίσου κομβική με αυτήτων ενηλίκων. Ουσιαστικά η σκηνή δεν ήταν παρά η πλα-τεία του χωριού και κάποιες λιγοστές σανίδεςκαι κοτρώνια χρησιμοποιούνταν για καθί-σματα. Για σκηνικά χρησιμοποιούσαν κοντά-ρια, κλωνάρια ελάτων ή μαντανίες και για ταρούχα του βεστιαρίου παλιές ενδυμασίες χω-ρικών, γουρουνοτσάρουχα, τρουβάδες, νερο-βάρελα, κλπ. Ασφαλώς ο θίασος της λαϊκήςσκηνής δεν μπορούσε να συγκριθεί τεχνικά μετον άρτιο θίασο του Ρώτα, στον οποίο έπαιρ-ναν μέρος επαγγελματίες καλλιτέχνες καιπολλοί κομπάρσοι. Όμως δεν υστερούσε κα-θόλου όσον αφορά την αποδοχή του κοινού.Ίσως μάλιστα ο λιγότερο επαγγελματικός, ματαυτόχρονα πιο αντάρτικος – με την κυριολε-κτική σημασία του όρου – θίασος της λαϊκήςσκηνής να ήταν πιο κοντά στο κοινό των χω-ριών που απευθυνόταν.Σήμερα ο Κοτζιούλας παραμένει ένας απότους αφανείς ήρωες της σύγχρονης ελληνι-κής λογοτεχνίας. Παρά τις φιλότιμες προσπά-θειες που γίνονται τελευταία, όπως η έκδοσητου βιβλίου «Πικρή Ζωή» ή η έρευνα της Αθη-νάς Βογιατζόγλου, το έργο του Κοτζιούλαείναι σχετικά άγνωστο. Ένα μεγάλο μέροςτου έργου του παραμένει αδημοσίευτο καιφυλάσσεται στα αρχεία του ΠανεπιστημίουΙωαννίνων περιμένοντας τους νεώτερουςερευνητές που θα ασχοληθούνε με αυτό καιθα το δημοσιεύσουν. Ας ελπίσουμε πως τομέλλον επιφυλάσσει μια καλύτερη τύχη για τοέργο αυτού του σπουδαίου δημιουργού.

Χρήστος Ευθυμίου Διδάκτωρ Ιστορίας Πανεπιστημίου Λονδίνου

Μνεία

Γιώργου

Κοτζιούλα

Πού θα πάτε, πού θα πάτε! Κομποδιάστε τα κλεμένα,κρύψτε και τ’ ασημικά σας να τα χαίρεται η σκουριάΘα ’βγουμε κι εμείς παγάνα, θα σας εύρουμε ως τον ένα,και στην πόλη μέσα αν είστε και στ’ απόμερα χωριά.

(«Επανάσταση»)

Παρά τις δυσκο-

λίες ο Κοτζιούλας

αξιώθηκε να μας

δώσει ένα θέατρο

βαθιά λαϊκό. Πρώ-

τον, ο θεατρικός

λόγος του Κοτζι-

ούλα είναι απλός

μιας κι απευθύνε-

ται κυρίως στους

φτωχούς ανθρώ-

πους των ορεινών

χωριών. ..

Έκφραση 20

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 20

-Ζει ο βασιλιάς ο Μεγαλέξαντρος;-Ζει και βασιλεύει –λέει, καθώς ξαναβρισκό-

μαστε ύστερα από 35 ολόκληρα χρόνια. γιατίμόνο «βουνό με βουνό δε σμίγει»κατά τη λαϊκήσοφία, την ώρα που οι καμπάνες σημαίνανεπρώτη Ανάσταση. Αυτός με τη φαλακρίτσατου και τα μυωπικά του γυαλιά, κι εγώ με τακατάσπρα μαλλιά μου

Μεγάλο Σάββατο, πρωί – «Της μιας των Σαβ-βάτων» που λέει το Αναστάσιμο Ευαγγέλιο -πέσαμε φάτσα με φάτσα μπροστά στον Αί-Δη-μήτρη ξενητεμένοι που ξαναγυρνάμε κάθετόσο, κυνηγημένοι από το Ομηρικό «νόστιμονήμαρ» στην Ιθάκη της γονεϊκής μας ρίζας. ΣτηνΑρτα.

Να πιούμε καφέ - λέει και με τραβάει στη γω-νιακή καφετέρια .

