ΑΡΧΑΙΑ ΣΠΑΡΤΗ

(ΑΦΙΕΡΩΜΑ «Ιστορικά» - «ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ»

Α΄ ΜΕΡΟΣ

1. ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΙΕΡΑ (1050 - 700 π.Χ.)

της ΑΙΜΙΛΙΑΣ ΜΠΑΝΟΥ διδάκτορος Αρχαιολογίας, Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο

Για την πρώιµη ιστορία της Σπάρτης ελάχιστα πράγµατα γνωρίζουµε. Τα αρχαιολογικά δεδοµένα είναι λίγα και αποσπασµατικά, ενώ οι φιλολογικές πηγές είναι µεταγενέστερες και η αξία τους για την ανασύσταση της ιστορίας αυτής της εποχής περιορισµένη. Κατ' ανάγκη, οι υποθέσεις των ιστορικών για την πρώιµη ιστορία της Σπάρτης συνιστούν προσπάθειες συνδυασµού αρχαιολογικών, φιλολογικών, γλωσσολογικών και µυθολογικών δεδοµένων, που περισσότερο ως προτάσεις µελλοντικής έρευνας παρά ως ολοκληρωµένες θεωρίες µπορεί να θεω-ρηθούν. Κι αυτό για µια εποχή και µια περιοχή που παρουσιάζουν µεγάλο ενδιαφέρον, καθώς σχετίζονται τόσο µε το πολυσυζητηµένο ζήτηµα της «καθόδου των ∆ωριέων» όσο και µε τη συγκρότηση της σπαρτιατικής πόλης-κράτους.

Στο άρθρο αυτό θα περιοριστούµε στα αρχαιολογικά δεδοµένα, καθώς αυτά αποτελούν µια απτή όαση για τη µελλοντική έρευνα, αλλά και για την ενδεχόµενη επαλήθευση ήδη διατυπωµένων ή µελλοντικών υποθέσεων.

Μετά το τέλος του µυκηναϊκού πολιτισµού (γύρω στο 1050 π.Χ.) ακολουθεί στην περιοχή της Σπάρτης (αλλά και σε ολόκληρη τη Λακωνία) ένας αιώνας περίπου πλήρους απουσίας αρχαιολογικών ευρηµάτων, γεγονός που από ορισµένους ερευνητές έχει θεωρηθεί ότι αντιστοιχεί σε σηµαντική µείωση του πληθυσµού, αν όχι ερήµωση. Από το 950 π.Χ. εµφανίζονται τα πρώτα δείγµατα της λεγόµενης πρωτογεωµετρικής λακωνικής κεραµικής, που πιστοποιούν την κατοίκηση της περιοχής στην οποία αναπτύχθηκε αργότερα η πόλη της Σπάρτης. Πρόκειται για όστρακα και λίγα σχεδόν ακέραια αγγεία που έχουν βρεθεί στον περίβολο του µεταγενέστερου ναού της Αθηνάς Χαλκιοίκου στην Ακρόπολη της Σπάρτης, στο λεγόµενο Ηρώο στη δυτική όχθη του Ευρώτα, νότια της σύγχρονης γέφυρας, στο ιερό της Αρτέµιδος Ορθίας λίγο νοτιότερα, καθώς και στο λόφο του ιερού του Απόλλωνα σας Αµυκλές, πέντε χιλιόµετρα περίπου νότια της Σπάρτης, και προέρχονται από αγγεία ποικίλων σχηµάτων, κυρίως σκύφων και κυπέλλων διαφόρων µεγεθών. Η µελέτη των οστράκων αυτών έδειξε ότι παρουσιάζουν ορισµένα κοινά χαρακτηρι-στικά, όπως είναι η διευθέτηση των διακοσµητικών θεµάτων σε µετόπες, η διάκριση µεταξύ των διακοσµητικών ζωνών µε εγχαράξεις, η προτίµηση για δικτυωτή

διακόσµηση, η έναρξη της διακόσµησης αµέσως κάτω από το χείλος, καθώς και ο περιορισµός της διακόσµησης στο άνω τµήµα του αγγείου. Αυτός ο ενιαίος χαρακτήρας της κεραµικής όµως, σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι τα όστρακα προέρ-χονται από µη καθαρά αρχαιολογικά στρώµατα, εµποδίζει την ακριβέστερη χρονολόγηση τους σε διάστηµα µικρότερο των δύο αιώνων. Η πρωτογεωµετρική κεραµική της Σπάρτης (και της Λακωνίας ευρύτερα) χρονολογείται δηλαδή στο διάστηµα 950-750 π.Χ. και δεν διευκολύνει έτσι την παρακολούθηση εξελίξεων, τα αποτελέσµατα των οποίων µόλις διαφαίνονται στο τέλος του 8ου π.Χ. αιώνα.

Όσον αφορά τους τόπους εύρεσης της κεραµικής, εύκολα διαπιστώνει κανείς ότι τα όστρακα προέρχονται από τους χώρους των σηµαντικότερων ιερών της Σπάρτης. Με εξαίρεση την περίπτωση του ιερού της Αρτέµιδος Ορθίας, το γεγονός αυτό δεν έχει θεωρηθεί ότι σηµαίνει κατ' ανάγκη την ίδρυση λατρείας σε µια τόσο πρώιµη εποχή. Οπωσδήποτε όµως δείχνει, όπως αναφέραµε, ότι η περιοχή της Σπάρτης ήταν ήδη κατοικηµένη. Το ίδιο πιστοποιούν και εφτά τάφοι που ήλθαν στο φως τα τελευταία χρόνια και συµπληρώνουν την ένδειξη ενός που είχε βρεθεί παλαιότερα, στη δεξιά όχθη του Ευρώτα. Πρόκειται για τέσσερις πρωτογεωµετρικούς τάφους, τρεις από τους οποίους µπορεί να ανήκαν σε µία οικογένεια και οι οποίοι βρέθηκαν στην περιοχή των Λιµνών στα νοτιοανατολικά της Ακρόπολης, κοντά στο ιερό της Αρτέµιδος Ορθίας.

Από τα µέσα του 8ου π.Χ. έως τα µέσα του 8ου π.Χ. αιώνα, στο διάστηµα δηλαδή της µεσογεωµετρικής και της υστερογεωµετρικής κεραµικής φάσης της Λακωνίας, παρατηρείται µια αλλαγή, φανερή τόσο στο πλήθος και στην ποικιλία των ευρηµάτων των ιερών (Αµυκλαίο, ιερό Αρτέµιδος Ορθίας) όσο κατ στα πρώτα κατάλοιπα οικοδοµικής δραστηριότητας σε αυτά (ιερό Αρτέµιδος Ορθίας, Μενελάειο). Η έρευνα του Ταούντα στο ιερό του Αµυκλαίου Απόλλωνα το 19ο αιώνα και οι διαδοχικές ανασκαφές των Γερµανών αρχαιολόγων µέχρι το πρώτο τέταρτο του 20ού αιώνα έφεραν στο φως λιγοστά αντικείµενα - κεραµική, χάλκινους σφικωτήρες, µία χάλκινη περόνη - που µπορούν µε σχετική βεβαιότητα να χρονολογηθούν πριν από τα µέσα του 8ου π.Χ. αιώνα. Στη συνέχεια, η εικόνα αλλάζει και τα χάλκινα κυρίως αναθήµατα παρουσιάζουν ποικιλία και πλούτο. Σε αυτά περιλαµβάνονται τµήµατα από µεγάλους τρίποδες, γνωστούς από όλα τα µεγάλα ιερά αυτήν την περίοδο, ζωόµορφα ειδώλια, ιδιαίτερα αλόγων, ταύρων και βοοειδών, πόρπες, περόνες, σφικωτήρες, δαχτυλίδια, καθώς κατ µικροσκοπικοί διπλοί πελέκεις.

Οι αρχαιότερες κατασκευές στο χώρο του ιερού της Αρτέµιδος Ορθίας, που ανασκάφτηκε από την αγγλική αρχαιολογική αποστολή στις αρχές του αιώνα, χρονολογούνται πλέον γύρω στο 700 π.Χ. Πρόκειται για ένα λιθόστρωτο, καθώς και ίχνη του παλαιότερου βωµού του ιερού, που βρέθηκαν κάτω από ένα στρώµα άµµου. Στα λοιπά ευρήµατα που χρονολογούνται την ίδια εποχή και µέχρι τα µέσα του 7ου π.Χ. αιώνα περιλαµβάνονται κεραµική και διάφορα αναθήµατα, όπως οστέϊνες πόρπες, πλακίδια από ελεφαντόδοντο µε παραστάσεις φανταστικών ζώων και θρησκευτικού περιεχοµένου, µικροσκοπικές µορφές ανθρώπων και ζώων, ένθετες σε άλλα αντικείµενα από ελεφαντόδοντο και µόλυβδο, χάλκινες περόνες και ειδώλια ζώων από χαλκό, πήλινες πλάκες µε παραστάσεις ανθρώπων και ζώων, σφραγίδες σε σχήµα σκαραβαίου και χάντρες.

Στο λόφο που υψώνεται πάνω από την αριστερή όχθη του Ευρώτα, στις νότιες παρυφές της σηµερινής πόλης, που ονοµάζεται από τους ντόπιους «Μενελάτα», η

αγγλική αρχαιολογική αποστολή στις αρχές του αιώνα και στη δεκαετία του 70 ερεύνησε και ανέσκαψε ιερό αφιερωµένο στον Μενέλαο και στην Ελένη, το επονοµαζόµενο Μενελάειο. Η αρχαιότερη φάση του ιερού τοποθετείται στα τέλη του 8ου έως τις αρχές του 7ου αιώνα π.Χ. Σε αυτήν ανήκουν αναθήµατα από πηλό, χαλκό και µόλυβδο, αλλά η σύνδεση µε αυτή τη φάση πώρινων δόµων που είχαν βρεθεί στις παλαιότερες ανασκαφές αµφισβητείται. Είναι πιθανόν να υπήρχε αρχικά εδώ ένας απλός βωµός, πολύ κοντά ή πάνω στο έξαρµα γης που αποτέλεσε τον πυρήνα του ιερού στη συνέχεια.

Η ανασκόπηση των αρχαιότερων φάσεων των σηµαντικότερων σπαρτιατικών ιερών και των ευρηµάτων τους δείχνει ότι από τα µέσα του 8ου αιώνα υπήρξε µια σηµαντική αλλαγή στην κοινωνική και οικονοµική οργάνωση της περιοχής της Σπάρτης, η οποία έχει συνδεθεί από όλους τους ερευνητές µε την εγκαθίδρυση της σπαρτιατικής κυριαρχίας στην περιοχή αλλά και ευρύτερα, µε τις απαρχές δηλαδή της ιστορίας της Σπάρτης ως εύρωστης και κυρίαρχης πόλης-κράτους. Πιο συγκεκριµένα, έχει θεωρηθεί ότι η οικοδοµική δραστηριότητα στο ιερό της Αρτέµιδος Ορθίας προϋποθέτει ένα συγκροτηµένο κοινωνικό σώµα για την ανάληψη κοινής προσπάθειας αναδιοργάνωσης και προβολής µιας παλαιότερης σηµαντικότατης κοινής λατρείας, ενώ η αναβάθµιση του ιερού του Αµυκλαίου Απόλλωνα προϋποθέτει την ενσωµάτωση των Αµυκλών ως πέµπτης κώµης της σπαρτιατικής πόλης. Η ίδρυση του Μενελαείου, εξάλλου, εντάσσεται σε µια συνήθη, αυτή την εποχή, προσπάθεια των αναδυοµένων πόλεων-κρατών να συνδεθούν µε το ηρωϊκό παρελθόν τους µέσω της ηρωολατρίας.

Συµπερασµατικά, θα λέγαµε ότι η πρώιµη ιστορία της Σπάρτης είναι προς το παρόν γνωστή σχεδόν αποκλειστικά µέσω των πρώιµων φάσεων των ιερών της, τα περισσότερα στοιχεία για τα οποία προέρχονται µάλιστα από τα τελευταία χρόνια της περιόδου που εξετάσαµε σε αυτό το άρθρο. Σηµαντικά ζητήµατα που συνδέονται µε την εµφάνιση και την πρώιµη εξέλιξη των δωρικών φύλων στην περιοχή, τη σχέση τους µε τον υπόλοιπο πληθυσµό, την αρχική συγκρότηση της σπαρτιατικής κοινωνίας και τις προϋποθέσεις της σπαρτιατικής επιβολής στην υπόλοιπη Λακωνία, αλλά και πέραν αυτής, µένουν προς αρχαιολογική και ιστορική διερεύνηση. Θα ήταν ευχής έργο, η µελλοντική αρχαιολογική έρευνα να στραφεί προς αυτή την κατεύθυνση, παρά τις µεγάλες δυσκολίες που δηµιουργεί η σύγχρονη οικοδοµική δραστηριότητα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Boardman, J., «Artemis Orthia and Chronology», BSA 58 (1963), 1-7. Buschor Ε. - Massow W. von., «Vom Amyklaion», ΑΜ52 (1927),1-85. Calligas Ρ. G., «From the Amyklaion», Φιλολάκων, Laconian Studies in Honour of Hector Catling (J. Motyka Sanders ed.), The Managing Committee of the British School at Athens, London 1992, 31.48. Cartledge Ρ.Α., «Early Lakedaimon: The Making of a Conquest-State», Laconian Studies in Honour of Hector Catling (J. Motyka Sanders ed.), The Managing Committee of the British School at Athens,

London 1992, 49-55. Catling Η. W., «Excavations at the Menelaion, Sparta 1973-1976», AR 23 (1976-77), 24-42. Cavanagh W.C. - Laxton R.R., «Lead Figurines from the Menelaion and Seriation», BSA 79 (1984), 23-36. Coulson W.D.E., «The Dark Age Pottery of Sparta», BSA 80 (1985), 29-84. Coulson W.D.E., The Greek Dark Ages. Α review oIthe Evidence and Suggestions ΙσΓ Future Research, Athens 1990. Dawkins R.M. (00.), The Sanctuary σΙ Artemis Orthia at Sparta, JHS Suppl. 5, London 1929. Dickins G., «The Hieron of Athena Chalkioikos», BSA 13 (1906-1907),145-156. Eder Β., Argolis, Lakonien, Messenien. Vom Ende der mykenischen Palastzeit bis zur Einwanderung der Dorier, Verlag der Oesterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien 1998. Marangou E.L.I., Lakonische Elfenbein - und Beischnitzerein, Verlag Ernst Wasmuth, Tuebingen 1969. Raftopoulou S., «New Finds from Sparta», Sparta in Laconia. ProceOOings oIthe 19th British Museum C1assical Cofloquium (W.G. Cavanagh - S.E.C. Walker eds.), British School at Athens (Studies 4), London 1998, 125-140.

2. ΜΥΘΟΙ - ΛΑΤΡΕΙΕΣ

της ΣΩΤΗΡΟΥΛΑΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝIΛΗ

επίκουρης καθηγήτριας του τοµέα Κλασικής Φιλολογίας Πανεπιστηµίου Ιωαννίνων

Σε κάθε προσπάθεια ανασύνθεσης του σπαρτιατικού θρησκευτικού συναισθήµατος συνήθως δίνεται έµφαση στς ιδιαιτερότητες τις οποίες παρουσιάζουν οι θρησκευτικές αντιλήψεις και πρακτικές και στο βαθµό που οι θεϊκές µορφές και οι λατρείες τους προσδιορίζονται µέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών θεσµών και της ιδεολογίας της Σπάρτης, αλλά και εντάσσονται στο πανελλήνιο θρησκευτικό σύστηµα. Η σύγκριση µε τη θρησκεία άλλων ελληνικών πόλεων, και κυρίως µε εκείνην της Αθήνας, είναι αναπόφευκτη.

Ο Όµηρος είχε ένα ξεχωριστό ενδιαφέρον για τη Σπάρτη, αφού ήταν η απαγωγή της βασίλισσας της Ελένης η οποία οδήγησε στη σύγκρουση Αχαιών και Τρώων και αποτέλεσε τη βασική αιτία του Τρωικού πολέµου στην Ιλιάδα και των περιπλανήσεων του Οδυσσέα στην Οδύσσεια. Η λατρεία της Ελένης µαρτυρείται

στον ίδιο ακριβώς χώρο, εκεί όπου την τοποθέτησαν τα οµηρικά έπη, στη Σπάρτη. Στο Μενελάειο, στη θέση της αρχαίας Θεράπνης, υπήρχε κοινή λατρεία της Ελένης και του Μενέλαου (Παυσανίας, 3,19, 9). Σε αυτό το χώρο, στο λόφο του Μενε-λάειου, στράφηκε ο Ερρίκος Σλίµαν µετά τις µεγάλες ανακαλύψεις στην Τροία, τις Μυκήνες και την Τίρυνθα, αναζητώντας το ιερό όπου λατρεύονταν οι δύο επικοί ήρωες, αλλά και το µυκηναϊκό-οµηρικό ανάκτορο. Οι συστηµατικές ανασκαφές οι οποίες έγιναν από τους διαδόχους του Σλίµαν έφεραν στο φως σηµαντικά ευρήµατα µαζί µε αναθηµατικές επιγραφές στον Μενέλαο και στην Ελένη: ∆εινι[ς] τάδ ανέθεκε χάρι[.] Fελέναι ΜενελάFο (β΄ τέταρτο ή µέσα του 7ου αι.), Ται Fελέναι (6ος αι.), Ευθυκρενές ανέθεκε τοι Μενέλαι (5ος αι.), το]ι Μενέλαι (6ος αι.).

Η αναβίωση του ενδιαφέροντος για τις ηρωικές λατρείες αποδόθηκε ως ένα Βαθµό στην επίδραση της µετάδοσης των οµηρικών επών στον 8ο αιώνα, οπότε και καθιερώνονται οι περισσότερες από αυτές. Η περίπτωση, ωστόσο, της Ελένης και ίου Μενέλαου φαίνεται να διαφέρει ως προς το ότι τους αποδίδονταν θεϊκές τιµές (Ισοκράτης, 10,63), πράγµα ασυνήθιστο για τοπικούς ήρωες. Είναι πολύ πιθανό ότι το Μενελάειο εχρησιµοποιείτο ως χώρος λατρείας ήδη από τη µυκηναϊκή περίοδο. Φαίνεται ότι η ίδια θεότητα, µία τοπική θεά η οποία προϋπήρχε του Μενέλαου, εξακολούθησε να λατρεύεται εκεί και στην αρχαϊκή περίοδο και αργότερα ταυτίστηκε µε την ηρωική µορφή της Ελένης. Κοινές ιδιότητες καθώς και ο µύθος της απαγωγής ήταν ίσως οι κυρτοί παράγοντες που έφεραν κοντά τις δύο µορφές, οι οποίες κατέληγαν στη συγχωνευµένη θεϊκή προσωπικότητα που έγινε το επίκεντρο µιας σηµαντικής λατρείας στη Σπάρτη γύρω στο τέλος του 8ου αι.

Σηµαντικό χαρακτηριστικό της λατρείας της Ελένης στην αρχαία Θεράπνη ήταν η ικανότητα να αποδίδει οµορφιά στις νέες της Σπάρτης. Αυτό τουλάχιστον δείχνει η διήγηση του Ηρόδοτου (6,61, 2-5; πβ. Παυσανίας, 3,7,7) σύµφωνα µε την οποία η θεά Ελένη µεταµόρφωσε τη µετέπειτα σύζυγο του βασιλιά Αρίστωνα από ένα άσχηµο κοριτσάκι σε µια πανέµορφη νέα, έπειτα από επανειληµµένες επισκέψεις στο ιερό της µαζί µε την τροφό της. Τα Ελένεια, τα Ελενηφόρια, τα θεραπν(αι)ί-δια ήταν γιορτές αφιερωµένες στην Ελένη. Χαρακτηριστικά της θεϊκής της λατρείας στη Σπάρτη επισηµαίνουµε στο 18ο ειδύλλιο του Θεόκριτου (Ελένης επιθαλάµιος). Σε αθηναϊκές πηγές (Αριστοφάνης, Λυσιστράτη, 1314-15, Ευριπίδης, Ελένη 1465 κ.ε.), η Ελένη είναι η «χοραγός» σε τελετουργικούς χορούς Λακεδαιµονίων παρθένων. Η λατρεία της Ελένης αποτελεί µια ιδιαιτερότητα για τη Σπάρτη επειδή, όπως παρατηρεί και ο ελληνιστής Μ. Ουεστ (M. West), «εάν στην Ελλάδα γενικά αυτή ανήκε στο χώρο της µυθολογίας ως µία από τις πρώτες βασίλισσες της Σπάρτης, στην ίδια τη Σπάρτη η Ελένη ανήκε στο χώρο της θρησκείας».

Άλλη σηµαντική λατρεία ήταν εκείνη της Αθηνάς Χαλκιοίκου στο ναό της στη σπαρτιακή ακρόπολη. Η παράδοση αποδίδει στο Σπαρτιάτη ποιητή και καλλιτέχνη Γιτιάδα την κατασκευή του περίφηµου χάλκινου αγάλµατος της θεάς (Παυσανίας, 3, 17, 2) καθώς και τη διακόσµηση µε µυθολογικές σκηνές των τοίχων του ναού, που όπως φαίνεται είχαν χάλκινη επένδυση. Ποµπή νέων πολεµιστών κατευθυνόταν κάθε χρόνο σ αυτό το ναό στο πλαίσιο µιας γιορτής που ονοµάζονταν Αθήναια, αντίστοιχης ίσως προς τα αθηναϊκά Παναθήναια. Λατρεία της Αθηνάς Εργάνης υπήρχε στη σπαρτιατική ακρόπολη, όπως και στην αθηναϊκή, αποδει-κνύοντας έτσι ότι και στη Σπάρτη η θεά προστάτευε τις ειρηνικές δραστηριότητες, τις τέχνες και τους τεχνίτες. Το ιερό της Αθηνάς Χαλκιοίκου ήταν ένα από τα κεντρικά ιερά της Σπάρτης, προσιτό σε όλους τους οικισµούς της, η δε λατρεία της εµφανίζεται

κι εδώ ως πανελλήνια µάλλον παρά ως ιδιαίτερα σπαρτιατική. Η θεϊκή προσωπικότητα της ορίζονταν µέσα στο πλαίσιο της πόλης της Σπάρτης και του συστήµατος της µε το οποίο ταίριαζε η σοβαρότητα της λατρείας της. Η σπαρτιατική Αθηνά ήταν κυρίως η θεά µε το «χάλκινο οίκο», δηλαδή το «χάλκινο ναό», αλλά και η θεά του πολέµου. Ωστόσο, ο πολεµικός χαρακτήρας της Αθηνάς ήταν κι εδώ αναπόσπαστα συνδεδεµένος µε τον πολιτικό και κοινωνικό της χαρακτήρα, µε την κατ' εξοχήν ιδιότητα της ως «θεάς της πόλης και της ακρόπολης».

Η λατρεία της Ορθίας-Αρτέµιδος θεωρείται ως µία από τις πιο περίεργες και πολυσυζητηµένες λατρείες του αρχαίου ελληνικού κόσµου, κυρίως εξ αιτίας του εθίµου της διαµαστίγωσης των Σπαρτιατών εφήβων στο βωµό της θεάς. Φαίνεται ότι η Ορθία ήταν αρχικά ανεξάρτητη τοπική θεά που αργότερα συνδέθηκε µε την Ολύµπια Άρτεµη. Στις πρώιµες απεικονίσεις της στη σπαρτιατική τέχνη και στη λατρευτική πρακτική η Ορθία-Άρτεµις διατήρησε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά µε τα οποία είναι γνωστή στην πανελλήνια λατρεία της.

Είναι η «πότνια θηρών», n θεά των ζώων και της άγριας φύσης. Στη Σπάρτη είναι επίσης η κουροτρόφος θεά η οποία προστατεύει τη γέννηση και την ανάπτυξη, καθώς και η θεά της βλάστησης και της γονιµότητας (βλ. τα επίθετα της Κορυθαλία, Καρυάτις, Λυγόδεσµα). Η λατρεία της Ορθίας-Αρτέµιδος περισσότερο από κάθε άλλη τοπική λατρεία συνδέθηκε µε το κοινωνικό σύστηµα της πόλης και ιδιαίτερα µε την αγωγή των αγοριών, ο δε ρόλος του ιερού της ήταν κυρίως µυητικός. Τελετουργικοί χοροί παρθένων αποτελούσαν µέρος της λατρείας της, η δε πρώτη απαγωγή της Ελένης από τον Θησέα και τον Πειρίθοα έγινε την ώρα που αυτή χόρευε προς τιµήν της Αρτέµιδος Ορθίας (Πλούταρχος, θησεύς 31).

Η λατρεία του Αµυκλαίου Απόλλωνα ήταν επίσης µία από τις σηµαντικότερες λατρείες. Στο ιερό του, το Αµυκλαίο, υπήρχε κοινή λατρεία Υάκινθου και Απόλλωνα. Ο ιδιόµορφος σύνδεσµος των δύο θεών αποτυπώνεται στη λατρεία µε ξεχωριστές ιερουργίες: τελετουργικός θρήνος και πένθος για τον Υάκινθο, µουσική, χορός και ύµνοι για τόν Απόλλωνα (Αθηναίος, 4,139d). Η γιορτή των Υακινθίων ήταν πολύ σηµαντική για τη θρησκευτική ζωή των αρχαίων Σπαρτιατών. Σ αυτή συµµετείχαν όλες οι κοινωνικές οµάδες: γυναίκες, νέοι και νέες, ακόµη και δούλοι. Κανένας δεν απουσίαζε σύµφωνα µε τις πήγες: ουδείς δ απολείπει την θυσίαν, αλλά κενουσθαι συµβαίνει την πόλιν προς την θέαν (Αθήναιος, 4. 139f). H ιδιότυπη σχέση των δύο θεών, Υάκινθου και Απόλλωνα, και τα έθιµα της λατρείας τους εισηγούνται µία διαφορετική από την παραδοσιακή ερµηνεία του µύθου, σύµφωνα µε τον οποίο ο Απόλλωνας σκότωσε κατά λάθος τον Υάκινθο µε το δίσκο του. Ο θάνατος του Υάκινθου και ο θρήνος γι αυτόν, καθώς και η σκηνή της αποθέωσης του στη βάση του αγάλµατος του Απόλλωνα στις Αµυκλές, όπως περιγράφεται από τον Παυσανία (3,19. 4), υπαινίσσονται στοιχεία ενός µυητικού εθίµου. Στην ίδια συµβολική διαδικασία µύησης, θανάτου και αποθέωσης, υποβάλλονται και οι νέοι κατά τη µετάβαση τους µε την ενηλικίωση στην ώριµη κοινωνική οµάδα.

Τα Κάρνεια ή Κάρνεα, η σπουδαιότερη ίσως γιορτή των ∆ωριέων, ήταν επίσης αφιερωµένη στον Απόλλωνα Κάρνειο. Οι Γυµνοπαιδιαί συνδέθηκαν επίσης µε τον Απόλλωνα, αν και δεν µπορούν να ενταχθούν στις γιορτές µε την αυστηρή έννοια του όρου. Επρόκειτο για µια σειρά αγωνισµάτων που διαρκούσαν για πολλές µέρες.

Ένα άλλο σηµαντικό χαρακτηριστικό της σπαρτιατικής θρησκευτικής ζωής είναι ότι δεν υπήρχαν αγροτικές γιορτές στο σπαρτιατικό εορτολόγιο, αντίθετα µε ό,τι συνέβαινε στην Αθήνα. Γύρω στον 5ο αιώνα λατρευτικά έθιµα προς τιµήν της ∆ήµη-τρας και του ∆ιονύσου κατείχαν ένα µεγάλο µέρος του αθηναϊκού και γενικότερα του αττικού εορτολογίου. Και οι δύο θεοί λατρεύονταν στη Σπάρτη, µόνο που η λατρεία τους δεν είχε την ίδια µορφή και σηµασία όπως στην Αθήνα. Μερικά χαρακτηριστικά στη λατρεία του ∆ιονύσου, όπως η τελετουργική δηµόσια οινοποσία, δεν ταίριαζαν µε την αυστηρότητα και τους περιορισµούς του σπαρτιατικού κοινωνικού συστήµατος. Όσον αφορά τη ∆ήµητρα, η σχέση της µε τη γεωργία και την καλ-λιέργεια των αγρών δεν ήταν από τα στοιχεία που ενδιέφεραν τους Σπαρτιάτες. Συγκεκριµένα, ωστόσο, τελετουργικά έθιµα προς τιµήν της ∆ήµητρας και της Κόρης τελούνταν αποκλειστικά από τις γυναίκες όπως ακριβώς και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Η θρησκεία ήταν κυρίαρχη ιδεολογική µορφή στη Σπάρτη, όπως άλλωστε σε όλες τις αρχαίες κοινωνίες. Χαρακτηριστική ήταν η µεγάλη σηµασία που έδιναν οι Σπαρτιάτες στη λατρεία των ηρώων, η συχνότητα στην τέλεση θυσιών, η έκταση της συµµετοχής τους σε θρησκευτικές εκδηλώσεις. Κι όµως, όλα αυτά αποτελούσαν χαρακτηριστικά της θρησκευτικής ζωής και άλλων πόλεων, µόνο που ήταν µοναδικά ως προς τον τρόπο που επικρατούσαν στη σπαρτιατική πολιτεία, δηλαδή σε ένα συνεχές και συστηµατικό επίπεδο που διαπερνούσε όλες τις όψεις της καθηµερινής Ζωής. Γενικά η σπαρτιατική θρησκεία δεν διέφερε από τη θρησκεία άλλων ελ-ληνικών πόλεων, γιατί οι σηµαντικότερες πανελλήνιες θεότητες λατρεύονταν κι εκεί, συχνά µε παρόµοιες τελετές. Ωστόσο, υπήρχαν συγκεκριµένα χαρακτηριστικά στις θρησκευτικές εκδηλώσεις, στη συµµετοχή των διαφόρων κοινωνικών οµάδων, στην επικοινωνία του θείου µε το ανθρώπινο στοιχείο, τα οποία ήταν κατ εξοχήν σπαρτιατικά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ S. Wide, Lakonische Kulte. Λειψία 1893 Μ.L. West, Immortal Helen, Inaugural Lecture, Πανεπιοιήµιο ίου Λονδίνου 1965 J.T. Hooker, The ancient Spartans. Λονδίνο 1980 L.F. Fitzhardinge, The Spartans. Λονδίνο 1980 R. Parker, «Spartan Religion» oio Classical Sparta: techniques behind her Success, ed. A. Powell, Λονδίνο 1989 S. Constantinidou, Lakonian Cults: the main sanctuaries of Sparta, διδ. διαιρ., Πανεπιστήµιο του Λονδίνου 1988

3. Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗ ΣΠΑΡΤΗ

Του PIERRE CARLIER

καθηγητή στο Πανεπιστήµιο Παρίσι 10, Ναντέρ

Οι µεγάλες κατευθύνσεις των πολιτικών θεσµών της Σπάρτης είναι σχετικά ελάχιστα γνωστές, αλλά η λειτουργία τους και η φύση της πολιτείας έδωσαν αφορµή, από την αρχαιότητα κιόλας, για πλήθος αµφισβητήσεων, συνδυαζόµενες µάλιστα µε το σπαρ-τιατικό µύθο. Αφού υπενθυµίσουµε κάποια σηµεία λίγο-πολύ γνωστά, θα εξετάσουµε ορισµένες από τις προτεινόµενες γενικές ερµηνείες και θα προχωρήσουµε σε µερικές υποθέσεις.

Η Συνέλευση, που ονοµάστηκε Απέλλα στη Μεγάλη Ρήτρα την αρχαϊκή εποχή και Εκκλησία (όπως και στην Αθήνα) στα κείµενα της κλασικής εποχής, περιλαµβάνει αυτοδικαίως όλους τους πολίτες, τους Σπαρτιάτες ή Ίσους, στους οποίους απαγορευόταν κάθε οικονοµική δραστηριότητα και οι οποίοι αφιέρωναν όλο το χρόνο τους στον πόλεµο, τη στρατιωτική εκπαίδευση και την πολιτική. Σύντοµα ο αριθµός αυτών των Οµοίων γνώρισε ταχύτατη µείωση, από 8.000 περίπου το 479 σε λιγότερο από 1.500 oto 371. Η Συνέλευση συνεδρίαζε τακτικά, πιθανόν κάθε µήνα. ∆εν φαίνεται όλοι οι Σπαρτιάτες να χαίρουν του δικαιώµατος λόγου ίσου για όλους (ισηγορία), που έκανε τόσο υπερήφανους τους Αθηναίους: εκτός από τους βασιλείς, τη Γερουσία και τους εφόρους, δεν ελάµβαναν το λόγο παρά µόνο αυτοί που ο προεδρεύων έφορος επέλεγε. Η ψήφος δεν γινόταν µε την ανάταση των χειρών ούτε µε µυστικά ψηφοδέλτια, όπως στην Αθηναϊκή ∆ηµοκρατία, αλλά συνηθέστερα σύµφωνα µε την δια βοής αρχαϊκή και υποτυπώδη διαδικασία. Σε ορισµένες περιπτώσεις, ο πρόεδρος της συνεδρίασης µπορούσε να ζητήσει από τους πολίτες να εκφράσουν τη γνώµη τους µετακινούµενοι προς τη µία ή την άλλη πλευρά της συνέλευσης: αυτό έκανε ο Σθένελος το 432. Η µέθοδος αυτή επέτρεπε τόσο την άρση των αµφισβητήσεων όσο και τον εκφοβισµό.

Η Γερουσία ή Συµβούλιο των Γερόντων περιελάµβανε τους δυο βασιλείς και είκοσι οκτώ) γέροντες πάνω από εξήντα ετών. Αυτοί οι παλαιοί έδρευαν δια βίου. Η εκλογή τους γινόταν, σύµφωνα µε τη µαρτυρία του Αριστοτέλη, κατά τρόπο «παιδαριώδη»: ο κάθε υποψήφιος παρουσιαζόταν µπροστά στη Συνέλευση και οι πάρεδροι, κλεισµένοι σε ένα γειτονικό οίκηµα, εκτιµούσαν την ένταση των επιδοκιµασιών. Κατά τον Ξενοφώντα η είσοδος στη Γερουσία ήταν η ανταµοιβή µιας ενάρετης ζωής, αλλά σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη ήταν αποτέλεσµα σκληρού ανταγωνισµού στο στενό πλαίσιο µιας οµάδας ανδρών και επιβράβευε περισσότερο τη φιλοδοξία παρά την αξία. Το να εµπιστευτούν σηµαντικές εξουσίες σε άνδρες τόσο ηλικιωµένους αποτελούσε για το φιλόσοφο σφάλµα, επειδή «υπάρχει το γήρας του πνεύµατος όπως υπάρχει το γήρας του σώµατος»· επιπλέον, µην έχοντας να λογοδοτήσουν, οτ γέροντες ήταν επιρρεπείς στη διαφθορά.

Η Γερουσία ασκεί σηµαντικές νοµικές εξουσίες: ιδιαίτερα εκδικάζει, µαζί µε τους εφόρους, τις κορυφαίες υποθέσεις. Το Συµβούλιο έχει επίσης την ευθύνη της

προετοιµασίας ίων αποφάσεων της Συνέλευοης και οφείλει να υποβάλλει τα νοµοσχέδια στο λαό. Αυτή η λειτουργία, ανάλογη της Βουλής πολλών ελληνικών πόλεων, πιστοποιείται στη Σπάρτη ήδη από τη Μεγάλη Ρήτρα, που πιθανόν χρονολο-γείται το αργότερο κατά το ήµισυ του 7ου αιώνα. Αυτό έκανε τον Άντονι Άντριους (Athony Andrewes) να υποδείξει την προβούλευση, τόσο σπουδαία στην ελληνική πολιτική Ζωή, σαν σπαρτιατική επινόηση.

Η βασιλεία ίων πρώτων αρχαϊκών χρόνων επέζησε στη Σπάρτη µε τη µορφή δυαρχίας. Οι δυο δυναστείες των Αιγειάδων και των Ευρυπωντιδών - και οι δύο των Ηρακλείδων - βασιλεύουν από κοινού επί πέντε αιώνες, από τον 8ο έως τον 3ο αιώνα π.Χ. Η απαρχή αυτής της δυαρχίας προκάλεσε σειρά συζητήσεων στους σύγχρονους ιστορικούς- οι ίδιοι οι Σπαρτιάτες πίστευαν ότι οι δυο δυναστείες κατάγονταν από διδύµους (στο ερώτηµα ποιο από τα δύο αδέρφια έπρεπε να βασιλεύει, ο χρησµός των ∆ελφών είχε απαντήσει ορίζοντας την εκχώρηση της βασιλείας και στους δύο) και υπάρχει ένας πολύ ισχυρός δεσµός, που αναφέρει ο Ηρόδοτος (5, 75), µεταξύ της δυαδικής βασιλείας και της προστασίας που ασκούν στη Σπάρτη οι δίδυµοι θεοί ∆ιόσκουροι. Στους κόλπους των δύο βασιλικών οικογενειών, η διαδοχή είναι αυστηρά κληρονοµική, χωρίς ο κανόνας της διαδοχής να είναι η πρωτοτοκία: σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο (7, 3), ο γιος που γεννήθηκε έπειτα από την άνοδο του πατερά του στο βασιλικό αξίωµα έχει περισσότερα δικαιώµατα από τον πρωτότοκο που γεννήθηκε από έναν πατέρα που ήταν τότε απλός ιδιώτης.

Τα προνόµια των βασιλέων είναι γνωστά χάρη στους δύο καταλόγους που µας napéöojoav o Ηρόδοτος (6, 56-58) και ο Ξενοφών (Λακεδαιµονίων Πολιτεία, 130 και 115). Οι σύγχρονοι ιστορικοί, αναλύοντας τις δικαιοδοσίες των βασιλέων της Σπάρ-της, τείνουν να εξετάζουν διαδοχικά τις «εξουσίες», τις «τιµές» και τα «υλικά προνόµια» τους. Παρόµοιες διακρίσεις είναι τεχνητές. Οι όροι που χρησιµοποιούνται από τον Ηρόδοτο (γέρεα) και τον Ξενοφώντα (τιµαί) συνδυάζουν αυτές τις έννοιες. Η διατύπωση δε του Ηροδότου είναι ιδιαίτερα αξιοσηµείωτη, καθότι προσεγγίζει τους βασιλείς της Σπάρτης µε τους οµηρικούς βασιλείς: Γέρεα δη τάδε τοισι βασιλευσι Σπαρτιηται δεδώκασι, «να τα προνόµια που οι Σπαρτιάτες έχουν προσφέρει στους βασιλείς τους» (ο Παρακείµενος υπογραµµίζει τον οριστικό χαρακτήρα αυτής της προσφοράς). Αυτά τα γέρεα συνδυάζουν αντιλήψεις περί τιµής και εξουσίας και εµφανίζονται σαν «πατρώοι νόµοι» - αξιοσέβαστοι -και κατατάσσονται από τον Ηρόδοτο σε τρεις κατηγορίες: τις δικαιοδοσίες σε περίοδο πολέµου, τις αντίστοιχες σε περίοδο ειρήνης, τις αποδιδόµενες τιµες στους βασιλείς µετά θάνατον. Ο Ξενοφών ακολουθεί την ίδια τάξη. Οι δυο συγγραφείς σηµειώνουν τη διπλή αντίθεση µεταξύ της σπουδαιότητας του βασιλιά ευρισκοµένου σε εκστρατεία και της µετριοπάθειας των εξουσιών του στη Σπάρτη, µεταξύ της υποταγής του εν ζωή βασιλιά στους νόµους και τη µετά θάνατον ηρωοποίησή του.

