ΤΟΠΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Γιούλη Χρονοπούλου Σεπτέμβρης 2015

Ας ξεκινήσουμε από την Ιστορία…Η σύνδεση του χρόνου με τον άνθρωπο

• Η ιστορία συγκροτείται ως επιστήμη τον 19ο αιώνα

• Κυριαρχεί αρχικά ο γερμανικός ιστορικισμός – θετικιστική ιστοριογραφία.

• Η ιστορία πρέπει:

• να γράφεται με βάση αξιόπιστες μαρτυρίες, χωρίς να εμφυτεύει σύγχρονες αντιλήψεις στην ερμηνεία τους

• να συνδέει χρονολογικά τα γεγονότα

• να τα εξηγεί με χρήση αιτίου – αιτιατού

• Κυρίαρχο πεδίο: πολιτικά, στρατιωτικά, διπλωματικά γεγονότα & οι προσωπικότητες.

• Αίτημα: η αντικειμενικότητα, η ιστορία «όπως ακριβώς ήταν». (Λεοπόλδος φον Ράνκε: «Θα ήθελα να εξαλείψω τον εαυτό μου και να αφήσω να μιλήσουν μόνα τους τα πράγματα, όπως συνέβησαν στην πραγματικότητα»).

• Από τα τέλη του 19ου αιώνα, 20ός αιώνας:

• Ανάπτυξη κοινωνικών επιστημών, αμφισβήτηση, νέες μέθοδοι (Μαρξ, Μαξ Βέμπερ…)

• (Μαρκ Μπλοκ, Φερνάν Μπρωντέλ: Σχολή των Annales, «νέα» ή «συνολική ιστορία», Άγγλοι μαρξιστές – Έρικ Χόμπσμπάουμ…)

• Προσανατολισμός στη μελέτη της ζωής των απλών ανθρώπων, στις κοινωνικές ομάδες (συλλογικά υποκείμενα), στις κανονικότητες της ζωής των κοινωνιών, στις νοοτροπίες, στην κοινωνική – οικονομική ανάλυση του παρελθόντος, στη σημασία των δομών.

• Κάθε ανθρώπινη εκδήλωση παρουσιάζει ιστορικό ενδιαφέρον

• Στόχος: η προσπάθεια κατανόησης όλων των όψεων της πραγματικότητας, της ανθρώπινης δραστηριότητας

• Αμφισβήτηση της αντικειμενικότητας των πηγών, αλλά και της γραμμικής εξέλιξης -ρήξεις, ασυνέχειες, τομές

• Ανανέωση της έννοιας των πηγών

• Όχι μία και μοναδική αντικειμενική οπτική γωνία και αφήγηση, όχι οριστική ανασύσταση, αλλά μια εκδοχή του παρελθόντος, που επανερμηνεύεται και ανακατασκευάζεται διαρκώς, που είναι αδύνατο να ανασυσταθεί πλήρως

Μπ. Μπρεχτ: «Ερωτήσεις ενός εργάτη που διαβάζει» (1935)

Ποιος έχτισε τη Θήβα την εφτάπυλη;

Στα βιβλία δε βρίσκεις παρά των βασιλιάδων τα ονόματα.

Οι βασιλιάδες κουβαλήσαν τ’ αγκωνάρια;

…….

Ο νεαρός Αλέξανδρος υπόταξε τις Ινδίες.

Μοναχός του;

Ο Καίσαρας νίκησε τους Γαλάτες.

Δεν είχε ούτ’ ένα μάγειρα μαζί του;

Ο Φίλιππος της Ισπανίας έκλαψε όταν η Αρμάδα του

βυθίστηκε. Δεν έκλαψε τάχα άλλος κανένας;

…..

Πόσες και πόσες ιστορίες.

Πόσες και πόσες απορίες.

(Μτφρ. Μάριος Πλωρίτης, εκδ. Θεμέλιο, 1982)

Ο πήλινος στρατός της Κίνας

Μικροϊστορία

• Δεκαετία 1970-80

• (Κάρλο Γκίνζμπουργκ: «Το τυρί και τα σκουλήκια –Ο κόσμος ενός μυλωνά του 16ου αιώνα» (1974)

• Κοινωνική ιστορία «από τα κάτω»

• Έμφαση στο άτομο

• Αναγωγή του ατομικού, του ιδιαίτερου στο γενικό

• Πολυεστιακή ανάλυση – πολλαπλότητα κοινωνικών αναπαραστάσεων

• Αποκατάσταση των αδικιών που σχεδόν αναπόφευκτα η μεγάλη ιστορία διαπράττει.