Για κοίτα δω. Βγάζει γελώντας από τηντσέπη του αυγό και κουλούρι. Χριστός ΑνέστηΑδερφέ .

Όχι. Ούτε ανίερος είναι, ούτε βλάστημος,ούτε λαίμαργος. Το αντίθετο μάλι-στα. Και θε-οφοβούμενος και συγκρατημένος λόγω διαί-της -χοληστερίνης ένεκεν, μου εξηγεί. Απλάκάτι προσπαθεί να μου θυμίσει. Κάπως πασχί-ζει να ξαναφέρει πίσω παλιές ξεχασμένες ημέ-ρες. Παλιές λησμονημένες από χρόνια,πονηριές. Τότε που παιδιά, κλέβαμε από τονκομό της μάνας κουλούρι και αυγό και τρέ-χαμε να τσουγκρίσουμε με την πρώτη Ανά-σταση

-Μακάριοι οι μη ειδόντες και πιστεύσαντες -έλεγε ο συχωρεμένος ο πατέρας, που κι αυτόςστο κόλπο, βούταγε κρυφά βέβαια από τημάνα, κόκκινα αυγά και πήγαινε στο γωνιακόκαφενείο όπου μαζεμένοι όλοι η παρέα ( ο για-τρός ο Γιώργος ο Ζέρβας, ο φαρμακοποιός οΣπύρος Αναλογίδης, από απέναντι ο φούρνα-ρης ο Πάνου και ο τσαγκάρης ο Λακιώτης καιάλλοι. Έτος 1938 από Χριστού ) για το ουζάκιτους γιορτάζανε την πρώτη Ανάσταση Κάπουμάλιστα φύλαγε μια στάμνα για την περίστασηκαι μόλις χτύπαγε θριαμβικά το διπλοκάμπανοτου Παντοκράτορα τη μεγάλη είδηση, έβγαινεθριαμβευτής κι αυτός και την έσπαγε στο πε-ζοδρόμιο μαζί με τον χασάπη τον Τσαμπά Καιδιασκορπισθήτωσαν οι εχθροί αυτού -φώναζε-κοιτώντας με σημασία απέναντι τον Βλησάρ`(Βελησάρη προφανώς), τον τσαγκάρη, με τονοποίον βρισκότανε διαρκώς στα μαχαίριαΓωνία Σκουφά και Παντοκράτορος το καφεκο-πτείο του πατέρα μου, απέναντι ακριβώς, τοτσαγκάρικο και δίπλα από τη μια μεριά το παν-τοπωλείο του Αγαθή (πωλούνται ρέγκες καιτυρός βαρελίσιος και πάσης φύσεως… «εγχώ-ρια αποικιακά» ! ) –έτσι χωρίς παύλα στη μέση,να διαχωρίζεται το εγχώρια από τα αποικιακά- Έκοβε το τυρί ο Μπάρμπα -Θανάσης και μετάσκούπιζε το μαχαίρι να το καθαρίσει στηνποδιά του ή συνηθέστερα με τη… γλώσσα τουνα μη πάει χαμένη η αρμύρα!!!Από την άλλη μεριά του τσαγκάρικου, ένα μα-γαζί πιο δώθε από την γωνία ( Στη γωνία ήταντο καπνοπωλείο του κουλού, παρατσούκλι απότο κομμένο του χέρι, στον πόλεμο της Μικρα-σίας-ακριβώς απέναντι από το εμπορικό τωναδελφών Ασλανίδη) ήτανε το χασάπικο τουΤσαμπά που το βράδι έφτιαχνε κοκορέτσι καισπληνάντερο. Μάστορας μοναδικός ο Τσαμ-πάς έκοβε το κοκορέτσι ή το σπληνάντερο ρόδουλα και το έβαζε σε μια λα-δόκολλα -1 δραχμή το κομμάτι- δεν υπήρχετότε ούτε κατ` όνομα το σουβλάκι. κι ούτε. βέ-βαια συγκρίνεται εκείνη η μοναδική νοστιμιάμε το τωρινό σουβλάκι. Έριχνε επάνω χοντρό

αλάτι και ρίγανη, γέμιζε ο τόπος τσίκνα και απέ«δω μ` κι` μένα μπάρμπα»

Το νυφοπάζαρο στη Σκουφά, σταμάταγε τηβόλτα, αγόραζε κοκορέτσι και καθότανε στουΚακαβά να το απολαύσει με το ούζο του

Διάσημα ποτοποιεία του Γάτσιου, ο Τιτάν, οΗρακλής κ.α. Έπινε ούζο η Άρτα τότε. Σήμεραπίνουν τσίπουρο. Χάλασι ο κόσμους γιε μ`!