Η Μεγάλη Ρήτρα δεν µνηµονεύει τους εφόρους, κάτι που µπορεί να σηµαίνει πως η ανάδυση τους στο πρώτο επίπεδο του πολιτικού σπαρτιατικού βίου είναι µετα-γενέστερη. Από πολλές πλευρές η Εφορεία αποτελεί ένα αξίωµα κλασικού τύπου, όπως οι αρχαί πλήθους άλλων πόλεων: οι πέντε έφοροι εκλέγονται για ένα έτος από και µέσα από το λαό. Η εξουσία που ασκούν -συγκρίθηκε µε την τυραννία (Ξενοφών. Λακεδαιµονίων Πολιτεία, 8, 4)- και οι σχέσεις των κυβερνώντων µε τους κυβερνώµε-νους αναδεικνύουν την Εφορεία σε εντελώς ιδιαίτερη περίπτωση.

Η διπλωµατία και ο πόλεµος αποτελούν το ευρύτερα γνωστό πεδίο της σπαρτιατικής ζωής, χάρη στο πλήθος των ενδείξεων, υπαινικτικών και άλλοτε λεπτοµερειακών των αρχαίων ιστορικών. Μερικά µείζονα γεγονότα ξεχωρίζουν. Στην κλασική περίοδο η Συνέλευση είναι αυτή που αποφασίζει περί ειρήνης ή πολέµου· είναι αυτή που επιλέγει το βασιλιά ή το στρατηγό που θα αναλάβει την αρχιστρατηγία. Οι έφοροι κηρύσσουν την επιστράτευση ή καθορίζουν τον αριθµό των κλάσεων που πρέπει να αναχωρήσουν σε εκστρατεία και συνεπώς το µέγεθος της αποστολής· οι ίδιοι επίσης διεξάγουν τις επίσηµες διαπραγµατεύσεις, τόσο εν καιρώ ειρήνης όσο και εν καιρώ πολέµου.

Επειδή οι εκστρατείες από ξηράς δέσµευαν τον τακτικό στρατό της πόλης, η φρουρά επανδρωµένη µε πολίτες και περιοίκους λογικά διοικείται από τον έτερο βασιλιά. Ως τα τέλη του 6ου αιώνα οι δυο βασιλείς διοικούσαν από κοινού το στρατό, όµως κατά την εισβολή το 506 στην Αττική, ο Κλεοµένης Α΄ και ο ∆ηµάρατος δίνουν αντικρουόµενες διαταγές, µε αποτέλεσµα τη διάλυση του στρατεύµατος. Από τότε ένας νέος νοµός ορίζει ότι ένας µόνο από τους βασιλείς θα αναχωρεί σε εκστρατεία, ενώ ο άλλος θα παραµένει στη Σπάρτη. Βεβαίως εδώ υπάρχει ένας παράγοντας ανισότητας µεταξύ των βασιλέων: ο ένας αναλαµβάνει µεν εντολή που εµπεριέχει πολλούς κινδύνους, µα που µπορεί να του προσφέρει δόξα και επιρροή, ενώ ο άλλος αδηµονεί στη Σπάρτη. Ένας βασιλιάς µε κύρος που απολαµβάνει της εµπιστοσύνης του «δόµου» και που έχει το απαραίτητο πολιτικό βάρος να επιβάλλει την εκλογή των φίλων του στο αξίωµα του εφόρου, κατορθώνει µερικές φορές να εµπνεύσει και να διευθύνει άµεσα ή έµµεσα όλη την εξωτερική πολιτική της πόλης: είναι η περίπτωση για πολλά χρόνια του Κλεοµένη Α΄ και του Αγησίλαου και, για µικρότερη χρονική περίοδο, του Αρχίδαµου Β΄, του Πλειστοάνακτα και του Παυσανία. Παραφράζοντας τον Θουκυδίδη, θα µπορούσαµε να χαρακτηρίσουµε συχνά τη σπαρτιατική κυβέρνηση «αρχή υπό τον πρώτον βασιλέως».

Αντίθετα, σπάνια οι ιστορικοί µνηµονεύουν τη Γερουσία όσον αφορά την εξωτερική πολιτική· προφανώς αυτό δεν σηµαίνει πως δεν προϋπήρχε η απόφαση των γερό-. ντων, απλά για τους εξωτερικούς παρατηρητές η συζήτηση στη Συνέλευση και η ψήφος του δάµον ήταν καθοριστικοί παράγοντες. Παραµένει το γεγονός ότι η Γερουσία, που εκδικάζει πολλές κατηγορίες προδοσίας εναντίον των βασιλέων και των στρατιωτικών αρχηγών, διαθέτει αξιοσηµείωτη ισχύ πίεσης. Κάποιοι γέροντες συµπράττουν ή συµµαχούν µε τη µια ή την άλλη βασιλική οικογένεια και σχηµατίζουν φατρίες προσκείµενες άνευ όρων σε ένα βασιλιά· σ αυτές έρχονται να προστεθούν και άλλοι γέροντες για λόγους προσωπικούς ή πολιτικούς. Ένας βασιλιάς που θέλει να αποφύγει τη θανατική καταδίκη του ή κάποιου από τους συγγενείς του, οφείλει είτε να κερδίσει την υποστήριξη των ανεξάρτητων από τις φατρίες γερόντων είτε να έρθει σε συνεννόηση µε τον άλλο βασιλιά και τους φίλους του (οι δυο βασιλικές φατρίες ενωµένες φαίνεται να διαθέτουν την πλειοψηφία). Αν πιστέψουµε την µε έντονα χρώµατα αφήγηση του Ξενοφώντα (Ελληνικά 5, 4, 24-33), ο Σφοδρίας, φίλος του βασιλέα Κλεόµβροτου, απαλλάχθηκε µετά την άτυχη εκστρατεία του κατά του Πειραιά, επειδή ο γιος του ήταν ο ερωµένος του Αρχίδαµου, γιου του Αγησίλαου.

Η Εκκλησία λαµβάνει τις κύριες αποφάσεις σε θέµατα εξωτερικής πολιτικής· οι εντολές κατ η επιρροή προέρχονται στην πλειονότητα τους από την εµπιστοσύνη του λαού. Στα δύο αυτά σηµεία, το σπαρτιατικό σύστηµα δεν είναι στις βασικές του δοµές διαφορετικό από αυτό της Αθήνας. Ωστόσο όταν ο Αριστοτέλης κάνει µνεία

στα «δηµοκρατικά» στοιχεία της Λακεδαιµόνιας Πολιτείας, επιµένει σχετικά µε τη συµµετοχή των ανδρών του λαού στην Εφορεία, την κοινή εκπαίδευση για όλους και τα συσσίτια, αλλά δεν αναφέρει τίποτα για τη Συνέλευση. Ακόµη περισσότερο, βεβαιώνει ότι στη Σπάρτη, όπως επίσης στην Κρήτη, ο λαός δεν έχει το δικαίωµα παρά να επικυρώνει µε την ψήφο του [συνεπηψηφίσα, Πολιτικά 2,1271b] τις αποφάσεις των γερόντων και υπογραµµίζει ότι, αντίθετα από τους Καρχηδόνιους, οι Σπαρτιάτες πολίτες δεν έχουν το δικαίωµα να συζητούν τις προτάσεις που τους διαβιβάζονταν. Οι παρατηρήσεις του Αριστοτέλη µοιάζουν να απηχούν την περίφηµη προσθήκη της Μεγάλης Ρήτρας που αποδίδεται στους βασιλείς Πολύδωρο ή Θεόποµπο: αι δέ σκολιάν ο δάµος εροιτο, τους πρεσβυγενέας και αρχαγέτας αποστατήρας ηµεν, αν ο λαός διατυπώνει στρεβλό αίτηµα, οι γέροντες και οι βασιλείς λύουν τη συνεδρίαση (Πλούταρχος, Λυκούργος 6, 8).

Αυτές οι µαρτυρίες µας ωθούν στη µη γενίκευση των παρατηρήσεων που δηµιουργεί η µελέτη της σπαρτιατικής εσωτερικής πολιτικής: σε άλλους τοµείς, που αφορούν τη διανοµή γης, την παιδεία και γενικά την εσωτερική τάξη της πόλης, πιθανά οι αποφάσεις λαµβάνονταν από µικρές οµάδες και ενίοτε εν κρύπτω.

Υπάρχουν ορισµένες ενδείξεις σχετικά µε τον τρόπο καταστολής ίων συνωµοσιών ή υποτιθέµενων συνωµοσιών. Το 397, ο Αγησίλαος παρατηρεί κατά τη διάρκεια µιας θυσίας κάποια ανησυχητικά σηµεία - πέντε µέρες αργότερα, έρχονται να καταγγείλουν στους εφόρους τη συνωµοσία του Κινάδωνα. Οι έφοροι δεν καλούν καν τη «µικρή συνέλευση», παρά αρκούνται στο να συµβουλευτούν ατοµικά κά-ποιους γέροντες, συλλαµβάνουν και ανακρίνουν µε άκρα µυστικότητα τον Κινάδωνα. Η υπόθεση παίρνει δηµοσία διάσταση όταν πια ο Κινάδων και οι συνένοχοι του σιδηροδέσµιοι περιφέρονται στους δρόµους της πόλης πριν εκτελεστούν (Ξενοφών, Ελληνικά. 3.3). Το 369, κατά την εισβολή των Θηβαίων, ο Αγησίλαος υποψιάζεται τα επαναστατικά σχέδια µιας οµάδας Σπαρτιατών πολιτών που συγκεντρώνονταν συχνά σε ένα σπίτι. Έπειτα από µια σύσκεψη µε τους εφόρους, δίνει εντολή να θανατώσουν τους συνωµότες ή υποτιθέµενους συνωµότες. (Πλούταρχος, Αγησίλαος 32, 10-11). Σίγουρα επρόκειτο για εξαιρετικό µέτρο καθώς φαίνεται, µα κανένας δεν µέµφθηκε τον Αγησίλαο για κατάχρηση εξουσίας.

Όταν η σπαρτιατική τάξη απειλείται, υπάρχει σειρά διαδικασιών που επιτρέπουν στις «αρχές» (οι εν τέλει, ο όρος είναι ευρύς κατά Βούληση) να δρουν γρήγορα και διακριτικά: σύγκληση της µικράς εκκλησίας, συγκέντρωση της Γερουσίας, συµβουλή κάποιων γερόντων ή µονό των εφόρων. Πάντως υπάρχει συνεννόηση, αλλά µερικές φορές σε πολύ κλειστό κύκλο· ελάχιστοι κανόνες θεσµο-θετηµένοι περιορίζουν τη δράση των «αρχών».

Η εξαιρετική πολιτική σταθερότητα της Σπάρτης, η οποία δεν γνώρισε ούτε τυραννία ούτε εµφύλιο πόλεµο (τουλάχιστον προς τον 3ο αιώνα), δεν ερµηνεύεται µόνο µέσα από την έννοια της πειθαρχίας που τους εµπέδωσε η σπαρτιατική παιδεία, αλλά οφείλεται, όπως υπογράµµισαν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης, εν µέρει στο µικτό χαρακτήρα ίου συντάγµατος (áv0pojnoi του λαού, ευγενείς και βασιλείς είναι εξ ίσου αφοσιωµένοι σε ένα καθεστώς στο οποίο συµµετέχουν), εν µέρει δε και ίσως ακόµη περισοοιερο στη διαρκή επαγρύπνηση «αρχών» που τους ακολουθεί ο φόβος των εξεγέρσεων.

Υπήρχαν στη Σπάριη θέµατα για διαρκή συζήτηση - η οµορφιά των νεαρών αγοριών, η αξία του τάδε ή του δείνα- υπήρχαν ερωτήµατα που υποβάλλονταν σε δηµόσια ψη- φοφορία, όπως οι αποφάσεις σχετικά µε την ειρήνη ή τον πόλεµο, υπήρχε το τεράστιο θέµα της εσωτερικής ασφάλειας της πόλης - οι είλωτες, οι υποµείονες (τα κατώτερα στρώµατα), τα φατριαστικά σχεδία κάποιων - το οποίο µονό µε µισόλογα ανέφεραν αφήνοντας το στη διακριτική ευχέρεια των αρχών. Τέλος, υπήρχε η διατήρηση των οικονοµικών και πολιτικών προνοµίων µιας κρυφής ολιγαρχίας, διατήρηση που απασχολούσε ορισµένους χωρίς ποτέ να µιλούν γι αυτή, τουλάχιστον µέχρι nou ξέσπασαν οι επαναστάσεις του 3ου αιώνα.

∆εν γίνονταν όλα κρυφά στη Σπάρτη, αλλά ο Θουκυδίδης έχει πολλούς λόγους για να επισηµάνει το κρυπτόν της πολιτείας.

Μετάφραση: Γιώργος Γεωργαµλής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Andrewes Α.. Probouleusis Sparta's contribution to the technique of government. Oxford, 1954. «The government of classical Sparta», Mélanges V. Ehrenberg, Oxford, 1966, p.p. 1-20. Carlier P. «La vie politique à Sparte sous le règne de Cléomene 1er. Essai d' interprétation», Ktèma 2 (1977),p.p. 65-84. «La royauté en Grèce avant Alexandre», Strasbourg 1984. Cartledge P.. «Agesilaos and the crisis of Sparta», Cambridge, 1985. Richer N.. «Les Ephores». Paris 1998. Roussel P.. «Sparte», Paris, 1ère ed 1939 ·

4. Ο ΚΑΙΑ∆ΑΣ

του ΝΙΚΟΥ ΜΠΙΡΓΑΛΙΑ δρος Ιστορίας

Από τα µέσα του 17ου αιώνα µέχρι σήµερα, µε ελάχιστες εξαιρέσεις ή αποκλίσεις, η έκθεση των δύσµορφων βρεφών στη Σπάρτη χαρακτηρίζεται ως βάρβαρη και απάνθρωπη πράξη, η οποία υπαγορεύεται από την αρχή της ευγονίας

και της χρησιµότητας στο κράτος (τροφοδοτείται έτσι η αντίληψη περί σπαρτιατικής επιλεκτικότητας και στρατοκρατούµενης πόλης) και από την αρχή πως κάθε Σπαρτιάρτης ανήκει αποκλειστικά και µόνο στην πόλη.

Η άποψη αυτή ταυτίστηκε µε µια σειρά στερεοτύπων που ακολουθούν συνήθως τους χαρακτηρισµούς της σπαρτιατικής κοινωνίας και συνδέθηκε µε µια συγκεκριµένη εικόνα-παράσταση για τη σπαρτιατική πολιτεία. Αποµονώνει επίσης τη σπαρτιατική πρακτική από το ευρύτερα διαδεδοµένο φαινόµενο της έκθεσης των βρεφών στην αρχαιότητα, αποδίδοντας της ιδιαίτερο σηµασιολογικό φορτίο.

Παραδόξως, καµιά από αυτές τις αντιλήψεις-απόψεις περί σπαρτιατικής ιδιαιτερότητας ή «αγριότητας» δεν καταγράφονται στις µαρτυρίες των αρχαίων. Οι αιτίες που οδηγούσαν κάποια οικογένεια στην έκθεση ενός αρτιµελούς παιδιού ήταν συνήθως κοινωνικές και οικονοµικές, και υπάρχουν διαφορές από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή ως προς τις διαστάσεις και τον τρόπο εφαρµογής της. Αντίθετα, η έκθεση των παιδιών µε κάποια γενετική δυσπλασία ή δυσµορφία αποτελούσε κοινή πρακτική και δεν παρατηρούνται διακρίσεις ή πολυνοµία από πόλη σε πόλη και από εποχή σε εποχή. Το τερατόµορφο βρέφος θεωρούνταν ανεπιθύµητο και προκαλούσε το φόβο της κοινότητας.

Η µελέτη της µοναδικής φιλολογικής µαρτυρίας που διαθέτουµε (Πλούτ., Λυκ., 16, 1-3) εµφανίζει µεγάλη συνάφεια και πνευµατική συγγένεια µε τις απόψεις του Πλάτωνα, οι οποίες όµως δεν αναφέρονται στη σπαρτιατική πρακτική. Ο Πλάτωνας, όπως συχνά κάνει και σε άλλα Ζητήµατα, καινοτοµεί και στο σηµείο αυτό. θεωρητικοποιεί την ευγονία, τη συνδέει µε την έκθεση και εισάγει στη διαδικα-σία της έκθεσης µια ειδική επιτροπή «αξιολόγησης» των νεογέννητων. Παράλληλα, αποκλείει την έκθεση των υγιών παιδιών και επικεντρώνει την προσοχή και το ενδιαφέρον του στα δύσµορφα. Τη λογική αυτή κατάταξη του θέµατος, καθώς και τον τρόπο περιγραφής της διαδικασίας της έκθεσης από τον Πλάτωνα, τη συναντάµε στον Πλούταρχο για την περίπτωση της Σπάρτης.

Το χωρίο του Πλουτάρχου εγείρει πέντε ουσιαστικά προβλήµατα: την εξέταση, την ευγονία, την απονοµή κλήρου στο υγιές παιδί, τη ρίψη του δύσµορφου στον Καιάδα, και το ρόλο των φυλετών που συνδυάζεται µε το βαθµό εξουσίας του πατέρα πάνω στο παιδί του.

Σε µια κλειστή κοινωνία, όπως αυτή των Οµοίων στη Σπάρτη, όπου επικρατούσαν ενδογαµικές σχέσεις, το φαινόµενο ως προς τη διαµαρτία περί της διάπλασης των παιδιών δεν πρέπει να ήταν σπάνιο και ίσως για το λόγο αυτό µέτρα προστασίας να κρίθηκαν από την κοινότητα απαραίτητα και αναγκαία. Εκεί, ίσως, να βρίσκεται και η αιτία της ιατρικής εξέτασης του παιδιού από τους γεροντότερους.

Η ορθολογική ερµηνεία της ευγονίας, πολιτικά µεταφράζεται στη διάθεση των Σπαρτιατών να αποµακρύνουν µόνο τα τερατόµορφα, βασιζόµενοι στην αρχή πως κάθε υγιές παιδί είναι συγχρόνως και ένας µελλοντικός πολίτης.

Με την ευκαιρία της διαδικασίας εξέτασης του παιδιού από τους φυλέτες, συνδυάζονταν και η απονοµή του κλήρου από τον πατέρα. Ο χαράκτηρας, η σηµασία όµως αυτής της απονοµής ήταν διαφορετική πριν και µετά το νόµο του Επιταδέα. Πριν από το νόµο του Επιταδέα, η απονοµή κλήρου ίσως είχε συµβολικό χαρακτήρα,

µια και το παιδί αποκτούσε αυτοδίκαια την πατρική περιουσία. Μετά το νοµό του Επιταδέα, η απονοµή γης στο νεογέννητο πρέπει να αποκτά ουσιαστικό χαρακτήρα για το µελλοντικό πολίτη. Η δηµοσιοποίηση της απονοµής κλήρου αποτελούσε ίσως µια δεσµευτική υπόσχεση του πατέρα, παρουσία των µελών της φυλής, ότι 8α αφήσει τον κλήρο στο παιδί που αναγνωρίζει και αναλαµβάνει να αναθρέψει και όχι σε κάποιον άλλον.

Στη νεότερη και σύγχρονη ιστοριογραφία επικρατεί η άποψη που ταυτίζει τους Αποθέτες µε τον Καιάδα. Ο Πλούταρχος, όπως και καµιά άλλη µαρτυρία, δεν συσχετίζει τους Αποθέτες µε τον Καιάδα. Αν µεταξύ Καιάδα και Αποθετών - δυο ονοµατολογικοι προσδιορισµοί που δηλώνουν βαραθρώδη τόπο - επήλθε εννοιολογική ταύτιση, οφείλεται στο συνειρµικό συλλογισµό που απορρέει από τη διαµορφωµένη αντίληψη περί σπαρτιατικής σκληρότητας. Η θρυλική ρίψη στον Καιάδα αφορά τους καταδικασµένους σε θάνατο ή τα πτώµατα τους και όχι τα εκ γενετής δύσµορφα παιδιά. Η ταύτιση του µε τους Αποθέτες ανταποκρίνεται περισσότερο στην παράσταση-εικόνα της πόλης αυτής έτσι όπως κατασκευάστηκε στη σύγχρονη εποχή και λιγότερο στην ιστορική της πραγµατικότητα.

Και µόνο το γεγονός πως ο Σπαρτιάτης, µε την ιδιότητα του πατέρα, παρουσιάζει το παιδί στους φυλέτες, προϋποθέτει ένα προηγούµενο στάδιο ανα-γνώρισης του βρέφους εκ µέρους του (κάτι αντίστοιχο µε τη γιορτή των Αµφιδροµίων στην Αθήνα). Ο πατέρας δηλαδή έφερνε στη λέσχη µόνο όσα παιδιά επιθυµούσε να αναθρέψει. Το γιατί στη Σπάρτη η έκθεση των αρτιµελών παιδιών δεν εκφραζόταν µε την κλασική µορφή της εγκατάλειψης τους, όπως συνέβαινε στην Αθήνα, ίσως να ο-φειλόταν στη διαφορετική δοµή που είχε η κοινωνική διαστρωµάτωση των πολιτών. Στο γεγονός, δηλαδή, πως στην τάξη των Σπαρτιατών υπήρχαν θεσµοθετηµένα κοινωνικά στρώµατα, που µπορούσαν να «υποδεχθούν» το εκτιθέµενο παιδί, κάτι που δεν συναντάµε στην Αθήνα.

Η παρουσία των φυλετών δεν αφορά τη διαδικασία αναγνώρισης του παιδιού από τον πατέρα, που ήταν καθαρά οικογενειακή υπόθεση. Αφορά τη διαδικασία εισόδου και εγγραφής του παιδιού στη φυλή, η οποία δεν ανήκει στη δικαιοδοσία της οικογένειας. Ετσι ερµηνεύεται ο αναβαθµισµένος ρόλος των φυλετών, ανεξάρτητα από το βαθµό εξουσίας του πατέρα (κάτι αντίστοιχο µε τη γιορτή των Απατουρίων στην Αθήνα). Τη γενικότερη χαλάρωση των παραδοσιακών θεσµών της Σπάρτης στη µακρόχρονη περίοδο, από την αρχαϊκή έως τη ρωµαϊκή εποχή, ακολούθησε κατ η ισχύς των φυλετών.

Η σπαρτιατική συνήθεια της έκθεσης εντάσσεται στη γενικότερα διαδεδοµένη συνήθεια της έκθεσης των ανεπιθύµητων παιδιών στον αρχαίο κόσµο. Καµιά «σπαρτιατική ανωµαλία», τίποτα το ιδιαίτερο ή το αξιοπερίεργο δεν σηµειώνεται στην αρχαία ελληνική γραµµατεία για την εφαρµογή αυτής της πρακτικής στη Σπάρτη. Η µοναδική ιδιαιτερότητα που εµφανίζεται στην περίπτωση της Σπάρτης εί-ναι ότι η έκθεση περιορίζεται και επικεντρώνεται µόνο στα τερατόµορφα παιδιά και δεν επεκτείνεται και στα αρτιγενή, όπως ευρύτατα εφαρµοζόταν στις άλλες πόλεις.

Η µαρτυρία του «ηθικολόγου» Πλούταρχου µέσα από το σπαρτιατικό πρότυπο λειτουργεί παράλληλα και ως παρότρυνση και προτροπή για τον περιορισµό των διαστάσεων της έκθεσης των υγιών βρεφών, που την εποχή του παρουσίαζε τροµακτική έξαρση, επικεντρώνοντας τη µόνο σε µια συγκεκριµένη περίπτωση, αυτή

των δύσµορφων εκ γενετής παιδιών. Τα συµπεράσµατα περί ευγονίας των Σπαρτιατών, στο πλαίσιο µιας στρατοκρατούµενης κοινωνίας, ο υπερβάλλων ρόλος των φυλετών στις οικογενειακές και ατοµικές υποθέσεις, στο πλαίσιο του κοινοβιακού χαρακτήρα της σπαρτιατικής κοινωνίας, προέρχονται και αποτελούν αναπόσπαστα µέρη του σπαρτιατικού µύθου, του οποίου ένας από τους σηµαντι-κότερους αρχιτέκτονες ήταν και ο Πλούταρχος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Πέτρος Θέµελης, «Καιάδας», Αρχαιολογία, 15,1985, οελ. 5-62

5. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΟΤΗΤΑ

της Claude Mosse

οµότιµης καθηγήτριας στο Πανεπιστήµιο Παρίσι-8

Σπάρτη, η πόλη των «ίσων». Έτσι παρουσιάζεται αιώνες τώρα η ελληνική πόλη που προκάλεσε ταυτόχρονα το µεγαλύτερο ενθουσιασµό σε ορισµένους και τις περισσότερες ίσως επιφυλάξεων στους άλλους. Απέδιδαν δε αυτή την «ισότητα» σε άξιο έργο του νοµοθέτη Λυκούργου, ο οποίος, µε σκοπό να αποσοβήσει µία σοβαρή κρίση που απειλούσε την ενότητα της πόλης, µοίρασε το έδαφος της Λακωνίας σε ίσους κλήρους και επέβαλε στους Σπαρτιάτες µια εκπαίδευση και έναν τρόπο ζωής που ενίσχυαν αυτή την ισότητα.

Ωστόσο, από την αρχαιότητα υπήρχαν ερωτήµατα για την ιστορική αλήθεια σχετικά µε τόν Λυκούργο. Ο Πλούταρχος, συγγραφέας µιας Βιογραφίας του Σπαρτιάτη νοµοθέτη, στην οποία οφείλουµε ένα µεγάλο µέρος από την πληροφόρηση µας, αναγνώριζε το γεγονός ότι δεν γνωρίζουµε µε βεβαιότητα την περίοδο που έζησε

και παραδεχόταν πως οποιαδήποτε αναφορά σε αυτόν είναι ασαφής. Τόσο σύνθετο πρόβληµα αποτελεί η σπαρτιατική ισότητα και δεν είναι πανιά εύκολο να ξεχωρίσουµε την πλευρά που αντιστοιχεί στο «µύθο» από αυτή που εκφράζει µια κάποια πραγµατικότητα. Πέραν τούτου η δυσκολία συνδέεται µε τη σπανιότητα των πηγών σπαρτιατικής προέλευσης. Πιο συχνά µέσα από τα µάτια των άλλων και ιδιαίτερα των Αθηναίων, πρέπει να αποτολµήσει κανείς να αντιληφθεί τη φύση του σπαρτιατικού βίου. Και τη µοναδικότητα της στον αρχαϊκό και κλασικό ελληνικό κόσµο.

Σε πείσµα της παράδοσης που κρατούσε το ρόλο του νοµοθέτη, το σπαρτιατικό καθεστώς φαίνεται να εγκαθιδρύεται κατά το ήµισυ του 7ου αιώνα ή το τέλος του 6ου αιώνα. Τον 7ο αιώνα διεξήχθησαν οι Μεσσηνιακοί πόλεµοι που θα επέτρεπαν στους Σπαρτιάτες να επεκταθούν σε αυτήν την πλούσια γη. Είναι τότε επίσης που θα εκδηλωθεί στις γραµµές των οπλιτών, αυτών των βαριά οπλισµένων στρατιωτών, η αναφερόµενη από τον ποιητή Τυρταίο διεκδίκηση µιας ισότιµης διανοµής, όχι βέβαια της γης της Λακωνίας, αλλά της κατακτηµένης γης στη Μεσσήνη. Η ίση µοιρασιά της λείας των οπλιτών συνδεόταν µε την ίδια τη φύση της φάλαγγας των οπλιτών και αυτό ακριβώς αποτελεί παράδοση, η οποία θα διατηρηθεί για πολύ καιρό. Άλλωστε, η αµοιβή µέσω του κλήρου γης της στρατιωτικής υπηρεσίας αποτελεί εξίσου µια πρακτική που συναντάται µέχρι την ελληνιστική πε-ρίοδο, σε βασίλεια που ίδρυσαν Μακεδόνες άρχοντες. Μπορούµε λοιπόν να δεχτούµε πως µε την κατάκτηση της Μεσσηνίας και τη µετατροπή ίων κατοίκων της σε είλωτες, το µεσσηνιακό έδαφος κατανεµήθηκε σε κλήρους ίσους. Αργότερα, η α-νάµνηση αυτής της ισοµοιρίας θα τροφοδοτήσει το µύθο ενός συστήµατος ισότιµης διανοµής της πατρώας γης που νοµοθετήθηκε από τον Λυκούργο, ένα µοίρασµα σε κλήρους που θα εξασφάλιζαν σε κάθε Σπαρτιάτη τη δυνατότητα συµµετοχής στα συνδεόµενα µε την ιδιότητα ίου Σπαρτιάτη πολίτη συσσίτια.

Μια τέτοια ερµηνεία της ίσης µοιρασιάς, που αφορούσε µόνο το µεσσηνιακό έδαφος. αποδίδει καλύτερα την εικόνα µιας κοινωνικής ανισότητας την οποία άλλωστε αποκαλύπτουν τα ευρήµατα σε τάφους πολύτιµων αντικείµενων και όπλων που µαρτυρούν την ύπαρξη µιας αριστοκρατικής τάξης στους κόλπους της σπαρτιατικής κοινωνίας. Ωστόσο αυτές οι µαρτυρίες σπανίζουν από τα µέσα του 6ου αιώνα. Πιθανώς τότε µια µεταρρύθµιση, που η παράδοση συνέδεε µε τον έφορο Χίλωνα, να επέβαλε στο σύνολο των Σπαρτιατών ένα τρόπο διαβίωσης και µια κοινή αγωγή που αποσκοπούσαν στην κατασκευή «οµοίων», ενώ απαγορεύεται η κυκλοφο-ρία χρυσών και αργυρών νοµισµάτων. Αυτή η µεταρρύθµιση είχε για αντικείµενο, όπως ενίοτε υποθέτουµε, τον αποτελεσµατικότερο έλεγχο της µάζας των εξαρτηµένων, των ειλώτων της Λακωνίας και κυρίως της Μεσσηνίας, µε αντιστάθµισµα το µετασχηµατισµό της κοινότητας ίων Σπαρτιατών σε στρατό και µάλιστα διαρκή. ∆ύσκολο να πάρει κανείς θέση. Παραµένει το γεγονός πως αυτή η «ισότητα» µεταξύ των Σπαρτκπών όχι µονό εξασφάλισε την ισχύ της πόλης σχεδόν επί δύο αιώνες, αλλά αποτέλεσε πρότυπο στα µάτια ορισµένων Ελλήνων και στην Αθήνα ιδιαίτερα του Σωκράτη και των µαθητών του.

Κι όµως, αυτή η δύναµη που οδήγησε τη Σπάρτη σε νίκη κατά της Αθήνας και γκρέµισε την ηγεµονία της στο Αιγαίο, επρόκειτο επίσης να φέρει την κρίση του συστήµατος των ίσων. Οι επιδοτηθείς από τον Πέρση Βασιλιά και τους σατράπες του. χάρη στις οποίες η Σπάρτη µπόρεσε να αντιπαραθέσει στην Αθήνα ένα ισοδύναµο στόλο, επέφερε αυτό που οι σύγχρονοι καταγγέλλουν σαν «φιλοχρηµατία». Η

αναφορά του Πλούταρχου στο στρατηγό Γύλιππο, που µετέφερε κρυµµένες στις αποσκευές του αθηναϊκές «κουκουβάγιες», νοµίσµατα αργυρά ιδιαίτερης αξίας σε όλο τον ελληνικό κόσµο, είναι ως προς αυτό χαρακτηριστική. Παρ ότι, σύµφωνα επίσης µε τον Πλούταρχο, εκείνη την περίοδο ο Λύσανδρος είχε επιβάλει ένα νόµισµα από σίδερο και είχε απαγορέψει εκ νέου την κυκλοφορία πολύτιµων µετάλλων, παραµένει το γεγονός της εισαγωγής του νοµίσµατος στη Σπάρτη.

Κάτι ακόµα, επίσης από την αφήγηση του Πλούταρχου: ο νόµος του Επιταδέα που επιτρέπει την κατά βούληση διάθεση του κλήρου, αντί της µεταβίβασης του στους άµεσους κληρονόµους, επιτάχυνε την τάση της συγκέντρωσης γης, τάση που µε τη σειρά της ενέτεινε η δυνατότητα που η Σπάρτη παρείχε στην επίκληρο θυγατέρα, µοναδική κληρονόµο ενός και µόνο περιουσιακού στοιχείου, να νυµφευθεί εκτός της πατρικής γενιάς. Σε κάθε περίπτωση αυτό βεβαιώνει ο Αριστοτέλης στο έργο του Πολιτικά περιγράφοντας ένα ιδιαίτερα άνισο σπαρτιατικό σύστηµα µε συνέπεια την αριθµητική µείωση των Σπαρτιατών.

Για να εξηγήσουµε αυτή τη µείωση πρέπει επίσης να ληφθεί υπόψη η οριστική απώλεια της Μεσσηνίας µετά τη νίκη του Θηβαίου Επαµεινώνδα, κάτι που ερµηνεύθηκε µε τον αποκλεισµό στην πράξη ίων πλέον πτωχών από το σώµα των πολιτών που δεν είχαν να συνεισφέρουν στα συσσίτια παρά µονό τον κλήρο τούς.

Η πραγµατικότητα αυτών των κοινωνικών ανισοτήτων δεν επιδέχεται αµφισβήτηοη. Εξηγούν δε τις απόπειρες των µεταρρυθµιστών βασιλέων του 3ου αιώνα. Άγη και Κλεοµένη, οι οποίοι θα θέσουν υπό τη νοµοθετική κηδεµονία του µυθικού νοµοθέτη της Σπάρτης το σχέδιο µιας κοινής χρήσης των αγαθών, προάγγελο µιας ίσης κατανοµής που παρουσιάστηκε σαν επιστροφή στους «νόµους του Λυ-κούργου». Αυτή η εµβάθυνση των ανισοτήτων δεν µπορούσε να µην αντανακλά σε πολιτικό επίπεδο. Ο Αριστοτέλης άλλωστε αυτό αφήνει να εννοηθεί στο ίδιο σηµείο του 2ου βιβλίου στα Πολιτικά. Όµως το πρόβληµα της πολιτικής ισότητας τίθεται µε όρους πολύ πιο σύνθετους. Είναι γεγονός πως η Σπάρτη θεωρούνταν στην κλασική εποχή η κατ εξοχήν ολιγαρχική πόλη-κράτος. Πράγµατι, η πολιτική ισότητα ήταν για πολλούς θεωρητικούς ίδιον της δηµοκρατίας, θεµελιωµένη πάνω στην ισονοµία και την ισηγορία, δηλαδή µια πολιτική ισότητα που να µην είναι ασυµβίβαστη µε τις κοινωνικές ανισότητες κατ που όµως να εκφράζεται µεσω του δικαιώµατος λόγου που εκχωρούσε σε όλους στη διάρκεια µιας Συνέλευσης. της οποίας οι αποφάσεις ήταν κυρίαρχες.

Η πολιτική οργάνωση της Σπάρτης ήταν σύµφωνα µε την παράδοση δοµηµένη από τη Μεγάλη Ρήτρα, το χρησµό που είχε λάβει ο Λυκούργος από τους ∆ελφούς. Πολύ αργότερα κατεγράφη κατ αυτή ακριβώς η καταγραφή αναφέρεται από τον Πλούταρχο στο Βίο του Λυκούργου. Υποδήλωνε πως ο λαός κατανεµηµένος σε φυλές κατ οβάς θα συγκεντρώνεται κάποιες περιόδους κατόπιν καλέσµατος ενός Συµβουλίου, αποτελουµένου από τριάντα µελη, εκ των οποίων δύο «αρχηγέτες», δηλαδή τους δυο βασιλείς. Αργότερα θα δηµιουργούσαν το σώµα των πέντε αξιωµατούχων, τους εφόρους, οι οποίοι εκλέγονταν κάθε χρόνο. Το σύνταγµα των Λακεδαιµονίων παρουσίαζε λοιπόν καθαρά ολιγαρχικό χαρακτήρα, αφού οι κάτοχοι της αρχής, βασιλείς. Γερουσία και έφοροι, αποτελούσαν µια µικρή µειονότητα. Οι δυο βασιλείς, γόνοι των δυο βασιλικών οικογενειών των Αιγειάδων και των Ευρυπωντιδών εναλλάσσονταν στην εξουσία κληρονοµικά. Οι γέροντες, ηλικίας εξήντα και πλέον ετών, ήταν εκλεγµένοι δια βίου. Μόνο οι έφοροι εκλέγονταν κάθε

χρόνο και επιλέγονταν µέσα από το σύνολο των Σπαρτιατών, γεγονός που δικαιολογεί ορισµένους να βλέπουν στο πρόσωπο τους το «δηµοκρατικό» στοιχείο του λακεδαιµονικού συντάγµατος. Είναι προφανές πως απέχετ πάρα πολύ από ιόν τύπο της ισότιµης στελέχωσης, δηλαδή της ετήσιας κλήρωσης, των µελών της Βουλής και ίου µεγάλου αριθµού αξιωµατούχων στην Αθήνα. Μα τι ακριβούς ήταν η σπαρτιατική Συνέλευση; Στο κείµενο της Μεγάλης Ρήτρας που αναφέρει ο Πλούταρχος, εµφανίζεται σαν κυρίαρχη Συνέλευση, κυρίαρχη του κράτους. Ωστόσο ο ίδιος ο Πλούταρχος παραθέτει στη συνέχεια µία τροπολογία την οποία προσέθεσαν οι βασιλείς Πολύδωρος και Θεόποµπος. Σύµφωνα µε αυτή, αν ο λαός εκφραζόταν «λανθασµένα», οι βασιλείς και η Γερουσία δεν θα επικύρωναν την πρόταση και θα διέλυαν τη Συνέλευση. Ο Πλούταρχος ερµηνεύει την τροπολογία σαν περιστολή των εξουσιών της Συνέλευσης. Και το µεγαλύτερο µέρος των σχολιασµών ευθυγραµµίστηκαν µε την ερµηνεία του. Πρόσφατα ωστόσο αµφισβητήθηκε από τη Φ. Pizé (F. Ruzé) (∆ιαβούλευση και Εξουσία στην ελληνική πολιτεία από τον Νέστορα ως τον Σωκράτη, Παρίσι 1997), που διαφορετικά αντιλαµβάνεται την προσθήκη, βλέποντας σε αυτή µία απλή ανασύνταξη της Γερουσίας που είχε αφήσει την τελική απόφαση στη Συνέλευση και µόνο.

Πράγµατι, όπως η Φ. Pizé αποδεικνύει δανειζόµενη πλείστα παραδείγµατα ιδιαίτερα από τους ιστορικούς, τον Ηρόδοτο, τον Θουκυδίδη, τον Ξενοφώντα, η Συνέλευση µοιάζει να είναι κυρίαρχη όταν πρόκειται να συζητηθούν θέµατα ειρήνης και πολέµου, και κατά συνεπεία µπορεί κανείς να παραδεχτεί πως αυτή η κυριαρχία επεκτεινόταν και σε άλλα επίπεδα. Η ύπαρξη µάλιστα της µικρής εκκλησίας που επικαλείται ο Ξενοφών αναφορικά µε m συνωµοσία του Κινάδωνα, δεν αντιτίθεται σε αυτή την ανεξαρτησία της Συνέλευσης: η µικρή εκκλησία µπορεί να αναλάβει µία επείγουσα κατάσταση.