• Το μικροϊστορικό διάβημα αποσκοπεί στον εμπλουτισμό της κοινωνικής ανάλυσης με περισσότερες, πιο σύνθετες και πιο ευέλικτες μεταβλητές.

• Δίνει έμφαση σε πρόσωπα και γεγονότα περιθωριακά ή ξεχασμένα από τη μεγάλη ιστορία, τη μακροϊστορία.

• Εισάγει την έννοια του «εξαιρετικού φυσιολογικού», χρησιμοποιώντας τις «ανωμαλίες» (ενδείξεις, ίχνη) για να φωτίσει αρχειακές σειρές, που, αν μελετηθούν με βάση την ομοιότητά τους και μόνο, θα μείνουν σκοτεινές.

• Σμικρύνει την κλίμακας παρατήρησης, ώστε να διασώσει από την ιστορική αφάνεια την ατομικότητα κάθε μέλους της κοινωνικής ζωής.

Για να χωρέσουν στην ιστορία…

Μ. Αναγνωστάκης: «Πώς τόσα πρόσωπα να γίνουν αριθμοί και τόσα γεγονότα απλά βιβλία;»

[Όταν αποχαιρέτησα…]….Και τόσα πού να στοιβαχτούνε γεγονόταΤόσες μορφές να ξαναγίνουν αριθμοίΠώς να εξηγήσω πιο απλά τί ήταν ο ΗλίαςΗ Κλαίρη, ο Ραούλ, η οδός ΑιγύπτουΗ 3η Μαΐου, το τραμ 8, η «Αλκινόη»Το σπίτι του Γιώργου, το αναρρωτήριο.…..Ξεχείλισαν οι περιπέτειες οι ιδιωτικέςΤο άψογο πρόσωπο της Ιστορίας θολώνει …Πώς τόσα πρόσωπα να γίνουν αριθμοίΚαι τόσα γεγονότα απλά βιβλίαΧωρίς την επινόηση νέας διάταξης στοιχείων…;

Οδός Αιγύπτου, Θεσσαλονίκη

Το παλίμψηστο της Ιστορίας• Η ιστορία ξαναγράφεται σε κάθε εποχή, αφού

διαφοροποιείται η σχέση της με το παρελθόν, η οπτική της προς αυτό.

• Δεν αλλάζουμε τα γεγονότα, αλλά ίσως τα ερμηνεύουμε διαφορετικά, προσέχουμε κάτι μας είχε διαφύγει, συνθέτουμε με άλλο τρόπο.

• Η ιστορία έχει αναθεωρητικό χαρακτήρα – δεν είναι δικαστήριο - η ιστορία «είναι μια πολιτισμική πρακτική» - αποδέχεται τις εκδοχές.

• Από την άλλη, απαιτείται μέθοδος, τεκμηρίωση, ερμηνεία, για να παραχθεί η ιστορική γνώση, που φυσικά έχει μηχανισμούς ελέγχου και αναθεώρησης, επειδή καλεί σε κριτική και διάλογο.

Η άνθηση της δημόσιας ιστορίας σήμερα

• «Ιστορική γνώση δεν προσφέρουν μόνο οι ιστορικοί, αλλά όλοι οι συντελεστές της δημόσιας κοινωνικότητας: σωματεία, τύπος, τηλεόραση, διαδίκτυο. Έχουν αλλάξει οι πηγές πληροφόρησης για την ιστορική γνώση, έχει ανασυγκροτηθεί το «αρχείο» της ιστορίας. Η εξέλιξη αυτή από τη μια συσκοτίζει και από την άλλη διευρύνει τις αποκλίσεις ανάμεσα στους επαγγελματικούς και τους δημόσιους όρους παραγωγής της ιστορικής γνώσης. Από τη μια φέρνει έναν εκδημοκρατισμό της ιστορικής γνώσης. Από την άλλη ευνοεί όλο και περισσότερο μια εργαλειακή αντιμετώπιση της ιστορίας.» (Εφη Αβδελά)

Η ιστορία στο σχολείο: «η δύσκολη συνάντηση ιστορίας και σχολικής ιστορίας» (Έφη Αβδελά)

• Αποκομμένη από την επιστήμη, την έρευνα (ξεκομμένη η κατανάλωση από την παραγωγή), παρότι υπάρχει άνθηση της ιστορίας, ακαδημαϊκής και δημόσιας.

• Αποτελεί ουσιαστικά τη σύζευξη των δύο χώρων και εντέλει «την επίσημη δημόσια ιστορία»*.