Κάποια φορά που πήγα στην Άρτα, καθί-σαμε με τη γυναίκα μου να πιούμε ούζο στοΜονοπλιό. Τι ούζο έχεις - ρώτησα. -Πλωμάρι, Τυρνάβου..Οργίστηκα. Δεν ντρέπεστε βρε. Η Άρτα είναι

διάσημος ουζότοπος και αντί να προωθείτε ταντόπια μου λες για Μυτιλήνη.

Έσκυψε το κεφάλι κι έφυγε και φύγαμε κιεμείς αγανακτισμένοι. Πως να προκόψει οτόπος !

Η διαφορά ανάμεσα στον πατέρα μου καιτον Λακιώτη ,ήτανε γιατί ο πατέρας μου υπο-στήριξε στο δικαστήριο τον χασάπη, πουέσφαξε (κυριολεκτικά)με τη χατζάρα του τονσκύλο του τσαγκάρη που του είχε ρημάξει τοχασάπικο.

Ήταν η εποχή που τα σκυλιά πέφτανε μονάδιπλά ν` αρπάξουνε πλεμόνια (!) και άντεραπου κρεμάγανε στα τσιγκέλια οι χασάπηδες(από αυτό άλλωστε και θέριζε ο εχινόκοκκος)κι ας έλεγε το τραγούδι ότι δένανε το σκυλιάμε τα λουκάνικα!!! Που τέτοια πλούτη. Δεν είχενα φάει ο κόσμος .Τα σκυλιά τρώγανε ότι βρί-σκανε στο δρόμο.

Τελικά χασάπης αναγκάστηκε να φύγει καιπήγε απέναντι στην οδό Σκουφά, Εκεί ανά-μεσα στο φαρμακείο Αναλογίδη, τώρα-και τοψιλικατζίδικο του Νι-κάκη, όπου ακριβώς απέ-ναντι, υπήρχε το μοναδικό στο είδος του μα-γαζί του Μπαρμπούτη. Ο Μπαρμπούτης,πούλαγε βαφές και έφτιαχνε και τις προσωπί-δες για το καρναβάλι. Και ο μοναδικός πουπρομήθευε τα γαϊτανάκια. Διάσημοι οι γενί-τσαροι της Ανέζας .Ωστόσο, η διαφορά με τονπατέρα μου, μαζί με κάτι κτηματικές διαφορέςέμεινε. Γκρίνια διαρκώς, αλλά όχι το Μεγαλοβδόμαδο.Από τη Μεγάλη Δευτέρα - για να μην πω απότο Σάββατο του Λαζάρου - κάνανε ανακωχήκαι πηγαίνανε στην εκκλησία σε διπλανά στα-σίδια..Ο Βλησάρ`ς μάλιστα, Μ. Πέμπτη πρινκοινωνήσει, ερχόταν και του ζήταγε συγνώμην.« Σ`χώραμε αδερφέ, ότ` είπαμαν νιρό κι αλάτ`»Διπλοφιλιώντανε- αλληλοσυγχωρούνταν καιαυτό ήταν. Όλα μέλι γάλα, μέχρι την Τρίτη τουΠάσχα. Μετά ξανάρχιζαν τη γκρίνια με κάποιεςασήμαντες αιτίες.-Μ` καταπάτσις τουν φράχτ`.-Α να χαθείς τσιφούτη.-Να βούλιαζ,` το παπόρ` π` σ` έφερνι ! Ωραίοι άνθρωποι, ωραία εποχή κι ας ήταν μί-

ζερη , ας είμαστε στερημένοι από πολλά.Όταν είσαι παιδί, ένα κλεμμένο κουλούρι, ένακρυφό κόκκινο αυγό στη μέσα τσέπη ήταν μιαευτυχία. Χώρια που η Άρτα ήτανε διάσημη γιατους πνευματώδεις ανθρώπους που είχε καιτα χωρατά τους. Με επικεφαλής τον λαϊκόποιητή τον Αποστόλη τον Καραπάνο, που δενάφηνε - άκακος ωστόσο-άνθρωπο απείραχτο.