Άρα. σε πείσµα του ολιγαρχικού χαρακτήρα του συµβουλίου και της κληρονοµικής εξουσίας των βασιλέων της, δεν µπορούµε να αρνηθούµε ότι στη Σπάρτη υπήρχε µια πραγµατική πολιτική ισότητα µεταξύ των πολιτών. Η Φ. Pizé πάει ακόµα παραπέρα. Υποδεικνύει, χωρίς να είναι απόλυτη, ότι αυτή η Συνέλευση µπορεί επίσης να ήταν ανοικτή στους περίοικους, τους ελεύθερους κατοίκους της Λακωνίας που τελούσαν κάτω από την εξάρτηση των Σπαρτιατών, αλλά απολάµβαναν µια σχετική αυτονοµία, καθώς και στις άλλες κατηγορίες «ελεύθερων κατώτερων στρωµάτων». Πράγµατι, ο όρος Λακεδαιµόνιοι περιελάµβανε κατά την κλασική εποχή όχι µόνο τους όµοιους, τους αποκαλούµενούς απλά Σπαρτιάτες, µα εξίσου τους περίοικους. Αυτό είναι βεβαιωµένο για τον 4ο αιώνα και πιθανά ο λόγος για τον οποίο ο Αθηναίος ρήτορας Ισοκράτης συγκρίνει τους περίοικους µε τον αθηναϊκό δήµο, ένα δήµο που δεν είχε ένα Σόλωνα για να του αποδώσει την πλήρη ιδιότητα του πολίτη. Πρόκειται για ένα πρόσφατο στοιχείο, που σχετίζεται µε τη µείωση του αριθµού των γνήσιων Σπαρτιατών ή ανάθετα για µια αρχαία παράδοση; Όπως συµβαίνει πάντα, δεδοµένου της φύσης των πηγών, είναι δύσκολο να τοποθετηθεί κανείς κατηγορηµατικά. Το συµπέρασµα που προτείνεται από τη Φ. Ριζέ είναι ότι «οι Σπαρτιάτες στηρίζονταν ταυτόχρονα στην κυβέρνηση των αρίστων, µικρή οµάδα εξ, ορισµού, και την εξουσία ενός δήµου που αποτελούνταν τόσο από Ίσους, που ποτέ κανείς δεν διανοήθηκε να αποκλείσει από τις αποφάσεις, όσο και από πολίτες δεύτερης ζώνης, στους οποίους θα ήταν επικίνδυνο να αρνηθούν µια κάποια συµµε-τοχή: το πνίξιµο της φωνής µέσα στη συνέλευση α-ντιπροσώπευε µικρότερο κίνδυνο» (σελ. 239). Αν υποτεθεί πως οι περίοικοι και οι διάφορες κατηγορίες κατώτερων στρωµάτων, «υποµείονες», είχαν το δικαίωµα να µετέχουν στη Συνέλευση, στην

πλειονότητα τους σπάνια είχαν αυτή τη δυνατότητα. Από την άλλη, η στενή εποπτεία ασκούµενη από τη Γερουσία και τους εφόρους περιόριζε στην πράξη αυτή τη φαινοµενική ισότητα, όχι µόνο µεταξύ «οµοίων», αλλά κατά µείζονα λόγο ανάµεσα στην κατηγορία των µε πλήρη δικαιώµατα πολιτών κατ των άλλων Λακεδαιµονίων.

Η σπαρτιατική ισότητα ήταν λοιπόν εντελώς σχετική. Οικονοµικά και κοινωνικά επιζούσε χάρη σε αυτές τις κοινές πρακτικές, που ωστόσο η «φιλοχρηµατία» υλικών αγαθών έκανε όλο κατ περισσότερο τεχνητές. Πολιτικά. αφορούσε µόνο τους γνήσιους πολίτες, όλο και περισσότερο µειοψηφία στους κόλπους των Λακεδαιµονίων. Ο «µύθος» εξακολουθούσε να λειτουργεί όταν οι µεταρρυθµιστές βασιλείς του 3ου αιώνα θα προσπαθούσαν να τον αναβιώσουν.

Μετάφραση: Γιώργος Γεωργαµλής

5. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΙΟ

του STEPHEN HODKINSON λέκτορα Αρχαίας Ιστορίας στο

Τµήµα Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών, Πανεπιστήµιο Μάντσεστερ

Μία αγροτική οικονοµία

Είναι γεγονός ότι ο χαρακτήρας της σπαρτιατικής οικονοµίας ήταν κατ εξοχήν αγροτικός. Ακρογωνιαίος λίθος της οικονοµίας της ήταν το µέγεθος και η ποιότητα των αγροτικών γαιών. Μεταξύ του 9ου και του 7ου αιώνα π.Χ. οι Σπαρτιάτες κέρδισαν τον έλεγχο του συνόλου του εδάφους όχι µόνον της Λακωνίας, αλλά και της γειτονικής Μεσσηνίας. Τη γονιµότητα της Μεσσηνίας εξήραν οι αρχαίοι συγγραφείς. Ο Τυρταίος κάνει λόγο για τη «Μεσσηνία, καλή για όργωµα και για σπορά». Ο Ευριπίδης περιγράφοντας την περιοχή λέει ότι «παράγει πλουσιοπάροχα, υδρεύεται από αµέτρητα ρεύµατα και στολίζεται από πλούσιους βοσκότοπους για αγελάδες και πρόβατα». Το µεγαλύτερο τµήµα της αχανούς αυτής έκτασης ήταν ιδιωτικό και ανήκε στους πολίτες της Σπάρτης, τους «Σπαρτιάτες». Πηγές στην

Αθήνα της κλασικής εποχής αντιµετώπιζαν την ιδιοκτησία των Σπαρτιατών µε φθόνο. Σύµφωνα µε τον ψευδό-πλατωνικό διάλογο, Αλκιβιάδης Ι, «ούτε ένα από τα κτήµατα µας δεν µπορούσε να συγκριθεί µε τα δικά τους σε έκταση και υπεροχή ούτε σε αριθµό δούλων, που προέρχονταν κυρίως από την τάξη των ειλώτων, ούτε σε άλογα ούτε σε οποιοδήποτε άλλο ζώο που βόσκει στη Μεσσηνία».

Οι Σπαρτιάτες ήταν εισοδηµατίες γαιοκτήµονες και όλοι τους ζούσαν µέσα στη Σπάρτη, συχνά σε σηµαντική απόσταση από τα κτήµατα τους. Η ζωή τους όλη ήταν αφιερωµένη στις πολιτικές και στρατιωτικές υποθέσεις και δεν χρειάζονταν να ασχοληθούν µε χειρωνακτικές ή αγροτικές εργασίες. Τα κτήµατα τους καλλιεργούσε κυρίως ο γηγενής πληθυσµός των δούλων, οι είλωτες. Τα δικαιώµατα κάθε Σπαρτιάτη επί των ειλώτων που εργάζονταν στα κτήµατα του περιστέλλονταν από τη σηµαντική περί κολεκτίβας πρόνοια του καθεστώτος υποτέλειας των ειλώτων. Οι οικογένειες των ειλώτων ήταν κατά πάσα πιθανότητα δεµένες µε συγκεκριµένα κοµµάτια γης, τα οποία συνέχιζαν να καλλιεργούν ακόµη κι όταν τα χωράφια αυτά άλλαζαν χέρια και πέρναγαν από ένα Σπαρτιάτη σε άλλον. Έτσι, δεν υφίστατο εµπόριο ειλώτων και πιθανόν µόνον περιορισµένος αριθµός δούλων ovopazótav έξω από τη σπαρτιατική κοινωνία.

Η έτερη µεγάλη οµάδα της σπαρτιατικής επικράτειας ήταν ο ελεύθερος πληθυσµός, που ήταν γνωστός µε το όνοµα περίοικοι και κατοικούσε στις πιο ορεινές κατ οτις παράκτιες περιοχές. Παλαιότερες περιγραφές ανέφεραν ότι οι οικονοµικές δραστηριότητες των περιοίκων περιστρέφονταν κυρίως γύρω από τη Βιοτεχνία και το εµπόριο. Είναι αλήθεια ότι οι περίοικοι εκµεταλλεύονταν τέτοιες θεσούλες, µια και οι Σπαρτιάτες ήταν κατ' εξοχήν πολεµιστές και οι είλωτες ασχολούνταν µε τις αγροτικές εργασίες- ωστόσο, πρόσφατη ερευνά έδειξε ότι ο πληθυσµός των περιοίκων ήταν άκρως διαφοροποιηµένος. Οι περισσότεροι από τους περίοικους, κυρίως όσοι κατοικούσαν σε µεσόγεια χωριά, ζούσαν από τη γεωργία είτε ως εργαζόµενοι αγρότες είτε ως αργόσχολοι κτηµατίες. Μόνο σε µεγάλες κοινότητες περιοίκων ή σε εκείνες που βρίσκονταν κοντά σε σηµαντικά λιµάνια, µεγάλη µερίδα πληθυσµού είχε ευκαιρίες να ασχοληθεί µε τη βιοτεχνία και το εµπόριο. Οι γενικώς περιορισµένες ευκαιρίες για τέτοιες δραστηριότητες ήταν αποτέλεσµα του µεγάλου βαθµού οικονοµικής αυτάρκειας της περιοχής: σε εργατικά χέρια δούλων, σε αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα και σε σιδηροµετάλλευµα.

∆ηµόσια οικονοµικά

Και η δηµοσιονοµική πολιτική στη Σπάρτη ήταν σχετικά µη αναπτυγµένη. Στις περισσότερες ελληνικές πόλεις, τα επίπεδα των δηµόσιων δαπανών ήταν συνάρτηση του βαθµού σύνθεσης του κράτους, των στρατιωτικών υποχρεώσεων του και του εύρους των δηµόσιων υπηρεσιών. Κατά το µεγαλύτερο διάστηµα της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου, οι δηµόσιες δαπάνες της Σπάρτης στους τοµείς της άµυνας, της εσωτερικής διοίκησης και της αγοράς τροφίµων ήταν σχετικά χαµηλές. Με ναυτικές επιχειρήσεις περιστασιακές και µικρής κλίµακας, ένα στρατό ξηράς που λειτουργούσε µέσω επιτάξεων και προσωπικής θητείας και δίχως ειδικές αστυνοµικές δυνάµεις ή οχυρά που να απαιτούν συντήρηση, οι οικονοµικές

απαιτήσεις των ένοπλων δυνάµεων της Σπάρτης την εποχή πριν από τον Πελο-ποννησιακό πόλεµο ήταν µικρές. Μόνο µε την έλευση του διαρκούς και µακρόχρονου πολέµου µετά το 431 π.Χ., που απαιτούσε σηµαντικό αριθµό µισθοφόρων και έντονη ναυτική εκστρατεία, αυξήθηκε ουσιαστικά το στρατιωτικό κόστος. Σε ό,τι αφορά την εσωτερική διοίκηση, η περιορισµένη έκταση των δηµόσιων κτιρίων και το γεγονός ότι δεν προβλεπόταν µισθός για τους κρατικούς αξιωµατούχους, συγκράτησε γενικά το κόστος σε χαµηλά επίπεδα. Εν τέλει, σε ένα κράτος µε πλούσιες αγροτικές γαίες δεν χρειαζόταν να γίνουν δαπάνες για εισαγωγή τροφίµων.

Αντίθετα, η δυνατότητα της Σπάρτης να εξασφαλίσει προσόδους ήταν περιορισµένη. Κατά πάσα πιθανότητα οι Σπαρτιάτες εφήρµοζαν σύστηµα έµµεσης φορολογίας στο εµπόριο, αλλά και τελωνειακών δασµών, όπως εξάλλου και άλλες πόλεις. Ωστόσο, θα πρέπει να ήταν χαµηλός ο όγκος ίων εσόδων που προέρχονταν από την πώληση µη πολύτιµων αγροτικών και βιοτεχνικών προϊόντων. ∆εδοµένης της αυτάρκειας της περιφερειακής οικονοµίας είναι µάλλον απίθανο να έµπαιναν στα ταµεία σηµαντικά ποσά από φόρους επί των εισαγωγών και των εξαγωγών. Επιπλέον, σε αντίθεση µε τις περισσότερες κοσµοπολίτικες πόλεις, η Σπάρτη δεν ήταν τόπος διαµονής αξιοσηµείωτου αριθµόν ξένων στους οποίους θα εφαρµοζόταν σύστηµα άµεσης φορολογίας. Οι περίοικοι ήταν φόρου υποτελείς αλλά τα λεφτά τους πήγαιναν στους βασιλείς και όχι στο δηµόσιο ταµείο.

Σε αντίθεση µε την Αθήνα του 5ου αιώνα, που εισέπραττε φόρο υποτέλειας από τους από τους συµµάχους της, οι εταίροι της Σπάρτης στην Πελοποννησιακή Συµµαχία συνεισέφεραν µε ανθρώπινο δυναµικό και όχι µε χρήµατα. Όταν η Σπάρτη είχε αυτοκρατορικές κτήσεις κατά τα τέλη του 5ου και τις αρχές του 4ου αιώνα, η πόλη επιχείρησε να επιβάλει έκτακτους στρατιωτικούς φόρους (εισφορές) στους πολίτες της. Όπως όµως σηµειώνει στα Πολιτικά του ο Αριστοτέλης, µεγάλο ήταν το ποσοστό εκείνων που δεν πλήρωναν. Ως εκ τούτου, το δηµόσιο ταµείο έπασχε από χρόνια έλλειψη πόρων. Για τις υπερπόντιες επιχειρήσεις της, η Σπάρτη ήταν υποχρεωµένη να βασιστεί στις ξένες πήγες χρηµατοδότησης, όπως οι περσικές επιχορηγήσεις που της επέτρεψαν να κερδίσει τον Πελοποννησιακό πόλεµο.

Νοµισµατοκοπία και νόµισµα

Η εικόνα της µη αναπτυγµένης οικονοµίας, που έχουµε σχηµατίσει ως τώρα. ενισχύεται από το γεγονός ότι σε αντίθεση µε πολλές άλλες ελληνικές πόλεις, η Σπάρτη δεν είχε προχωρήσει σε κοπή ασηµένιου νοµίσµατος µέχρι τον 3ο αιώνα π.Χ. Σύµφωνα µε ορισµένους αρχαίους συγγραφείς, η Σπάρτη των κλασικών χρόνων συνειδητά διατήρησε ένα δύσχρηστο σιδερένιο νόµισµα µεγάλου βάρους κατ µικρής αξίας, ώστε να µείνει έξω από τη σφαίρα των εµπορικών συναλλαγών µε ξένους. Πράγµατι, πολλές µεταγενέστερες πήγες αναφέρουν ότι ως το 404 π.Χ. απαγορεύονταν τελείως στη Σπάρτη τα χρυσά και ασηµένια νοµίσµατα. Εκείνη τη χρονιά, ο Λύσανδρος έστειλε πίσω στη Σπάρτη τα αµέτρητα λάφυρα που είχε αποκοµίσει µετά τη νίκη του στη µάχη στους Αιγός ποταµούς, µεταξύ των οποίων

περιλαµβανόταν και τεράστια ποσότητα αθηναϊκών νοµισµάτων. Ελήφθη τότε η απόφαση να γίνει για πρώτη φορά αποδεκτό αυτό το νόµισµα για δηµόσια χρήση στη Σπάρτη. να απαγορευτεί όµως η κατοχή του από ιδιώτες. Ωστόσο, όπως αναφέρει ο Πλούταρχος στο Βίο Λυσάνδρου, από τη στιγµή που το νόµισµα επιτράπηκε στην πόλη, πέρασε εύκολα στα χέρια ιδιωτών, µε αποτέλεσµα να υπάρξουν κρούσµατα απληστίας και διαφθοράς. Μια εξέλιξη που υπονόµευσε την εξουσία της Σπάρτης.

Τούτα τα στοιχεία όµως και οι συνέπειες ιούς απαιτούν ενδελεχή µελέτη. Η µη χρήση νοµίσµατος στη Σπάρτη δεν ήταν ασυνήθιστη πρακτική. Υπολογίζεται ότι τουλάχιστον 50° ο του συνόλου των ελληνικών πόλεων δεν είχαν ποτέ κόψει νοµίσµατα. Πολλές άλλες δε, ακόµη και µετά την εισαγωγή του τον 6ο αιώνα, καθυστέρησαν για µεγάλο διάστηµα να κόψουν νόµισµα. Μεταξύ αυτών και ση-µαντικές πόλεις όπως το Βυζάντιο. που δραστηριοποιούνταν έντονα στο διεθνές εµπόριο εξαιτίας της στρατηγικής θέσης του στη θαλασσιά οδό µεταξύ Αιγαίου και Μαύρης θάλασσας. Εν πάση περιπτώσει, οι πόλεις που έκοβαν νοµίσµατα ήταν πάντα µειονότητα. Πρόσφατη έρευνα διαπιστώνει ότι η πόλη χρειαζόταν πολύ σοβαρούς λόγους για να κόψει νόµισµα. Έτσι, η αποχή της Σπάρτης από την κοπή νοµίσµατος δεν σηµαίνει απαραίτητα ότι συνειδητά ακολουθούσε πολιτική οικονοµικού απο-µονωτισµού .

Ένας λόγος για ιόν οποίο ορισµένες άλλες πόλεις δεν έκοψαν νοµίσµατα, ήταν ότι υπήρχαν διαθέσιµα νοµίσµατα από γειτονικές πόλεις που γίνονταν ευρέως δεκτά. Και εδώ θα πρέπει να σηµειώσουµε ότι το νόµισµα της Αίγινας κυκλοφορούσε σε µεγάλη κλίµακα α την Πελοπόννησο. Παροµοίως, δεν υπάρχει λόγος να αµφισβητεί κανείς ότι στη Σπάρτη εφαρµοζόταν ένα σύστηµα κυκλοφορίας σιδερένιων νοµισµάτων. Ωστόσο, τα στοιχεία για την ύπαρξη ενός αποδεκτού συστήµατος ανταλλαγής των σιδερένιων νοµισµάτων της Σπάρτης µε ξένα ασηµένια νοµίσµατα που χρησιµοποιούνταν µε βάση τα µέτρα της Αίγινας, καταδεικνύουν ότι η χρήση των σιδερένιων νοµισµάτων δεν συνεπαγόταν αποκλεισµό των ξένων νοµισµάτων από τη Σπάρτη. Πράγµατι, η χαµηλή αξία του σιδερένιου νοµίσµατος συνεπάγεται ότι είχε επικρατήσει σύστηµα παράλληλης χρήσης, µια και οι συναλλαγές πάνω από κάποια αξία απαιτούσαν τη χρήση πολυτιµότερων µετάλλων.

Αρκετά είναι τα στοιχεία που συγκλίνουν στην εκτίµηση ότι γινόταν χρήση ξένων νοµισµάτων και ασηµένιων ράβδων πριν από το 404 π.Χ. Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέµου, για παράδειγµα, η πόλη χρησιµοποιούσε ασηµένια νοµίσµατα για την πληρωµή των µισθοφόρων στρατιωτών και των ερετών του στόλου. Μέσα στη Σπάρτη, η πόλη επέβαλε χρηµατικά πρόστιµα στους πολίτες της και τα υποχρεωτικά µηνιαία κοινά συσσίτια κόστιζαν 10 οβολούς της Αίγινας. Χρυσά νοµίσµατα αλλά και ακατέργαστος χρυσός και ασηµί διανεµήθηκαν στους Σπαρτιάτες στρατιώτες από τα περσικά λάφυρα µετά τη µάχη των Πλαταιών, το 479. Κατά συνέπεια, όταν το 404 π.Χ αποφασίστηκε να επιτραπεί η χρήση ασηµένιων νοµισµάτων αλλά όχι και η κατοχή τους, το µέτρο ήρθε όχι ως χαλάρωση, αλλά ως περιορισµός της προηγούµενης πρακτικής. ∆εν αποτελεί έκπληξη ότι οι Σπαρτιάτες πολίτες πολύ σύντοµα ξεγλίστρησαν από τον επιχειρούµενο περιορισµό. Ωστόσο, ο ισχυρισµός του Πλουτάρχου, ότι αυτό ακριβώς προκάλεσε τη διάβρωση των ηθικών αξιών, είναι υπερβολικός από τη στιγµή που η ατοµική ιδιοκτησία ασηµένιων νοµισµάτων δεν ήταν κάτι καινούργιο.

∆ώρα, εµπορικές συναλλαγές και αγορά

Εκ πρώτης όψεως, η αρχέτυπη µορφή των συναλλαγών στη Σπάρτη ήταν η προσφορά δώρων. Η προσφορά δώρων, που δεν περιελάµβανε νόµισµατα και ήταν ενταγµένη σε ένα πλαίσιο κοινωνικότητας, είναι εµφανής σε διάφορους τοµείς της σπαρτιατικής ζωής. Στα συσσίτια οι πολίτες δεν ξόδευαν χρήµατα για τους συνδαιτυµόνες τους. Αντίθετα, οι πλούσιοι προσέφεραν σταρένιο ψωµί και οι κυνη-γοί τα θηράµατα τους. Οι βασιλείς τιµούσαν άλλους Σπαρτιάτες, µοιραζόµενοι τη δεύτερη µερίδα τους. Κατά κανόνα, ο βασιλιάς Αγησίλαος δώριζε ένα βόδι και ένα µανδύα στα νεοεκλεγµένα µέλη της Γερουσίας. Την ατµόσφαιρα αυτής της πρόθυµης γενναιοδωρίας µεταφέρει ο Ξενοφών, όταν χαρακτηρίζει τον Αγησίλαο ως «κάποιον που χαίρεται να προσφέρει τα δικά του για το καλό των άλλων». Σε ορισµένους τοµείς της κοινωνικής Ζωής άλλων πόλεων γινόταν χρήση νοµισµάτων, σε αντίθεση µε τη Σπάρτη. Χρηµατικά έπαθλα και υλικά βραβεία δίνονταν στους νικητές αθλητικών αγώνων σε διάφορες πόλεις, όχι όµως και στη Σπάρτη, όπου η µόνη επιβράβευση για τους Ολυµπιονίκες ήταν η τιµή να αγωνιστούν µε την προσωπική φρουρά του βασιλιά. Σ την Αθήνα η προίκα δινόταν σε µετρητά, ενώ στη Σ πάρτη σε γη.

Η κυριαρχία της προσφοράς δώρων και των συναλλαγών δίχως τη χρήση νοµίσµατος είναι, ωστόσο, µόνον µέρος της ιστορίας. Παρά το γεγονός ότι η εσωτερική οικονοµία της Σπάρτης δεν χρησιµοποιούσε τόσο τα νοµίσµατα όσο η Αθήνα, οι εµπορικές συναλλαγές δεν ήταν επ ουδενί απούσες από τη ζωή της Σπάρτης. Υπάρχουν στοιχεία για τακτική ενασχόληση των πολιτών µε εµπορικές συναλλαγές.Με την εντατική εκµετάλλευση των γαιών που τους ανήκαν, οι πλούσιοι Σπαρτιάτες συσσώρευαν σηµαντικά πλεονάσµατα σε αγροτικά προϊόντα. Η υποχρέωση των πολιτών να προµηθεύουν µε τρόφιµα τα συσσίτια καθ όλη τη διάρκεια του έτους, κατά πασά πιθανότητα δηµιουργούσε συνεχή ζήτηση για τα πλεονάσµατα αυτά. Τέτοιες συναλλαγές δεν επικροτούνταν µόνον από την πόλη. Η αναφορά του Θουκυδίδη, ότι η στέρηση των δικαιωµάτων ενός πολίτη (ατιµία) σήµαινε πως «δεν θα µπορούσε να κατέχει δηµόσιο αξίωµα ούτε να έχει δικαίωµα αγοράς ή πώλησης», δείχνει ότι το δικαίωµα στην αγοραπωλησία ήταν αναπόσπαστο κοµµάτι της ιδιότητας του πολίτη της Σπάρτης, ισάξιο µε την κατοχή δηµοσίου αξιώµατος.

Η Σπάρτη δεν διαχώριζε πολιτικές κατ οικονοµικές δραστηριότητες, σε αντίθεση µε τη θεσσαλική «ελεύθερη αγορά», από την οποία οι τεχνίτες και οι αγρότες ήταν αυστηρά αποκλεισµένοι. Το εµπόριο και οι δηµόσιες υποθέσεις διεξάγονταν στη σπαρτιατική αγορά. Ο Ξενοφών περιγράφει µια σκηνή στη σπαρτιατική αγορά, όπου οι δικαστές διηύθυναν τις πολιτικές υποθέσεις κοντά 40 Σπαρτιατών και άνω των 4.000 µη Σπαρτιατών που ασχολούνταν µε εµπορικές συναλλαγές. Η περιγραφή του Ξενοφώντα δείχνει ότι η σπαρτιατική αγορά ήταν µια ζωηρή, περιφερειακή αγορά. Κατά συνεπεία, όταν ο βασιλιάς των Περσών Κύρος εξακόντισε την κριτική του κατά των δραστηριοτήτων της ελληνικής αγοράς και είπε σε αγγελιαφόρο από τη Σπάρτη: «ποτέ µέχρι τώρα δεν έχω φοβηθεί τους ανθρώπους που έχουν ένα σταθερό σηµείο στο κέντρο της πόλης τους. όπου συναθροίζονται για

να ανταλλάξουν βρισιές και να κοροϊδέψουν ο ένας τον άλλον». ο σαρκασµός του δεν ήταν άστοχος αλλά απευθυνόταν σε µια πόλη, για τους πολίτες της οποίας οι εµπορικές συναλλαγές ήταν µέρος της Ζωής τους.

Μετάφραση: Έρση Βατού ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A.M. Andreades. A History of Greek Public Finance. Cambridge. Mass. 1933 P.A. Cartledge. Sparta and Lakonia: a regional history. 1300-362. BC London. 1979 Stephen Hodkinson. Property and Wealth in Classical Sparta. Duckworth and the Classical Press of Wales. London 2000. ch. 5

6. ΤΟ ΣΙ∆ΕΡΕΝΙΟ ΝΟΜΙΣΜΑ ΤΩΝ ΛΑΚΕ∆ΑΙΜΟΝΙΩΝ

της JACQUELINE CHROTEN

maître de Conférences στο Πανεπιστήµιο Παρίσι-10, Ναντέρ

Συναντάµε στον Ξενοφώντα (Λακεδαιµονίων Πολιτεία 7, 5 -άηχος 380;) ένα θέµα που θα διευρύνουµε και θα διευκρινίσουµε στη συνέχεια. Κατά τη γνώµη του το λακεδαιµονικό νόµισµα είναι από σίδηρο, βαρύ και άβολο. Κι ο Πλούταρχος εµπλουτίζει τη θεµατολογία µας διευκρινίζοντας πως αυτό που αποκαλούµε σιδερένιο νόµισµα έχει ένα τετράχαλκο που ζυγίζει µία µνα αιγινήτικη (Πλούταρχος, Λακ. 226,3), ωστόσο ο ίδιος (Λύσανδρος, 17,4-5) µιλά επίσης για τους οβολούς, ία γνωστά σιδερένια σουβλιά που άλλωστε σαν προσφορές ανασκάφτηκαν σε ναούς αρχαϊκής περιόδου. Ελάχιστα γνωρίζουµε σχετικά µε αυτό που οι Λακεδαιµόνιοι ονόµαζαν παραδοσιακό νόµισµα τον πρώιµο 4ο αιώνα.

Πράγµατι ο συγκεκριµένος τύπος εµφανίζεται στην αρχή του 4ου αιώνα. Μέχρι τότε η Σπάρτη δεν έχει νοµίσµατα, χωρίς να αποτελεί µοναδική περίπτωση. Οι πόλεις της Κρήτης άρχισαν να συναλλάσσονται πολύ αργότερα µε το νόµισµα όπως το αντιλαµβάνονται τέτοιο οι Αθηναίοι και οι πόλεις όπου η νοµισµατοποίηοη του συστήµατος τους είχε ήδη γίνει.

Ωστόσο δεν έχουµε την εντύπωση κατά τον 5ο αιώνα ότι οι Σπαρτιάτες κρατούν κάποια ιδιαίτερη στάση νοµοθετικής αντίθεσης απέναντι στα πολύτιµα

µέταλλα και το νόµισµα. Μάλιστα οι Βασιλείς τους κατηγορούνται για διαφθορά. Ο Παυσανίας είναι οικονοµικά εύρωστος χάρη στις προσφορές των Περσών. ∆εν υπάρχει σχετική απαγόρευση. Απλά το οικονοµικό τους σύστηµα λειτουργεί Βάσει της ανταλλαγής αγαθών και υπηρεσιών στο εσωτερικό της χώρας, πολεµικών λεηλα-σιών κατά τους πολέµους και ανταλλαγή σε περιπτώσεις ανάγκης που η κοινότητα τους δεν µπορεί να ικανοποιήσει. Εξάλλου τι τους λείπει πέρα από τα ευγενή µέταλλα; Παράγουν σιτάρι, λάδι, κρασί, σύκα για τη διατροφή τους. Μαλλί και δέρµα από τα Ζώα τους για τα ρούχα τους, ξυλεία από τα δάση τους στα Βουνά και το σίδηρο από τα ορυχεία (στο Ακρωτήριο Μαλέας) για τα εργαλεία τους· έχουν και λίγο χαλκό (κοντά στο ναό του Απόλλωνα Υπερτελεάτη και του Απόλλωνα Τυρίτη), καθώς και µόλυβδο. Ο κόλπος της Λακωνίας προµηθεύει τα πορφυρά χρώµατα για τις στολές.

Το ζήτηµα τίθεται όταν χρειάστηκε να κατασκευάσουν ένα στόλο· σε αυτή την περίπτωση πρέπει να βρεθούν η κατάλληλη ξυλεία, η πίσσα, να προσληφθούν πλοηγοί και έµπειροι ναυτικοί που θα πληρωθούν. Ο πόλεµος στη Μικρά Ασία τροφοδοτήθηκε κατά το µάλλον ή ήττον από περσικό χρήµα που αλλοτρίωσε τους Λακεδαιµονίους που υπηρέτησαν εκεί. Στο εξής το µη νοµισµατικό σύστηµα φαντάζει απαρχαιωµένο.

Όταν ο Λύσανδρος συντρίβει την Αθήνα, µαζεύει σχολαστικότατα όσα νοµίσµατα µπορεί να βρεθούν στην αυτοκρατορία και τα στέλνει µε την ίδια φροντίδα τοποθετηµένα µέσα σε τσουβάλια στη Σπάρτη - είναι φανερό ότι γνωρίζει την κυκλοφορία του χρήµατος, αφού έχει συνηθίσει τη χρήση του νοµίσµατος, όπως επίσης και ο άλλος µεγάλος Σπαρτιάτης στρατηγός, ο Γύλιππος, που έζησε κάποια στιγµή στις Συρακούσες. Οι δυο άνδρες ξέρουν πως στο εξής η Σπάρτη δεν µπορεί να κυριαρχήσει στον κόσµο που ανοίγεται µπροστά της, τόσο προς τα ανατολικά όσο και προς τα δυτικά, χωρίς να εισέλθει στον κόσµο της νοµισµατοποιηµένης οικονοµίας.

Είναι περισσότερα από αυτά που ήλπιζαν οι πολιτικοί µηχανισµοί της Σπάρτης. Πράγµατι, οι στρατιωτικοί αρχηγοί στους οποίους οφείλεται η νίκη δεν είναι παρά στρατηγοί, όχι πολιτικοί ηγέτες του κράτους. Αυτοί οι τελευταίοι, οι βασιλείς, η Γερουσία, οι µεγάλοι ιδιοκτήτες γης, ακολουθούν µια σταδιοδροµία περισσότερο πολιτική παρά στρατιωτική και δεν επιθυµούν διόλου παρόµοια περιπέτεια. ∆ιαχει-ρίζονται ήδη ένα µεγάλο κράτος για το ελληνικό σύστηµα, που σαν από θαύµα επέζησε στις κακοτυχίες των πολέµων και θέλουν να εξασφαλίσουν την επιβίωση τους.

Τα ιστορικά γεγονότα της Σπάρτης µας έγιναν γνωστά από τον ∆ιόδωρο (13b) και ιδιαίτερα τον Πλούταρχο (Λύσανδρος, 16, 17, 1-3). Ο Πλούταρχος αποκαλύπτει τις πηγές του, τον Έφορο και τον Θεόποµπο· ωστόσο αυτοί από πού ompizouv την αφήγηση τους; Σε κάθε περίπτωση έχουµε µία ιστορική απόδοση της γέννησης ενός µύθου. Η Συνέλευση της Σπάρτης απορρίπτει πράγµατι τις προτάσεις του Λύσανδρου (προτάσεις άγνωστες σε µας) και αποφασίζει πως το σπαρτιατικό κράτος θα εξακολουθήσει το µη εµπλουτισµό του µε δικό του νόµισµα. Παρά ταύτα, το κράτος διατηρεί αυτά που ο Λύσανδρος έφερε στη Σπάρτη για τα εξωτερικά του έξοδα, αλλά απαγορεύει την ιδιωτική κατοχή νοµίσµατος. Αρχίζει το κυνήγι των δυστροπούντων που έφεραν από τις εκστρατείες τους (και µάλιστα κράτησαν τα λάφυρα τους) ποσά λιγότερο ή περισσότερο σηµαντικά. Ο Γύλιππος εξορίστηκε. Φίλοι του Λύσανδρου

θανατώθηκαν. Παρά ταύτα, πολλοί άνθρωποι εξοικειώθηκαν µε τη χρήση του νοµίσµατος και το παλαιό σύστηµα αλλοιώθηκε. Επιχειρείται τότε να βρεθεί ένα υποκατάστατο. Εµφανίστηκαν στοιχεία από µέταλλο (οβολοί;) που προϋπήρχαν σε ορισµένους τύπους ανταλλαγών. Στοιχεία που θεωρήθηκαν ικανά να προσεγγίσουν την ιδέα που συνιστά ένα νόµισµα: άφθαρτο, µετρήσιµο, συµβολικό. Έτσι γεννήθηκε το σπαρτιατικό νόµισµα από σίδηρο. Το αστείο είναι ότι σε µερικές πόλεις της Πε-λοποννήσου, συνδεδεµένες µε τη Σπάρτη και που έκοβαν νόµισµα, φαίνεται ότι ήδη το είχαν κατασκευάσει για µικρή χρονική περίοδο.

Ούτως ή άλλως η κοπή νοµίσµατος από τη Σπάρτη αποτελεί στο εξής απαγορευµένο καρπό για όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα, τροφοδοτώντας το θαυµασµό των ηθικολόγων. Ο πρώτος θησαυρός θα βρεθεί κατά τη βασιλεία του Ατρέα. Και αυτός καθώς φαίνεται έκοψε νόµισµα µόνο για τις ανάγκες του πολέµου των Χρεµονιδών και όχι στη Σπάρτη. Ο µύθος θα γνωρίσει εξάλλου το απόγειο της δηµοτικότητας του τη στιγµή που η πραγµατικότητα αλλάζει όψη. Εκείνος που θα εισαγάγει την κοπή νοµίσµατος στη Λακεδαίµονα, είναι ο βασιλιάς που ο Πλούταρχος (Φύλαρχος) µας παρουσιάζει σαν τον αναµορφωτή του παλαιού προτύπου. Τα νοµίσµατα της Σπάρτης θα ανθίσουν την εποχή του Κλεοµένη Γ.

Μειάφραση: Γιώργος Γεωργαµλής

ΤΟ Ο∆ΙΚΟ ∆ΙΚΤΥΟ

του Γ. Α. ΠΙΚΟΥΛΑ, δ.Φ., εκδότη περιοδικού Ηόρος,

κύριου ερευνητή ΚΕΡΑ/ΕΙΕ

Οι αρχαίοι Έλληνες ανέπτυξαν και δηµιούργησαν πυκνότατο οδικό δίκτυο, τελείως ιδιότυπο και πρωτοποριακό, εξασφαλίζοντας την απρόσκοπτη αµαξήλατη επικοινωνία σε όλο σχεδόν τον ελλαδικό χώρο. Οι οδοποιοί χάραζαν στα βραχώδη µέρη αυλάκια µε σταθερό µετατρόχιο 1,40 µ., µέσα στα οποία κυλούσαν οι τροχοί της δίτροχης ή τετράτροχης άµαξας. Οι αρχαίοι ονόµαζαν αυτά τα αυλάκια αρµατροχιές ή αµαξοτροχιές. Η άµαξα δηλαδή είχε προκαθορισµένη διαδροµή και κινιόταν µε τους τροχούς µέσα στις αρµατροχιές, χωρίς να µπορεί να λοξοδροµήσει. Αυτό ήταν και το µείζον επίτευγµα των Ελλήνων οδοποιών.

Προφανώς εκτός από τους ειδικά κατασκευασµένους δρόµους για τις άµαξες, υπήρχαν - όπως και σήµερα - και οι ατραποί, τα πολυπατηµένα δηλαδή µονοπάτια, που προορίζονταν µόνο για τους πεζοπόρους και τα υποζύγια.

Το αµαξήλατο οδικό σύστηµα των αρχαίων Ελλήνων χρονολογείται τουλάχιστον από τον 7ο π.Χ. αι. Το πιο πυκνό δίκτυο βρίσκεται στην Πελοπόννησο (Λακωνία, Αρκαδία, Αργολιδοκορινθία) και πρέπει να υπήρξε έργο µιας ισχυρής συγκεντρωτικής εξουσίας, απολύτως αναγκαίας και ικανής για το σχεδιασµό, την πραγµάτωση και τη διαρκή συντήρηση του. Αυτή η εξουσία δεν µπορεί να είναι άλλη από την Πελοποννησιακή Συµµαχία µε κινητήρια δύναµη τη Σπάρτη. ∆εν είναι άλλω-στε τυχαίο ότι η ίδια η Σπάρτη διέθετε οδικό δίκτυο εκπληκτικής πυκνότητας, το πολυσχιδέστερο µάλιστα στον ελλαδικό χώρο.

Η Σπάρτη είναι γνωστό ότι αποκτά την εικόνα συγκροτηµένου κράτους σε κάθε τοµέα της δηµόσιας και της ιδιωτικής ζωής µετά τα µέσα του 7ου αι. και τη νικηφόρα γι' αυτήν έκβαση του δεύτερου Μεσσηνιακού πολέµου, που της απέφερε τη Μεσσηνία. Η υπαγωγή µάλιστα της Μεσσηνίας στις περιοικίδες περιοχές της Σπάρτης εξασφάλισε έκτοτε στην τελευταία το οικονοµικό υπόβαθρο για τη συγκρό-τηση σε κράτος- επιπλέον συνέβαλε καθοριστικά στην έξοδό της στον υπόλοιπο κόσµο µε αξιοζήλευτες διπλωµατικές και οικονοµικές σχέσεις µε χώρους όπως λ.χ. η Ιωνία και µε συνακόλουθη την πολιτιστική έκρηξη της Λακωνίας τα χρόνια που α-κολουθούν. Μέσα σ αυτό το πλαίσιο λοιπόν δηµιουργήθηκε το θαυµαστό οδικό δίκτυο της Σπάρτης. Ο «στρατιωτικός» χαρακτήρας του αµαξήλατου οδικού δικτύου είναι πασιφανής. Επιγραµµατικώς θα έλεγα ότι προηγήθηκαν οι στρατιώτες και ακο-λούθησαν οι έµποροι. ∆εν υπήρχε άλλωστε η δυνατότητα να αναλάβει η ιδιωτική πρωτοβουλία τέτοιας κλίµακας έργα· ήταν όµως πάντοτε έτοιµη να τα εκµεταλλευθεί, προσπορίζοντας ίδια κέρδη. Σηµασία λοιπόν για τη δηµιουργία του οδικού δικτύου είχε η ύπαρξη ισχυρής συγκεντρωτικής εξουσίας, όπως ήταν η Σπάρτη. Η Περσία και η Ρώµη αποτελούν τα ακριβή παράλληλα παραδείγµατα µε τη Σπάρτη. Και οι δύο εξουσίες διέθεταν αξιοθαύµαστο, οε πυκνότητα και ποιότητα παρεχόµενων υπηρεσιών, οδικό δίκτυο, που κάλυπτε όχι µόνον την εκάστοτε επικράτεια τους, αλλά εξυπηρετούσε έναν πολύ ευρύτερο όµορο χώρο. Και οι δύο ισχυρές συγκεντρωτικές εξουσίες δηµιούργησαν πρωτίστως το οδικό δίκτυο τους για την ευχερή και απρόσκοπτη κίνηση των στρατιών τους, όπως άλλωστε και η Σπάρτη. Η τελευταία µάλιστα έχει να επιδείξει και µία ειδοποιό διαφορά επιπλέον από την Περσία και τη Ρώµη, αφού είχε ορίσει ως υπεύθυνη για τις οδούς της την ανωτάτη πολιτειακή αρχή της, τους δύο βασιλείς (Ηροδ. VI 57, 4). Αυτοί δηλαδή που ηγούνταν µιας εκστρατείας ήταν ταυτοχρόνως και οι υπεύθυνοι άρχοντες για το οδικό δίκτυο, µέσω του οποίου επιτυγχανόταν η διεκπεραίωση της όποιας στρατιωτικής επιχειρήσεως.