• Κατά κανόνα προσφέρει: παθητική πρόσληψη –απομνημόνευση, παρά τον εκσυγχρονισμό και την προσθήκη της μελέτης πηγών.

• Κανονιστική (κανόνας σχολικής ιστορίας, υπόρρητοςιδεολογικός στόχος: να μεταδώσει μια συνεκτική, θετική εθνική ταυτότητα)

• Επηρεάζει, ούτως ή άλλως, τη συλλογική μνήμη και ταυτότητα (αποτελεί σύνολο «διδαγμένων αναμνήσεων»).

• *Αθανασιάδης Χ. «Έθνος και σχολική Ιστορία» (προδημοσίευση στην «Αυγή» 27/9/2015 από το βιβλίο «Τα αποσυρθέντα βιβλία. Έθνος και σχολική Ιστορία», εκδ. Αλεξάνδρεια

Δημοσθένης Κοκκινίδης: «Αντίθεση»

Η «παλαιά ιστορία» στο σχολείο

• Μετάδοση γνώσης

• Πολιτική, διπλωματική, στρατιωτική ιστορία

• Προσωπικότητες - γεγονότα

• Εθνική ιστορία

• Κυρίαρχη αφήγηση μεγαλύτερης πολιτιστικά / γλωσσικά ομάδας

Η «νέα Ιστορία» στο σχολείο - το δέον• Παροχή ιστορικών γνώσεων σε συνδυασμό με παροχή μέσων για την

ανάπτυξη ιστορικής σκέψης

• Προσανατολίζει το μάθημα στην ανάλυση, ερμηνεία & σύνθεση, μελέτη πηγών, βιωματική μέθοδο, διαδικαστική γνώση

• Αντί η ιστορία ως αφήγηση η ιστορία ως πρόβλημα προς επίλυση (αποστολή στο μαθητή)

• Πλούτος κειμενικών και οπτικών πηγών, διαθεματικότητα

Η ιστορία στο σχολείο

• Πρέπει:

• να προσφέρει: γνώσεις, έννοιες, δεξιότητες

• να δίνει κλειδιά ερμηνείας του παρόντος κόσμου

• Κατά τον Ζακ Λε Γκοφ (ιστορικό της «νέας ιστορίας»), «η συλλογική μνήμη πρέπει να χρησιμεύει στην απελευθέρωση και όχι στην υποδούλωση των ανθρώπων».

• Υπό το νέο πρίσμα, πάντως, κάθε θέμα της συνολικής ζωής κατά το παρελθόν αποτελεί αντικείμενο της ιστορικής αναζήτησης: ανοίγουν οι ορίζοντες της σχολικής ιστορίας.

Τι είναι η τοπική ιστορία;

• Με τον όρο τοπική ιστορία εννοούμε την ιστορία που ξεκινά από τα ενδιαφέροντα και τις ανάγκες μιας τοπικής κοινωνίας, συνδέεται με τους τοπικούς θεσμούς και ανατροφοδοτεί την τοπική ταυτότητα και αυτογνωσία.

Πιο συγκεκριμένα• Η τοπική ιστορία αφορά την κοινωνική, πολιτική, πολιτιστική, οικονομική

ιστορία ενός ορισμένου τόπου συχνά σε συνάφεια με την ιστορία της ευρύτερης περιοχής αλλά εντέλει και σε συσχετισμό με τη γενική (εθνική ή και διεθνή) ιστορία.

• Ο χώρος αναφοράς της κινείται ανάμεσα στη γενική και την οικογενειακή –βιογραφική.

• Είναι ένας πιο ειδικός τρόπος μελέτης του παρελθόντος: κάθε τόπος (αγροτικός ή αστικός) και κάθε στοιχείο του τόπου (λιμάνι, ποτάμι, σιδηροδρομικός σταθμός, κτίριο, μορφές, θεσμοί, κλπ.) εγγράφονται στο χρόνο και αποκτούν νόημα.

Φωτογραφία μαθητών, Ναύπλιο 4ο Δημοτικό

Αεροφωτογραφία του εργοστασίου ΙΖΟΛΑ στην Καλλιθέα

Το υπερκατάστημα Σκλαβενίτης στη θέση ΙΖΟΛΑ στη Καλλιθέα

Από τι χαρακτηρίζεται;

• Υποχρεώνει τη διδασκαλία:

• να μην περιορίζεται στην πολιτική - στρατιωτική ιστορία

• να μην κατευθύνεται στην ευθύγραμμη πορεία (η ιστορία προκύπτει μέσα από διαρκή αλληλεπίδραση πολλών παραγόντων)

• να προσανατολίζει στην ιστορική συνείδηση

• να δημιουργεί πρόσληψη νοήματος στο παρόν, που οικοδομείται πάνω σε ιστορικά προσδιορισμένες πολιτισμικές στοιβάδες. Πρέπει να σκάψουμε αυτές τις στρώσεις. Και το σκάψιμο ξεκινά πάντα από πάνω προς τα κάτω. Από τις πιο πρόσφατες στις πιο παλιές ιστορικές εμπειρίες.