Κάποτε κάποιος - νομίζω ο γιατρός ο Καρα-τσώλης ο πατέρας του επίσης γιατρού Βασίληκαι του Γιώργου του φώναξε μια μέρα «Καρα-πάνε, Καραπάνε, μαύρα φίδια θα σε φάνε»και

έγινε χαμός!-Αναστήτω Ισραήλ !-Και Ανέστη Χριστός και…πεντακόσιοι δαίμο-

νες Αρμένης μετανάστης από τα χρόνια της

σφαγής ο πατέρας μου, όσο και να πεις μι-λούσε Ελληνικά, αλλά που να ξέρει το…πε-πτώκασι δαίμονες .-Τι λέει - ρώτησε τον χασάπη. Λες και ήξερε κι εκείνος περισσότερα. Νο-

μίζω, πεντακόσιοι δαίμονες - του εξήγησεκαθώς στραβά το είχε ακούσει και στραβά το`λεγε κι εκείνοςΣίγουρος πια κι ο συχωρεμένος, το διαλα-

λούσε: Ανέστη Χριστός και πεντακόσιοι δαίμο-νες. Τσούγγριζαν τα καραφάκια το ούζο, γεράποτήρια και οι δύο και σπάγανε τις στάμνες.’Εθιμο ζωντανό, με την ερμηνεία του, στην κα-τακρήμνιση του Άδη και την Ανάσταση του Θε-ανθρώπου,(μαζί και της Ανάστασης τουγένους) που τώρα στην Κέρκυρα έχει γίνειτουριστική ατραξιόν, κενή κάθε ερμηνείας,όπως τόσα άλλα που ξέφυγαν και ξέφτισαν τιςωραίες παραδόσεις μας

Πριν δυο χρόνια που είχα ξαναπάει για Λαμ-πρή στην Άρτα -την Άρτα μου - κουβάλησατέσσερις στάμνες από την Πάτρα και με τοπου βροντολόγησε η καμπάνα πρώτη Ανά-σταση, βγήκαμε οικογενειακώς στο μπαλκόνικαι γεμίσαμε τον τόπο ανάσταση. Και δυστυ-χώς …είμαστε οι μόνοι!!!

Ούτε μια άλλη στάμνα στη γειτονιά. Ούτε μιαφωνή. Ένα χρόνια πολλά για το καλό. «ΜηκέτιΦοίβος έχει καλύβην…απέσβετω λάλον ύδωρ»Πάει κι αυτό το έθιμο. το `φαγε η μαρμάγκαπου έλεγε ο Στάικος. Τον είχαμε μαθηματικά.Άμα δεν ξέραμαν(!) μάθημα μας έλεγε: Θα σεφάει η μαρμάγκα κι έριχνε κι ένα χαστούκι γιατου λόγου την επιβεβαίωση !!! Πόσο μακριά είναι τώρα όλα αυτά .Μάταιαπροσπαθεί να τα ξαναφέρει πίσω ο Τότομος .Μέσα μας το έθιμο ζει, αλλά έχει πεθάνει ηπαιδική αθωότητα, η παιδική αφέλεια πουέκανε τα αστεία να μοιάζουν σοβαρά και ταπαραμύθια ζωή .Βγάζει με τρόπο- να μη γίνουμε …θέαμα, δυοκόκκινα αυγά κι ένα κουλούρι.-Χριστός Ανέστη αδερφέ - λέει μ` ένα δάκρυ

που λίγο ακόμη και θα γίνει κλάμα.-Χριστός Ανέστη Τότομε.Τσουγκρίζουμε τα κλεμμένα αυγά και τα

τρώμε με μιαν απόλαυση σα να κάναμε ένα κα-τόρθωμα.

Τι μεγαλύτερο κατόρθωμα θέλεις - λέει μέσαμου μια φωνή - από το να γυρίζεις τον χρόνοπίσω-Χριστός Ανέστη αδερφέ-Με την πρώτη Ανάσταση;-Ξέρω ότι μου το απαγορεύει ο γιατρός - απο-

λογείται αλλά σήμερα θέλω τη μικρή εξαίρεση.Τη θέλω αυτή την κρυφή απόλαυση. Τη θέλωσα μιαν Ανάσταση μέσα μου .Ανάσταση μέσαμας.! Τι μεγάλη κουβέντα. Τι ωραίος λόγος.Μακάριοι όσοι μπορούν να τη χαρούν. Να τηζήσουν έστω και με ένα κλεμμένο κουλούρι ήένα αυγό. Ευτυχισμένοι όσοι μπορούν να ξα-ναγίνουν έστω και για ένα λεπτό παιδιά. Να ξε-γελαστούν πως ζουν ακόμα στη δεκαετία του40 -50