Σήµερα λοιπόν κατανοούµε ότι όταν εξαίρεται η δυνατότητα της Σπάρτης να µεταφέρει τάχιστα το στρατό της, όπου υπήρχε ανάγκη, και να εκπλήσσει η αξιοθαύµαστη ευχέρεια στρατιωτικών κινήσεων, αυτό οφειλόταν κατά µεγάλο µέρος στο αµαξήλατο οδικό της δίκτυο και όχι µόνον στην πειθαρχία και στην ευψυχία των ανδρών της. Είναι µία παράµετρος που έως σήµερα δεν έχει εκτιµηθεί δεόντως, όταν σπουδάζουµε τα της ιστορίας της Σπάρτης. Υποθέτουµε µάλιστα παράλληλα µε το σκευοφορικόν (Ξεν., Λακ. Πολ. 13, 4), και την ύπαρξη αντιστοίχου σώµατος της οδοποιίας, κάτι ανάλογο µε το σηµερινό «µηχανικό», επιφορτισµένο κατ υπεύθυνο για τα οδικά έργα.

Στην αδήριτη εποµένως ανάγκη για επέκταση και συνεχή προάσπιση της εξουσίας µιας υπερδυνάµεως, όπως η Σπάρτη, πρέπει να αποδώσουµε πρωτίστως τη δηµιουργία του οδικού δικτύου µε το σαφή κατ αδιαµφισβήτητο στρατιωτικό χαρακτήρα του.

Σήµερα, έπειτα από πολύχρονη έρευνα στην ύπαιθρο γνωρίζουµε, µε βάση τις χαρτογραφηµένες αρµατροχιές που εντοπίσαµε κατά τόπους, ότι το δίκτυο της Σπάρτης, τουλάχιστον στην επικράτειά της, διέθετε περίπου εκατό (100) αµαξηλάτους οδούς. Για να εννοήσουµε την πυκνότητα του, αρκεί να αναφέρουµε ότι ενώ σήµερα η επικοινωνία της Σπάρτης µε το Βορρά εξασφαλίζεται µε έναν άξονα, οι αρχαίοι διέθεταν τέσσερις: έναν όπως η σηµερινή λεωφόρος Σπάρτη - Τρίπολη, και τρεις δυτικότερα, διά µέσου της αρχαίας Σκιρίτιδος (σήµερα περιοχή Κολλινών-Βλαχοκερασιάς), κατά µήκος του Ευρώτα ως τη Μεγαλοπολιτική, που ήταν και η κύρια στρατιωτική οδός (Πελλάνα - Ανεµοδούρι - Ασέα..), και τον δυτικότατο, που διέτρεχε την κορυφογραµµή του βόρειου Ταύγετου οε υψόµετρο 1.600 µ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Γ. Α. Πίκουλας, Οδικό δίκτυο και άµυνα, Ηόρος: Η Μεγάλη Βιβλιοθήκη αρ. 2, Αθήνα 1995. |

8. ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΑΜΟΣ

του PAUL CARTLEDGE καθηγητή Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Cambridge

Τα αγγλικά επίθετα «σπαρτιατικός» και «λακωνικός» έχουν τις ρίζες τους στην ασυνήθιστη κοινότητα που εγκαταστάθηκε σης όχθες του Ευρώτα, στη Νότια Πελοπόννησο, γύρω στο 1000 π.Χ. Κάπου πεντακόσια χρόνια αργότερα, το 480 π.Χ., 300 πολεµιστές της Σπάρτης έγραψαν το όνοµα τους ανεξίτηλα στο Βιβλίο της Ιστορίας. Η µάχη των Θερµοπυλών σηµατοδότησε µια ελληνική ήττα στον πόλεµο κατά των Περσών εισβολέων. Ήταν όµως η ενδοξότερη ήττα που µπορεί κάποιος να φανταστεί και το πλέον ακλόνητο θεµέλιο στην - κατά τα άλλα - µεταβαλλόµενη και µε αναλαµπές χίµαιρα, µύθο ή θρύλο της αρχαίας Σπάρτης που φθάνει µέχρι τις µέρες µας. Πίσω από αυτούς τους 300 άνδρες - κατά περισσότερες της µίας έννοιες - βρίσκονται; οι σπουδαίες γυναίκες της Σπάρτης. Στους λάτρεις του Οµήρου δεν

χρειάζεται να υπενθυµίσουµε ότι πριν η Ελένη γίνει Ελένη της Τροίας ήταν η Ελένη της Σπάρτης, σύζυγος του καλού βασιλιά Μενέλαου και νύφη του Αγαµέµνονα. Χάρη στο µοναδικό κάλλος της, ένας δελφικός χρησµός µπορούσε µε ασφάλεια να προβλέψει ότι απ όλη την Ελλάδα οι γυναίκες της Σπάρτης ήταν οι πιο όµορφες -εικόνα που δεν ευτελίζεται διόλου από τα βασανιστικά άσµατα των κοριτσιών (παρθένεια) που γράφτηκαν στη Σπάρτη από τον Αλκµάνα για να τραγουδιούνται από το χορό των νεαρών παρθένων λίγο πριν περάσουν το κατώφλι του γάµου.

Ο γάµος ήταν για µια Σπαρτιάτισσα ό,τι ο πόλεµος για ένα Σπαρτιάτη: α-ντιπροσώπευε το στόχο της ενηλικίωσης και την ευκαιρία να πραγµατώσουν το ρόλο για τον οποίον τους προόριζε η κοινότητα. Ωστόσο, για τον έξω κόσµο, τους άλλους Ελληνες, οι Σπαρτιάτισσες κοπέλες και γυναίκες ήταν το ίδιο περίεργες και ακατανόητες όσο και οι Σπαρτιάτες που έδωσαν µάχη µέχρι θανάτου στις Θερ-µοπύλες. Βάλτε στο µυαλό σας το χαρακτήρα της Λαµπιδούς (ένα όνοµα όµορφο και βασιλικό στην πραγµατικότητα, που συνηθίζουν οι Σπαρτιάτες), της Σπαρτιάτισσας συζύγου που ο Αριστοφάνης ανεβάζει στην κωµική σκηνή των Αθηνών αµέσως µετά την πρεµιέρα της Λυσιστράτης το 411. Η Λαµπιδώ είναι ο ορισµός του καλοσχηµατισµένου θηλυκού σώµατος και αξιοθαύµαστη όχι µόνον για τα στητά στήθη της, αλλά και για το σύνολο της σωµατικής της διάπλασης. Με άλλα λόγια εκφράζει - φυσικά µε κάποια κωµική υπερβολή - την πραγµατικότητα στη Σπάρτη, που ήθελε τα κορίτσια να γυµνάζονται και σε καµία περίπτωση να είναι περιορισµένα σε αµιγώς οικιακές και στατικές εργασίες. Για παράδειγµα, ήταν εκπληκτικές αθλήτριες. Μια σειρά θαυµαστών ορειχάλκινων αγαλµατιδίων του 6ου αιώνα π.Χ. παριστάνουν γυµνές ή ηµίγυµνες Σπαρτιάτισσες, κορίτσια και κοπέλες, να τρέχουν, ακριβώς όπως έκαναν και στην πραγµατικότητα, όχι µόνο στη Σπάρτη αλλά και στην Ολυµπία (βεβαίως όχι στους Ολυµπιακούς Αγώνες, αφού αυτοί ήταν αποκλειστικά για άνδρες).

Σκοπός της κοπιαστικής φυσικής άσκησης, όπως µαθαίνουµε από αρχαίους συγγραφείς που θα πρέπει να ήταν γνώστες - όπως ο Ξενοφών - ήταν ο ευγονισµός. Με άλλα λογία, αποσκοπούσε στην ανατροφή γυναικών που θα γίνονταν ρωµαλέες µάνες για ία παιδιά ίσος - ιδανικά µάλιστα αρσενικά παιδιά -για την επόµενη γενιά ενήλικων πολεµιστών της Σπάρτης που θα µάχονταν για λογαριασµό της τους ε-ξωτερικούς εχθρούς, αλλά και τους εσωτερικούς: τον πληθυσµό των σκλάβων, τους είλωτες. Ορισµένες επιτύµβιες επιγραφές, που διασώζονται, αναγράφουν το όνοµα κάποιας Σπαρτιάτισσας και πλάι «πέθανε στη γέννα» - επισήµανση τιµής, δόξα για τη νεκρή γυναίκα, όπως για τον άνδρα Σπαρτιάτη ήταν τιµή να αναγράφεται «πέθανε στον πόλεµο» αν έχανε τη ζωή του στα πεδία των µαχών. Οι Σπαρτιάτες ανεπιφύλα-κτα απέδιδαν δηµόσιες τιµές και εξέφραζαν δηµοσίως επαίνους σης γυναίκες, σε κραυγαλέα αντίθεση µε την Αθήνα, επί παραδείγµατι, όπου ο Περικλής λέει - δίχως φόβο να διαψευστεί - ότι οι πιότερο αξιοσέβαστες Αθηναίες ήταν εκείνες για τις οποίες δεν είχε ακουστεί δηµόσια έπαινος ή ψόγος.

Ούτε και οι ίδιες οι Σπαρτιάτισσες δείλιαζαν να µιλήσουν. Αναπτύχθηκε παράδοση που ανιχνεύεται στην εποχή του Ηρόδοτου ακόµη, η οποία αποδίδει σης γυναίκες της Σπάρτης εξαιρετικά οξυδερκείς ή πνευµατώδεις παρατηρήσεις. Πολλές από αυτές συγκεντρώθηκαν σε ένα έργο µε τίτλο «Αποφθέγµατα Λακωνικά» που αποδίδεται στον Πλουταρχο. Όταν µια ξένη γυναίκα ρώτησε τη Γοργώ, θυγατέρα του βασιλιά Κλεοµένη του Α΄ και σύζυγο του βασιλιά Λεωνίδα (του σπουδαίου ήρωα των Θερµοπυλών), γιατί οι Σπαρτιάτισσες ήταν οι µόνες που εξουσίαζαν τους άντρες

τους, εκείνη απάντησε «γιατί είµαστε οι µόνες γυναίκες που γεννάµε (πραγµατικούς) άντρες». Όταν ένα αγόρι γύριζε από τη µάχη µόνο, δίχως τ αδέλφια του, η µητέρα, αντί να τον καλωσορίσει µε τρυφεράδα, τον σφυροκοπούσε µε προσβολές: «Σε µεγά-λωσα για να γίνεις εσύ ο µόνος δειλός από τα παιδιά µου;». Η λακωνική φράση «ή ταν ή επί τας» λέγεται ότι εκστοµιζόταν από την τυπική Σπαρτιάτισσα µητέρα ή τη σύζυγο και απευθυνόταν στο γιο ή τον άντρα της όταν εκείνος έφευγε για τον πόλεµο. Σήµαινε: «γύρνα πίσω µε την ασπίδα σου, ζωντανός και νικητής φέροντας την ασπίδα σου, ή γύρνα νεκρός, να σε κουβαλούν πάνω στην ασπίδα οι νικηφόροι συµπολεµιστές σου».

Σαν ερχόταν η ώρα µιας Σπαρτιάτισσας να παντρευτεί, σε ηλικία 18 ετών (πολύ µετά την ήβη και αργότερα από ό,τι σε άλλα µέρη της Ελλάδας), το τελετουργικό και οι εκδηλώσεις ήταν διαφορετικές από εκείνες της υπόλοιπης Ελλάδας. Το δίχως άλλο οι πηγές µας είχαν µια τάση εντυπωσιασµού, φαίνεται όµως ότι πράγµατι τελούνταν µια µορφή γάµου ύστερα από αρπαγή. Ακόµη κι αν ο πατέρας ή ο άντρας κηδεµόνας ενός κοριτσιού την είχε αρραβωνιάσει µε κάποιον, ένας άλλος άντρας µπορούσε να την αρπάξει και να την κάνει om συνέχεια γυναίκα του δια της βίας. Αν ο αρραβώνας ακολουθούνταν -κατά τα συνήθη- από το γάµο, η τελετή ήταν µια περίεργα άχαρη υπόθεση, σε αντίθεση µε τη χαρούµενη ατµόσφαιρα από τα τραγούδια των παρθένων που προηγούνταν. Τα µαλλιά της νύφης ξυρίζονταν σχεδόν και έπειτα την έκλειναν σε ένα σκοτεινό δωµάτιο µε µόνη φορεσιά ένα µακρύ ανδρικό χιτώνα και µια ζώνη. Μετά θα ερχόταν ο άντρας, θα έλυνε τη ζώνη, θα της έβγαζε το χιτώνα και θα τη διακόρευε.

Ο έγγαµος βίος δεν ήταν ιδιαίτερα θερµός για το ζευγάρι. Μέχρι την ηλικία των 30 ετών ο σύζυγος θα περνούσε κάθε βράδυ στη συσκηνία µαζί µε τους συντρόφους του και οι συζυγικές σεξουαλικές συνευρέσεις θα γίνονταν λαθραία και µυστικά. Ακόµη και µετά τη συµπλήρωση των τριάντα χρονών του συζύγου και αφού το ζεύγος είχε µε επιτυχία φέρει στον κόσµο νόµιµα και υγιή παιδιά, η σεξουαλική εµπειρία µιας Σπαρτιάτισσας ήταν πολύ διαφορετική από εκείνην µιας µέσης Ελληνίδας. Με ή δίχως τη συναίνεση της, ο σύζυγος µπορούσε να τη δανείσει σε έναν άλλο άντρα µε τον οποίο και για τον οποίο θα γεννήσει, νοµίµως, γνήσια τέκνα. Σε οποιοδήποτε άλλο ελληνικό κράτος κάτι τέτοιο θα συνιστούσε µοιχεία, η οποία επέσυρε αυστηρότατη τιµωρία - στην Αθήνα ακόµη και το θάνατο.

Σε άλλες περιπτώσεις, κάποιος γηραιότερος Σπαρτιάτης που είχε µείνει χήρος, αλλά δεν ήθελε να ξαναπαντρευτεί και να κάνει νέα οικογένεια, µπορούσε να πάρει στο σπίτι του ως οικονόµο και σύντροφο τη σύζυγο κάποιου άλλου. Λέγεται ότι η γυναίκα που συµµετείχε σ αυτό το τρίγωνο ήταν ευτυχής µε τη ρύθµιση αυτή, αφού της δινόταν η δυνατότητα να έχει υπό τον έλεγχο της περισσότερα του ενός νοικοκυριά.

Ο Ευριπίδης και ο Αριστοτέλης δεν ήταν σε καµία περίπτωση οι µόνοι µη Σπαρτιάτες Έλληνες που θεωρούσαν την κατάσταση των Σπαρτιατισσών σκανδαλιστική, ο λόγος τους όµως εκφράζει όλους. Ο Ευριπίδης στην «Ανδροµάχη» του βάζει τον Πελέα να ισχυρίζεται ότι οι Σπαρτιάτισσες δεν µπορούν ποτέ να είναι αγνές. Ο Αριστοτέλης, στα «Πολιτικά» του, στο δεύτερο βιβλίο, αποδύεται σε ακόµη σφοδρότερη κριτική της απείθαρχης ακολασίας του γυναικείου µισού της σπαρτιατικής πολιτείας. Φθάνει µάλιστα σε σηµείο να επιρρίψει στις γυναίκες την ευθύνη για την ύστατη παρακµή της Σπάρτης ως µεγάλης δύναµης τον 4ο αιώνα π.Χ.

Για παράδειγµα, όταν οι Θηβαίοι εισέβαλαν στη Λακωνία το 370, στην πρώτη τέτοια εχθρική εισβολή σε σπαρτιατικό έδαφος από την εποχή της ίδρυσης της, οι Σπαρτιάτισσες - κατά τον Αριοτοτέλη - προξένησαν πολύ µεγαλύτερη σύγχυση απ ότι οι εισβολείς!

Ένα άλλο πράγµα που ο Αριστοτέλης απεχθανόταν αναφορικά µε τις Σπαρτιάτισσες, ήταν το γεγονός ότι κατείχαν και µπορούσαν να διαθέσουν γαίες, θα προτιµούσε να ίσχυε το νοµικό καθεστώς που επικρατούσε για τις γυναίκες στην Αθήνα, όπου τους δινόταν δικαίωµα σε µια µικρή περιουσία, ήταν όµως υποχρε-ωµένες να υποτάσσονται στη βούληση του άρρενα κηδεµόνα τους (κυρτού) για κάθε νόµιµη συναλλαγή. Αντίθετα στη Σπάρτη, οι γυναίκες, καθώς φαίνεται, είχαν καταφέρει µέχρι την εποχή του Αριστοτέλη να κατέχουν κατ να ελέγχουν το ένα τρίτο των ιδιωτικών γαιών. Ο Αριστοτέλης υπαινίσσεται, δε, ότι οι Σπαρτιάτισσες δεν δίσταζαν να εκµεταλλευτούν τη δύναµη που τους έδινε η ιδιοκτησία για να ασκήσουν επιρροή στη σφαίρα των δηµόσιων πολιτικών πραγµάτων - σφαίρα που είχε αποκλειστικά εκχωρηθεί στους άνδρες. «Πολλά πράγµατα», λέει µε µυστήριο, «ελέγχονταν από τις γυναίκες κατά την εποχή της αυτοκρατορίας (αρχής) των Σπαρτιατών» (το 371).

Είχε άραγε δίκιο ο Αριστοτέλης; Ήταν η Σπάρτη γυναικοκρατούµενη, µια πόλη όπου οι γυναίκες εξουσίαζαν τους άνδρες; Μάλλον απίθανο. Η πεµπτουσία ίων δηµόσιων αξιών ήταν ανδροκρατούµενη και µάλιστα µε σοβινισµό. Οι γυναίκες εν-θαρρύνονταν να µοιάσουν όσο το δυνατόν περισσότερο στους άντρες και όχι το αντίστροφο. Ήταν ο σύζυγος που δάνειζε τη γυναίκα του σε άλλον άντρα µε σκοπό την αναπαραγωγή και έπειτα από συµφωνία, και όχι η γυναίκα που ελεύθερα αναζητούσε σεξουαλικούς συντρόφους όπως, όταν, και όποτε το επιθυµούσε. Οι «κατώτεροι» Σπαρτιάτες που αποκαλούνταν υποµείονες ήταν οι γιοι ενός πολίτη της Σπάρτης και µιας ανελεύθερης που προερχόταν από είλωτες - τυπικά προϊόντα µιας κοινωνίας σκλάβων. Είναι άκρως αποκαλυπτική η ιστορία της Σπαρτιάτισσας πριγκίπισσας Κυνίσκας, αδελφής του βασιλιά Αγησίλαου ίου Β΄, όπως τη διηγείται στη βιογραφία του ο Ξενοφών.

Σε µια προσπάθεια να αποδείξει ότι η νίκη σε έναν αγώνα µε τέθριππο στην Ολυµπία δεν συνδέεται µε την ικανότητα ενός άνδρα αλλά µε τον πλούτο του, ο Αγησίλαος έδωσε οδηγίες στην Κυνίσκα να µεγαλώσει και να προετοιµάσει για αγώνες ένα κοπάδι άλογα. Το 396 και το 392 εκείνη, καθώς και τα άλογα και οι ηνίοχοι της. κέρδισαν το δάφνινο στεφάνι. Ήταν πραγµατικό κατόρθωµα. Στην Ολυµπία ανεγέρθηκε µνηµείο προς τιµήν της Κυνίσκας µε µια επιγραφή που πληροφορεί όποιον θέλει ή µπορεί να το διαβάσει ότι εκείνη ήταν η πρώτη γυναίκα σε ολόκληρη την Ελλάδα που κέρδισε το βραβείο και µάλιστα δύο φορές διαδοχικά. Στη Σπάρτη την τίµησαν ως npojiöa. της αφιέρωσαν µάλιστα ιερό βωµό. Οι παγερές κουβέντες του Αγησίλαου όµως δεν µπορούν να αµφισβητηθούν. Γι αυτόν, η πραγ-µατική αρετή του άνδρα θα µπορούσε να επιδειχτεί µόνον στο πεδίο της µάχης -µε τα πολεµικά άλογα που εκτρέφει και όχι µε τα άλογα επίδειξης της Κυνίοκας.

Από την άλλη, όµως. δεν µπορούµε να υποβαθµίσουµε το ξεχωριστό καθεστώς που είχε παραχωρηθεί στις Σπαρτιάτισσες. Οι Σπαρτιάτες σοφά έκριναν ότι, εάν ήθελαν η πόλη τους να διατηρήσει το στρατιωτικό τρόπο Ζωής, δεν µπορούσαν να αγνοήσουν η να βάλουν στο περιθώριο, πόσο µάλλον να καταπιέζουν. τις γυναίκες. Έτσι εξηγείται το γεγονός ότι τα κορίτσια της Σπάρτης είχαν πρόσβαση

σε ένα είδος δηµόσιας εκπαίδευσης, που περιελάµβανε σκληρή - και στα µάτια των περισσότερων Ελλήνων αταίριαστη στη γυναικεία φύση- άθληση. Έτσι εξηγείται επίσης ότι οι Σπαρτιάτισσες είχαν δικαίωµα σε περιουσιακά στοιχεία, που περιε-λάµβαναν γη. Σε αντάλλαγµα, οι Σπαρτιάτισσες - γιαγιάδες, µάνες, σύζυγοι, αδελφές, θείες και ανιψιές- µε αίσθηση καθήκοντος προσέφεραν στους άντρες τους την αδιαµφισβήτητη αφοσίωση τους, υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι αυτοί οι άντρες πραγµάτωναν τα ρωµαλέα φιλοπόλεµα ιδεώδη που οι ίδιοι είχαν καθορίσει. «Ή ταν ή επί τας» - αυτή ήταν πράγµατι η ηµερησία διάταξη.

Μετάφραση: Έρση Βατού

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Ξενοφών. Λακεδαιµονίων Πολιτεία, Αγησίλαος, Αποφθέγµατα Λακωνικά P. Cartledge. Agesilaos and the Crisis of Sparta (Duchworth 1987) The Greeks: Crucible of Civilization (TV Books N.Y. 2000) ι

9. ΜΝΗΜΕΙΑΚΗ ΤΟΠΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ ΑΡΧΑΙΑΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

της ΕΛΕΝΗΣ ΚΟΥΡΙΝΟΥ δ.Φ., επιµελήτριας Αρχ/των, Εθνικό Αρχ/κό Μουσείο

Πληροφορίες για τη µνηµειακή τοπογραφία της αρχαίας Σπάρτης παρέχουν οι αρχαίοι συγγραφείς, κυρίως ο περιηγητής Παυσανίας, που την επισκέφθηκε περίπου το 160 µ.Χ. και αφιέρωσε στη λεπτοµερή περιγραφή της εφτά κεφάλαια του τρίτου βιβλίου του.

Η Σπάρτη, στο µέσον της Κοίλης Λακεδαίµονος και στη δεξιά όχθη του ποταµού Ευρώτα, εκτεινόταν σε πεδινή έκταση µε ενδιάµεσους λοφίσκους, σαφώς οριοθετηµένη από τον Ευρώτα και τα Ρέµατα της Μαγουλίτσας και της Μούσγας.

∆εν υπάρχουν κατάλοιπα προδωρικού οικισµού στη θέση όπου αναπτύχθηκε η πόλη ίων ιστορικών χρόνων. Την τελευταία συγκροτούσαν πέντε κώµες: οι πλησιόχωρες Πιτάνη, Λίµνες, Μεσόα, Κυνό(σ)ουρα και οι Αµυκλές νοτιότερα. Η Σπάρτη παρέµει-νε προσηλωµένη σε αυτό το οικιστικό σχήµα έως τα ύστερα ελληνιστικά χρόνια.

Η πόλη παρέµεινε ατείχιστη έως το δεύτερο µισό του 3ου αι. π.Χ., οπότε απέκτησε τείχος, στο πλαίσιο αµυντικού προγράµµατος ίου Κλεοµένη Γ'. Το τείχος επισκευάστηκε και επεκτάθηκε αρκετές φορές. Στα τέλη του 3ου ή 4ου αι. µ.Χ. ο ερχοµός των Ερούλων και του Αλάριχου έκαναν αναγκαίο τον ιδιαίτερο τειχισµό δύο κεντρικών λόφων της Σπάρτης, της Ακροπόλεως και του Παλατοκάστρου. Το ελληνιστικό τείχος ήταν κατασκευασµένο από λίθινη κρηπίδα και πλίνθινη ανωδοµή, προφυλαγµένη από τη βροχή µε το καταστέγασµα, του οποίου οι κεραµίδες ήταν ενσφράγιστες. Παρ ότι ελάχιστα είναι τα ορατά σήµερα τµήµατα του ελληνιστικού τείχους, µε περίµετρο 48 στάδια (±9 χλµ.), η διαδροµή του είναι γνωστή χάρη στις ανασκαφές και στις κεραµίδες του. Στο τείχος υπήρχαν έξι πύλες µε κυριότερες τη Β πύλη (βόρεια από την Ακρόπολη), τη ΒΑ πύλη (κοντά στη σηµερινή γέφυρα του Ευρώτα) και τη Ν πύλη, όπου κατέληγε η Αφεταΐς οδός (στα νότια της Σπάρτης, κοντά στην εκκλησία του Αγ. Νικολάου). Στις παραπάνω περιοχές υπήρχαν κατ γέφυρες για τη Ζεύξη του ποταµού και των δύο ρεµάτων.

Παρά τον εντυπωσιακό αριθµό των µνηµείων της πόλεως, που περιγράφει ο Παυσανίας, λίγα είναι εκείνα που ταυτίζονται σήµερα µε βεβαιότητα.

Από τα κτίρια και ιερά στην Ακρόπολη της Σπάρτης, το σηµαντικότερο ήταν το ιερό της πολιούχου Αθηνάς Χαλκιοίκου, που ιδρύθηκε πιθανότατα non από το 10 αι. π.Χ. Στη νότια πλαγιά του λόφου της Ακροπόλεως βρίσκεται το θέατρο, που κατασκευάστηκε τον 10ο αι. π.Χ. Η αρχική σκηνή του δεν ήταν µόνιµη κατασκευή, αλλά κινητή µε τροχούς ξυλοκατασκευή· σία τέλη του 1ου αι. µ.Χ. αντικαταστάθηκε µε µνηµειακή µαρµάρινη σκηνή.

Η Αγορά της πόλεως βρισκόταν στο πλάτωµα του Παλαιόκασιρου - Α από την Ακρόπολη - και την κοσµούσαν πλήθος λαµπρών µνηµείων. Φηµισµένη ήταν η ιδρυµένη από τα λάφυρα των Μηδικών πολέµων Περσική Στοά, που οριοθετούσε την Αγορά από τα ∆. Το εντυπωσιακό «κυκλικό οικοδόµηµα», που καταλαµβάνει τη Ν∆ γωνία της Αγοράς, είναι ο Χορός, είδος εξέδρας, όπου κατά την εορτή των Γυµνοπαιδιών οι έφηβοι χόρευαν γύρω από τα αγάλµατα του Απόλλωνος, της Αρτέµιδος και της Λητούς. Η µεγάλη ρωµαϊκή στοά βρισκόταν στη Ν πλευρά της Αγοράς. Στην ίδια πλευρά βρισκόταν η αφετηρία της παλαιότερης οδού της Σπάρτης, της Αφεταΐδος, η οποία κατέληγε στη Ν πύλη· κατά µήκος της υπήρχαν σηµαντικά ιερά, όπως του Ταιναρίου Ποσειδώνος, που ταυτίζεται βόρεια από τη ∆ηµοτική Αγορά της σύγχρονης πόλεως (γωνία οδών Γκορτσολόγου και ∆ιοσκούρων).

Το ιερό της Ορθίας Αρτέµιδος βρίσκεται στην περιοχή των Λιµνών, κοντά στον Ευ ρώτα. Ιδρύθηκε το 10ο αϊ π.Χ. Ο πρώτος ναός και βωµός οικοδοµήθηκαν τον 3ο αϊ µ.Χ. Ξαναχτίστηκαν στα µέσα του 6ου αι. π.Χ., ενώ η τρίτη οικοδόµηση ίου ναού χρονολογείται στο 2ο αι. π.Χ. Τον 3ο αι. µ.Χ. κατασκευάστηκε το µνηµειώδες αµφιθέατρο, που περιέβαλλε τον αύλειο χώρο του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε o ναός είχε θέση προσκηνίου για τα λατρευτικά δρώµενα. Στις Λίµνες, κοντά στη ΒΑ έξοδο της Σπάρτης. σηµερινή γέφυρα, βρισκόταν το τέµενος της Αθήνας Αλέας· το µεγάλο

ναόσχηµο οικοδόµηµα, στην ίδια περιοχή, νότια από τη γέφυρα του Ευρώτα, γνωστό ως «µεγάλος βωµός» ή «βωµός του Λυκούργου» παραµένει ανερµήνευτο.

Στη ΝΑ περιοχή, εκτός των τειχών, βρισκόταν το σηµαντικό ιερό Φοιβαίον, που σχετιζόταν µε την εκπαίδευση των εφήβων ταυτίζεται µε το µνηµειακό βωµό νότια από το σηµερινό νεκροταφείο.

Πολλά µνηµεία της Σπάρτης παραµένουν προβληµατικά ως προς την ταύτιση τους. Παράδειγµα είναι ο λεγόµενος «τάφος του Λεωνίδα», το επιβλητικό ερείπιο νότια από την Ακρόπολη, nou n τοπική παράδοση συνδέει µε το βασιλέα της Σπάρτης Λεωνίδα, και σύµφωνα µε τις ενδείξεις ταυτίζεται µε το ναό του Καρνείου Απόλλωνος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Χ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις. Κορινθιακά - Λακωνικά, Αθήνα 1976. Ε. Κουρίνου, Σπάρτη. Συµβολή στη µνηµειακή τοπογραφία της. Ηόρος: Η Μεγάλη Βιβλιοθήκη αρ. 3, Αθήνα 2000.

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ∆ΑΣΚΑΛΑΚΗΣ Α Β, Ο άγων των Θερµοπυλών: Αι δυνάµεις των Ελλήνων και η ευθύνη της Σπάρτης, εκδ. Μυρτίδου Αθήνα 1956 ∆ΟΥΚΑΣ Π. Χ., Η Σπάρτη δια µέσου των αιώνων, Εθνικός Κήρυξ, Νέα Υόρκη 1922 ΕΞΑΡΧΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Ι. Η επίδρασις της περιβαλλούοης φύσεως επί τους αρχαίους κατοίκους της Αττικής και της Σπάρτης, [χ.τ.], [χ.χ.] GREEN R.L., Νικόσιρατος, το βασιλόπουλο της Σπάρτης, Αλκαίος, [Αθήνα] 1972 ΘΕΜΕΛΗΣ Π., «Καιάδας». Αρχαιολογία, 15, 1985, σ. 55-62 ΚΑΛΟΠΟΘΑΚΗΣ Μ. ∆., Επιτοµή ελληνικής αρχαιολογίας: ήτοι σύντοµος πραγµατεία περί του πολιτεύµατος των Αθηνών και της Σπάρτης, της θρησκείας, των γυµνασίων, αγώνων και διασκεδάσεων, του χρόνου, στρατού και του ναυτικού, του οικιακού του βίου, της εκπαιδεύσεως, της τροφής, των συναναστροφών, της ενδυµασίας, της ταφής κ.τ.λ., και τέλος περί των βαρών, νοµισµάτων και µέτρων των αρχαίων Ελλήνων, Αθήνα 1877 Η ελληνική κοινωνία κατά την αρχαιότητα: Πραγµατεία περί των πολιτευµάτων των Αθηνών και της Σπάρτης, της ελληνικής θρησκείας, της λατρείας, των µαντείων, των

εορτών, των αγώνων, της οικογενειακής Ζωής, της τέχνης, των δικαστηρίων, των ποινών, του στρατού, των νοµισµάτων, των µέτρων και σταθµών, των αριθµητικών συµβόλων κ.ά., ∆ηµιουργία, Αθήνα 1996 ΚΑΡ∆ΑΡΑ Χ. Π. Ιστορία της Σπάρτης (1200 π.Χ,-146 π.Χ.), Καρδαµίτσα, Αθήνα [χ.χ.] Αχαϊκή πολιτική της Σπάρτης: η υπό της Σπάρτης αναβίωσις της ηγεµονίας των Ατρειδών, Αθήνα 1975 ΚΑΡΖΗΣ θ., Η παιδεία στην αρχαιότητα: προφορικοί πολιτισµοί - Σπάρτη, οι παιδαγωγοί της Ευρώπης - Αθήνα, τα φώτα της ελληνικής παιδείας - Ρώµη, Φιλιππότης, Αθήνα 1997 ΚΟΥΤΟΥΛΑΣ ∆., Αρχαία Σπάρτη, ∆ίον, Θεσσαλονίκη 1999 MACDOWELL D. M., Το Σπαρτιατικό δίκαιο, Παπαδήµας, Αθήνα 1988 ΝΕΣΤΟΡΙ∆ΗΣ Κ.. Τοπογραφία της αρχαίας Σπάρτης: ήτοι περιγραφή των κωµών, των ιερών, των ναών, των ηρώων, των τάφων και των άλλων µνηµείων αυτής, Αθήνα 1892 ΞΕΝΟΦΩΝ, Λακεδαιµονίων Πολιτεία ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ Α., Αρχαία Σπάρτη: κοινωνία και δίκαιο. Αχαϊκές Εκδόσεις, Πάτρα 1995 ΠΑΠΑ∆ΟΠΟΥΛΟΣ Ν. Κ., Τυρταίος, ο εθνικός ποιητής της Σπάρτης: Γραµµατολογική και αισθητική µελέτη, Αθήνα 1957 Πλουτάρχου Βίοι, Λυκούργος. Γαλατίας, Αθήνα 1968 ΡΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ Α.Σ. Εγχειρίδιον της ελληνικής Αρχαιολογίας: κατά τας πηγάς και τα άριστα βοηθήµατα προς στοιχειώδη µάθησιν του βίου της αρχαίας Ελλάδος. Αθήνα 1875 ΣΒΟΡΟΝΟΣ Ι. Ν., Ο Λυκούργος και η Αµβροσία. Barth et von Hirst, Αθήνα 1898 ΣΙΓΑΛΟΣ ∆.Ι, Η Σπάρτη και η Λακεδαίµων, Ιστορία των Λακώνων από των µυθικών χρόνων µέχρι των καθ ηµάς (1862). Αθήνα 1959 ΤΑΪΦΑΚΟΣ Ι.Γ., Ρωµαϊκή πολιτική εν Λακωνία: έρευναι επί των πολιτικών σχέσεων Ρώµης και Σπάρτης, τυπογραφείον «Ελλάς», Αθήνα 1974 VERHAEREN Ε., Η Ελένη της Σπάρτης, λυρική τραγωδία µε 4 µέρη, Εκδοτική Εταιρεία «Τα έργα», Αθήνα 1916 ΧΡΗΣΤΟΥ Χ., Αρχαία Σπάρτη: σύντοµος οδηγός για την ιστορία, τα µνηµεία και το µουσείο της, Σπάρτη 1960 ATKINSON Κ., Ancient Sparta, a re-examination of the evidence, Greenwood Press, Westport, Conn. 1971 CARTLEDGE P., Agesilaos and the crisis of Sparta, Duckworth, Λονδίνο 1987 DAVID E., Sparta between empire and revolution (404-243 B.C.): internal problems and their impact on contemporary Greek consciousness, Arno Press, Νέα Υόρκη 1981 HAMILTON C.D.. Sparta's bitter victories: politics and diplomacy in the Corinthian War, Cornell University Press, Ithaca, N. Υόρκη 1979

HENDERSON B.W., The great war between Athens and Sparta, Arno Press, Νέα Υόρκη 1973 HOOKER J.T., The ancient Spartans, J.M. Dent, Λονδίνο 1980 LAZENBY J.F., The Spartan army, Aris & Phillips, Warminster, England 1985 POWEL A.. Athens and Sparta: constructing Greek political and Social history from 478 B.C., Rhoutledge, Λονδίνο 1988 TlGERSTEDT E.N., The legend of Sparta in classical antiquity, Almqvist & Wiksell, Στοκχόλµη [1965-1978] WOODHOUSE W.J., King Agis of Sparta and his campaign in Arkadia in 418 B.C.: a chapter in the history of the art of war among the Greeks, AMS Press, Νέα Υόρκη 1978 XENOPHON, La République des Lacedemoniens, Arno Press, New York 1979

Β΄ ΜΕΡΟΣ

1. Η ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΩΝ ΛΑΚΕ∆ΑΙΜΟΝΙΩΝ

της JACQUELINE CHRISTIEN maître de Conférences στο Πανεπιστήµιο Παρίσι Χ, Ναντέρ (Γαλλία)

Το κράτος των Λακεδαιµονίων είναι το µεγαλύτερο από τα µικρά ελληνικά κράτη της κλασικής εποχής, νότια της Μακεδονίας. Καλύπτει τα δύο πέµπτα της Πελοποννήσου, δηλαδή 8.400 τετραγωνικά χιλιόµετρα. Σε αυτήν την έκταση είναι αρκετά φυσιολογικό να συναντήσει κανείς µια γεωγραφική και κοινωνική δοµή σύνθετη. Η διατήρηση παρόµοιου εδαφικού συνόλου έχει επίσης επιφέρει τη διατήρηση ενός ξεχωριστού πολιτικού συστήµατος.

Ο συνταγµατικός µύθος των Λακεδαιµονίων τους θέλει αργοπορηµένους επισκέπτες της Πελοποννήσου, αφού θεωρούνταν απόγονοι του ∆ώρου, ερχόµενοι από το Νότο µετά την πτώση των µυκηναϊκών βασιλείων οι κάτοικοι της νότιας

Πελοποννήσου, την πρώτη χιλιετία, θεωρούνταν συνεπώς όλοι τους Μεσσήνιοι, Λακεδαιµόνιοι και Αργείοι, όπως επίσης και οι ∆ωριείς.

Παρά ταύτα, οι µύθοι που γνωρίζουµε αναφέρονται σε µινωικούς πληθυσµούς, που εγκαταστάθηκαν στον Ταΰγετο (ακρωτήριο Ταίναρο) και στη συ-νέχεια εκδιώχθηκαν (ίδρυση της θήρας και της Μήλου).

Συνολικώς λοιπόν πρόκειται για κατοίκηση ενός έθνους οµογενούς. Αν και οι Λακεδαιµόνιοι είχαν µια κοινωνική δοµή έντονα διαφοροποιηµένη και απόλυτα άνιση.