(Παρενθετικά)

• Υπάρχει η άποψη ότι η διδασκαλία της Ιστορίας πρέπει να μην ξεκινάει «από την αρχαιότητα, αλλά από το περιβάλλον μέσα στο οποίο μεγαλώνει το παιδί, την οικογένεια, το σχολείο, την γειτονιά. Ξεκινάει με ερωτήματα όπως: Πού πήγαιναν οι γονείς μου σχολείο; Πώς ήταν τότε το σχολείο ως χώρος; Τι μαθήματα έκαναν; Τι έτρωγε ο παππούς; Η ιστορία μπορεί επίσης να ξεκινήσει αναιρώντας τις πιο πρόσφατες εξελίξεις. Πώς ήταν ένας κόσμος χωρίς Internet;»*.

• *(Δ. Αλεξάκη: «Ο ιστορικός χρόνος στη διδασκαλία της ιστορίας» (2014) στο Δίκτυο κριτικής στην εκπαίδευση)

Προβληματισμοί• Μόνιμο ζήτημα για την τοπική ιστορία είναι η χάραξη των ορίων σε

σχέση με τη γενική ή τις θεματικές ιστορίες. Κατά κανόνα η τοπική ιστορία προσπαθεί να προσεγγίσει περισσότερο την καθολική ιστορία, εξετάζοντας διάφορα ζητήματα από ποικίλες πλευρές και θεματικές.

• Ένα δεύτερο μεγάλο ζήτημα είναι το πώς προσδιορίζουμε κάθε φορά το τοπικό, ξεκινώντας από το επίπεδο του οικισμού ή της συνοικίας και φτάνοντας μέχρι μια μεγάλη γεωγραφική ή διοικητική περιφέρεια (π.χ. Κρήτη).

Η έννοια του τόπου

• Στενή ή/και ευρύτερη

• Η ίδια η λέξη «τόπος» διακρίνεται για τη νοηματική ελαστικότητά της: έκταση γης, τοποθεσία, μέρος, ορισμένη περιοχή, χώρα, πόλη ή πατρίδα.

• Στην «τοπική ιστορία» περιλαμβάνονται και οι όροι «ιστορία ιδιαίτερης πατρίδας», «ιστορία περιοχής», «ιστορία επαρχίας», «ιστορία ευρύτερης περιφέρειας»: από το στενότερο (προσωπική σχέση – κοινωνικοί δεσμοί) στο ευρύτερο (κοινοί αλληλεξαρτώμενοι παράγοντες, π.χ. κοινή διοίκηση, δίκαιο, πολιτική, και οικονομική δομή, κοινοί θρησκευτικοί δεσμοί, σταθερά γεωγραφικά δεδομένα).

Χαράλαμπος Στέφος: Κόκκινο Δωρίδας

• Ο «τόπος» δεν προσδιορίζεται μονοδιάστατα- γεωγραφικά - Είναι δεμένος με όλο το φάσμα της ανθρώπινης κοινωνικής ζωής.

• Ως μικρότερη μονάδα τοπικής ιστορίας μπορούν να θεωρηθούν οι ιστορίες οικογενειών μιας περιοχής, τα Απομνημονεύματα ή η Βιογραφία μιας προσωπικότητας που κατάγεται και έδρασε σε μια περιοχή.

Κωνσταντίνος Σοφιανόπουλος: Ψαράδες

Παναγιώτης Τέτσης: «Ύδρα»

Αδαμάντιος Διαμαντής: «Θεόδωρος ο βιολιτζής»

Αδαμάντιος Διαμαντής: «Ο κόσμος της Κύπρου» (λεπτομέρεια)

Βασικές διευκρινίσεις για την Τοπική Ιστορία• Επικοινωνεί (χωρίς να ταυτίζεται) με τη λαογραφία,

εθνογραφία, κοινωνική ανθρωπολογία, κλπ.• Χρησιμοποιεί ως ιστορική πηγή κάθε είδους μνημείο

πολιτισμού – τεκμήριο της ιστορίας του τόπου (παλαιότερα μνημεία, κτίσματα, αρχεία, εργαλεία, συνήθειες, θρύλοι, σύγχρονα έργα…).