Στ. Ιντζεγιάννης - συγγραφέας

Οι πεντακόσιοι δαίμονες

Έκφραση 21

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 21

Ήπειρος

Τον 19ο αιώνα καθώς η Ήπειρος έμενεακόμα έξω από τα σύνορα του ελεύθερου

ελληνικού κράτους, οι συνεχιζόμενες καταπιέ-σεις και τα αποτυχημένα απελευθερωτικά κι-νήματα οδηγούσαν κλιμακωτά στο τέρμα της«χρυσής εποχής» του 18ου αιώνα, για τα βιο-τεχνικά επιτεύγματα τουλάχιστον. Η μεταβυ-ζαντινή ηπειρωτική κεραμική, που είχε φτάσεισε αξιόλογο καλλιτεχνικό επίπεδο ιδιαίτεραστα κεραμικά εργαστήρια της Άρτας, με τοκλείσιμο του 18ου αιώνα σβήνει. Ο λαός τηςυπαίθρου και των αστικών κέντρων αναγκάζε-ται να προμηθευτεί τα απαραίτητα κεραμικά οι-κιακής χρήσης από την πλούσια παραγωγήτης Επτανήσου. Γι’ αυτό και πολλά επτανη-σιακά κεραμικά σώζονται, κειμήλια πια, σταΓιάννενα, στην Άρτα και στα χωριά, όπως ταμεγάλα πιθάρια που στολίζουν τώρα τις αυλέςτων σπιτιών. Η πλουσιότερο όμως τάξη και μά-λιστα οι έμποροι, έφερναν άφθονες πορσελά-νες της Ευρώπης και μαγιολίκια της Ιταλίας,όπως τους γνωστούς μαστραπάδες του Pe-saro διακοσμημένους με ελληνικά στιχάκια. Ηεισροή όμως αυτή ήταν μια ακόμα αιτία τηςπαρακμής της βιοτεχνίας γενικά. Αυτό διαφαί-νεται καθαρά και στο εξής περιστατικό: Επειδήστα Γιάννενα δεν λειτουργούσε κανένα κερα-μικό εργαστήρι, η ελληνική κοινότητα ανέλαβεκαι ίδρυσε το 1872 ένα καλά οργανωμένο μέσαστην πόλη. Οι τουρκικές όμως αρχές σύντοματο έκλεισαν ύστερα από απαίτηση του αυ-στριακού προξενείου, από το φόβο του συνα-γωνισμού.Η Άρτα, μεγάλο μεταβυζαντινό κεραμικό κέν-τρο ως το τέλος του 18ου αιώνα, έχει τις πρώ-τες δεκαετίες του 19ου αιώνα όλα ταεργαστήριά της νεκρωμένα. Ιστορικά περιστα-τικά όμως έφεραν στην πόλη κάποιον ΣπύροΜανούση, κεραμιστή, γύρω στα 1821. Δού-λεψε, ευδοκίμηση και οι απόγονοί του συνέχι-σαν την τέχνη ως τα 1960 περίπου.Ο Σπύρος Μανούσης καταγόταν από το Σούλι.Όταν ο Αλή Πασάς το χτύπησε και τ’ αφάνισε(1800-1803) οι Σουλιώτες που επέζησαν, κυνη-γημένοι, πέρασαν απέναντι στην Κέρκυρα γιανα σωθούν. Μαζί τους γλίτωσε και ο Μανού-σης. Εκεί έμαθε με άλλους Σουλιώτες τηντέχνη του πηλού. Όπως διηγήθηκε ο εγγονόςτου Δαμιανός, «στην Κέρκυρα τότε έκαναν πή-λινα πολλά, με ζωγραφιές, με κοκόρια καιγράμματα και τα ταξίδευαν παντού. Με το καΐκιτα έφερναν στη Σαλαώρα και με τον καρό-δρομο, άλλα πήγαιναν στα Γιάννενα – είχε κα-ρόδρομο που περνούσε το γεφύρι τουΚαλόγερου – και άλλα τα έφερναν στην Άρτα,περνώντας από τη Φιλιππιάδα και τα πουλού-σαν στους Αρτινούς και στους χωριάτες. Ότανο Σπύρος Μανούσης έφυγε από την Κέρκυρακαι ήλθε στην Άρτα, έστησε το πρώτο εργα-στήρι κάπου γύρω από τον δρόμο Ζάρα. Τονπηλό τον έπαιρνε από τον Άραχθο ποταμό καιέκανε καπάσες (πιθάρια), μπότια (σταμνιά),μπαστάρδες (κουρούπια), φραγκούλες (μικράκουρούπια), πιάτα, φλιτζάνες, αλοιφωτά και μεζωγραφιές».Για τον Σπύρο Μανούση οι απόγονοί του μι-λούνε με καμάρι: Στα χρόνια του ήταν ο καλύ-τερος πηλοπλάστης σε όλη την Ήπειρο.Κάποτε οι Τούρκοι από τα Γιάννενα τον κάλε-σαν εκεί και του ανέθεσαν να φτιάξει πήλινουςυδροσωλήνες για το υδραγωγείο. Η δουλειά