Α. Πρώτα δεδοµένα

Μέσα από το µύθο διακρίνουµε την πορεία mr διαφοροποίησης. Πράγµατι οι ∆ωριείς της Λακωνίας, την ίδια στιγµή που οι άλλες ελληνικές πόλεις ανακάλυπταν ένα καινούργιο επεκτατικό δρόµο µε µία κίνηση που ονοµάσουµε αποίκηση, ε-φορµούν στη γειτονική Μεσσήνη και οίον κάµπο της Στενυκλάρου και του Αυλώνα- η Κάτω Μεσσηνία δεν φαίνεται να ανήκε ποτέ στο Βασίλειο του Κρεσφόντη και χωρίς αµφιβολία είχε στραφεί προς τους Ηρακλειδείς της Σπάρτης - αντίθετα η κα-τάσταση στην περιοχή της Πύλου δεν είχε ξεκαθαρίσει. Η διαιρεµένη Μεσσηνία ήταν εύκολο θήραµα και οι Λακεδαιµόνιοι δεν έχασαν την ευκαιρία. Σ αυτή τη χρονική περίοδο τοποθετείται η πορεία διαφοροποίησης των κοινωνικών δοµών µε τη µορφή που τις γνωρίζουµε. Από τη µία πλευρά οι ηττηµένοι Μεσσήνιοι γίνονται Είλωτες, προορισµένοι να καλλιεργούν τη γη και να υπηρετούν µια πολιτικοστρατιωτική τάξη, τους Σπαρτιάτες, Οι τελευταίοι, δε, προσδιορίστηκαν µέσα από ένα σύστηµα που αντανακλάται στο µύθο της ίδρυσης του Τάραντα.

Ο Τάραντας ιδρύθηκε στα τέλη του 8ου αιώνα π.Χ. από εξόριστους Λακεδαιµονίους, τούς αποκαλούµενους Παρθενίες. Πράγµατι, στο τέλος του πολέµου έπρεπε να µοιραστούν τους καρπούς της νίκης και να οριστούν οι κατηγορίες εκείνες που µπορούσαν να απαιτήσουν έναν κλήρο. Εγκρίθηκαν µονό οι γόνοι µιας ορισµένου τύπου οικογένειας. Σ m συνέχεια η συγκεκριµένη κατηγορία θα α-ναγνωρίσει σαν νόµιµα τέκνα µόνο ία παιδιά που προέρχονται από το γάµο ενός Σπαρτιάτη και µιας θυγατέρας Σπαρτιάτη.

Το κριτήριο που επελέγη για να καθοριστεί η προνοµιούχος κατηγορία, κριτήριο που δεν γνωρίζουµε, είχε συνεπεία ένας αριθµός υποψηφίων να µην αναγνωριστούν ως νόµιµα παιδιά νόµιµου γάµου και άρα ικανοί να εισέλθουν στο σύστηµα ιδιοκτησίας που δηµιουργούσαν. Οι Παρθενίες από το να υποστούν αυτό το µειωτικό καθεστώς προτίµησαν να φύγουν και να ιδρύσουν τον Τάραντα. Στα τέλη λοιπόν του 8ου π.Χ. αιώνα έχουµε κιόλας τρεις µεγάλες κατηγορίες: Τους Σπαρτιάτες, µια πολύ κλειστή κάστα, ενδογαµική, κυρίαρχη της πολιτικής, σχηµατισµένη από ιδιοκτήτες TGJV πλουσιότερων γαιών κατ εξαρτηµένων στρωµάτων. Τους περίοικους, ελευθέρους πληθυσµούς, που ζούσαν σε κοινότητες

γύροι από τη Σπάρτη, ιδιαίτερα στα βουνά και ία ακρωτήρια. Η κατοίκηση του ακρωτηρίου Ακρίτας διαφυλάχθηκε µε την εκεί εγκατάσταση των κατοίκων της Ασίνης που εκδιώχθηκαν από την Αργολίδα και µετά από ιούς κατοίκους του Ναυπλίου που εγκαταστάθηκαν στη Μεθώνη. Τους Είλωτες, που αν και η θεσµική τους θέση προϋπήρχε, στο εξής εξελίσσονται στο σηµαντικότερο αριθµητικά πληθυσµό του συστήµατος, κατ δύσκολα κατατάσσονται σε κατηγορία, ευρισκόµενοι µεταξύ ελευθερίας κατ σκλαβιάς.

Β. Η σπαρτιατική κοινωνία υπό το φως των Μηδικών πολέµων. Οι Είλωτες

Οι Είλωτες πολύ συχνά εµφανίζονται να περιστοιχίζουν τους Σπαρτιάτες κυρίους τους. Λογικά, δεν µάχονταν. Παρά ταύτα είναι αναµφισβήτητο ότι ο Ηρόδοτος (9, 28) ρητά τους καταµετρά σαν µαχητές στις Πλαταιές και ότι είχαν το µνήµα τους (Ηρόδοτος. 9, 85)· συνεπώς µπορεί να υποτεθεί πως ο' αυτή την περίπτωση οι Σπαρτιάτες προχώρησαν σε µαζική στρατολόγηση. Οι Είλωτες είναι µεν µη ελεύθεροι, από την άλλη όµως είναι το ίδιο Λακεδαιµόνιοι ή Μεσσήνιοι όσο και οι Σπαρτιάτες ή οι Περίοικοι. ∆εν πρόκειται για υποτελείς, αλλά για άτοµα µε κατώτερη κοινωνική θέση. Συνεπώς µπορεί να κληθούν να υπερασπιστούν, ενάντια σε κάθε ξένο εισβολέα. τους θεούς τους, την περιουσία τους, τις οικογένειες τους. Ωστόσο, τους βλέπουµε να παρατάσσονται όχι ως οπλίτες αλλά ως ελαφρά τµήµατα. Το κράτος των Λακεδαιµονίων κατορθώνει, χωρίς να χρησιµοποιηθούν Είλωτες, να επιστρατεύει ικανό αριθµό ελεύθερων ανδρών για το σχηµατισµό της ισχυρότερης φάλαγγας οε όλη την Ελλάδα. Οι Αθηναίοι παρέταξαν πράγµατι 8.000 οπλίτες στις Πλαταιές, οι Λακεδαιµόνιοι 10.000. Επιπλέον ο οπλισµός των οπλιτών απαιτεί ένα ο-ρισµένο επίπεδο ικανότητας και ενάσκησης.

Οι Περίοικοι

Οι Περίοικοι είναι ελεύθεροι άνθρωποι εγκατεστηµένοι σε ορεινές περιοχές που περιβάλλουν τις πεδιάδες πλην ίσως της Μεσσηνίας, όπου µεγάλες περιοικίδες περιοχές καταλαµβάνουν τη Μακαριά (κάτω πεδιάδα του Πάµισου). Το µεγαλύτερο µέρος της γης είναι ελάχιστα ευνοϊκό σε µεγάλες καλλιέργειες δηµητριακών κατ ιδιαίτερα στην εκµετάλλευση των ελαιόδενδρων. Οι Περίοικοι έχουν Είλωτες σε µικρό και γενικά ανεπαρκή αριθµό, τόσους όσους χρειάζεται ο ιδιοκτήτης ώστε να απασχολείται µονός του. Οι ρίζες τους ποικίλλουν στο λακεδαιµονιακό κράτος του 5ου αιώνα π.Χ. Στο σύνολό τους θεωρούνται ∆ωριείς στη Λακωνία και στη Μεσσηνία· ωστόσο ορισµένοι είναι Αρκάδες όπως οι Σκιρίτες, άλλοι θέλουν να

θυµούνται ότι υπήρξαν φιλοξενούµενοι των Σπαρτιατών, όπως οι Περίοικοι του ακρωτηρίου Ακρίτας. Οι Σπαρτιάτες θα υποδεχθούν παροµοίως στη Θυρεατίδα. νοτίως του Αργούς, το 431 π.Χ., τους Αιγινήτες (τουλάχιστον όσους αποδέχθηκαν την υποταγή τους στο σύστηµα) τους διωγµένους από τον τόπο τους. την Αίγινα, από τους Αθηναίους. Ο Ηρόδοτος βλέπει στους Ορειάδες (κοντά στην πόλη Πρασιαί) Ίωνες «που έγιναν ∆ωριείς» από τους Αργείους. Ούτως η άλλως παντού εφαρµόζονται οι ίδιοι νοµοί. Οι Περίοικοι είχαν στενούς δεσµούς µε τους βασιλείς στους οποίους όφειλαν το βασιλικό φόρο υποτέλειας, εκτάσεις γης στις παλιές πόλεις τους και επικήδειες τιµές. Προφανώς ήταν υπόλογοι σε αυτούς, παρ ότι στην κλασική εποχή οι Έφοροι είναι υπεύθυνοι για την αστυνόµευση σε όλη την επικρά-τεια των Λακεδαιµονίων.

Οι Σπαρτιάτες

Πρόκειται για µία οµάδα σκληρά επιλεγµένη από τη γέννηση τους, που η εκπαίδευση τους προετοιµάζει για πόλεµο (εφηύραν τη δηµόσια εκπαίδευση, συµπεριλαµβανοµένων των κοριτσιών), για τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις. Έχουν πλήρη πολιτικά δικαιώµατα, δηλαδή αυτά της συµµετοχής στη συνέλευση και την ψηφοφορία, καθώς επίσης της υποψηφιότητας στα αξιώµατα. Έχουν κατοικία σε ένα από τα πέντε χωριά που αποτελούν τη Σπάρτη και γαιοκτησίες στις πεδιάδες της Λακωνίας και της Μεσσηνίας. Κυριαρχούν στην κοινωνία, αφού οι πλουσιότερες εκτάσεις γης είναι στα χεριά τους. καλλιεργηµένες γι αυτούς από τους Είλωτες. Ωστόσο, ορισµένοι είναι σηµαντικότεροι από ιούς άλλους και είναι γνωστό ότι υπήρχαν ανάµεσα τους οµάδες όπως οι Ηρακλειδείς, ιδιαίτερου κύρους.

Στη µάχη των Πλαταιών, ο Ηρόδοτος τους απαριθµεί ξεχωριστά. Στο στρατό εκείνη την ήµερα σχηµάτιζαν ένα σώµα οπλιτών από 5.000 άνδρες, σε απόσταση από τους Περίοικους και θεωρούµενο ανώτερης αξίας. Παράλληλα, χωρίς να εκτελούν χρέη κωπηλατών παρά µόνο αυτά των στρατευµένων ναυτικών κατ αξιωµατικών, ένας ορισµένος αριθµός από αυτούς συνόδευε τον Λεωτυχίδη στη θάλασσα. Αν κρατήσουµε τον αριθµό των 8.000 στρατιωτών που έδωσε ο ∆ηµάρατος, πρέπει να παραδεχθούµε ότι εκτός από τους αξιωµατούχους και τους γηραιότερους οπλίτες που φυλάνε τόν τόπο τους, βρίσκονται όλοι στη µάχη του 479 π.Χ. Ο Ηρόδοτος µας επισηµαίνει κάποια χαρακτηριστικά τους. Παρ όλη τη στρατιωτική οµοιογένεια τους. ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά αφορά την άµιλλα.

Οι ένδοξοι

Έτσι αναφέρεται ο Ηρόδοτος κατ επανάληψη για τους επονοµαζόµενους άλλοτε Τριακόσιους και άλλοτε Ιππείς. Στο στρατό οι Τριακόσιοι αποτελούν µια επίλεκτη οµάδα που µάχεται σε ιδιαίτερα δύσκολες περιστάσεις. Τους βλέπουµε επί το έργον στις Θερµοπύλες γύρω από τον Λεωνίδα. Οι Ιππείς, που τους γνωρίζουµε χάρη στον Ξενοφώντα (Λακ. Πολ. 4, 3), εµφανίζονται σε ένα άλλο πλαίσιο από αυτό των µαχών.

Πρόκειται για µια οµάδα επιλεγµένων Σπαρτιατών που υπόκεινται στους Εφόρους, οι οποίοι µε τη σειρά τους διορίζουν τους ιππαγρέτες που τους διοικούν και τους στρατολογούν. Στο κείµενο του Ηρόδοτου, οι δυο σχηµατισµοί φαίνεται να έχουν διαφορετικές λειτουργίες. Οι Σπαρτιάτες γνώριζαν συνεπώς δύο τύπους οµάδων Τριακοσίων, έναν πολιτικό (µε παρουσία ενίοτε στο πεδίο της µάχης, όπως στη Μαντινεία το 418 π.Χ.) και επίλεκτα τµήµατα για ειδικές αποστολές.

Ο πόλεµος επιφυλάσσει µια άλλη διάκριση. Μπορεί κανείς να γνωρίσει τη δόξα εν Ζωή, µα ακόµη περισσότερη στο θάνατο. Στις Πλαταιές οι Λακεδαιµόνιοι θάβουν τους νεκρούς τους σε τρεις τάφους (Ηρόδοτος, 9, 33). Ο τρίτος από αυτούς φιλοξενεί τις σορούς των Ειλώτων και το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι πράγµατι πολέµησαν. Το υπόλοιπο κείµενο θέτει πρόβληµα. Ο πρώτος τάφος υποδέχεται τα λείψανα των Σπαρτιατών, αφού ο Ηρόδοτος ονοµάζει τέσσερις από αυτούς, ενώ στο δεύτερο φαίνεται ότι είναι ενταφιασµένοι άλλοι Σπαρτιάτες. Το πλέον λογικό θα ήταν να υπήρχε ένας τάφος για τους Σπαρτιάτες, ένας για τους Περίοικους και ένας για τους Είλωτες, ωστόσο το κείµενο δεν αναφέρεται στους Περίοικους, σαν να µην είχαν λάβει µέρος στις µάχες (ακολουθούσαν σε δεύτερη διάταξη;). Σε κάθε περίπτωση στον πρώτο τάφο βρίσκονται άνθρωποι άξιοι µιας ιδιαίτερης τιµής, είτε γιατί πρόκειται για άτοµα ιερατικού αξιώµατος είτε γιατί η θέση τους, για κάποιο άλλο λόγο, ήταν ήδη ανώτερη από άλλους και ο θάνατος τους αγγίζει την ηρωοποίηση.

Οι δειλοί

Η απόδοση τιµών είχε την αντίθετη όψη, που έπληττε όσους είχαν ατιµαστεί. Αυτοί υπέκειντο σε κάθε είδους µειώσεις πολιτικές και προσωπικές. Τόσο ο Ηρόδοτος όσο ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών µιλούν για το φαινόµενο αυτό, έκφραση σκληρότητας µιας κοινωνίας που τιµωρεί αυστηρά τις παραλείψεις σχετικά µε τους κανόνες που διέπουν τα προνόµια της τάξης τους. Αλίµονο σ αυτόν που αποκαλείται τρεµουλιάρης. Αν κάποιος θεωρηθεί ότι φοβήθηκε ίο θάνατο, ακόµη και αν είχε τους καλύτερους λόγους αποφυγής ενός άδικου θανάτου, παραδίδεται στην περιφρόνηση της καλής κοινωνίας. Η φαντασία ίων Σπαρτιατών µοιάζει δηµιουργική τόσο σε πειράγµατα σκωπτικά, µε τα οποία τούς σφυροκοπούσαν, όσο και σε συµπεριφορές περιφρόνησης. Σ αυτά ας προσθέσουµε την απώλεια των πολιτικών και αστικών δικαιωµάτων. Ο Θουκυδίδης (5, 34, 2) σηµειώνει ότι οι διασωθέντες της Σφακτηρίας, µετά τη διάσωσή τους, βλήθηκαν από αυτό το είδος κοινωνικής καταδίκης. Παρά ταύτα, δεν αποκλείονται από το σώµα των Σπαρτιατών και έπειτα από µία ανδρεία

συµπεριφορά µπορούν να αποκαταστήσουν τη χαµένη τιµή τους και τα πλήρη δικαιώµατα της θέσης τους. ∆εν είναι ατιµία µε την έννοια που προσδίδουν στη λέξη οι Αθηναίοι (γι αυτό το λόγο ο Θουκυδίδης αναγκάζεται να διευκρινίσει τον όρο), αφού δεν απώλεσαν την ιθαγένεια τους. Οι οπλίτες της Σφακτηρίας ενσωµατώθηκαν και πάλι. Παρατηρούµε στο κείµενο του Ξενοφώντα (Λακ. Πολ. 9) ότι συνεχίζουν να συµµετέχουν στην καθηµερινή ζωή (συµπόσια, αγώνες µε µπάλα, χορωδία), αλλά η συµµετοχή τους απαιτεί σκληρές δοκιµασίες.

Οι βασιλείς

Οι Λακεδαιµόνιοι έχουν επικεφαλής του κράτους και ιδιαίτερα του στρατού δύο διαδόχους βασιλείς, απογόνους του Ηρακλή. Είναι επίσης κατά κάποιον τρόπο οι κληρονόµοι του φαινοµένου των δίδυµων που οι ∆ιόσκουροι αντιπροσωπεύουν. Εξάλλου, έχουν θρησκευτική εξουσία και είναι οι πρώτοι ιερείς-θυσιαστές της χώρας. Ο Περίοικος µεριµνά προσφέροντας για φόρο ένα χοιρίδιον σε κάθε κύηση ζώου. Θυσιάζουν λοιπόν υπέρ της ευηµερίας του συνόλου. Ο Π. Καρλιέρ (P. Carlier) βλέπει στο πρόσωπο τους τους µοναδικούς ιερείς της πόλης. Οι ειδωλολατρικές θρησκείες και οι ιεροί χώροι είχαν τους δικούς τους, ωστόσο τις πολιτειακές λατρείες ασκούσε ο βασιλιάς. Σε αυτή την περίπτωση διαφωτίζεται το γεγονός που ήθελε έναν µόνο από τους βασιλείς να µπορεί να εκστρατεύει όταν οι εκστρατείες έχουν µια διάρκεια.

Πράγµατι κατέχουν σηµαντική στρατιωτική ισχύ. Ένας βασιλιάς οδηγεί το στρατό στην εκστρατεία όπου όλοι του οφείλουν υποταγή. ∆εν είναι αυτός που κηρύσσει πόλεµο η ειρήνη, αλλά κατευθύνει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις και, όντως, οι Αρχίδαµος, Άγης και Αγησίλαος αποτελούν µεγάλες προσωπικότητες. Επιπλέον, οι βασιλείς, όταν η διαδοχή εξελίσσεται οµαλά, έχουν λάβει ειδική αγωγή, ικανή να τους προετοιµάσει στη διοίκηση.

Οι πολιτικές εξουσίες τους είναι λιγότερο προφανείς και φαίνεται να εξαρτώνται από την προσωπικότητα και την ικανότητα των προσώπων. Ο θάνατος τους συνεπάγεται εξαιρετική κηδεία, που τους κατατάσσει στην τάξη των ηραίων. Έχουν δικαίωµα σε τελετή ταφής και µνήµα.

Γ. Τέλος και αρχή του 5ου αιώνα π.Χ.

Η κοινωνία χαρακτηρίζεται από µια παράλληλη κίνηση, από τη µια διαρκείας στις δοµές της και από την άλλη βαθιών κοινωνικών αλλαγών.

Στη Μαντινεία το 418 π.Χ. ο στρατός των Λακεδαιµονίων, όπου Περίοικοι και Σπαρτιάτες ενώθηκαν (εκτός της ιδιάζουσας περίπτωσης των Σκιριτών), ενισχύθηκε από οπαδούς του Βρασίδα και από Νεοδαµώδεις. Ξέρουµε ότι, προηγουµένως, οι οπαδοί του Βρασίδα µαζί µε τους Νεοδαµώδεις είχαν εγκατασταθεί στο Λέπρεον, και το σώµα που απαιτήθηκε από τους Ελατούς αποδεικνύει ότι ήταν µία χιλιάδα (ένας λόχος από οπαδούς του Βρασίδα κατ ένας από Νεοδαµώδεις).

Οι Βρασίδειοι (Είλωτες οπλισµένοι σαν οπλίτες για να ακολουθήσουν τον Βρασίδα στη Θράκη) ήταν 700 στην αρχή (δηλαδή ένας λόχος ενισχυµένος). Χωρίς αµφιβολία δεν επέστρεψαν όλοι και αντικαταστάθηκαν από στρατευµένους άλλης κα-τηγορίας. ∆εν είναι γνωστός ο αριθµός των Νεοδαµωδών παρόντων στη Μαντινεία: εύλογο είναι ότι πρόκειται για αυτούς στο Λέπρεον, άρα περίπου 500. Στα πρώτα χρόνια του 4ου αιώνα π.Χ. θα δούµε τον Αγησίλαο να αναχωρεί για την Ασία µε 2.000 Νεοδαµώδεις. Μπόρεσαν συνεπώς να στρατολογήσουν ένα σώµα σηµαντικό.

Ποιοι είναι οι Νεοδαµώδεις;

Η γενικότερη απάντηση είναι ότι πρόκειται για απελεύθερους Είλωτες. Η απάντηση αυτή φαίνεται να επανεξετάστηκε. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου έχουµε να κάνουµε δύο φορές µε περιπτώσεις απελευθερωµένων Ειλώτων. Την πρώτη φορά, πριν να πολεµήσουν, αυτοαναγορεύονται ελεύθεροι και µε τίµηµα τη ζωή τους. Τη δεύτερη φορά πολεµούν σαν οπλίτες και απελευθερώνονται και γίνο-νται... οπαδοί του Βρασίδα. Επιπλέον, κατά την εισβολή στη Λακωνία το 370/369 π.Χ. (Ξενοφών, Ελληνικά 3.1, 4) αναγγέλλεται στους Είλωτες που θα δεχθούν να ενσωµατωθούν οίον τακτικό στρατό ότι θα είναι ελεύθεροι... και από εκείνη τη στιγµή δεν βλέπουµε να εµφανίζεται πια ο όρος Νεοδαµώδης. Με άλλα λόγια, οίο εξής κάθε φορά που περιµένουµε λογικά να δηµιουργούνται Νεοδαµώδεις, διαψευδόµαστε.

Άρα είναι φανερό πως µπορούµε να αµφισβητήσουµε την άποψη ότι οι Νεοδαµώδεις είναι Είλωτες προσφάτως ελευθερωµένοι, χωρίς προηγουµένως να έχουν προσφέρει κάποιες υπηρεσίες. Κλίνω λοιπόν προς την υπόθεση ότι οι Νεοδαµώδεις είναι Σπαρτιάτες ουσιαστικά, που κάποια στιγµή εγκατέλειψαν ένα δάµο (το συγκεκριµένο πολιτικό σώµα) και ίδρυσαν ένα νέο δάµο χωρίς πολιτικά δικαιώµατα.

Ποιο γεγονός µπορεί να οδήγησε σε αυτό το φαινόµενο: Ο πόλεµος της Μεσσηνίας αναµφίβολα. Πράγµατι, έπειτα από αυτόν µειώνεται το σώµα των Σπαρτιατών. Το κλειδί ιοοις να βρίσκεται στον Αριστοτέλη, που επισηµαίνει ότι τα συσσίτια στην Κρήτη πληρώνονται από τα εισοδήµατα των δηµοσίων κτηµάτων και από τους καταβαλλόµενους φόρους υποτέλειας από ιούς Περίοικους που τους εξο-µοιώνει µε τους Λάκωνες Είλωτες (Πολιτικά: 1272 ά.). ενώ στη Λακεδαίµονα, οι Σπαρτιάτες οφείλουν να καταβάλλουν τη συνδροµή τους από το καθαρά δικό τους

εισόδηµα, αλλιώς εκπίπτουν των πολιτικών δικαιωµάτων τους. Ο Ηρόδοτος τοποθετεί τα συσσίτια µέσα στους θεσµούς που οι Λακεδαιµόνιοι µέσω του Λυκούργου δανείστηκαν από την Κρήτη στα µέσα του 5ου αιώνα π.Χ. Αν παραδεχθούµε ότι ο τρίτος Μεσσηνιακός πόλεµος δεν είχε µοναδική συνέπεια την αναχώρηση των εξεγερµένων, αλλά και την οικονοµική ελάφρυνση για όσους παρέµειναν, τότε µπορούµε να έχουµε την εξήγηση του φαινοµένου, αφού οι ελαφρύνσεις αφορούσαν όχι τις οφειλόµενες εισφορές προς το γαιοκτήµονα, αλλά αυτές προς το κράτος για τα συσσίτια. Εξ αυτού, πολύ γρήγορα, κάποιοι Σπαρτιάτες αποκλείστηκαν από το πολιτικό σώµα που αποτελούνταν έως τότε από πλούσιους και φτωχούς (το δάµος) και έγιναν Νεοδαµώδεις, δηλαδή µέλη µιας νέας κατηγορίας δάµου. Αυτό επιφέρει και άλλες κοινωνικές ιδιαιτερότητες, όπως για παράδειγµα τον περιορισµό του αριθµού των κληρονόµων στην κυρίαρχη κάστα και τον πολλαπλασιασµό των «νόθων». Επίσης αυτές οι ελαφρύνσεις δικαιολογούν τον αριθµό νέων ανάµεσα στους Είλωτες (Θουκυδίδης 5, 80, 3). λιγότερο οικονοµικά συνθλιµµένων από πριν.

Οι Νεοδαµώδεις, φτωχά µέλη της κυρίαρχης οµάδας, σταδιακά βρέθηκαν στο περιθώριο, µετά τον τρίτο Μεσσηνιακό πόλεµο, Οµοίοι, από αδυναµία να κρατήσουν τη θέση τους, και ανασυντάχθηκαν σε νέα κατηγορία παραµένοντας ωστόσο κατά κά-ποιο τρόπο «παθητικοί πολίτες». Και είναι λογικό να καλούν αυτούς να υπηρετήσουν στρατιωτικά σε περιπτώσεις ανάγκης παρά µια άλλη κατηγορία. Η τάξη τους αυξάνεται προοδευτικά όσο οι Οµοίοι λιγοστεύουν.

Οι Νόθοι σχηµατίζουν στα τέλη του 5ου, αρχή του 4ου αιώνα π.Χ., µία απειροελάχιστη αριθµητικά οµάδα, όµως εξίσου απείρως σκανδαλώδη, αν κρίνουµε από τις εξηγήσεις που ο Ξενοφώντας αισθάνεται υποχρεωµένος να δώσει. Οι κίνδυνοι έκπτωσης σε ένα σύστηµα που εκ των πραγµάτων κατέληξε φοροεισπρακτικό, υποχρεώνουν τις οικογένειες να έχουν απόλυτη ανάγκη από την προίκα της συζύγου έτσι ώστε να εξασφαλίσουν την ταξική θέση των παιδιών· το διαζύγιο έγινε λοιπόν πολύ δύσκολο· άλλωστε χρειάζονται παιδιά για να µπορέσουν οι πρώτοι να διατηρήσουν τη θέση τους. Από εκεί πηγάζουν οι σκανδαλώδεις συµπεριφορές από ορισµένα µέλη αυτής της σπαρτιατικής αριστοκρατίας. Οι γυναίκες σύζυγοι παίρνουν επισήµως έναν εραστή της ίδιας κοινωνικής τάξης χωρίς να διαζευχθούν και τα µεταγενέστερα παιδιά δηλώνονται νόθα. Μπορούµε να υποθέσουµε πως αυτά τα παιδιά, γόνοι ενός Σπαρτιάτη κατ µιας Σπαρτιάτισσας, σε περίπτωση θανάτου των νόµιµων τέκνων, καλούνται να τα αντικαταστήσουν.

Μετά το 369 π.Χ. υπήρξαν νεότερες προσαρµογές· χωρίς να αλλάξει το σύστηµα, έγινε ανασύνθεση των κοινωνικών στρωµάτων. Η Κρυπτεία, όπως µας την παρουσιάζει ο Αριστοτέλης, αποτελεί χωρίς αµφιβολία µία από αυτές τις προσαρµογές. Ωστόσο είµαστε τόσο λίγο ενήµεροι στο θέµα αυτό, που είναι αδύνατον να αντιληφθούµε την προσαρµογή των κοινωνικών δοµών στο διηνεκές των οικονοµικών και πολιτικών δοµών. Αυτές οι τελευταίες είναι τόσο ανθεκτικές που θα χρειαστεί να προκληθούν τόσο ο Λεωνίδας Β΄ όσο και ο Κλεοµένης από το όραµα του ελληνιστικού βασιλείου µε ένα µονάρχη για να αλλάξει το σύστηµα κατ να οδεύσει προς την εξαφάνιση του.

Μετάφραση: Γιώργος Γεωργαµλής

2. ΠΛΟΥΤΟΣ ΚΑΙ Ι∆ΙΟΚΤΗΣΙΑ

του STEPHEN HODKINSON λέκτορα Αργαίος Ιστορίας, Έδρα Ιστορίας και Κλασικών Σπουδών στο Πανεπιστήµιο

Μάντσεστερ (Αγγλία)

Στη σύγχρονη δυτική αντίληψη η λέξη «Σπάρτη» δηµιουργεί την εντύπωση µιας αυστηρής, στρατιωτικής κοινωνίας, µε πολίτες που αποστρέφονταν τα υλικά αγαθά. Μετά την εκ νέου ανακάλυψη της κλασικής αρχαιότητας στη διάρκεια της Αναγέννησης, επιφανείς διανοητές της ∆υτικής Ευρώπης θεωρούσαν την αρχαία Σπάρτη προσωποποίηση της οικονοµικής ισότητας και του κοινωνικού ελέγχου. Αυτή η εικόνα επηρέασε σηµαντικά τη νεότερη κοινωνιολογική και πολιτική σκέψη. Στα χρόνια της αγγλικής επανάστασης το 17ο αιώνα, ο ριζοσπάστης συγγραφέας Τζέιµς Χάρινγκτον στη µονογραφία του «The Commonwealth of Oceana» παρακινούσε τον Κρόµγουελ να ακολουθήσει το παράδειγµα του Σπαρτιάτη νοµοθέτη Λυκούργου και να µοιράσει τα κτήµατα σε ίσα µερίδια. Αυτή η θέση προκάλεσε έντονες πολιτικές συζητήσεις σχετικά µε την αξία του σπαρτιατικού ιδιοκτησιακού συστήµατος. Στη Γαλλία του 18ου αιώνα, οι κοινωνιολόγοι στην κριτική που ασκούσαν εναντίον της χλιδής και της πολυτέλειας του καιρού τους συχνά επικαλούνταν το λιτό τρόπο Ζωής και την απαγόρευση της χρήσης πολύτιµων µετάλλων στην αρχαία Σπάρτη.

Στη ναζιστική Γερµανία, ο υπουργός Γεωργίας Βάλτερ Νιαρέ διαµόρφωσε ένα νόµο για το κληρονοµικό δίκαιο («Reichserbhofgesetz»), θέτοντας τα αγροκτήµατα των χωρικών υπό κρατικό έλεγχο, αντλώντας την ιδέα από mv κοινωνική κατάσταση των πολιτών στη Σπάρτη, οι οποίοι ήταν ισόβιοι καταναλωτές των κοινών, δηµόσιων αγαθών.

Οι έννοιες που συνάγονται από το σπαρτιατικό ιδιοκτησιακό σύστηµα ήταν ιδιαίτερα δηµοφιλείς στους σύγχρονους διανοητές. Ένας λόγος γι αυτό ήταν η επίδραση που άσκησε ο αρχαίος συγγραφέας Πλούταρχος ο Χαιρωνεύς. Στο έργο του «Η Ζωή του Λυκούργου» ισχυρίζεται ότι ο θρυλικός Σπαρτιάτης νοµοθέτης αναδιένειµε τη γη. αντικατέστησε τα χρυσά και αργυρά νοµίσµατα µε σιδερένια και απέβαλε τις περιττές τέχνες. Λέγεται ακόµη πως ο Λυκούργος εγκαινίασε τα συσσίτια και µια σειρά αυστηρών µέτρων, όπως απλότητα στους αρχιτεκτονικούς ρυθµούς και την εσωτερική διακόσµηση, σεµνές επικήδειες τελετές και λιτότητα στις θυσίες. Σύµφωνα µε τον Πλούταρχο, στη σπαρτιατική κοινωνία ο πλούτος δεν αποτελούσε αντικείµενο επιθυµίας και ήταν άνευ σηµασίας.

Στην πραγµατικότητα τα πράγµατα ήταν µάλλον διαφορετικά. Αν και µερικές από τις ιδέες του Πλούταρχου απηχούν µε ακρίβεια τα γνωρίσµατα της κλασικής σπαρτιατικής κοινωνίας, σε πολλές άλλες ο συγγραφέας εµφανίζεται προκατειληµµέ-νος από το διαβόητο «σπαρτιατικό µύθο»: εν µέρει παραµορφωµένο, εν µέρει αποκύηµα της φαντασίας κάποιων ξένων, οι οποίοι, όντας λάτρεις της Σπάρτης, επιχειρούσαν την εξιδανίκευση της κοινωνίας της. Ο σπαρτιατικός µύθος όµως αποτελεί και επινόηση της ίδιας της παράδοσης των Σπαρτιατών. Για παράδειγµα, η ιδέα της ίσης κατανοµής της γης ήταν πιθανότατα πολύ µεταγενέστερη και επικράτησε τον 3ο αιώνα π.Χ., όταν οι βασιλείς Αγης ∆΄ και Κλεοµένης Γ΄ θέλησαν να αναδιανείµουν τα κτήµατα και απέδωσαν στον Λυκούργο ανάλογα µετρά, στην προσπάθεια τους να υποστηρίξουν την επαναστατική τους µεταρρύθµιση.

Άνισα κατανεµηµένη ατοµική ιδιοκτησία

Τα θέµατα της ιδιοκτησίας και του πλούτου ήταν ουσιώδη στην πολιτική οργάνωση της Σπάρτης κατά την κλασική περίοδο. Η κατοχή της ιδιοκτησίας του πο-λίτη εξαρτιόταν από τη συµµετοχή του στα συσσίτια και αυτή η συµµετοχή εξαρτιόταν µε τη σειρά της από µια ορισµένη µηνιαία συνεισφορά σε τρόφιµα. Η εξασφάλιση των συνεισφορών για τα συσσίτια βασιζόταν στην κατοχή από τους πολίτες της απαραίτητης έγγειας περιουσίας για να καλλιεργηθεί η απαιτουµένη ποσότητα προϊόντων. Ούτως ή άλλως η κατοχή ενός αξιόλογου κοµµατιού γης ήταν απαραίτητη προϋπόθεση ώστε ο κάθε Σπαρτιάτης να είναι σε θέση να ζήσει µια ανέµελη ζωή, απαλλαγµένη από χειρωνακτική εργασία, αφιερωµένη σε πολιτικές και πολεµικές ενασχολήσεις. Αυτό το οικονοµικό σύστηµα είχε ως υποδοµή την κατοχή από τη Σπάρτη ενός εργατικού δυναµικού από δούλους, τους Είλωτες, οι οποίοι προέρχονταν από τους υποταγµένους πληθυσµούς της ίδιας της περιοχής οπού βρισκόταν η Σπάρτη, της Λακωνίας, καθώς και της γειτονικής Μεσσηνίας. Τέλος, οι απαιτήσεις της σπαρτιατικής κοινής, δηµόσιας ζωής σχετίζονταν στενά µε το θέµα του βιοπορισµού και επέβαλλαν ένα βαθµό οµοιογενείας ανάµεσα στους πλούσιους και στους φτωχούς. Κατά συνέπεια, τα θέµατα του πλούτου και της ιδιοκτησίας παρεισεφρεαν σχεδόν σε κάθε πτυχή της σπαρτιατικής ζωής.

Σε αντίθεση µε τη µεταγενέστερη εικόνα της ισότητας, η ιδιοκτησία πάντα διανεµόταν άνισα στην αρχαϊκή και κλασική Σπάρτη. Ο αρχαϊκός ποιητής Αλκαίος αναφέρεται σε ένα ρητό, σπαρτιατικής προέλευσης: «ο άνθρωπος είναι ο,τι κατέχει, δεν υπάρχει φτωχός άνθρωπος που να είναι καλός και έντιµος». Ακόµη, οι Σπαρτιάτες ποιητές Τυρταίος και Αλκµάν αναφέρουν και αυτοί σηµαντικές διαφορές στην κατοχή του πλούτου. Στους 5ο και 4ο αιώνες ο Ηρόδοτος, ο Θουκυδίδης και ο Ξενοφών αναφέρουν «εύπορους ανθρώπους», «ανθρώπους µε µεγάλη περιουσία, «πλουσίους» και «πολύ πλουσίους». Το σύστηµα της ιδιοκτησίας είχε κυρίως ατοµικό χαρακτήρα».

Στα Πολιτικά του Αριστοτέλη βρίσκουµε σαφείς αναφορές σύµφωνα µε τις οποίες τη γη την κατείχαν ιδιώτες και κληροδοτούνταν από γενιά σε γενιά σύµφωνα

µε το σύνηθες αρχαιοελληνικό σύστηµα διανοµής της κληρονοµιάς. Επιπλέον οι γαιοκτήµονες είχαν την ευχέρεια να διαθέσουν τα κτήµατα τους σε όποιον επιθυµούσαν µέσω ισόβιων δωρεών ή να τα κληροδοτήσουν συντάσσοντας διαθήκες. Και οι γυναίκες στη Σπάρτη δικαιούνταν να κατέχουν κτήµατα. Ο Αριστοτέλης σχολιάζει το γεγονός ότι οι γυναίκες κατείχαν σχεδόν τα δύο πέµπτα της ακίνητης πε-ριουσίας. Ένας λόγος γι αυτό ήταν οι γυναίκες κληρονόµοι, θυγατέρες δίχως αρσενικά αδέλφια µπορούσαν να κληρονοµήσουν το σύνολο της γονικής κτηµατικής περιουσίας. Ένας άλλος λόγος ήταν η ύπαρξη µεγάλων προικοδοτήσεων. Οι σύγχρονοι ερευνητές διαφωνούν για το αν αυτή η προίκα ήταν απλώς δώρο που δινόταν κατά βούληση από τους γονείς της νύφης ή αν αντιπροσώπευε κληρονοµικά δικαιώµατα των κοριτσιών. Υπάρχει µία θεωρία σύµφωνα µε την οποία το κληρονοµικό σύστηµα της Σπάρτης ήταν παρόµοιο µε αυτό της Γόρτυνος στην Κρήτη, οπού τα κορίτσια κληρονοµούσαν από την πατρική περιουσία ίο µισό της κληρονοµιάς που έπαιρναν τ αγόρια.

Η ανισότητα στην ιδιοκτησία της γης επέφερε και άνιση πρόσβαση και εκµετάλλευση της εργατικής δύναµης των Ειλώτων. Οι πιο πλούσιοι Σπαρτιάτες µε µεγαλύτερα κτήµατα και περισσότερους Είλωτες στην υπηρεσία τους καλλιεργούσαν µεγαλύτερη ποικιλία αγροτικών προϊόντων και διατηρούσαν µεγαλύτερα κοπάδια Ζώων. Ένα αµφιλεγόµενο Ζήτηµα είναι ο ακριβής τρόπος που οι σοδειές µοιράζονταν µεταξύ των Σπαρτιατών γαιοκτηµόνων και των Ειλώτων που τις καλλιεργούσαν. Σύµφωνα πάντως µε τον Τυρταίο, το πιθανότερο ήταν ότι η σοδειά µοιραζόταν 50/50. Ο σηµαντικός αριθµός των Ειλώτων σήµαινε ότι µε την εργασία τους δηµιουργούσαν ένα µεγάλο πλεόνασµα προϊόντων για τους κυρίους τους. Αυτό το πλεόνασµα µπορούσε να µετατραπεί σε µόνιµο περιουσιακό στοιχείο. Οι Σπαρτιάτες µπορούσαν να κατέχουν µια µεγάλη ποικιλία κινητής περιουσίας, που συµπεριελάµβανε τιµαλφή, ράβδους πολύτιµων µετάλλων και ξένα νοµίσµατα. (Βλ. το άρθρο «Οικονοµία και Εµπόριο στην Αρχαία Σπάρτη», Ιστορικά, τχ. 61).