του έγινε τόσο καλή που η φήμη του έφτασεστη Βάρνα. Τον κάλεσαν εκεί και δούλεψε πάλιγια υδραγωγείο. Η σωματική του δύναμη ήτανκαταπληκτική. Όταν βρισκόταν στα Γιάννενα,έτυχε να γιορτάζεται το ραμαζάνι. Τούρκοιαθλητές έκαναν επίδειξη της δύναμής τουςστην «άρση βαρέων βαρών». Ξαφνικά μπαίνειστον στίβο ο Μανούσης και με μια γρήγορη κί-νηση φανερώνεται ανώτερός τους. Οι Τούρκοιντροπιάστηκαν τόσο, που σαν νύχτωσε τον κυ-νήγησαν να τον σκοτώσουν.Ο γιος του Σπύρου Μανούση, ο Βασίλης, κλη-ρονόμησε και το καλλιτεχνικό ταλέντο και τησωματική δύναμη. Γύρω στα 1886 βρισκότανμε δικό του εργαστήρι στην οδό Παντοκράτο-ρος, αρ. 17-19 (τώρα έγινε πολυκατοικία). Ο Βασίλης δίδαξε την τέχνη και στους δύογιούς του, τον Δημήτρη και τον Δαμιανό. Γύρωστα 1915 δούλευε ο καθένας με δικό του καμίνικοντά στη Μητρόπολη και έβγαζαν όλα τα είδητης κεραμικής, χωρίς πολλά πλουμπίδια. Οιστάμνες ήταν αγυάλωτες και τα επιτραπέζιασκεύη είναι περασμένα με σκούρο κεραμιδίγυάλωμα, όπως συνήθιζε και ο πατέρας τουςΒασίλης.Οι δύο αδελφοί ήταν οι τελευταίοι πηλοπλά-στες της Άρτας. (Μια από τις αιτίες που έκλει-σαν τα εργαστήριά τους οι Μανούσηδες ήτανη μεγάλη φορολογία που τους επέβαλε τοκράτος για τον πηλό που έπαιρναν από τον πο-ταμό). Ο Δαμιανός Μανούσης είχε διηγηθείακόμα (πέθανε το 1975) πω ς τον πηλό τονπρομηθεύονταν κι αυτός και οι πρόγονοί τουαπό τον Άραχθο ποταμό: «Όταν ερχόταν η κα-τεβασιά στο ποτάμι, μέσα στα βαράγγια (κοι-λώματα) άφηνε πολλή λάσπη – το θόλωμα –και κάτω καθόταν η άμμος. Όταν άρχιζε ηζέστη και χανόταν το νερό, το θόλωμα σκιζό-ταν σε κομμάτια του μισού ή ενός μέτρου. Τότεμε ευκολία το γυρίζαμε, βγάζαμε την άμμο, τοσηκώναμε και αφού το βάζαμε σε μια δεξα-μενή με νερό, γινόταν πάλι λάσπη. Το πατά-

γαμε με τα πόδια για να ζυμωθεί, έπειτα λίγο -λίγο το χτυπάγαμε και τότε γινόταν γλυνό σαβούτυρο».Ο ποταμίσιος αυτός πηλός δεν άντεχε γιασκεύη της φωτιάς. Κρατούσε όμως δροσερόνερό μέσα στα μπότια. Γι’ αυτό και τα τσουκά-λια της μαγειρικής τα προμηθεύονταν η Άρτααπό τη Σίφνο.Για το χρώμα που άλειφαν τα κεραμικά, διηγιό-ταν ο Δαμιανός πως από παράδοση τα έφτια-χναν μόνοι τους. Πήγαιναν στα εργαστήριατων χαλκωμάτων και έπαιρναν τη σκουριά πουέπεφτε σ’ ένα σκαφίδι καθώς έτριβαν τα χαλ-κώματα. Ύστερα την ανακάτωναν με μολυβδό-χωμα και έβγαινε αυτή η πράσινη μπογιά. Τομολυβδόχωμα το έτριβαν λεπτό σαν αλεύρι. Μ’αυτό ανακάτωναν και άλλα χρώματα και έδινετην «αιωνιότητα» στα κεραμικά.Λέγεται πως το 1925-1940 δούλευε και άλλοςπηλοπλάστης στην Άρτα, ο Πανταζής Βαγγέ-λης, φερμένος από την Κέρκυρα. Είχε το ερ-γαστήρι του στην οδό Μαξίμου Γραικού. Ποτέόμως δεν ήταν «φτασμένος» στην τέχνη του.Στην κατοχή έφυγε κυνηγημένος στην Κέρ-κυρα όπου και πέθανε.Μιλούνε και για άλλο καμίνι που λειτουργούσεστην Άρτα παλιά, του Πέτα, που έβγαζε μόνοτούβλα χειροποίητα. Τώρα τούβλα βγάζει έναςαπόγονος των Μανούσηδων, γιος του Δημή-τρη, ο Τηλέμαχος.Ακόμα λέγεται πως «παλιά, κάποιοι Φράγκοιείχαν έλθει στην Άρτα και άνοιξαν κεραμικό ερ-γαστήρι κοντά στη σημερινή οδό Ζάρα». Πότεήλθαν και αν ήλθαν ξένοι τεχνίτες μένει άγνω-στο, άγνωστα και τα κεραμικά τους. Μερικά από τα κεραμικά που διασώζονται σειδιωτικές συλλογές στην Ήπειρο, πρέπει ναχρονολογούνται μέσα στον 19ο και 20ο αιώνα.Ίσως μάλιστα να είναι Αρτινά και να πλάστηκανστα εργαστήρια που δούλευαν οι τρεις γενιέςτων Μανούσηδων. Η υπόθεση αυτή βασίζεταισε χαρακτηριστικά της διάπλασης του κορμιούτους. Έχουν κοινά χαρακτηριστικά με παλιό-τερα κεραμικά, που βρέθηκαν σε ανασκαφικέςέρευνες στη γη της Άρτας. Ο πρώτος Μανού-σης διδάχθηκε και επηρεάστηκε από Κερκυ-ραίους κεραμιστές αλλά παράπλευρα πρέπεινα συνέχισε και αυτός και οι απόγονοί του προ-γενέστερους ντόπιους τύπους σε κεραμικά κα-θημερινής χρήσης, που ήταν και η ειδικότητάτους. Π.χ. ο ευρύς και κάθετος λαιμός στιςφραγκούλες, η κίνηση των λαβών, ο στενόςλαιμός και στόμιο στις στάμνες, η καμπύλη κί-νηση της προχοής στα σταμνάκια του νερού ήτου λαδιού, ακόμα και ο πλαστικός κόμπος πουδένει την προχοή στα λαγίνια.Η διακόσμηση όμως των κεραμικών στον 19οκαι 20ο αιώνα διαφέρει από τα παλιότερα ρι-ζικά. Μέχρι τον 18ο αιώνα στην Άρτα η διακό-σμηση ακολουθούσε τους δύο βυζαντινούςτρόπους, τον χαραχτό και τον ζωγραφικό.Όπως και τα χρώματα ήταν τα παραδοσιακά,το πράσινο και της ώχρας, σε πλούσια θέματα.Από τον 19ο αιώνα η διακόσμηση γίνεται μόνομε χοντρές χρωματιστές πινελιές που δεν ακο-λουθούν ένα συγκεκριμένο θέμα αλλά πάνωστο λευκό κάμπο, στολίζουν το κεραμικό μετην απλοϊκή κίνηση των χρωμάτων ή με απλέςγραμμωτές ζώνες. Πάνω από τη διακόσμησηόμως όλα έχουν το παραδοσιακό γυάλωμα. Ταμονόχρωμα – λαδοπράσινα, καστανόχρωμα ήσκούρα κεραμιδόχρωμα – καλύπτονται καιαυτά με γυάλωμα και σε μερικά η κοιλιά τουςέχει λεπτές αδιόρατες αυλακιές. Άλλα μένουναχρωμάτιστα και χωρίς γυάλωμα.