Περιορισµοί στη χρήση του πλούτου

Ο ιδιωτικός χαρακτήρας της ατοµικής περιουσίας µετριαζόταν από την ύπαρξη συγκεκριµένων συλλογικών δικαιωµάτων που περιέστελλαν την ατοµική ιδιοκτησία. Έγιναν προσπάθειες να επιβληθεί άµεση φορολογία µε τη µορφή των «εισφορών» (περιστασιακοί φόροι εισοδήµατος για την εξασφάλιση στρατιωτικών πόρων). Η συνεισφορά στα συσσίτια περιλάµβανε και µια σηµαντική φορολόγηση του µεριδίου των πολιτών από την αγροτική παραγωγή των κτηµάτων τους. Οι πιο φτωχοί Σπαρ-τιάτες είχαν το δικαίωµα να δανείζονται άλογα και κυνηγετικούς σκύλους από τους πλουσιότερους συµπολίτες τους. Πάντως κανένα από αυτά τα δικαιώµατα δεν επέφερε αξιοσηµείωτη αναδιανοµή της ιδιοκτησίας.

Αντί της αναδιανοµής της ατοµικής ιδιοκτησίας. η πόλη της Σπάρτης επιχείρησε να επιβάλει περιορισµούς στη χρήση του πλούτου. Με αυτό τον τρόπο η ανισότητα της ιδιοκτησίας εξισορροπούνταν µε την ιδεολογία µιας κοινότητας

οµοίων. Το κράτος ασκούσε µονοπωλιακά την παροχή δηµόσιων υπηρεσιών. Συνεπώς, αντίθετα µε ιούς Αθηναίους οµολόγους τους, οι πλούσιοι Σπαρτιάτες δεν είχαν τη δυνατότητα να προβαίνουν σε ευεργεσίες προς τους συµπολίτες τους ούτε να χρηµατοδοτούν επίσηµες τελετές. Ακόµη η πόλη επέβαλλε έναν κοινό, δηµόσιο τρόπο Ζωής σε κάθε πολίτη, όπως ουσιαστική οµοιογένεια στην εκπαίδευση και λιτό-τητα στη διατροφή και την ένδυση. Σύµφωνα µε όσα αναφέρει ο Θουκυδίδης, «πρώτοι οι Λακεδαιµόνιοι άρχισαν να ντύνονται απλά και σύµφωνα µε το σύγχρονο γούστο, κατ γενικότερα όσοι κατείχαν µεγάλη περιουσία υιοθετούσαν έναν τρόπο ζωής όσο το δυνατόν όµοιο µε εκείνο των πολλών». Κατά τον Αριστοτέλη, «οι γιοι των πλουσίων και των φτωχών ανατρέφονταν µε τον ίδιο τρόπο και η εκπαίδευση τους ήταν κοινή...το ίδιο εξακολουθούσε να συµβαίνει και µετά την ενηλικίωση τους. αφού δεν υπήρχε καµιά διάκριση ανάµεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους. Η διατροφή στα συσσίτια ήταν η ίδια για όλους κατ η ενδυµασία οµοιόµορφη». Το ίδιο κατ τα κορίτσια στη Σπάρτη, τα οποία υποβάλλονταν σε κοινή, δηµόσια φυσική άσκηση. Οι ενήλικες γυναίκες, ανεξαρτήτως της οικονοµικής τους κατάστασης, δεν επιτρεπόταν να φορούν κοσµήµατα ή να στολίζονται µε χρυσαφικά.

Ανάλογες µε την οµοιοµορφία της σπαρτιατικής ζωής ήταν και οι επικήδειες και ταφικές τελετές. Λιτές και αυστηρές. Στις σπαρτιατικές κηδείες δεν επιτρέπονταν κτερίσµατα. Απαγορευόταν στις οικογένειες οι επιτύµβιες επιγραφές στη µνήµη των νεκρών τους. Μοναδική εξαίρεση αποτελούσε η περίπτωση όσων έχαναν τη ζωή τους στο πεδίο της µάχης. Ορισµένα τέτοια µνηµεία εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Σπάρτης: είναι πολύ απέριττα και φέρουν µία απλή επιγραφή ότι ο νεκρός σκοτώθηκε στη µάχη. Μόνο για τους νεκρούς βασιλείς προβλεπόταν µεγαλοπρεπής επικήδεια τελετή.

Έξοδα των πλουσίων

Παρ όλους τους περιορισµούς, αρκετοί ήταν οι εναποµείναντες τοµείς όπου οι πλούσιοι µπορούσαν να εκµεταλλευτούν την οικονοµική τους επιφάνεια. Μπρούντζινα αρχαιολογικά ευρήµατα στα ιερά φανερώνουν πως οι Σπαρτιάτες και οι Σπαρτιάτισσες ξόδευαν σηµαντικά ποσά σε θρησκευτικά αναθέµατα στους θεούς: τρίποδες και άλλα αγγεία, κοσµήµατα, αγαλµατίδια κ.λπ. Οι πιο εύποροι κατέφευγαν σε παρόµοιες επιδεικτικές δαπάνες κατ σε ξένα ιερά, όπως για παράδειγµα στην Ολυµπία, στους ∆ελφούς, στη ∆ωδώνη και στη Σάµο.

Οι πιο πλούσιοι πολίτες εξέτρεφαν και διατηρούσαν άλογα, κυρίους για τη συµµετο-χή τους σε αρµατοδροµίες. Αυτή ήταν µια ιδιαίτερα δαπανηρή δραστηριότητα, που απαιτούσε µεγάλη έγγεια περιουσία και σηµαντικά έξοδα. Στα τέλη του 5ου και στις αρχές του 4ου αιώνα, οι Σπαρτιάτες ιδιοκτήτες αρµάτων κέρδισαν τουλάχιστον 12 φορές στους Ολυµπιακούς Αγώνες. Οι νικηφόροι ιδιοκτήτες γιόρταζαν την επιτυχία τους µε την ανέγερση ακριβών µνηµείων, αν και πριν από τον 4ο αιώνα τέτοια µνηµεία περιορίζονταν στο χώρο της Ολυµπίας και δεν επιτρέπονταν στη Σπάρτη. Οι επιτυχίες στις αρµατοδροµίες προσέδιδαν στους νικητές έναν αέρα υπεροχής που

τους βοηθούσε να προωθηθούν σε σηµαντικά πολιτικά αξιώµατα. Μετά το 400 π.Χ. υπήρξαν και αρκετές γυναίκες που σηµείωσαν ιππικές νίκες, πρωτοστατούσης της Κυνίσκας, αδελφής του βασιλιά Αγησίλαου Β΄.

Τέλος, οι πλούσιοι Σπαρτιάτες µπορούσαν να χρησιµοποιήσουν τα χρήµατα τους για να συνάψουν προσωπικές σχέσεις και να πατρονάρουν διάφορες οµάδες, όπως χειρώνακτες υποτελείς, ξένους επισκέπτες, ακόµη και συµπολίτες τους. Αυτοί οι δεσµοί επέτρεπαν στους πλούσιους πολίτες και ιδιαίτερα στους βασιλείς να επηρεάζουν την εξωτερική πολιτική της Σπάρτης κατ να ελέγχουν τη λήψη πολιτικών αποφάσεων. Ανακεφαλαιώνοντας, η χρήση του ιδιωτικού πλούτου δηµιουργούσε ένα σηµαντικό χάσµα ανάµεσα στους εύπορους Σπαρτιάτες και τους φτωχότερους συµπολίτες τους.

Η συσσώρευση της ιδιοκτησίας και η µείωση του αριθµού ίων πολιτών

Η σηµαντική σε µέγεθος επικράτεια υπό την ηγεµονία της Σπάρτης σήµαινε πως ακόµη κατ οι συνηθισµένες αστικές οικογένειες δεν θα µπορούσαν να χαρακτηριστούν φτωχές, συγκρινόµενες µε αντίστοιχες οικογένειες άλλων πόλεων. Κατά τον 6ο αιώνα και στις αρχές του 5ου αι. π.Χ. τα περισσότερα αστικά νοικοκυριά κατείχαν επαρκή έγγεια περιουσία ώστε να αντεπεξέρχονται στις βιοποριστικές ανάγκες τους και την υποχρεωτική συνεισφορά στα συσσίτια. Αυτό το εύρωστο σύστηµα ιδιοκτησίας, όµως, προοδευτικά άρχισε να υπονοµεύεται από τη συσσώρευση της γης στα χέρια των ολίγων. Στην αύξηση των ανισοτήτων συνέτεινε και η φιλοδοξία ίων πλουσίων Σπαρτιατών, κυρίως στη διάρκεια της υπερπόντιας ηγεµονίας της Σπάρτης στα τέλη του 5ου και στην αρχή rou 4ου αιώνα π.Χ., όταν οι προεξάρχοντες πολίτες ανταγωνίζονταν για τον προσπορισµό πολιτικού κύρους και αξιωµάτων στην εξωτερική διοίκηση. Συνέπεια ήταν να φτωχύνουν πολλά νοικοκυριά πολιτών. Καθώς οι φτωχότεροι Σπαρτιάτες αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις εισφορές για τα συσσίτια, αποκλείονταν από το σώµα ίων πολιτών. Ο αριθµός των Σπαρτιατών πολιτών σηµείωσε κατακόρυφη πτώση από 8.000 το 480 π.Χ. σε λιγότερους από χίλιους σία µέσα του 4ου αιώνα π.Χ. Ήδη κατά τον 4ο και στις αρχές του 3ου αιώνα π.Χ. η κοινότητα των Οµοίων είχε αντι-κατασταθεί από µια πλουτοκρατική κοινωνία, στην οποία κυριαρχούσαν οι πλούσιοι άντρες κατ οι πλούσιες γυναίκες. Αυτές οι εξελίξεις υπονόµευσαν την ενότητα κατ την ταυτότητα των στόχων των Σπαρτιατών πολιτών και διάβρωσαν τα θεµέλια της εσωτερικής επιρροής και ισχύος της Σπάρτης. Με τόσο περιορισµένο κοινωνικό ιστό, η Σπάρτη δεν κατάφερε να ορθοποδήσει µετά την ήττα της από τη Θήβα στη µάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ. Η εχθρική εισβολή στα εδάφη που έλεγχε η Σπάρτη οδή-γησε στην απελευθέρωση των Μεσσηνίων Ειλώτων. Το αποτέλεσµα ήταν η δραµατική παρακµή της Σπάρτης και η απώλεια της δύναµης της στον ευρύτερο ελλαδικό χώρο.

Μετάφραση: Έρση Βατού

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Paul Cartledge. Agesilaos and the Crisis of Sparta,Duckworth. London 1987. Anton Powell (edj. Classical Sparta: techniques behind her success. Routledge. London 1989. Anton Powell and Stephen Hodkinson (eels.), The Shadow of Sparta. Routledge. London & Xew York, 1994. Stephen Hodkinson and Anton Powell (erts.), Sparta:New Perspectives. Duckworth and The Classical Press of Wales. London 1999. Paul Cartledge. Spartan Reflections. Duckworth, London 2000. Stephen Hodkinson. Property and Wealth in Classical Sparta. Duckworth and The Classical Press of Wales, London 2000.

3. ∆ΙΚΑΙΟΣΥΝΗ ΚΑΙ ΕΞΟΥΣΙΑ

του NICOLAS RICHER maître de Conférences à Γ Université de Paris (Γαλλία)

Παρά τόν εξαιρετικά ελλειµµατικό χαρακτήρα των γνώσεων µας σχετικά µε τη Σπάρτη, κατέχουµε κάποιο αριθµό συγκεκριµένων πληροφοριών για το θεσµικό σύστηµα και τις δικαστικές πρακτικές της µεγάλης πολιτείας των Λακεδαιµονίων της κλασικής εποχής. Φαίνεται πως οι εξουσίες της ∆ικαιοσύνης κατανέµονταν στη Σπάρτη µεταξύ των δικαστικών αρχών, οι οποίες γενικά έχουν και πολιτικές αρµοδιότητες.

Οι δικαστικές αρχές και οι αρµοδιότητες τους

Η Συνέλευση, η Εκκλησία (που κατά µια επίµονη παράδοση καλύτερα να µην αποκαλείται Απέλλα), αποτελείται από πολίτες µε πλήρη δικαιώµατα, και µπορεί µάλιστα να γνωρίσει περιπτώσεις έκτακτες κατά τις οποίες καταλογίζονται ευθύνες για κατάχρηση θέσης σε στρατιωτικούς ηγέτες. Αυτοί οι αρχηγοί µπορεί να είναι βασιλείς, όπως ο Κλεοµένης Α΄ το 494 π.Χ., ο Άγης Β΄ το 418 π.Χ.: και στις δύο αυτές περιπτώσεις, ένας βασιλιάς κατηγορείται ότι δεν µπόρεσε να εκµεταλλευτεί µία ευνοϊκή, όπως θεωρήθηκε, στρατιωτική συγκυρία ενάντια στους Αργείους. Ο Ηρόδοτος µας αναφέρει (6,82) ότι ο Κλεοµένης αθωώθηκε [η δίκη του όµως ώθησε τους Σπαρτιάτες να καθιερώσουν έλεγχο otn χρησιµοποίηση, από ένα βασιλιά, ενός στρατού πολιτών: Έφοροι εµφανίζονται στις Πλαταιές, ίο 479 π.Χ., πλαισιώνοντας τον αντιβασιλέα Παυσανία, σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο (9, 76), ενώ ο Ξενοφών βεβαιώνει (Λακεδαιµονίων Πολιτεία, 13, 5), ότι δύο Έφοροι συνοδεύουν ένα βασιλιά κατά την εκστρατεία]. Σχετικά µε τον Άγη, ο Θουκυδίδης µας πληροφορεί (5, 63) ότι οι Λακεδαιµόνιοι σκέφθηκαν να γκρεµίσουν το σπίτι του και να του επιβάλουν ένα πρόστιµο εκατό χιλιάδων δραχµών τελικά, του επιβλήθηκε η παρουσία µιας επιτροπής δέκα συµβούλων, εντεταλµένων να επιβλέπουν την καλή χρήση του στρατού των πολιτών.

Η Συνέλευση δικάζει και άλλους στρατιωτικούς αρχηγούς πέρα από τους βασιλείς, όπως - πιθανότατα - τον Σφοδρία, ο οποίος το 378 π.Χ. επιχείρησε να οργανώσει αποστολή βοηθείας στον Πειραιά. Το επεισόδιο έγινε γνωστό από τον Ξενοφώντα (Ελληνικά, 5, 4, 24-33) και αποδεικνύει ότι έπειτα από πολιτικές διεργασίες ίου Αγησίλαου, ο Σφοδρίας, αν και φυγόδικος, αθωώθηκε από ιούς συ-µπολίτες του. Η Συνέλευση, εξάλλου, αποφασίζει για τα προβλήµατα της διαδοχής [για παράδειγµα, περί το 400-398 π.Χ., ο Αγησίλαος προτιµήθηκε από τον Λεωτυχίδη, εικαζόµενο γιο του Άγη (Ξενοφών, 3, 3, 1-4)].

Αξιοσηµείωτο είναι ότι η Συνέλευση των Λακεδαιµονίων µπορεί να επιλέγει m µη τιµωρία κάποιου ύποπτου προσώπου αλλά και να αυξάνει την επίβλεψη της οποίας ίσως αποτελεί αντικείµενο: εκτός της περίπτωσης της εποπτείας του Άγη το 418 π.Χ., µπορούµε να αναφέρουµε τον τρόπο, µε τον οποίο το χειµώνα ίου 412-411 π.Χ. ο ναύαρχος Αστύοχος τιµωρήθηκε, κατά την άσκηση των καθηκόντων του, µε την τοποθέτηση στο πλευρό του µιας ενδεκαµελούς επιτροπής (σύµβουλοι): αυτοί οι τελευταίοι µπορούσαν να καθαιρέσουν τον Αστύοχο και να τον αντικαταστήσουν µε τον Αντισθένη, αν to έκριναν σωστό (Θουκυδίδης, 8, 39, 3). Αυτός ο τρόπος δράσης είναι χαρακτηριστικός της σύνδεσης των Λακεδαιµονίων, κάτι που επισηµαίνουν ο Θουκυδίδης (1, 132, 5) και ο Πλούταρχος (Ηθικά, 217 Α-B), και που τους οδηγεί σε µεγάλη περίσκεψη πριν λάβουν σοβαρά µέτρα.

Σε ορισµένες περιπτώσεις, που δεν σχετίζονται µε τη διαθεσιµότητα του στρατού στην εκστρατία αλλά είναι πολιτικής φύσης, ένας βασιλιάς δύναται να δικαστεί από ένα ειδικό δικαστήριο, αποιεΛουµενο από τους είκοσι οκτώ Γέροντες, ίο σνµβαοιλεα και τους πέντε Εφόρους (Παυσανίας, Περιήγηση, 3, 5, 2). Συνολικά γνωρίζουµε όη κπτήδηκαν οκτώ δικαστικές αγωγές εναντίον βασιλέων και ενός αντιβασιλέα στη Σπάρτη, από το 494 ως to 394 π.Χ. Όταν οι βασιλείς βρίσκονται κοντά στην καταδίκη τους, επιλέγουν, γενικά, τον αυτοεξοριοµό τους, όπως ο Παυ-σανίας το 394 π.Χ.

Σε άλλες περιπτώσεις, πέρα από τις δίκες βασιλέων, είναι ξεκάθαρο πως οι Γέροντες (στους οποίους προσετίθεντο οι δύο βασιλείς) και οι Έφοροι συµπράττουν στην άσκηση της ∆ικαιοσύνης. Αυτό το συµπέρασµα πηγάζει από ένα έγγραφο που µας πληροφορεί ρητά για τις συνθήκες που διέπουν τις θανατικές ποινές στη Σπάρτη: πρόκειται για ένα παλίµψηστο του Βατικανού (Βατ. Ελληνικά. 2306) το οποίο έχει πολλές φορές εκδοθεί και η σχέση του µε τις δικονοµικές διαδικασίες των Λακεδαιµονίων βεβαιώθηκε από τον Tz. Tz. Κένι (J.J. Keaney) (« Théophrastus on Greek Judicial Procedure», TAPHA, 104,1974, σελ. 179-194). Ο Κένι σηµειώνει, σελ. 187, κάποια κοινά σηµεία µεταξύ αυτής της περικοπής και µιας ανάπτυξης του Πλάτωνα, Νόµοι, 6,766 d-e: o Πλάτων επηρέασε το συγγραφέα της περικοπής. Τα δύο µέρη του χειρογράφου έχουν ξεχωριστά αντικείµενα: το πρώτο πραγµατεύεται τη σπουδαιότητα της ακρόασης των διαδίκων, έτσι ώστε µε ακρίβεια να γίνουν κατανοητά τα γεγονότα. Και το δεύτερο αφορά τους τρόπους που 8α διασφάλιζαν την τιµωρία του ενόχου. Ο Κένι θεωρεί ότι και τα δύο σηµεία αφορούν θανατικές ποινές, µολονότι δεν φαίνεται να είναι σαφές. Μελετώντας τη δεύτερη περικοπή, ο Κένι επισηµαίνει ότι στη Σπάρτη η ακρόαση ενός προσώπου µπορεί να διαρκέσει ηµέρες και ότι, από την άλλη, παραµένει υπό δικαστική κρίση για τις ίδιες πράξεις για τις οποίες ίσως αθωώθηκε προγενέστερα. Οι δύο αυτοί κανόνες επιβεβαιώνονται από τον Πλούταρχο (Ηθικά, 217 Α-B)· σχετικά µε το παλίµψηστο του Βατικανού, επίσης δες Ν. Ρισέρ (Ν. Richer), Οι Έφοροι, Παρίσι 14, σ. 432-441, και σχετικά µε τη δυνατότητα µιας δικαστικής αγωγής για ήδη δεδικασµένες πράξεις, σελ. 444-445. Σφαιρικά, υστέρα από τη µελέτη αυτών των κειµένων, µπορεί κανείς να κρατήσει ότι σε περιπτώσεις δικών που επισύρουν το θάνατο, χωρίς η κατηγορία να αφορά τον τρόπο που ο στρατιωτικός αρχηγός χρησιµοποίησε τις στρατιωτικές δυνάµεις της Σπάρτης, είναι οι Έφοροι που ανακρίνουν και κατόπιν οι Έφοροι και οι Γέροντες δικάζουν. Σε άλλες δικονοµίες φαίνεται ότι Γερουσία και Έφοροι διαθέτουν ευδιάκριτα διαχωρισµένες δικαιοδοσίες.

∆ιαθέτουµε, πράγµατι, πολλές ενδείξεις στο επίπεδο της Πολιτικής ∆ικαιοσύνης που καθώς φαίνεται ασκείται από τους Εφόρους. Σύµφωνα µε τον Ξε-νοφώντα (Λακεδαιµονίων Πολιτεία, 8, 4) κατά το πρώτο τέταρτο του 4ου αιώνα Π.Χ., «οι Έφοροι έχουν τη δύναµη να επιβάλλουν σε όποιον θέλουν τιµωρία και έχουν την εξουσία αµέσως να την εκτελούν και άρχοντες πριν το τέλος της υπηρεσίας τους να παύουν και να τους φυλακίζουν µάλιστα και να τους δικάζουν περί ζωής ή θανάτου».

Αν αυτή η περικοπή του Ξενοφώντα παρουσιάζει το εύρος του πεδίου των αρµοδιοτήτων των Εφόρων, αστικής και πολιτικής φύσης, ένα κείµενο του Αριστοτέλη του 330 π.Χ. (Πολιτικά,1275 b,9-11) σηµειώνει ότι «στη Λακεδαίµονα οι Έφοροι εκδικάζουν ο καθένας τους διαφορετικές υποθέσεις συµβολαίων, ενώ η Γερουσία δικάζει τις υποθέσεις για φόνους, ίσως δε κάποια άλλη αρχή άλλες υποθέ-σεις». Ο Ντ. Μακντάουελ (D. MacDowell) εκτιµά (Spartan Law, Εδιµβούργο, 1986, σελ. 127) ότι η δικαιοδοσία της Γερουσίας περιοριζόταν σε περιπτώσεις για τις οποίες η ποινή µπορούσε να είναι ο θάνατος, η εξορία ή η στέρηση πολιτικών δικαιωµάτων. ∆έχεται ότι πιθανόν οι Έφοροι αποφάσιζαν ποιες υποθέσεις θα παρέπεµπαν στη Γερουσία, ανάλογα µε τη σπουδαιότητά τους.

Άλλωστε, αν η διάκριση µεταξύ θεµάτων που αξιούν τη διαβούλευση του συνόλου του σώµατος των Εφόρου ή την κρίση ενός µονό Εφόρου δεν είναι ορατή σε µας, πρέπει να ήταν για τούς Σπαρτιάτες. Πιθανώς το Σώµα εξέταζε το σύνολο των

υποθέσεων για να προσδιορίσει το είδος της οικονοµίας που αντιστοιχεί στην καθεµία ξεχωριστά.

Τέλος, ο υπαινιγµός του Αριστοτέλη ότι υπάρχουν θέµατα που υπόκεινται σε κάποια άλλη αρχή πλην των Εφόρων ή της Γερουσίας ίσως είναι ένας υπαινιγµός στις κατά τόν Ηρόδοτο (6. 57) δικαιοδοσίες των βασιλέων: «Οι βασιλείς δικάζουν τις εξής µόνον δίκες: περί παρθένου, που είναι µονή κληρονόµος πατρικής περιουσίας, µε ποιον πρέπει να παντρευτεί, αν δεν προφθάσει ο πατέρας της να την αρραβωνιάσει - και για τους δηµόσιους δρόµους - και αν κανείς θέλει να υιοθετήσει ένα παιδί, να το κάνει µπροστά στους βασιλείς». Οπωσδήποτε και ο βασιλιάς, στρατηγός ων, µπορεί να ασκήσει δικαστική εξουσία: ο Αριστοτέλης, προσεγγίζοντας τη σπαρτιατική βασι-λεία µε τη βασιλεία του Αγαµέµνονα, κάνει µνεία στον δια «χειρός νόµον» (Πολιτικά. 1285 α. 8-10). που επιτρέπει στο βασιλιά να τιµωρεί µε θάνατο το στρατιώτη που επέδειξε δειλία στη διάρκεια κάποιας στρατιωτικής επιχείρησης. Αλλά σε συνήθεις συνθήκες, µέσα στη Σπάρτη. η ποινή του θανάτου δεν επιβάλλεται µε τη θέληση ενός βασιλιά.

Απόδοση ευθυνών

Συνολικά, τα γνωστά σε µας γεγονότα δείχνουν ότι συχνό χαρακτηριστικό των δικαστικών αγωγών που εκδικάζονται σιη Σπάρτη είναι η πολιτική τους φύση. Αυτό εξηγείται από το είδος των πηγών µας που ευνοούν αυτό το χώρο, σε αντίθεση µε m δραστηριότητα της αστικής ∆ικαιοσύνης. Η σχετική σπουδαιότητα αυτού του χώρου στα µάτια των ίδιων των Σπαρτιατών επιβεβαιώνεται από την ύπαρξη της δικονοµίας της απόδοσης ευθυνών που εµπεριέχεται τόσο στο προαναφερόµενο κείµενο του Ξενοφώντα (ΛακεδαιµονίωνΠολιτεία. 8. 4) όσο και στον Αριστοτέλη.

Είναι γεγονός ότι ο Αριστοτέλης, θεωρώντας ότι εµπίπτει στην αρµοδιότητα της Γερουσίας, που την ονοµάζει αρχή, κρίνει ότι «είναι καλύτερα να είναι υπεύθυνοι - ενώ τώρα δεν είναι». Επίσης, ο Αριστοτέλης δηλώνει (Πολιτικά, 1271 α 6-8: «Και ίσως θα ενοµίζετο ότι οι Έφοροι ζητούν ευθύνες από όλες τις αρχές. Αλλά αυτό θα ήταν µεγάλη δικαιοδοσία για τους Εφόρους και δεν υποδεικνύουµε αυτόν τον τρόπο για την απόδοση ευθυνών . Η κριτική του Αριστοτέλη αναφέρεται στο γεγονός ότι στη Σπάρτη υπάρχουν άτοµα ήδη επιφορτισµένα να µε τις πλέον δηµοσιές σηµαντικές λειτουργίες που δεν εξετάζουν την απόδοση ευθυνών, ενώ στην περίπτωση της Αθήνας υπάρχει εναλλαγή των οµάδων των πρυτάνεων και η µηνιαία κλήρωση. Αυτή η κριτική από τον Αριστοτέλη, χωρίς αµφιβολία, θέλει να πει ότι ο έλεγχος της Γερουσίας είναι πράγµατι ανεπαρκής (επειδή δεν µπορούν να παυθούν, δεν µπορούν και να τιµωρηθούν, πρέπει να ερµηνεύσουµε). Το πιθανότερο είναι ότι ο Αριστοτέλης, έχοντας κατά νου την αθηναϊκή εµπειρία, κρίνει την, µάλλον ετησία στη Σπάρτη. περιοδικότητα στην απόδοση των ευθυνών. Σύµφωνα µε τη µαρτυρία του φιλοσόφου (Ρητορική, 1419 α. 31-35) οι Έφοροι επίσης µπορούν να λογοδοτήσουν στα µέλη του Σώµατος που τους διαδέχθηκε και αυτό σύµφωνα µε τον ορισµό του Πλάτωνα (Πρωταγόρας, 326 ε) περί απόδοσης ευθυνών, αφού στη

Σπάρτη αυτή η απόδοση ευθυνών µπορεί να αφορά την κατά περίπτωση χρησιµότητα των προτεινόµενων από τούς Εφόρους µέτρων κατά τη διάρκεια της άσκησης της υπηρεσίας τους. Η έννοια αυτή της χρησιµότητας, της καταλληλότητας των µετρούν σε σχέση µε τις περιστάσεις, απαντάται επίσης στη φύση ορισµένων συγκυριακών µέτρων.

Περιστασιακά κριτήρια κρίσης

Είτε πρόκειται για βασιλείς είτε για άλλους υπόδικους, συχνά τα εφαρµοζόµενα κριτήρια παρουσιάζουν ιδιαίτερο καιροσκοπικό χαρακτήρα. Έτσι, µετά την άλωση της Καδµείας το 382 π.Χ., ο βασιλιάς Αγησίλαος προτείνει, στη δίκη του Φοιδίδα, να εξεταστούν τα ευνοϊκά σηµεία της κατάστασης, µε το επιχείρηµα ότι είναι µια παλαιά αρχή το να παίρνει κανείς θετικές πρωτοβουλίες (Ξενοφών, Ελληνικά 5. 2. 32). Και συλλογιζόµενοι τη δίκη του Σφοδρία το 372 π.Χ., σηµειώνουµε ότι ο Ξενο-φών προσπαθεί (Ελληνικά 5. 4, 32) να αποδείξει ότι η παρέµβαση του Αγησίλαου σε αυτή την υπόθεση δεν υποκινείται ύστερα από το αίτηµα του γιου του Αρχίδαµου, αλλά από την αντίληψη του περί εθνικού συµφέροντος: η Σπάρτη δεν µπορεί να επιτρέψει το χαµό στρατιωτών της δικής του αξίας.

Κατά γενικό τρόπο, παρόµοια µέριµνα προσαρµογής των ποινών στις εφήµερες συνθήκες περιβάλλεται µε χαρακτήρα σχεδόν θεσµικό και σε κάθε περίπτωση συστηµατικό: «Κατά τον Αριστοτέλη πράγµατι (Πολιτικά 1270 b, 28-31), οι Έφοροι λαµβάνουν καιροσκοπικές αποφάσεις, χωρίς αναφορά σε κανόνες που να τους αναγκάζουν σ αυτό. Ενώ από τους Εφόρους εξαρτώνται σοβαρές αποφάσεις, δεν είναι διαπρεπείς πολίτες, και γι αυτό θα ήταν προτιµότερο να κρίνουν βασιζόµενοι σε γραπτούς κανόνες και ορισµένους νόµους, και όχι αυθαίρετα».

Το εύρος των δικαστικών εξουσιών των Εφόρων και η ελευθερία δράσης που διαθέτουν σχετικά µε ι ην άρση των ποινών τους δίνουν περίοπτη θέση στην πόλη της Σπάρτης. Ωστόσο, υπάρχει ένα όριο στη δικαστική τους εξουσία: το γεγονός ότι δεν είναι µόνον αυτοί που δικάζουν όλα τα πρόσωπα ενάντια στα οποία επιχειρείται η αγωγή, αφού σε ορισµένες περιπτώσεις συνεργάζονται µε τη Γερουσία και άλλοτε µε τη Συνέλευση των πολιτών που αποφασίζει. Σε κάθε περίπτωση, είναι αλήθεια ότι κάθε δικαστήριο λαµβάνει υπ όψιν τις εκτιµήσεις περί συγκυριών πριν εκδώσει την απόφαση του.

Συµπέρασµα

∆ιαπιστώνουµε, λοιπόν, ολοφάνερα ότι το δικονοµικό σύστηµα της Σπάρτης είναι σχετικά γνωστό, παρ ότι οι πληροφορίες που διαθέτουµε είναι αριθµητικά λιγότερες από το αντίστοιχο αθηναϊκό σύστηµα. Η δυνατότητα για κάθε πολίτη να δικαστεί δύο φορές για την ίδια υπόθεση αποτελεί ένα µεγάλο κίνητρο αποτροπής,

έτσι ώστε ποτέ κανείς να µην αποµακρυνθεί από τους κανόνες συµπεριφοράς που θέσπισαν οι Σπαρτιάτες. Κάθε άτοµο που µία µέρα υπέπεσε σε, σφάλµα µπορεί ανά πάσα στιγµή να τιµωρηθεί. Αυτό αποδεικνύεται φανερά από κείµενα που µας ενηµερώνουν για m Σπάρτη και όπως στην Αθήνα (ιδιαίτερα στον 4ο αιώνα π.Χ., στο πλαίσιο της εισαγγελικής διαδικασίας) η κοινότητα των πολιτών είναι πλαισιωµένη από θεσµούς που επιτρέπουν την άσκηση ελέγχου σε κάθε µέλος της.

Η συχνότητα των επιχειρούµενων προσφυγών στη ∆ικαιοσύνη ενάντια σε στρατιωτικούς αρχηγούς (και µάλιστα βασιλείς) τείνει να επιβεβαιώσει το δηµοκρατικό χαρακτήρα των θεσµών της Σπάρτης, επειδή, όπως υπογράµµισε ο Μ. Χ. Χάνσεν [Μ.Η. Hansen («H αθηναϊκή δηµοκρατία την εποχή του ∆ηµοσθένη», Οξφόρδη, 1991, µετάφρ. Γαλλ. 1993, σελ. 294)]: «Η δηµοκρατία στην αρχαιότητα ήταν τρόπος διακυβέρνησης που τον χαρακτήριζε η συχνότητα των πολιτικών διώξεων, ενώ οι ολιγαρχίες υπέφεραν από το αντίθετο µειονέκτηµα- ήταν πολύ δύσκολο να οδηγήσει κανείς τους διοικούντες σε απολογισµό των πράξεών τους. Κι όµως, στη Σπάρτη η απόδοση ευθυνών είναι πραγµατικότητα».

Φυσικά, αν η φύση του πολιτικού καθεστώτος της Σπάρτης µπορεί από πολλές απόψεις να θεωρηθεί δηµοκρατική - είναι ευνόητο ότι πρόκειται για µια δηµοκρατία ολιγάριθµων πολιτών σε σχέση µε τον αριθµό των Περιοίκων και των Ειλώτων-, η κτηθείσα εξουσία της κοινότητας πάνω στα άτοµα δεν εκφράζεται µε τον ίδιο τρόπο στη Σπάρτη και στην Αθήνα: η σύνεση των Λακεδαιµονίων κατά τις οικο-νοµικές διαδικασίες απέναντι σε κάποιον συµπατριώτη τους απαντά πράγµατι σε ανάγκη εκφρασµένη από τον ∆ηµοσθένη στον Πρώτο Φιλιππικό (4), όταν ο Αθηναίος ρήτορας υπογραµµίζει, το 351 π.Χ., τη συχνότητα των κατηγοριών που επισύρουν ενάντια σε στρατηγούς την ποινή του θανάτου.

Μετάφραση: Γιώργος Γεωργαµλής

4. ΣΠΑΡΤΙΑΤΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

του Νίκου Μπιργάλια δρος Ιστορίας

Με τον όρο σπαρτιατική αγωγή εννοούµε ένα δηµόσιο-κρατικό σύστηµα εκπαίδευσης που έχει στόχο του την απόκτηση πολιτικών δικαιωµάτων.

Έχει γίνει πολύ µεγάλη συζήτηση για το ρόλο, το χαρακτήρα και τους σκοπούς της σπαρτιατικής εκπαίδευσης. Το σηµαντικό ωστόσο είναι πως η συµµετοχή και η επιτυχία στην αγωγή δεν ήταν µόνο ένας τρόπος κοινωνικοποίησης των νέων, αλλά ένα πολιτικό κριτήριο στην προσπάθεια κάποιου να γίνει Οµοίος. Η άρνηση να συµµετέχει κάποιος ή η αποτυχία σήµαινε τον οριστικό αποκλεισµό του α-πό την τάξη των πολιτών. Στη Σπάρτη δηλαδή δεν γεννιέται κάποιος Σπαρτιάτης αλλά γίνεται. Το να λάβει ο νέος την αγωγή συνιστά απαραίτητη προϋπόθεση για να γίνει πολίτης µε πλήρη πολιτικά δικαιώµατα, δηλαδή Οµοίος. Η Σπάρτη εποµένως ήταν η µοναδική ελληνική πόλη-κράτος που καθιέρωσε συνειδητά µια αµοιβαία αλληλεξάρτηση µεταξύ του εκπαιδευτικού συστήµατος και της πολιτικής, κοινωνικής και οικονοµικής ζωής της πόλης. Στο σηµείο αυτό στηρίζεται όλη η διάσταση κατ όλη η πολιτική σηµασία της σπαρτιατικής εκπαίδευσης: ένας κοινωνικός θεσµός του ελληνικού κόσµου, όπως ήταν η παιδεία των νέων, γίνεται προϋπόθεση / κριτήριο, και η πρώτη και αναγκαία συνθήκη για την άσκηση πολιτικών δικαιωµάτων.

Η παιδεία είναι υποχρεωτική, οµοιογενής και οµοιόµορφη για όλους, ανεξαρτήτως της καταγωγής τους, και αφορά αγόρια και κορίτσια. Η πόλη, µε τη συµµετοχή της οικογένειας, φροντίζει για την εφαρµογή και την αποτελεσµατικότητα της εκπαίδευσης των παιδιών. Εδώ θα πρέπει να επισηµάνουµε ότι ο νέος δεν αποκοβόταν από την οικογένεια του. Αντίθετα, η επιτυχία του στην αγωγή ήταν µια οικογενειακή υπόθεση ιδιαίτερα σηµαντική, αφού από αυτή εξαρτιόταν η εκπροσώπηση της οικογένειας µε ένα επιπλέον µέλος στην τάξη των Οµοίων και εξασφαλιζόταν η συνεχεία και η παραµονή της στην τάξη αυτή.

Η αγωγή διαρκούσε περίπου από την ηλικία των 7 ετών µέχρι 18 ετών. Τα παιδιά Ζούσαν τον περισσότερο χρόνο µια οµαδική Ζωή (κυρίως µετά το 12ο έτος της ηλικίας τους), χωρισµένα βασικά σε τρεις «σχολικούς» κύκλους και διακρίνονταν αντίστοιχα, σύµφωνα µε τη φυσική τους ηλικία, σε παίδες, µειράκια και έφηβους. Σε κάθε κύκλο αντιστοιχούσαν συγκεκριµένες δοκιµασίες και διαφορετικό πρόγραµµα.

Το πρόγραµµα περιελάµβανε σωµατική και πνευµατική άσκηση. Η γραφή, η ανάγνωση, η µουσική, η ποίηση, ο χορός, οι ασκήσεις, ο οµαδικός τρόπος ζωής, οι δοκιµασίες (η κλοπή, η κρυπτεία), τα αγωνίσµατα, η παιδεραστία, το λακωνίζειν, οι εορτές αποτελούν διάφορα πεδία έκφρασης, απόκτησης και εφαρµογής της κεκτηµέ-νης γνώσης, καθώς και µέσα που χρησιµοποιούνται για την κοινωνικοποίηση των νέων.

Οι µαρτυρίες που διαθέτουµε δεν συνηγορούν µε την άποψη πως το σύστηµα «κατέστρεφε» την ατοµικότητα ή την προσωπικότητα του νέου. Αντίθετα, τονίζουν την προσπάθεια να µάθει ο νέος να ζει αρµονικά µε τους άλλους, ως µέρος ενός συνόλου, µιας κοινωνίας. Προβάλλοντας ακατάπαυστα στο «Εγώ» του νέου το «Εµείς», το παιδί µαθαίνει να διευρύνει το «εγώ» του και να ορίζει την ταυτότητα του πάντα σε σχέση µε το σύνολο και όχι σε σχέση µε την ατοµικότητα του. Η πρόθεση αυτή είναι σύµφωνη µε το πνεύµα και τις αρχές της εποχής των 6ου και 5ου π.Χ. αιώνων. Τότε. σε κάθε ελληνική πόλη-κράτος, το άτοµο-πολίτης ορίζεται και βιώνει την ύπαρξη του σε συνάρτηση µε την πόλη του. Αναπαράγει την εικόνα της κοινωνίας του, υπάρχει και δρα στο πλαίσιο της πόλης του, έξω από την οποία η ύπαρξη του δεν νοείται. Τέλος, παρά την κοινοτική διάρθρωση του τρόπου ζωής των παιδιών, η επιτυχία στα διαφορά στάδια της αγωγής είναι προσωπική υπόθεση του

κάθε παιδιού και ο επίδοξος τίτλος του πολίτη της Σπάρτης, µε το τέλος της αγωγής, απονέµεται ατοµικά.

Οι στόχοι συνεπώς της αγωγής συµβαδίζουν µε το πρότυπο της πόλης και µε το πνεύµα της εποχής µέσα στην οποία δηµιουργήθηκε, αντιστοιχούν φυσικά στις κοινωνικές και πολιτικές ανάγκες που καλούνταν να ικανοποιήσει.