Στοιχεία

παραδοσιακής

κεραμικής

19ου και

20ου αιώνα

Η Άρτα και οι

πηλοπλάστες

Της Αγγελικής Χαριτωνίδου

Έκφραση 22

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 22

Πάλι

μετανάστεςΓιατί σωπαίνουν όλοι οι άνθρωποι εδώγιατί αυτή η ησυχίαθα βγάλω από τα στήθη μου μια δυνατή κραυγή για να ξυπνήσει όλη η πολιτεία.Δεν είσαι όμως κοντά μουΚι ούτε στα όνειρά μουδεν έρχεσαι, αλήθεια που γυρνάςπου βρίσκεσαι ψυχή μουπου κρύβεσαι φωνή μουκαι τώρα που σε θέλω δεν μιλάς.

-Πάλι μετανάστες όπως το πενήντατις ίδιες εικόνες βλέπω μπροστά μου,ξαναζώ.Πάλι μετανάστες μετά από χρόνιαεξήντατα τραίνα περιμένουν για κάποιο ταξίδι, μακρινό.

-Γιατί σωπαίνουν όλοι οι άνθρωποι εδώμ’ αυτά που όλα γύρω μας συμβαίνουν τι άλλο περιμένουν ακόμη για να δουντι άλλο και δεν καταλαβαίνουν.Γι αυτό όπου και να σαισου λέω μη φοβάσαικαι έλα για λίγο, μια στιγμήπου βρίσκεσαι ψυχή μουπου κρύβεσαι φωνή μουεσύ που ήσουν τόσοι δυνατή.

-Πάλι μετανάστες όπως το πενήντατότε τον πατέρα τώρα τον γιο μου καρ-τερώ.

Τραγούδι του Βασίλη Δράκου

Έκφραση 23

Ποίηση Θωμά Μπότσαρη

Η τεθλασμένη

γραμμή της ιστορίαςΕις βράχον αρχαίας εσοδείας του Φαληρικού Δέλτα, ατενίζων το ανακαινισθέν πέλαγος, ο γέρω εξέπνευσε. Εις το μαλθακόν υπογάστριο του βυθού, το πολυετέςδάκρυ αυτού εκομίσθη προς βρώσιν θαλάσσιας φορβά-δους φανούς έφερον βετράνοι του Τρωικού πολέμου,Σταυροφόροι, Αγαρινοί πειραταί και ναυμάχοι της Γηραι-οτάτης Αλβιόνος, έρρεον δε αι κυανέρυθροι ανταυγειαιεπί της πλοιοσπάρτου οδού! Όνειρα υδρόβια εξετέλεσοναιμοχαρείς ύμνους ουρανοφρόνων ιχθύων. Η ρυτίδωσιςτου ήχου επιτεύχθη και οι ψίθυροι των ανθέων εκόπασαν.Εν τούτοις το άρωμα του φωτός ουδόλως συνέβαλε εις τον εκπολιτισμόν της Ιστορίας. Επιβεβλημένη συνεπώς η επανεγγραφή ή και ο συνάδων μετά τινώνθρησκευτικών παραδόσεων εμπρησμός αυτής.Δι’ ό και θαλεροί ίστανταιο Δήμιος Λόγοςκαι ο Πέλεκυς Χρόνος!

(Από την ανέκδοτη ποιητική συλλογή ΑΙΜΟΠΤήΣΕΙΣ)

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 23

Υπεύθυνοι ύλης του περιοδικού:

Αναστασία Κατσαντούλα, Λένα Τσαλαπάτη -Νικάκη

Εξώφυλλο: Βαγγέλης Μπόμπορης

Οργανωτική Επιτροπή του περιοδικού

και Οικονομική διαχείριση: Βασίλης Γκανιάτσας

Κώστας Τραχανάς, Βασίλης Τάτσης ,

Σελιδοποίηση - δημιουργία: Ζωή Μπαρτζώκα

Tυπογραφείο: Θωμα Νάτσικα

ΠεριοδικόΈκφραση

�εκφραση:Layout 1 12/10/2015 11:37 �μ Page 24