Αυτή η µορφή παιδείας που περιγράψαµε, επινοήθηκε και λειτούργησε µια συγκεκριµένη εποχή προκειµένου να ανταποκριθεί σε καθορισµένες ανάγκες της σπαρτιατικής κοινωνίας. Η κλασική δηλαδή παιδεία της Σπάρτης (στην οποία συνήθως αναφέρονται οι φιλολογικές πηγές) επινοήθηκε την περίοδο που εµφανίζεται η φάλαγγα των οπλιτών (περίοδος Β΄ Μεσσηνιακού πολέµου), διήρκεσε µέχρι τα µέσα µε τέλη του 5ου αι. κατ ενσάρκωνε το πρότυπο κατ το ιδεώδες του πολίτη-οπλίτη.

Η εποχή του Β΄ Μεσσηνιακού πολέµου είναι η περίοδος που θεσπίζονται τα κριτήρια που καθόριζαν ποιος θα γινόταν και πως πολίτης-Οµοίος, καθώς και η περίοδος διεύρυνσης και αναδιοργάνωσης του πολιτικού σώµατος που προήλθε µε τη συµµετοχή σε αυτό ενός µεγάλου µέρους αγροτών, οι οποίοι είχαν επιφορτιστεί τα βάρη του µακρόχρονου πολέµου και που µέχρι τότε ήταν εκτοπισµένοι από την πολιτική ζωή. Για να αντιµετωπίσουν οι Σπαρτιάτες αυτή την κοινωνική και πολιτι-κή µεταρρύθµιση, που απαιτούσε κοινωνική και πολιτική οµοιογένεια, υιοθέτησαν ένα σύστηµα παιδείας ως κριτήριο ταυτόχρονα έντασης στο νέο πολιτικό σώµα, αλλά και διάκρισης όσων το αποτελούσαν. Παράλληλα συνέβαλε στην κοινωνική συνοχή του νέου σώµατος των πολιτών και συγχρόνως έδινε στο δήµο τη νέα ταυτότητα που επιζητούσε.

Ο στόχος της σπαρτιατικής αγωγής εκφράζει συνεπώς την ιστορική πραγµατικότητα που σηµαδοτείται από το τέλος της κοινωνίας των «αρίστων» µέχρι και την αρχή της κοινωνίας των «πολιτών». Αντανακλά δηλαδή τη µεταβατική περίοδο κατά τη διάρκεια της οποίας αναφερόµαστε στην κοινωνία των «οπλιτών». Ο οπλίτης υπαγορεύει τους κανόνες, τις αρχές και τούς τρόπους µιας αγωγής που έχει στόχο την κατάληξη στην κατάσταση του πολίτη. Το ιστορικό πλάισιο που διαµορφώνεται µε την εµφάνιση της φάλαγγας των οπλιτών, ως χρονική αφετηρία του συστήµατος εκπαίδευσης της Σπάρτης, ερµηνεύει και αιτιολογεί το πνεύµα της αγωγής, τον πολιτικό και πολεµικό της χαρακτήρα, την αντινοµία µεταξύ αριστοκρατικών και οπλιτικών αξιών που παρατηρούνται στο σύστηµα, το συ-γκεκριµένο τύπο σχέσης µεταξύ ατόµου και κοινωνίας που καλλιεργείται, καθώς και τη διάθεση πλαισίωσης του νέου από την πόλη.

Σε µια εποχή που πολιτική και πολεµική ιδιότητα ταυτίζονται, η καινοτοµία της σπαρτιατικής παιδείας είναι η σύνδεση της παιδείας µε την κοινωνική και πολιτική ζωή της πόλης. Κοινωνική, όσον αφορά τον τρόπο που αποτυπώνονται στο νέο οι κανόνες της κοινωνικής συµπεριφοράς και της θέσης του και πολιτική όσον αφορά την απόκτηση του τίτλου του πολίτη και της ανάδειξής του στις αρχές της πόλης. Τέλος, µία επιπλέον καινοτοµία αποτελεί το γεγονός ότι η πόλη αναλαµβάνει το ρόλο του παιδαγωγού των πολιτών µέσα από ένα δηµόσιο, κοινό και υποχρεωτικό σύστηµα εκπαίδευσης, προσδιορίζοντας έτσι τα χαρακτηριστικά της ταυτότητας του Σπαρτιάτη πολίτη.

Ωστόσο η εκπαίδευση, ως προϋπόθεση για να αποκτήσει και να ασκήσει κάποιος τα πλήρη πολιτικά του δικαιώµατα, είναι ταυτόχρονα κριτήριο αριστοκρατικό και δηµοκρατικό. Αριστοκρατικό, γιατί η παιδεία ως προϋπόθεση πολιτικών δικαιωµάτων είναι κατ εξοχήν χαρακτηριστικό της αριστοκρατικής κοινωνίας. Η ταύτιση επίσης της υποχρεωτικής συµµετοχής µε την υποχρεωτική επιτυχία, καθιστά την τελευταία ρυθµιστικό παράγοντα, ώστε να διακρίνει και να αποµακρύνει µερικά από τα µέλη της κοινωνίας τα οποία θα έπρεπε a priori να συγκαταλέγονται µεταξύ των πολιτών. Το γεγονός αυτό είχε αποτέλεσµα να προκαλέσει µια ευρύτερη κοινωνική και πολιτική ιεραρχία, γιατί διαχωρίζει αφ ενός τους ίδιους τους Σπαρτιάτες µεταξύ τους και αφ ετέρου τους Σπαρτιάτες µε τις άλλες κοινωνικές οµάδες. ∆ηµοκρατικό, γιατί η συµµετοχή στο ίδιο σύστηµα εκπαίδευσης αφορά το σύνολο του πολιτικού σώµατος ανεξαρτήτως καταγωγής και φύλου. Κάθε ένα από τα δυο αυτά κριτήρια εκφράζει δύο διαφορετικούς τύπους κοινωνιών. Η συνύπαρξη τους εξηγείται εν µέρει από τη µεταβολή / αντικατάσταση της αριστοκρατικής κοινωνίας σε κοινωνία οπλιτών.

Στο πλαίσιο αυτό η αρετή του νέου δεν είναι πλέον συναφής µε την εξ αίµατος συγγένεια και ούτε κληρονοµικά µεταβιβάσιµη, αλλά αγώνας για την κατάκτηση της. Το έπαθλο της αριστείας απευθυνόταν σε αυτόν που ήξερε να συνεισφέρει καλύτερα στην επιτυχία της οµάδας. Σε αυτόν που ανάµεσα στους άλλους γνώριζε πώς να επιτυγχάνει τη νίκη παραµένοντας µαζί τους, αλληλέγγυος, Οµοίος τους. Για να συντελεστεί λοιπόν η αντικατάσταση της ατοµικής αριστοκρατικής ανδρείας από τη συλλογική τάξη, και για να γίνει εφικτή η πλαισίωση της «δηµοκρατικοποίησης» των αριστοκρατικών αξιών και αρχών, έπρεπε ο νέος τύπος του πολίτη να διαπαιδαγωγηθεί κατάλληλα ώστε να είναι σε θέση να επιτελέσει τη διπλή του αποστολή: του πολίτη (πολιτικός ρόλος) και του οπλίτη (πολεµικός ρόλος). Στο εξής η πολεµική ιδιότητα έγινε το καθήκον όλων όσοι συµµετείχαν στο νέο σώµα των πολιτών, και ο πόλεµος έπαψε να είναι χαρακτηρι-στικό γνώρισµα µιας elite και εντάχθηκε στο νέο πλαίσιο της πόλης, το οποίο ενσωµατώνει εξ ολοκλήρου τον πόλεµο στην πολιτική και αφοµοιώνει στη µορφή του πολίτη το πρόσωπο του πολεµιστή. Έτσι εάν για τους άριστους της αριστοκρατικής κοινωνίας ο πόλεµος ήταν µια ευκαιρία για «κλέος και λάφυρα», µετά τη «φάλαγγα των οπλιτών» ο πόλεµος είναι η εκπλήρωση ενός καθήκοντος.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ D. M. MacDowell. Σπαρτιατιικό δίκαιο, µετ. Κονοµή, Παπαδήµας. Αθήνα 1988.

Ν. Μπιργάλιας, L' odyssee de l éducation spartiate, Βασιλόπουλος, Αθήνα. 1999.

Ν. Μπιργάλιας. «Ο Μύθος του Καιάδα». Αρχαιογνωσία, τοµ. 9 (1998). σελ. 207.

5. Η ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΑΚΗ ΣΥΜΜΑΧΙΑ

του JEAN DUCAT οµότιµου καθηγητή Αρχαίας Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Νικαίας (Γαλλία)

Η Σπάρτη ήταν µία µεγάλη πόλη λόγω της έκτασης της επικράτειάς της, όχι όµως και από τον πληθυσµό των πολιτών της, ο οποίος άλλωστε µειωνόταν διαρκώς κατά την κλασική περίοδο. Οι Λακεδαιµόνιοι στρατιώτες φηµίζονταν ως oι καλύτεροι, ωστόσο ο αριθµός τους ήταν σχετικά µικρός και η Σπάρτη δεν θα µπορούσε να διαδραµατίσει το ρόλο της στον τότε ελληνικό κόσµο, αν δεν είχε επιτύχει να οργανώσει προς όφελος της το µεγαλύτερο µέρος της Πελοποννήσου. Με τις σύµµαχες πόλεις, σχηµάτισε τον 5ο αιώνα π.Χ. αυτό που σήµερα αποκαλούµε Πελοποννησιακή Συµµαχία και που απλά οι Έλληνες ονόµαζαν «Οι Πελοποννήσιοι» ή «Οι Λακεδαιµόνιοι και οι Σύµµαχοί τους». Άλλωστε δεν επρόκειτο µόνο για αριθµητικό ζήτηµα - οι σύµµαχοι συνεισέφεραν στους Σπαρτιάτες ένα σηµαντικό στοιχείο ισχύος στον ελληνικό κόσµο, τη ναυτική δύναµη. ∆ιαφορετικά πώς θα µπορούσε να συσταθεί αυτή η ισχυρή δοµή;

Η πρώτη φροντίδα των Σπαρτιατών ποτέ δεν ήταν το κτίσιµο µιας αυτοκρατορίας, αλλά η διαφύλαξη της ασφάλειας τους. Αυτό αποτελεί την πρώτη προτεραιότητα για κάθε ελληνική πόλη, όπου ο κάθε γείτονας είναι εν δυνάµει εχθρός. Και η Σπάρτη είχε στην Πελοπόννησο, από τον 8ο αιώνα π.Χ., µία ανταγωνιστική δύναµη, ένα αδελφό εχθρό, το Αργός. Όσο µακριά κι αν ανατρέξουµε στην Ιστορία (και ακόµη παραπέρα), οι σχέσεις µεταξύ των δύο πόλεων ήταν τεταµένες. Αρχικά πολεµούσαν για µια όµορη περιοχή, τη Θυρεάτιδα. Αυτού του εί-δους οι πόλεµοι παρουσιάζουν ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. ∆ιακυβεύουν για ένα πολύ µικρό έδαφος, που δεν αποτελεί τόπο-πέρασµα και µολονότι επίπεδο, δεν προσφέρει πραγµατικό οικονοµικό ενδιαφέρον- είναι πόλεµοι που διέπονται από κανόνες που σκοπό έχουν να περιορίσουν την εµβέλεια τους και τις συνέπειες τους, συνδέονται δε µε µία κοινή λατρεία, αυτή του Πυθίου Απόλλωνα. Τελικά εµφανίζονται σαν διαµάχη µε σειρά επεισοδίων. Αναφέρεται για παράδειγµα η ήττα των Σπαρτιατών στη µάχη των Υσιών το 669 π.Χ. Το γνωστότερο επεισόδιο (χάρη στον Ηρόδοτο, Ι, 82) συνέβη γύρω στο 545 π.Χ., ονοµάζεται «η µάχη των πρωταθλητών», επειδή κατόπιν συµφωνίας οι δύο πόλεις «παραδόθηκαν» σε 300 πολεµιστές η κάθε µία και την τελική νίκη πήρε ένας υπέροχος πολεµιστής. Καταλαβαίνει κανείς ότι η αφήγηση αυτή βρίσκεται τουλάχιστον στα όρια του µύθου.

Άλλοι πόλεµοι µεταξύ Σπάρτης και Αργούς αποτελούν περισσότερο συνηθισµένα πρότυπα. Στην αρχή του δεύτερου µισού του 8ου αιώνα π.Χ., οι Σπαρτιάτες, καθοδηγούµενοι από τον Νίκανδρο, εισέβαλαν στην Αργολίδα, µε συνέπεια την καταστροφή της Ασίνης που τους είχε βοηθήσει· η ανασκαφή της Ασίνης έφερε στο φως την πραγµατική έκταση αυτής της καταστροφής, που η κεραµική της τη χρονολογεί γύρω στο 720 π.Χ.· µε τη σειρά τους οι Αργείοι βοήθησαν τους Μεσσήνιους να εξεγερθούν στο δεύτερο µισό του 7ου αιώνα π.Χ. Η

ένταση ανάµεσα στο Αργός και τη Σπάρτη φαίνεται να είναι η γραµµή του πυρός της Ιστορίας της Πελοποννήσου την αρχαϊκή εποχή.

Τον 6ο αιώνα, η Σπάρτη απέκτησε άλλη µία ισχυρή αντίπαλο, την Τεγέα, τη βασικότερη και νοτιότερη των αρκαδικών πόλεων. Ο Ηρόδοτος (Ι, 65-69) αφηγείται την παρακάτω ιστορία: σε πρώτη φάση, οι Σπαρτιάτες - η πρόθεση τους ήταν να κατακτήσουν την εύφορη κοιλάδα της Τεγέας - µειονεκτούσαν («ο πόλεµος των Πεδών» το 550 π.Χ. περίπου). Στη συνέχεια, αφού κατόρθωσαν µε δόλο να επανακτήσουν τα οστά του Ορέστη, ήταν οι νικητές. Στο µεταξύ είχαν αλλάξει σχέδια και αρκέσθηκαν να συνάψουν συµµαχία µε την Τεγέα, που τους έδινε κάποια πλεονεκτήµατα. Γιατί αυτή η αλλαγή στάσης; Χωρίς αµφιβολία η Σπάρτη κατάλαβε on δεν είχε τα µέσα να κατακτήσει πόλεις τόσο αποµακρυσµένες και τόσο σηµαντικές και ότι ήταν καλύτερα να τις κάνει συµµάχους.

Η υπόλοιπη Αρκαδία, ιδιαίτερα ο Ορχοµενός και η Μαντινεία, ακολούθησε το παράδειγµα της Τεγέας· ύστερα ήρθε η σειρά της Φλειούς, που η πίστη της σε όλο το χρονικό ορίζοντα της Ιστορίας 8α παραµείνει παραδειγµατική. Η Εληά αντιπροσωπεύει το µόνο προς τα βορειοδυτικά προπύργιο της Σπάρτης. Ακολούθως θα πάρει ένα σηµαντικό προβάδισµα έναντι του Αργούς, συνάπτοντας συµµαχίες µε τις πόλεις Άκτιον, Tpoiznva, Ερµιόνη και Επίδαυρο, που όντας φιλικές προς µία µεγάλη, µακρινή δύναµη, προστατεύονταν από τις επίβουλες της επικίνδυνης γείτονας. ∆ιαπιστώνουµε ότι :ο 525 π.Χ. η Κόρινθος είχε ήδη προσχωρήσει στη Σπαρτιατική Συµµαχία, σε άγνωστο χρόνο και η Σικυώνα τη µιµήθηκε. Από δυσπιστία προς την Αθήνα και η Αίγινα προσχώρησε, όπως επίσης τα Μέγαρα. πι-θανόν κατά το τέλος του 6ου αιώνα π.Χ.· πρόκειται για τις µοναδικές επεκτάσεις της Συµµαχίας εκτός της Πελοποννήσου. Σε µισό αιώνα, η Σπάρτη, αρπάζοντας κάθε ευκαιρία, είχε πραγµατοποιήσει µε αυτόν τον τρόπο τη συγκρότηση εκείνη που την καθιστούσε τη µεγαλύτερη δύναµη σε στεριά και θάλασσα του ελληνικού κόσµου. Και αυτό χωρίς να δώσει ούτε µία µάχη, µέσα από σειρά συµµαχιών, συµφωνηµένων η µία µετά την άλλη.

Με το ξέσπασµα των Πελοποννησιακοί πολέµων, το συµµαχικό αυτό σύστηµα πήρε την οριστική µορφή του, µιας πραγµατικής οµοσπονδίας, µε αρκετά καλά σχεδιασµένους κεντρικούς θεσµούς. Η Σπάρτη αποτελεί την ηγέτιδα δύναµη, έχει την πρωτοβουλία κατ την ευθύνη της διοίκησης, χωρίς ωστόσο να ασκεί απόλυτη εξουσία. Η δοµή είναι δικέφαλη. Από τη µία υπάρχει το Συµβούλιο των Συµµάχων, όπου κάθε πόλη-µέλος έχει έναν αντιπρόσωπο ( η Σπάρτη όπως οι άλλες) και αποφασίζει κατά πλειοψηφία. Έτσι η Σπάρτη είναι δυνατόν να µειοψηφήσει, η απόφαση όµως δεν µπορεί να της επιβληθεί. Πράγµατι, η άλλη αρχή είναι η Συνέλευση των πολιτών της Σπάρτης, η οποία επίσης είναι κυρίαρχη. Γενικά, η Σπάρτη έχει την πρωτοβουλία και αφού ψηφίσει, για παράδειγµα, πόλεµο ενάντια σε κάποιον, προτείνει αυτή την απόφαση της στο Συµβούλιο των Συµµάχων, το οποίο µπορεί να την αποδεχθεί η να την αρνηθεί. Το 431 π.Χ. συνέβη το ακριβώς αντίθετο: οι Σύµµαχοι πρότειναν στη Συνέλευση της Σπάρτης να αποφασίσει τον πόλεµο ενάντια στην Αθήνα· τότε η κατάσταση ήταν ιδιαίτερη καθώς οι Σύµµαχοι ήθελαν τον πόλεµο πολύ περισσότερο από τη Σπάρτη.

Η Συµµαχία δεν λειτουργούσε κατ' αυτόν τον τρόπο τον 6ο αιώνα π.Χ. Εκείνη την εποχή, η Σπάρτη αποφάσιζε µόνη: η συµµαχία µε τον Κροίσο, οι διαδοχικές εκστρατείες κατά της Αθήνας (του Αγχίµολου πιθανά το 512/1, του Κλεοµένη το

511/10, το 508/7 κατ το 507/6) και ο πόλεµος εναντίον του Άργους (µάχης της Σηπείας) κατά τα τελευταία χρόνια του αιώνα, αποτελούσαν αποκλειστικά δική της πρωτοβουλία. Η µοναδική σύσκεψη των Συµµάχων πραγµατοποιήθηκε στη Σπάρτη, σε άγνωστη χρονολογία (ίσως το 505-504) εν όψει µιας εκστρατείας κατά της Αθήνας, πρόταση που αρνήθηκαν. Αυτό διηγείται ο Ηρόδοτος (5, 90-93), αλλά το σπάνιο αυτό χαρακτηριστικό του επεισοδίου κάνει σήµερα πολλούς ιστορικούς να αµφιβάλλουν για το αν είναι αληθινό: ο Ηρόδοτος φαίνεται να φαντάστηκε αυτή τη συνέλευση σαν µια ευκαιρία να φέρει στο προσκήνιο το ζήτηµα της τυραννίας, κάτι λιγότερο φανταστικό από το ζήτηµα των Περσών ευγενών αναφορικά µε τα πολιτικά καθεστώτα (3, 80-82). Πιστεύουµε ότι µάλλον κατά τη διάρκεια του 5ου αιώνα π.Χ., ίσως την εποµένη των Μηδικών πολέµων, η Πελοποννησιακή Συµµαχία θέσπισε διαδικασίες που βλέπουµε στον Θουκυδίδη να εφαρµόζονται.

Μετάφραση: Γιώργος Γεωργαµλής

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

L. Moretti. Ricerche sulle leghe greche (1962).

G. L. Cawkwell, «Sparte and her Allies in the VIth Century». Classical Quarterly 43 (1993), σελ. 364-376.

6. Η ΥΠΕΡΣΥΓΧΡΟΝΗ ∆ΙΑΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΠΑΡΤΗΣ

του ANTON POWELL καθηγητή και προέδρου του τµήµατος Κλασικών

Σπουδών του Πανεπιστηµίου της Ουαλίας (Αγγλία)

Ποια κοινότητα ήταν το σχολείο της κλασικής Ελλάδας;». Ο κάθε µορφωµένος άνθρωπος νοµίζει ότι ξέρει: «Η Αθήνα, φυσικά». Αλλά, και προς τιµήν τους, οι αρχαίοι Αθηναίοι δεν ήταν τόσο σίγουροι. Γνώριζαν κάποια άλλη ελληνική πόλη, πολύ µικρότερη, της οποίας η διάνοια επισκίαζε τα αθηναϊκά όνειρα.

Ο Περικλής έκανε ό,τι µπορούσε για να εξυψώσει την Αθήνα και να υποβαθµίσει τη Σπάρτη. Ο Θουκυδίδης τον κατέγραψε να ισχυρίζεται, στον Επιτάφιο του το 431/30 π.Χ., ότι η Αθήνα παρείχε της Ελλάδος παίδευσιν. Ήταν σίγουρο ότι ο Περικλής εννοούσε ότι η Αθήνα µε τους φιλοσόφους της και τους περίπλοκα οµιλούντες δηµόσιους άνδρες ήταν το σχολείο της Ελλάδας; Χωρίς αµφιβολία θα είχε ευχαρίστως ισχυριστεί αυτό, αν ήταν η αλήθεια. Αλλά δεν το κάνει. Η Αθήνα, σύµφωνα µ' αυτόν, παρείχε όχι το εκπαιδευτικό πρότυπο στην Ελλάδα, αλλά ένα εκπαιδευτικό πρότυπο (όχι την παίδευσιν αλλά απλά παίδευσιν). Ο λόγος της περιοριστικής διατύπωσης του Περικλή είναι ότι η Σπάρτη επίσης χρησίµευε ως πρότυπο, και πιθανά πιο χαρισµατικό.

Οι παίδες της Σπάρτης, αντίθετα µε εκείνους της Αθήνας, µορφώνονταν συστηµατικά από την πολιτεία. Ακόµη και ο Αριστοτέλης, που δεν είχε σε ιδιαίτερη εκτίµηση τη Σπάρτη, αργότερα παραδέχτηκε διστακτικά ότι τιµούσε τη Σπάρτη που δεν εµπιστευόταν την εκπαίδευση στη γονική επιλογή, δηλαδή στην τύχη. Οι άλλοι Έλληνες, κατά κάποιο τρόπο, διαισθάνονταν ότι η επιτυχία των αραιοκατοικηµένων, ανοχύρωτων χωριών οφειλόταν οε εκείνη την εκπαίδευση. Όµως το πώς ακριβώς η εκπαίδευση επέτρεπε στη Σπάρτη να είναι η µοναδική υπερδύναµη της Ελλάδας ήταν για τους σύγχρονους σκεπτικιστές αντικείµενο αµφισβήτησης και µυστηρίου. Ποιες ήταν αυτές, οι άξιες µίµησης, τεχνικές της Σπάρτης;

Η Σπάρτη χαιρόταν που έµενε µυστήριο. Οι ικανότητες της θα παρέµεναν κρυφές. ∆εν είχε καµιά επιθυµία να γίνει ο δάσκαλος της Ελλάδας, αν µπορούσε να το αποφύγει. Μαθαίνουµε για ένα Σπαρτιάτη Βασιλιά, τον Αγησίλαο, που επικρίνεται από ένα συµπολίτη του ou πολεµάει πολύ συχνά εναντίον των Θηβών και έτσι «δίδασκε τους Θηβαίους πώς να πολεµούν». Ακόµη και το γεγονός της σπαρτιατικής διάνοιας έπρεπε να µείνει κρυφό. Ο βασιλιάς της Σπάρτης Αρχίδαµος καυχιόταν ότι ο λαός του εκπαιδευόταν να έχει έλλειψη κριτικής αντίληψης. Μέχρι πρόσφατα Ευρω-παίοι µελετητές αποδέχονταν αυτή τη σπαρτιατική προπαγάνδα. Ο Tζορτζ Φόρεστ (George Forrest), καθηγητής Ελληνικής Ιστορίας στην Οξφόρδη στο τέλος του 20ού αιώνα, έγραψε: «Ένας πολύ ευφυής Σπαρτιάτης; Υπήρχε τέτοιο πράγµα; Αν όχι...». Όµως νέα έρευνα, βασισµένη σε διορατικές αναφορές των αρχαίων Ελλήνων, φέρνει στο φως τώρα τη σπαρτιατική διάνοια. Και τα ευρήµατα µαρτυρούν ou, κατά αξιοσηµείωτο τρόπο, η Σπάρτη προκατέλαβε τις σύγχρονες µεθόδους.

Σε βαθµό µοναδικό στην Ελλάδα, οι Σπαρτιάτες χρησιµοποίησαν την εξειδίκευση. Ο Περικλής το διαισθάνθηκε αυτό. Περιέγραψε µε λαµπρά χρώµατα τα ποιοτικά χαρακτηριστικά που έκαναν την Αθήνα διαφορετική από τη µεγάλη αντίπαλο της. Οι περιγραφές αυτές µπορούν να χρησιµοποιηθούν για να αποκαλύψουν τη µορφή της σκιάς της Σπάρ-της. Εµείς οι Αθηναίοι, περηφανεύθηκε ο Περικλής, είµαστε ασυνήθιστα πολυτάλαντοι. Οι πολίτες µας µπορούν να στρέψουν µε επιτυχία τα χέρια τους σε τόσο πολλά διαφορετικά πράγµατα. Με άλλα λόγια, οι Σπαρτιάτες ήταν περιορισµένοι ή, µε τη δική µας, θετική φρασεολογία, εξειδικευµένοι. Οι Αθηναίοι ήξεραν πώς να αυτοσχεδιάσουν, είπε ο Περικλής, ενώ οι Σπαρτιάτες ήταν κοπιαστικά εκπαιδευµένοι. Μ' άλλα λόγια, οι Σπαρτιάτες ήταν υ-

ψηλά εκπαιδευµένοι. Σαν τους σηµερινούς ειδικευµένους σ ένα αντικείµενο, οι Σπαρτιάτες µπορεί να ήταν υπερβολικά αδαείς όταν βρίσκονταν έξω από το αντικείµενο τους. Οι µη Σπαρτιάτες κατεδείκνυαν µε ευθυµία τις συνέπειες. Οι γυναίκες της Σπάρτης, όταν ήρθαν αντιµέτωπες µε µια εχθρική εισβολή το 370 π.Χ., δεν φάνηκαν χρήσιµες, όπως θα έκαναν άλλες Ελληνίδες. Αντίθετα, είπε ο Αριστοτέλης, δηµιούργησαν µεγαλύτερη σύγχυση από τον εχθρό. Αλλά οι γυναίκες της Σπάρτης δεν είχαν εκπαιδευτεί για να βοηθούν στη µάχη. Ήταν αθλητικά εκπαιδευµένες για να είναι δυνατές στην ανατροφή των παιδιών και για να εν-θαρρύνουν την πολεµική αρετή. Και σ αυτούς τους εξειδικευµένους ρόλους είχαν τη φήµη των καλύτερων γυναικών στην Ελλάδα.

Η σύγχρονη ανάλυση εξειδικευµένων αθλητών εστιάζει στην επιλογή του κατάλληλου χρόνου (timing), δηλαδή σε ποια χρονική στιγµή της κούρσας δίνει ο αθλητής όλες τις δυνάµεις του. Παροµοίως, ισχύει για τους εξειδικευµένους πολιτι-κούς και τη διαχείριση των µέσων ενηµέρωσης: η επιλογή του σωστού χρόνου είναι το παν -έχουν µάθει να δηµοσιοποιούν τις άσχηµες ειδήσεις όταν το κοινό είναι απορροφηµένο από κάτι άλλο. Όπως για τους αθλητές του πολέµου και για τους πολιτικούς, η χρήση του «timing» από τη Σπάρτη ήταν πειθαρχηµένη σε βαθµό αξεπέραστο ακόµη και σήµερα. Πρόσφατη ανάλυση έχει εξετάσει το «timing» όλων των περιπτώσεων κατά τον 5ο αιώνα που η Σπάρτη άνοιξε ή σκόπευε ν' ανοίξει έναν επιθετικό πόλεµο κατά της Αθήνας. Το αποτέλεσµα δηµιουργεί µια εντυπωσιακή αντίληψη της σπαρτιατικής στρατηγικής ικανότητας. Όταν η Αθήνα είχε κάποια δυσκολία, για παράδειγµα όταν τα στρατεύµατα έπρεπε να καταπνίξουν µια εξέγερση στην αυτοκρατορία της, η Σπάρτη συστηµατικά εκµεταλλευόταν την ευκαιρία.

Το υπόδειγµα που ακολουθεί (σελ. 38) είναι καθαρό και εντυπωσιακό. Κάθε φορά που η Αθήνα είχε µια αδυναµία κατάλληλη για εκµετάλλευση σε εποχή ειρήνης, η Σπάρτη εκµεταλλευόταν την ευκαιρία και προσπαθούσε ν ανοίξει πόλεµο. Η εχθρότητα της Σπάρτης κατά της Αθήνας µε άλλα λόγια ήταν διαρκής. Αλλά, δεδοµένης εκείνης της εχθρότητας, η αυτοπειθαρχία της Σπάρτης αποδεικνύεται τώρα πέρα για πέρα αξιοσηµείωτη. Οι Σπαρτιάτες ποτέ δεν επιτέθηκαν απλώς επειδή ήταν θυµωµένοι, αλλά ως εκπαιδευµένοι ειδικοί, πάντοτε περίµεναν συστηµατικά την ευκαιρία. Η σπαρτιατική πολιτική είχε µια δική της κοµψότητα.

Στη Σπάρτη φαινοµενικά δεν υπήρχε µέρος για βιβλία. Ακόµη και τα µεγάλα επιχειρήµατα που παραδίδονταν προφορικά απορρίπτονταν λόγω αρχής. Μια οµιλία που έγινε από Σαµιώτες επικρίθηκε περιφρονητικά σύµφωνα µε τον Ηρόδοτο: «Έχουµε ξεχάσει την αρχή της και δεν καταλαβαίνουµε το υπόλοιπο». Αλλά η άγνοια αυτή, που χωρίς αµφιβολία διογκωνόταν από τους Σπαρτιάτες, δεν προερχόταν από ηλιθιότητα. Ήταν, και αυτή, η αντίστροφη πλευρά µιας εξειδίκευσης. Μέτριοι στα µεγάλα επιχειρήµατα, οι Σπαρτιάτες παραµένουν παγκοσµίως γνωστοί για τα µικρά επιχειρήµατα: λακωνική σοφία. Σήµερα, µε την τηλεόραση να έχει κάνει τον κόσµο µας λιγότερο µορφωµένο και περισσότερο οπτικό, ο σπαρτιατικός τρόπος οµιλίας έχετ έρθει στην επικαιρότητα µε ένα καινούργιο όνοµα, «ο ήχος που δαγκώνει». Αλλά παράλληλα µε τα αποφθέγµατα τους, οι Σπαρτιάτες είχαν έναν άλλο τύπο πειθούς, έναν τύπο εµφανώς πιο σύγχρονο: το οπτικό σχήµα λόγου.

Ο στρατός της Σπάρτης ήταν σκηνοθετηµένος µε την επιδεξιότητα του Χόλιγουντ. Η εντυπωσιακή κόµη των στρατιωτών υπήρχε για να τροµοκρατεί, έλεγε ο Ξενοφών. Ο ευδιάκριτος κόκκινος µανδύας τραβούσε την προσοχή του εχθροί. Το

µήνυµα του µανδύα ήταν ένα µήνυµα εκφοβισµού και αυτοπεποίθησης: «Αυτός δεν είναι απλά ο ενωµένος πελοποννησιακός στρατός, είναι ένας στρατός που οδηγείται από τους Σπαρτιάτες. Και οι Σπαρτιάτες δεν κρύβουν τη θέση τους. θέλουν να ξέρεις που ακριβώς είναι». Προχωρώντας προς τη µάχη υπό τον ήχο των αυλών, ο στρατός της Σπάρτης εντυπωσίαζε σαν αστραφτερή µηχανή. Ακόµη και πριν φύγουν για τη µάχη, οι Σπαρτιάτες δηµιουργούσαν ένα οπτικό σκηνικό σχεδιασµένο για να εντυπωσιάζει. Ο Ξενοφών έγραψε γι αυτό το απόλυτο θέαµα: «Από αυτό που µπορούσες να δεις καθώς οι στρατιώτες της Σπάρτης γυµνάζονταν και προετοίµαζαν τις πανοπλίες, αληθινά πίστευες ότι η πόλη είναι ένα πολεµικό εργαστήρι».

Αιώνες αργότερα, όταν η Σπάρτη είχε γίνει µια µικροσκοπική µονάδα στη Ρωµαϊκή Αυτοκρατορία, τα οπτικά µαθήµατα συνεχίστηκαν. Τουρίστες έρχονταν, για να παρακολουθήσουν τα αγόρια της Σπάρτης να υποφέρουν σιωπηρά, πολλές φορές να πεθαίνουν από το µαστίγωµα στον ιερό χώρο της Ορθίας Αρτέµιδος. Το πλέον αξιοµνηµόνευτο επιχείρηµα των Σπαρτιατών παρέµενε το δικό τους σώµα, έντεχνα παρουσιαζόµενο.

Παράλληλα µε την επιδέξια οπτική προπαγάνδα πήγαινε και µια άλλη πολύ γνωστή σε όλους σύγχρονη τεχνική. Το µεγάλο ψέµα: πιθανά όλες οι κοινωνίες παράγουν ψεύδη. Αλλά οι απάτες της Σπάρτης οργανώνονταν µε ολοκληρωτική διάνοια. Σήµερα µελετώνται από τους λογίους σαν µια µορφή τέχνης. ∆ύο φορές πριν από τη µάχη Σπαρτιάτες αρχηγοί είχαν πάρει ειδήσεις για µια ήττα κάπου αλλού. Αλλά δεν έλεγαν την αλήθεια στους στρατιώτες. Αντίθετα. διέταζαν έναν «αγγελιαφόρο» να έρθει στεφανωµένος, για να φέρει τα νέα για µια «νίκη». Γίνονταν θυσίες για να ευχαριστήσουν τους θεούς. Πίστευαν ότι οι στρατιώτες ενθαρρυµένοι µε ψεύτικα νέα θα πολεµούσαν καλύτερα. Ο Ξενοφών, ένας θαυµαστής της Σπάρτης, αρεσκόταν να πιστεύει ότι τον καιρό της ειρήνης η Σπάρτη ήταν αυστηρά τίµια στη διπλωµατία της. «Αλλά ένας Σπαρτιάτης βασιλιάς», έγραφε περήφανα ο Ξενοφών, «απ' τη στιγµή που κηρυσσόταν ο πόλεµος, και η εξαπάτηση γινόταν αποδεκτή στη θρησκεία, υπερτερούσε εξ ολοκλήρου του εχθρού του σε δόλο».

Παραδοσιακά, η µελέτη της Σπάρτης έχει νοσηρά διαχωριστεί µεταξύ αντιπάλων Ζηλωτών. Οι υποστηρικτές των δικτατοριών του 20ού αιώνα θαύµαζαν τη Σπάρτη για την ήπια κυριαρχία της, τη σύνθλιψη του ακατάλληλου ατόµου. Οι εραστές της ελευθερίας ένιωθαν φρίκη µε τις µεθόδους της. Καµία πλευρά δεν µπόρεσε να ερευνήσει ήρεµα την ικανότητα της Σπάρτης να πετυχαίνει τους σκοπούς της. Ιοως µόνο τώρα, σε µια καλλιεργηµένη αλλά όλο πιο πολύ οπτική κοινωνία, να µπορέσουµε να κοιτάξουµε πιο βαθιά, µε κατανόηση αλλά όχι πλήρη θαυµασµό, το σκοτεινό πλανήτη που επισκίασε τον αθηναϊκό ήλιο.

Μετάφραση: Χρήστος Σταθάτος

7. ΟΙ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΕΙΣ ΑΓΗ - ΚΛΕΟΜΕΝΗ

του PAUL CARTLEDGE καθηγητή Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστηµίου Cambridge (Αγγλία)

Όταν ο Πλούταρχος, κατά τις δύο δεκαετίες πριν και µετά το 100 µ.Χ., κάθησε να γράψει το έργο του Βίοι Παράλληλοι µε θέµα τους µεγάλους Έλληνες και Ρωµαίους, δύσκολα θα µπορούσε να παραβλέψει τη φήµη των αδελφών Γράκχων, Τιβέριου και Γάιου. Είχαν διατελέσει και οι δύο δήµαρχοι των πληβείων (το 133, και 123 και 122 αντίστοιχα). Κατ οι δύο είχαν δολοφονηθεί σε σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις, τιµωρηµένοι έτσι επειδή επιχείρησαν να εισαγάγουν αναγκαίες µεταρρυθµίσεις σ' ένα ρωµαϊκό δηµοκρατικό σύστηµα διακυβέρνησης που κυριαρχούνταν από µια βαθιά συντηρητική και ευρύτατα συνεκτική Γερουσία. Με ποιους Έλληνες, που θεωρητικά αποτελούσαν ένα Ζευγάρι αδελφών ή τέλος πάντων ένα ζευγάρι κατά µία έννοια, θα µπορούσε ο Πλούταρχος να συγκρίνει τις συγκλονιστικές ζωές και πιο πολύ τους συγκλονιστικούς θανάτους των Γράκχων; Η απάντηση του ήταν του Άγη και του Κλεοµένη της Σπάρτης.

Ο παραλληλισµός ήταν, στην καλύτερη περίπτωση, ανακριβής και κάθε άλλο παρά καθολικός. Ο Άγης και ο Κλεοµένης δεν ήταν αδέλφια, παρ όλο που δηµιουργήθηκε µια συγγένεια µεταθανάτια: ο Κλεοµένης παντρεύτηκε τη χήρα του Άγη, την Αγιάτιδα. Ούτε ήταν ο Άγης και ο Κλεοµένης επίσηµοι αντιπρόσωποι του λαού της Σπάρτης, όπως ήταν ο Τιβέριος και ο Γάτος Γράκχος εκλεγµένοι δήµαρχοι των Ρωµαίων πληβείων από µεταρρυθµιστικά ψηφοδέλτια. Ήταν κληρονοµικοί βασιλείς που διαδέχθηκαν τους θρόνους των βασιλικών οίκων των Ευρυπωντιδών και των Αγιαδών και κυβέρνησαν περίπου τα 244-241 και 236-222 π.Χ. αντίστοιχα. Όµως -και ο Πλούταρχος δεν ήταν βέβαια ο πρώτος που το είδε- δεν ήταν λίγα τα κοινά σηµεία ανάµεσα στους δύο Σπαρτιάτες βασιλείς και τους δύο Ρωµαίους δηµοκρατικούς δηµάρχους. Και οι δύο Σπαρτιάτες είχαν επίσης σκοτωθεί σε σφοδρές πολιτικές συγκρούσεις, και οι δύο είχαν ρητά ενστερνιστεί ένα ριζοσπαστικό, αν όχι επαναστατικό, κοινωνικό πρόγραµµα, το οποίο επιδίωκαν να εφαρµόσουν µε την επιδέξια χρήση της δύναµης του αξιώµατος τους - η µοναρχία στη Σπάρτη δεν ήταν µε κανέναν τρόπο απόλυτη, αφού εκτός των άλλων ήταν διπλή (δύο βασιλείς) και θα µπορούσε φυσιολογικά να περιγραφεί ως ένα «αξίωµα» (αρχή), όπως για παράδειγµα ο θεσµός ιης αρχηγίας στην Αθήνα.

Για ποιο λόγο, λοιπόν, ο Άγης ∆΄ και ο Κλεοµένης Γ Ζουν και πεθαίνουν όπως έζησαν και πέθαναν; Φυσικά, δεν είναι αρκετό απλώς να Βασιστεί κανείς στην από κοινού αντιµετώπιση που κάνει ο Πλούταρχος στους Βίους για πιθανές απαντήσεις σ' αυτό το σύνθετο ερώτηµα. Κατ' αρχάς, πρέπει να διερευνήσουµε τη φύση και ειδικότερα την αξιοπιστία των πηγών που ο Πλούταρχος επέλεξε να Βα-σιστεί. Η βασική πηγή του ήταν ο συγγραφέας-ιστορικός της ίδιας εποχής, του 3ου

π.Χ. αιώνα, Φύλαρχος ο Αθηναίος. Αλλά πόσο αξιόπιστες ήταν οι εκτιµήσεις του; Αν πιστέψουµε τον Πολύβιο, το σφοδρότερο επικριτή του Φύλαρχου, θα πρέπει να πούµε: καθόλου. Το όνοµα του Φύλαρχου επιλέχθηκε από το µεγάλο Αρκάδα ιστορικό της ακµής της Ρώµης ως παράδειγµα του πώς να µη γράψει κανείς καλή Ιστορία. Αυτό που φαίνεται να εξοργίζει τον Πολύβιο περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι το ύφος τον Φύλαρχου, το κατηγορικό σφάλµα του να συγχέει την αντικειµενική ιστοριογραφία µε το µυθιστορηµατικό, συγκινησιακό λογοτεχνικό είδος της τραγωδίας. Υπήρξε όµως και ένα ιδεολογικό Ζήτηµα ανάµεσα τους. Ο Πολύβιος από τη Μεγαλόπολη γεννήθηκε ανάµεσα στην αριστοκρατική ελίτ που εξουσίαζε την Αχαϊκή Συµπολιτεία κατά το τέλος του 3ου και αρχές του 2ου π.Χ. αιώνα. Είχε επίσης την άποψη ότι ο πατριωτισµός δικαιολογούσε την προκατάληψη κατά τη συγγραφή της ιστορίας της ίδιας της χώρας ή της πολιτείας του ιστορικού. Ο Κλεοµένης Γ΄ της Σπάρτης ήταν ένας δηλωµένος εχθρός της Αχαϊκής Συµπολιτείας, µε αρκετές επιτυχίες εις βάρος της για ένα µεγάλο χρονικό διάστηµα. Είχε µάλιστα λεηλατήσει και γενικά αντίµετωπίσει η Μεγαλόπολη του Πολύβιου µε µεγάλη αγριότητα, µόλις µια γενιά πριν από τη γέννηση του ιστορικού. Γι αυτό ο Πολύβιος δεν µπορούσε να αποδεχθεί και πραγµατικά αισθανόταν ou έπρεπε να ανατρέψει την πολύ ευνοϊκή εικόνα τον Κλεοµένη που βρήκε στην εργασία του Φύλαρχου.

Πού βρίσκεται η αλήθεια; Η επιλογή του Πλούταρχου να ακολουθήσει την καταγραφή των γεγονότων καθώς και την ερµηνεία που δίνει ο Φύλαρχος δεν είναι δυστυχώς κατηγορηµατική. Αυτό που µπορούµε να ισχυριστούµε είναι ότι η δίκη µας σύγχρονη εκτίµηση δεν θα είναι ασύµφωνη τουλάχιστον µε αυτά τα γεγονότα που ο Φύλαρχος. ο Πολύβιος και ο Πλούταρχος διασώζουν σχετικά µη εξωραϊσµένα, και ότι η δική µας ερµηνεία εκείνων των γεγονότων δηµιουργεί τη σταθερή εντύπωση ε-νός από τα πιο δολοπλόκα και πιο σπουδαία επεισόδια στην ιστορία της Σπάρτης.

Ένας λόγος που αυτό το σχέδιο είναι τόσο δολοπλόκο είναι ότι αποτελεί ένα από εκείνα τα πολύ σπάνια επεισόδια σε όλη την αρχαία ελληνική (ή ρωµαϊκή) Ιστορία, όπου µπορούµε να πούµε µε βεβαιότητα ότι ο ρόλος των γυναικών δεν ήταν µόνο ασυνήθιστα εξέχων, αλλά πραγµατικά καθοριστικός. Ο Αριστοτέλης στα Πολιτικά, έναν αιώνα νωρίτερα, είχε γράψει ότι «την εποχή της κυριαρχίας της Σπάρτης (404-371 π.Χ.) πολλά πράγµατα ελέγχονταν από τις γυναίκες». Στα χρόνια µεταξύ 244 κατ 221 π.Χ. εκείνος ο αµφισβητούµενος ισχυρισµός αποδεικνύεται πραγµατικά αληθινός. Εχω ήδη αναφέρει ότι ο Κλεοµένης Γ΄ παντρεύτηκε τη χήρα του Άγη ∆΄. Ο Πλούταρχος µας λέει επιπλέον ότι ήταν η Αγιάτιδα που δίψαγε για εκδίκηση για τη δολοφονία του άνδρα της και όχι λιγότερο ένθερµη υποστηρίκτρια απ αυτόν του µεταρρυθµιστικού του προγράµµατος, για το οποίο άλλωστε είχε δολοφονηθεί, η οποία έκανε το δεύτερο σύζυγό της να αλλάξει στάση στην υπόθεση ίων µεταρρυθµίσεων. Εκτός αυτής, υπήρχαν η µητέρα και η γιαγιά του Άγη, η Αγησιστράτη και η Αρχιδάµεια, τις οποίες ο Πλούταρχος µε βεβαιότητα χαρακτήρισε «οι πιο πλούσιες απ όλους τους Σπαρτιάτες» (άντρες και γυναίκες), και οι οποίες επιπλέον υποστήριξαν ξεκάθαρα τον Άγη. Και τελευταία αλλά όχι µικρότερης σηµασίας, η τροµερή µητέρα του Κλεοµένη η Κρατησίκλεια, η οποία προηγήθηκε τον γιου της στην εξορία ως όµηρος στην αυλή του Πτολεµαίου Γ΄ και επίσης δολοφονήθηκε εκεί σε ένα αιµατηρό επεισόδιο σύγκρουσης φατριών.

Η ελληνική λέξη για την πολιτική σύγκρουση, πάλη φατριών ή εµφύλιο πόλε-µο ήταν η λέξη στάσις. Ο Αριστοτέλης είχε κάνει την παρεµπόδιση ή την αποφυγή της στάσεως. η οποία θα µπορούσε µερικές φορές να απειλήσει την ίδια την ύπαρξη

της ελληνικής πόλεως, κύριο θέµα του βιβλίου V των Πολιτικών του. Αλλά φάνηκε στην πορεία ότι, σχεδόν άσκοπα τις περισσότερες φορές, η στάσις συνέχισε να ταλανίζει την ελληνική κοινωνία όπως είχε κάνει τους 5ο και 4ο π.Χ. αιώνες. Μια προφανής καινοτοµία παρ όλ αυτά ήταν ότι η Σπάρτη -η πόλη που κατά την προηγούµενη περίοδο ήταν φηµισµένη για την πειθαρχηµένη διακυβέρνηση, την ευνοµία και τη σταθερότητα της- διαταρασσόταν τώρα από στάσεις όπως κάθε άλλη ελληνική πόλη. Η αιτία αυτής της κατάστασης εδώ όπως και οπουδήποτε αλλού ήταν η υπερβολική και όλο αυξανοµένη ανισότητα στη διανοµή και κατοχή της γης.

Η Σπάρτη κάποτε περηφανευόταν για το ακριβώς αντίθετο. Η περίφηµη πολιτική ισότητα µεταξύ των Οµοίων υποτίθεται ότι βασιζόταν σε µια οικονοµική ισότητα µεταξύ των πολιτών που αναγόταν αρχικά στην υποτιθέµενη νοµοθεσία του Λυκούργου, η οποία περιελάµβανε την ισότιµη διανοµή της γης στη Λακωνία και τη Μεσσηνία. Στην πραγµατικότητα, δεν ήταν καθόλου και ούτε ποτέ υπήρξε ισότιµα κατανεµηµένη. Υπήρχαν πλούσιοι καθώς και φτωχοί Σπαρτιάτες, όπως στις άλλες ελ-ληνικές πόλεις. Η οξεία και όλο αυξανόµενη ευαίσθητη διαφορά ήταν ότι αν ένας Σπαρτιάτης έπεφτε κάτω από το επίπεδο µιας συγκεκριµένης συνεισφοράς φυσικού προϊόντος σε ένα κοινό συσσίτιο (συσκήνιον, συσσίτιον), έχανε τη θέση του ως Οµοίου και γινόταν ένα µέλος της κατώτερης τάξης των Υποµειώνων. Αυτό είχε αποτέλεσµα την εξασθένηση της µάχιµης στρατιωτικής δύναµης της Σπάρτης, η οποία στη µάχη των Λεύκτρων είχε επιβεβαιώσει τη φήµη της ως µεγάλης δύναµης ε-ντός και εκτός Ελλάδος.

Οποιοσδήποτε και να ήταν ο µηχανισµός συγκέντρωσης γης (οι σύγχρονοι µελετητές είναι τόσο διχασµένοι επ αυτού όσο και οι αρχαίες πηγές), αυτή ήταν πιθανόν η κύρια αττία της ολιγανθρωπίας της Σπάρτης, του γεγονότος δηλαδή ότι µεταξύ 400 και 250 π.Χ. το σώµα των πολιτών µειώθηκε από 3.000 άτοµα που ήταν σε 700 µόνο, από τα οποία µόλις τα 100 κρατούσαν ένα σηµαντικό µερίδιο ιδιοκτησίας γης. Ήταν αυτή η κατάσταση που ο Άγης ∆΄ έθεσε στόχο να διορθώσει, χρησιµοποιώντας τα αναγεννηµένα συνθήµατα µιας καταπιεσµένης αγροτιάς: πα-ραγραφή των χρεών και αναδασµό της γης. Εκτός από µτα µειοψηφία πλούσιων συγγενών του ή άλλων ανθρώπων του περιβάλλοντος του, οι πλούσιοι συνενώθηκαν για να αντισταθούν σ αυτά τα µέτρα και στράφηκαν τυπικά στον άλλο βασιλέα, τον Λεωνίδα, για να υπεραµυνθούν της υπόθεσης τους. Ο Άγης οµως τους αντιµετώπισε αποτελεσµατικά. Ο Λεωνίδας εξορίστηκε, τα χρέη παραγράφτηκαν κατ οι γραπτές υποθήκες, γνωστές ως κλήρια (από το κλήρος, που σηµαίνει ένα κοµµάτι γης), κάηκαν συµβολικά δηµοσίως.

Αλλά οι επιτυχίες του Άγη έφτασαν µέχρις εκεί. Πριν προλάβει να στραφεί σοβαρά στο σχεδιαζόµενο αναδασµό της γης, υπέστη µια ταπεινωτική ήττα στον ισθµό της Κορίνθου, και κατά την επιστροφή του στη Σπάρτη δολοφονήθηκε από τους εχθρούς του, µαζί µε τους άµεσους συγγενείς του. Η υπόθεση της µεταρρύθµισης, τόσο αναγκαία αντικειµενικά όσο και δικαιολογηµένη ηθικά, έπρεπε να µείνει αδρανής για σχεδόν δεκαπέντε χρόνια. Ανέλπιστα καταπιάστηκε µ αυτήν ο γιος του Λεωνίδα, Κλεοµένης, που ανέβηκε στα θρόνο των Αγιαδών το 236 π.Χ. Αντίθετα µε τον Άγη, ο Κλεοµένης αντιλήφθηκε ότι η εξωτερική πολιτική είχε τόση σηµασία όση και η εσωτερική κατ ετοίµασε το έδαφος για µια εσωτερική µεταρρύθµιση µε µια σειρά αξιοσηµείωτων επιτυχιών. Η πλέον περίβλεπτη ήταν αυτή κατά του Αράτου από τη Σικυώνα και της Αχαϊκής Συµπολιτείας της οποίας ηγείτο. Η λεηλασία της Μεγαλόπολης το 223 π.Χ. που αναφέρεται πιο πάνω, ήταν το

αποκορύφωµα αυτής της επιτυχούς επιχείρησης, γεγονός που δηµιούργησε την εντύπωση για ένα διάστηµα πως ο Κλεοµένης θα µπορούσε να επαναφέρει τη Σπάρτη στη θέση της διεθνούς επικυριαρχίας που απολάµβανε το 371 π.Χ.

O Κλεοµένης, όµως, δεν ήταν µονό ένας ικανός στρατιωτικός αρχηγός. Ήταν επίσης ένας πολύ αποτελεσµατικός εσωτερικός µεταρρυθµιστής, και πιθανώς ένας κοινωνικός επαναστάτης. Ο Άγης είχε κυρίως προτείνει ένα ριζοσπαστικό αναδασµό της γης. Ο αριθµός των 4.500 µεριδίων γης για τούς Σπαρτιάτες και 15.000 για τους Περίοικους (ελεύθεροι Λάκωνες, οι οποίοι δεν ήταν ελεύθεροι πολίτες της Σπάρτης αλλά ζούσαν στις δικές τους ηµιαυτόνοµες κοινότητες µέσα στα σύνορα της πολιτείας της Σπάρτης) αναφέρεται ως ο τελικός στόχος του. Ο Κλεοµένης όµως, που άρχισε το 227 π.Χ.. όντως πραγµατοποίησε έναν αναδασµό γης περίπου σ αυτήν την κλίµακα. Επιπλέον, δεν περιέλαβε µόνο τούς Περίοικους στο σχέδιο του. Απελευθέρωσε επίσης περίπου 6.000 από τούς εναποµείναντες Λάκωνες Είλωτες, τους δουλοπάροικους της Σπάρτης. κυρίως εργάτες στους αγρούς, µε αντάλλαγµα ένα τέλος απελευθέρωσης που πληρωνόταν απ αυτούς µετρητοίς. Υπήρχε έτσι το ενδεχόµενο να γίνουν ιδιοκτήτες της γης οπού πριν είχαν δουλέψει καταναγκαστικά. Στη σειρά ρυθµίσεων περιελήφθη αριθµός µισθοφόρων στρατιωτών του Κλεοµένη - αυτοί αποτέλεσαν κλειδί για τις στρατιωτικές µεταρρυθµίσεις του Κλεοµένη, αφού µ αυτούς είχε προσπαθήσει να επαναφέρει τον παρακµασµένο και ξεπερασµένο σπαρτιατικό στρατό στα υψηλά ελληνιστικά πρότυπα που τέθηκαν από τούς Αντιγονίδες της Μακεδονίας ή τους Πτολεµαίους της Αιγύπτου.

Για να είναι βέβαιος ότι οι πολιτικοί του εχθροί δεν θα µπορούσαν να εµποδίσουν ή να ανατρέψουν τις µεταρρυθµίσεις του, τους δολοφόνησε και µετά έλεγξε προσωπικά τούς πολιτικούς θεσµούς και τις δοµές που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν για να τον ανατρέψουν. Οι Έφοροι σκοτώθηκαν, η διπλή µοναρχία ουσιαστικά καταργήθηκε µε την τοποθέτηση του αδελφού του Ευκλείδα στο θρόνο των Ευρυπωντιδών, η εξουσία της Γερουσίας περιορίστηκε έξυπνα µε τη δηµιουργία του αξιώµατος του ΙΙατρονόµου Οι µεταρρυθµίσεις του Κλεοµένη δεν περιορίστηκαν µονό στο οικονοµικό και πολιτικό πεδίο. Ξεκίνησε επίσης µια ευρύτερη κοινωνική µεταρρύθµιση που στόχευε να αποκαταστήσει το υποτιθέµενο κοινωνικό σύστηµα του Λυκούργου, της εκτεταµένης και ενιαίας δηµοσίας εκπαίδευσης για όλους τούς άρρενες πολίτες, της δηµοσίας διαβίωσης µε συσσίτια και της διαρκούς εκπαίδευσης για τούς ενήλικους πολεµιστές. Μ αυτή την έννοια πρέπει να τεθεί το ερώτηµα αν ο Κλεοµένης δεν ήταν µόνο ένας µεταρρυθµιστής, αλλά επίσης ένας κοινωνικός επαναστάτης, πιθανώς ένας ιδεολογικά η ακόµη και φιλοσοφικά πληροφορηµένος και κινούµενος επαναστάτης.

O Σφαίρος από το Βορυσθένη (∆νείπερος) στη Μαύρη θαλαοοα ήταν ένας διακεκριµένος Στωικός φιλόσοφος, µε ένα ασυνήθιστα πρακτικό ενδιαφέρον να αλλάξει τον κόσµο και να δει τις ιδέες των Στωικών να εφαρµόζονται στην πράξη. Ο Σφαίρος αναφέρεται ότι είχε επισκεφθεί τη Σπάρτη όταν ο Κλεοµένης ήταν στην εξουσία και πραγµατοποίησε τις µεταρρυθµίσεις του. Ο Άντριου Έρσκιν (Andrew Erskine) είναι ο πλέον πεπεισµένος και θερµός πρόσφατος υποστηρικτής της άποψης ότι πίσω από το σύνολο της πρακτικής κοινωνικής µεταρρύθµισης του Κλεοµένη βρίσκονται οι ιδέες και η έµπνευση του Στωικού Σφαίρου. Ίσως. θα ήταν βέβαια ενδεικτικό της µαζικής πολιτιστικής αλλαγής που είχε υποστεί η Σπάρτη από την ακµή της εποχής του βασιλιά Αγησίλαου Β΄, για παράδειγµα (περ. 445-360 π.Χ.), εάν ο Κλεοµένης πραγµατικά υπήρξε τόσο φιλοσοφικά κινούµενος και εµπνευσµένος.

Αλλά αυτό δεν µπορεί δυστυχώς να αποδειχθεί. Εν πάση περιπτώσει, οι µεταρρυθµίσεις είχαν σύντοµη ζωή. Το 222 π.Χ. ο Κλεοµένης ηττήθηκε οριστικά στη Σελλασια από τον Αντίγονο Γ' τον Μακεδόνα. Οι µεταρρυθµίσεις ακυρώθηκαν και τρία χρόνια αργότερα ο Κλεοµένης είχε ένα κάθε άλλο παρά ένδοξο θάνατο στην εξορία, στην πρωτεύουσα των Πτολεµαίων Αλεξάνδρεια. Το γεγονός αυτό έβαλε ένα τέλος σ ένα αξιοσηµείωτο και ανεπανάληπτο πολιτικό κατ κοινωνικό πείραµα.

Μειάφραση: Χρήστος Σταθάτος

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αρχαίες πηγές:

Plutarch's. Lives of Agis ami Cleomenes are included in Plutarch on Sparta, ed. R.Talbert (HannondsuTirth: Penguin Cla.ss.ics. 1988) 2. Σύγχρονες εργασίες:

A. S. Bradford, .-l Prosopography of Lacedaemonians from the death of Alexander the Grea,.323 B.C.. To the sack of Sparta by Alric (Munich: Beck. 1977). Bradford. Gynaikukratoumenoi: did Spartan women rule Spartan men?. The Ancient World U. 1 -2 (1986) 13-18 P. Cartledge & A. Spawforth. Hellenistic and Roman Sparta. A Tale of two Cities (London & New York: Routledge 1989. rev. repr. 1992. new edition forthcoming 2Π01 ) ch.4. A. Erskine. The Hellenistic Stoa. Political Thought and Action (London: Duckworth, 1990) ch.6 W.G. Forrest. A History of 'Sparta 950-192 B.C.. 2nd edn (London: Duckworth. 1980). S. Hodkinson. Property and Wealth in Classical Sparta (London: Duckworth & The Classical Press Of Wales. 2000). C. Mosse. «Women in the Spartan Revolutions of the Third Century B.C.» in S. Pomeroy ed., Womens History & Ancient History (Chapel Hill & London: University of North Carolina Press. 1991 ) 138-53. G. Shipley. The Greek World After Alexander 323-30B.C. (London & New York: Routledge. 2000).

8. ΑΡΧΑΙΑ ΜΕΣΣΗΝΗ

του ΠΕΤΡΟΥ ΘΕΜΕΛΗ καθηγητή Κλασικής Αρχαιολογίας Πανεπιστηµίου Κρήτης

Στη Β∆ Μεσσηνία, την Ιθώµη και τη γύρω περιοχή του στενυκληρικού πεδίου, είχαν αναπτυχθεί µικρές πόλεις πριν από τη σπαρτιατική κατάκτηση της χώρας στα τέλη του 8ου π.Χ. αι., η οποία κατάκτηση διέκοψε την εξέλιξη τους προς πολυπλοκό-τερους αστικούς σχηµατισµούς. Η σπαρτιατική κατοχή φαίνεται ότι δεν οδήγησε ταυτόχρονα και στην πλήρη απώλεια της ταυτότητας των κατοίκων των περιοικίδων αυτών πόλεων, δεν κατάφερε να αφοµοιώσει όλους τους Μεσσηνίους. Σηµαντικό ρόλο στην αντοχή και την αντίσταση των Μεσσηνίων ενάντια στον αφανισµό τους έπαιξαν η διατήρηση των τοπικών λατρειών και ιδιαίτερα των ηρώων, η µνήµη για τα κατορθώµατα θρυλικών µορφών του παρελθόντος, όπως ο Αριστοµένης, που σύµφωνα µε την παράδοση έδρασε κατά το Β Μεσσηνιακό πόλεµο (640-620 π.Χ.), καθώς και ο διακαής πόθος των Μεσσηνίων της διασποράς για επιστροφή σε µια ελεύθερη πατρίδα.

Μετά το 369 οι Μεσσήνιοι προσπάθησαν µε ταχείς ρυθµούς να κερδίσουν το χαµένο έδαφος και να γεφυρώσουν το χάσµα που είχε δηµιουργήσει η πολύχρονη σπαρτιατική κατοχή. Εγκατέστησαν στη νέα πόλη λατρείες του απώτερου προδωρικού και δωρικού παρελθόντος τους, λατρείες που είχαν υιοθετήσει ζώντας σε περιοχές εκτός Μεσσηνίας, καθώς και νέες λατρείες, οι οποίες σχετίζονταν µε την πιο πρόσφατη Ιστορία τους. Σύµφωνα µε την περιγραφή του Παυσανία (4.27.6-7), κατά την προετοιµασία οικοδόµησης της νέας πόλης, οι Μεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωµάτα ∆ία και τους ∆ιόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες θεές ∆ήµητρα και Κόρη και τον Καύκωνα, µυθικό ιδρυτή των µυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική. Επικαλέστηκαν σε συνέχεια από κοινού όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοικήσουν µαζί τους στη νέα πόλη. Ιδιαίτερα κάλεσαν την πρώτη µυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσσήνη, κόρη του βασιλέως του Αργούς Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα µε τους γιους του Ίδα και Λυγκέα και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και το γιο του Αίπυτο, πάνω από όλους όµως ζήτησαν την επιστροφή του θρυλικού ήρωα Αριστοµένη.

Στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας (4.32.3-6) το «µνήµα» του Αριστοµένη, που περιείχε τα οστά του, τα µεταφερµένα από τη Ρόδο.

Πάνω στον τάφο του, κέντρο λατρείας του ήρωος, τελούνταν µαντικά δρώµενα µε δεµένο σε κίονα ταύρο, ο οποίος προοριζόταν για τη θυσία. Η τέλεση των δρώµενων επιβεβαιώνεται και από κείµενο επιγραφής του 1ου αι. µ.Χ. (SEG 23.205.207). Ο Αριστοµένης δεχόταν τιµές ήρωος µέχρι και τα χρόνια της επίσκεψης του Παυσανία, 155-160 µ.Χ., ορισµένοι µάλιστα υποστήριζαν ότι η µητέρα του Νικοτέλεια τον γέννησε αφού είχε συνευρεθεί προηγουµένως µε δαίµονα ή θεό σε

µορφή δράκοντα, επιχειρώντας έτσι να του αποδώσουν υπερανθρώπινη, θεϊκή καταγωγή (4.14.7-8). Σε µικρή απόσταση ΝΑ της σκηνής του θεάτρου ήλθε πρό-σφατα στο φως παλαιοχριστιανική βασιλική. Στα δύο πέρατα της αψίδας της κόγχης του ιερού έχουν τοποθετηθεί δύο ενεπίγραφα ασβεστολιθικά βάθρα χάλκινων ανδριάντων. Το ένα φέρει στο µέτωπο την επιγραφή [ΑΛ]έξανδρος, ενώ το δεύτερο την επιγραφή Αριστοµένης. Η τοποθέτηση των βάθρων Gin βάοη του τόξου δεν είναι τυχαία. Ποιος άλλος µπορούσε να προστατεύσει αποτελεσµατικότερα το λαµπρό οικοδόµηµα της νέας θρησκείας, εκτός από τους δύο θρυλικούς στρατηγούς της αρχαιότητας; Η µορφολογική οµοιότητα των βάθρων και ο τύπος των γραµµάτων δείχνουν ότι είχαν ανιδρυθεί ταυτόχρονα στον ίδιο χώρο, είτε στο παρακείµενο θέα-τρο είτε στην αγορά της πόλης, και ότι η συσχέτιση των χαµένων ανδριάντων των δύο ηρώων είχε προηγηθεί της χρήσης των βάθρων τους από τους Πρώτους χριστιανούς. Είναι εµφανής η πρόθεση να εξοµοιωθεί ο εθνικός ήρως των Μεσσηνίων µε το µεγάλο Μακεδόνα στρατηλάτη. Στην επιχειρηθείσα εξοµοίωση δεν έπαιξαν βέβαια ρόλο απλώς οι καλές σχέσεις που είχαν στο παρελθόν οι Μεσσήνιοι µε τον ίδιο τον Αλέξανδρο και τον πατέρα του Φίλιππο, αλλά η τεράστια φήµη και η δόξα του Αλεξάνδρου και ο µετά θάνατον αφηρωισµός και θεοποίηση του. Από τις σχετικές µε τον Αριστοµένη παραδόσεις, ιδιαίτερα την παράδοση της «επιφάνειας» του στη µάχη των Λεύκτρων και της ανάθεσης της ασπίδας του µε επίσηµα τον αετό στο µαντείο του Τροφωνίου στη Λιβαδειά, θα µπορούσε να συµπεράνει κανείς ότι ο χαµένος ανδριάς του τον παρίστανε ως ήρωα οπλίτη.

Τα θρυλικά και παράτολµα ενίοτε κατορθώµατα του Αριστοµένη και οι νικηφόρες

µάχες του ενάντια στους Σπαρτιάτες είχαν πάρει µυθικές διαστάσεις, απαγγέλλονταν ως έπος, ως δηµοτικό τραγούδι κυρίως από τις Μεσσήνιες γυναίκες, όταν ο ήρωας ήταν ακόµη ζωντανός, όπως µας πληροφορεί ο Παυσανίας. Το έπος άδονταν στη Μεσσηνία για πολλούς αιώνες, απαλύνοντας τον πόνο των υποδουλωµένων. Οι Μεσσήνιοι, άδοντας τα κατορθώµατα του εθνικού τους ήρωα και συντηρώντας ταυτόχρονα τις λατρείες τοπικών ηρώων, ασκούσαν αντίσταση. Ήταν µια µορφή αντίστασης, που δεν αποτολµούσε την ανοιχτή αντιπαράθεση µε τον κατακτητή, αποδείχθηκε ωστόσο ιδιαίτερα αποτελεσµατική, καθώς επενεργούσε διαβρωτικά ενάντια στο εξ,ουσιαστικό σπαρτιατικό καθεστώς και συνέβαλλε ταυτόχρονα στη διαµόρφωση µιας µεσσηνιακής εθνικής ταυτότητας. Ήταν µια µορφή «µακράς επανάστασης» (long revolution), όπως την αντιλαµβάνεται ο Pέϊµοντ Oυiλλαµς (Raymond Williams) στο οµώνυµο βιβλίο του (1989,75-76) ή µιας «πολιτισµικής αντίστασης», όπως την όρισε ο Μάρσαλ Σάλινς (Marshall Sahlins, Culture and Practical Reasons, Chicago, London 1976). Ο Παυσανίας (4.16.6-7) άκουσε να απαγγέλλουν ακόµη στις µέρες του το επικό αυτό ποίηµα και διέσωσε µάλιστα δύο στίχους του, έναν εξάµετρο και έναν πεντάµετρο. Μέσα από την «Αριστοµενιάδα», κατά το παράδειγµα της «Αχιλληίδος» και άλλων παρόµοιων χαµένων επικών τραγουδιών, πρόβαλλε η µορφή του Μεσσήνιου ήρωα, επαινούνταν οι αρετές του, η µεγαλοφροσύνη και το απίστευτο θάρρος του. Θα πρέπει να περιγράφονταν ακόµη σε αυτό η θαυµαστή σωτηρία του από τον Καιάδα, που ισοδυναµούσε µε επιστροφή από τον Άδη, η θυσία εκατοµφονίων στον Ιθωµάτα ∆ία (Παυσανίας 4.18.4-19.3), η πτώση της Είρας και η προδοσία του Αριστοκράτη, η κατάχωση της «παρακαταθήκης» στην Ιθώµη, καθώς και άλλες περιπέτειές τουυ, όπου γυναίκες έπαιζαν πρωτεύοντα ρόλο. Η πιο ενδιαφέρουσα είναι η ιστορία µε τη Σπαρτιάτισσα Αρχιδάµεια, ιέρεια της ∆ήµητρος στο ιερό της Αίγιλας στη Λακωνική, η οποία τον ελευθέρωσε από την

αιχµαλωσία όχι για χρήµατα, αλλά γιατί ήταν ερωτευµένη από καιρό µαζί του (Παυσανίας4.17.1).

Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστοµένης ήταν ο αγαθός τους δαίµων, αυτός που ανάµεσα στα άλλα συνέβαλε τα µέγιστα µε την εµφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαµεινώνδας την κρίσιµη µάχη στα Λεύκτρα το 371 π.Χ., µάχη καθοριστική για την ίδρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώµης (Παυσανίας 4.32.4). Η θαυµαστή επιφάνειά του εκεί, όταν «δεν βρισκόταν πια ανάµεσα στους ανθρώπους», αλλά ήταν προφανώς ήδη πάρεδρος και πρόπολος των θεών (Παυσανίας 4.32.5), σήµανε την επιστροφή της άυλης υπόστασής του για χάρη των Βοιωτών, την οποία ακολούθησε η επιστροφή των φυσικών του λειψάνων, των οστών του λίγα χρόνια αργότερα από τη Ρόδο (Παυσανίας 4.32.3). Το ίδιο ακριβώς είχε συµβεί και µε τον Θησέα στη µάχη του Μαραθώνα το 490 π.Χ. και την επιστροφή των οστών του λίγο αργότερα, ω 475 π.Χ., από τη Σκύρο. Σύµφωνα µε τον «µεσσήνιον λόγον», το µαντείο ωυ Τροφωνίου στη Λιβαδειά συµβούλευσε τους Βοιωτούς να στήσουν τρόπαιο πριν από τη µάχη στα Λεύκτρα. αναρτώντας σε αυτό την ασπίδα του Αριστοµένη (Παυσανίας 4.32.5). Με ανάλογο τρόπο, στη µάχη του Μαραθώνα είχε σηκωθεί από τη γη ο ίδιος ο Θησέας για να βοηθήσει το λαό του (Πλούταρχος 35.5).

Οι πρόσφατες ανασκαφές στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης έφεραν στο φως ιερό ήρωος. εγκαταστηµένο σε επιφανέστατο τοπίο δίπλα στην είσοδο στο Γυµνάσιο, είχε τη µορφή περιβόλου, που όριζε το «άβατο», και περιέκλειε κτίσµα και τον τάφο του ή-ρωος. Ανάλογη µε του Αριστοµένη, αλλά και του Επαµεινώνδα περίπτωση είναι αυτή του µεγάλου στρατηγού της Αχαϊκής Συµπολιτείας Φιλοποίµενα του Μεγαλοπολίτη. ο οποίος δέχτηκε ισόθεες τιµές (∆ιόδωρος Σικελιώτης 29.18.1). Ένα ψήφισµα των Μεγαλοπολιτών (IG Υ 2. 432) αναφέρεται στην ανέγερση αγαλµάτων του, στην κατασκευή µνήµατος στην αγορά και τεµένους, στη θέσπιση γυµνικών και ιππικών αγώνων, στην απόδοση ισόθεων τιµών και στην αντίδρυση ενός βωµού από µάρµαρο λευκό, οπού να θυσιάζεται προς τιµήν του κάθε χρόνο, µε την ευκαιρία της εορτής του ∆ιός Σωτήρος, ταύρος, όπως για τον Αριστοµένη. Ο ∆ιόδωρος παραδίδει επί πλέον ότι «και ύµνους κατέδειξεν άδειν τους νέους», πράγµα που επιβεβαιώνει κατά τον καλύτερο τρόπο την ιδιαίτερη σχέση των ηρώων µε τούς νέους και τούς αγώνες.

Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόµενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν µέρος στους Περσικούς πολέµους της περιόδου 490-479 π.Χ. και να µοιραστούν µε τους άλλους Έλληνες τη µνήµη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων. Οι µάχες στο Μαραθώνα, τις Θερµοπύλες κατ τις Πλαταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήµατα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη ρωµαϊκή κυριαρχία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι µονό καυχιόνταν για τη συµβολή τους. σε βάρος µάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως µε µνηµεία, όπως η «Περσική στοά» στην αγορά της Σπάρτης. µε ειδικές εφηβικές τελετές και κυρίως µε τα ταφικά µνηµεία των νεκρών στις Θερµοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέµων, όπως του ναυάρχου Ευρυβιάδη και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ. 3.14-16). Για τους Μεσσήνιους δεν απέµενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστοµένη σε εθνικό τους ήρωα. αυτόν που είχε επανειληµµένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλοντας σε δοκιµασία την πολεµική τους αρετή, και είχε αµαυρώσει τη φήµη τους ως ανίκητων πολεµιστών. Η θέση του τάφου-

ηρώου του Αριστοµένη µέσα στο Γυµνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του στο Στάδιο παραδειγµάτιζε τους εφήβους, θυµίζοντάς τους µεταξύ άλλων το ηρωικό µεσσηνιακό παρελθόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο αντίπαλο, τη Σπάρτη. Η θητεία των εφήβων της Μεσσήνης επί τρία χρονιά στο Γυµνάσιο εντασσό-ταν µέσα στο γενικότερο πλαίσιο των διαβατηρίων εθίµων, που έπρεπε να τηρηθούν µε ευλάβεια προκείµενου να περάσουν σταδιακά οι νέοι στην τάξη των ανδρών, να γίνουν δηλαδή πολίτες µε πλήρη δικαιώµατα. Η επαφή τους µε τον κόσµο των ηρώων και ίων νεκρών και µε ας παραδόσεις και τις υποχρεώσεις που αυτός συνεπάγεται αποτελούσε µέρος των µυητικών διαδικασιών.

ΓΕΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ANDREWES Α., «The government of classical Sparta», oro E. Badián (εκ.), Ancient Society and Institutions: Studies presented to Victor Ehrenberg on his 75th birthday, Οξφόρδη, 1966, o. 1-20. BOMMELAER J. F., Lysandre de Sparte. Histoire et traditions, Boccard, Πάριοι, 1981. BORING τ. Α., Literacy in Ancient Sparta, Leiden, 1979. CARLIER P., La Royauté en Grèce avant Alexandre, AECR, Στρασβούργο, 1984. CARTLEDGE P., Sparta and Laconia. A regional history 1300-362B.C., Boston and Henley, Λονδίνο, 1979. CARTLEDGE P. - SPAWFORTH Α., Hellenistic and Roman Sparta. A Tale of Two Cities, Routledge, Λονοίνο/Νέα Υόρκη (επ. της 2ης εκδ. του 1992), 2001. CHRISTIEN J., «Sparta et le Péloponnèse après 369 B.C.», Πρακτικά Ε' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόµ. 2, 1996-1997, ο. 433-467. «Le mythe spartiate: Essai en historiographie», Λακωνικού Σπονδαί, 11, 1992, O. 93-104. DEN BOER W. Laconian Studies, North-Holland Publishing Co, Άµστερνταµ, 1954. DUCAT J., LesHilotes, BCH Suppl XX, Écoles française d' Athènes, Παρίσι/Αθήνα, 1990. FlTZHARDINGE I. F., The Spartans, Λονδίνο, Thames and Hudson Ltd, 1980. FORREST W. G., A History of Sparta 950-192 B.C., 2η έκδ. Duckworth, Λονδίνο, 1980. HODKINSON S., Property and Wealth in Classical Sparta, Duckworth with The Classical Press of Wales. Λονδίνο. 2000. HODKINSON s. - POWELL A. (επιµ.). Sparta New Perspectives, Duckworth with The Classical Press of Wales. Λονδίνο. 1999. HUXLEY G. L., Early Sparta, Faber & Faber. Λονδίνο. 1962. JONES A. H. M., Sparta, Harvard Univ. Press. Κέµπριτζ. 1967. KOYPINOY E., Σπάρτη: Συµβολή στη µνηµειακή τοπογραφία της. Ηορος: Η Μεγάλη Βιβλιοθήκη αρ. 3. Αθήνα. 2000. LINK S., Der Kosmos Sparta, Darmstadt. 1994. MELETATOS P., «Idealisation du mythe de Sparte». Λακωνικοί Σπουδαί, 11. 1992. σ. 161- 176. MlCHELL H., Sparta, Κεµπρίτζ. 1952. MOSSE C., «Sparte archaïque». PP, 28. 1973. σ. 7-20. ΜΠΑΝΟΥ AIM.. «Η κοιλάδα ίου Ευρώτα: To κέντρο της Μυκηναϊκής Λακωνίας». Πρακτικά Ε' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόµ. 2. 1996-1997, ο. 17-32. ΜΠΙΡΓΑΛΙΑΣ Ν. L' odyssee de l éducation spartiate, Βασιλόπουλος, Αθήνα. 1999.

«Ο Μύθος του Καιάδα». Αρχαιογνωσία, 9. 1998. ο. 207-234. «Το Σπαρτιατικό µοντέλο εκπαίδευσης στο Γαλλικό ∆ιαφωτισµό». Πρακτικά Ε' ∆ιεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, τόµ. 3. 1996-1997. σ. 111-139. «Machiavel et Sparte», Λακωνικοί Σπουδαί, 13, 1996, σ. 491-513. «Ερις περί Αρετής», Ελληνικά, 47. 1997, ο. 35-52. OLIVA P., Sparta and her Social Problems, Ακαδηµία Πράγας, Πράγα 1971. OLLIER F., Le Mirage spartiate. Étude sur l' idéalisation de Sparte dans Γ Antiquité grecque, 2 τόµοι, Boccard, Πάριοι, 1933-1943. ΠίΚΟΥΛΑΣ Γ., Οδικό δίκτυο και άµυνα, Ηορος: Η Μεγάλη Βιβλιοθήκη αρ. 2, Αθήνα, 1995. POWELL Α. (επιµ.), Classical Sparta: Techniques behind her succes, Routledge, Λονδίνο, 1989. POWELL A. - HODKINSON S. (επιµ.), The Shadow of Sparta, Routledge και The Classical Press of Wales, Λονδίνο/Νέα Υόρκη, 1994. RAWSON E., The Spartan Tradition in European Thought, Clarendon Press, Οξφόρδη, 1969. RICHER N., Les Éphores: Études sur l histoire et sur l image de Sparta (Vnie-UJe s. av. J. C.), Publications de la Sorbonne, Πάριοι, 1998. ΘΕΜΕΛΗΣ Π., Ηρωες και Ηρώα στη Μεσσήνη,Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, αρ. 210, Αθήνα, 2000.