• Είναι διαφωτιστική – ερμηνευτική – φέρνει στην επιφάνεια στοιχεία.

• Αλλά δεν πρέπει να καλλιεργεί υπερσυναισθηματισμόέναντι του τοπικού ούτε τοπικισμό - όχι εξωραϊσμός των πάντων – όχι αντιπαράθεση με το γενικό.

• Σφυρηλατείται σε έλλογη βάση ο δεσμός με τον τόπο διαμονής.

• Ύποβοηθά την κατανόηση του ιστορικού γίγνεσθαι γενικότερα. Σπύρος Παπαλουκάς,

«Σοκάκι στην Αγιάσο της Μυτιλήνης»

Ίταλο Καλβίνο: «Αόρατες πόλεις»

• Υποστηρίζοντας ουσιαστικά ότι οι πόλεις δεν είναι μόνον αυτό που βλέπουμε, αλλά υπάρχουν και αόρατες πλευρές, υπόγειες διαδρομές, κοινωνικές διεργασίες στις οποίες συμμετέχουμε και φορείς ιστορίας, γράφει:

• «Οι πόλεις είναι ένα σύνολο πραγμάτων: απομνημονεύσεων, επιθυμιών, σημείων μιας γλώσσας· οι πόλεις είναι τόποι ανταλλαγών, όπως εξηγούν όλα τα βιβλία της οικονομίας, αλλά οι ανταλλαγές αυτές δεν είναι μονάχα ανταλλαγές εμπορευμάτων, είναι και ανταλλαγές λέξεων, πόθων, αναμνήσεων. Το βιβλίο μου ανοίγει και κλείνει με εικόνες ευτυχισμένων πόλεων που συνεχώς αλλάζουν σχήμα και χάνονται, κρυμμένες μέσα σε δυστυχισμένες πόλεις...»

Έγκον Σίλε: «Κίτρινη πόλη»

Ηλίας Πασσίσης «Πόλη», «Αθήνα» Μουσείο Βορρέ

Σχέση με γενική Ιστορία• Σχέση όχι υπάλληλη αλλά αμοιβαίων ανταλλαγών

• Η τοπική ιστορία αλληλοτροφοδοτείται με την γενική Ιστορία: αναγκαία η ένταξη στο γενικό για την κατανόηση του ειδικού, αλλά και το τοπικό βοηθά στην κατανόηση του γενικού (συχνά παρατηρούνται και αποκλίσεις).

• Γεγονότα όπως υποδοχή – αποκατάσταση προσφύγων, Αντίσταση, μετανάστευση, αστυφιλία, αλλαγή οικιστικού χώρου αφορούν και τις δύο.

• Κάθε αντικείμενο τοπικής ιστορίας έχει υπερτοπικέςδιαστάσεις (π.χ. η ιστορία ενός σχολείου η εργοστασίου, Μέσα από ειδικές μπορεί να δώσει δείγματα για ευρύτερες ιστορικές εξελίξεις. (π.χ. κλείσιμο εργοστασίων).)

• Κοινός ο στόχος της αξιοποίησης αλλά και της αξιολόγησης των πηγών, της κριτικής προσέγγισης, της ανάπτυξης ιστορικής συνείδησης, της μέσω του παρελθόντος κατανόησης του παρόντος. Επαγωγική διαδικασία –γενικεύσεις.

Νικόλαος Γύζης, Ιστορία (1892)

Σχέση με μικροϊστορία

• Και οι δύο χαρακτηρίζονται από:

• περιορισμό χώρου, έμφαση σε μικρές κοινωνικές ομάδες, τοπική εστίαση, ανάδειξη αφανών στοιχείων.

• προσέγγιση γεγονότων και καταστάσεων που δεν έχουν επαρκώς προσεγγιστεί – ενασχόληση με λεπτομέρεια, με μοναδικότητα.

• γνώση όχι μόνο του μνημειακού, του εξαιρετικού, αλλά και του καθημερινού (πτυχές γεωγραφικές, πολιτικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές, οικονομικές).

• Αποτελούν συμπληρωματική μέθοδος εμπλουτισμού της «μεγάλης» ιστορίας και «διόρθωσης» των αδικιών.

Πριν σβηστούν τα ίχνη…

Σχέση με οικογενειακή ιστορία

• Η οικογένεια μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο μελέτης.

• Ένα παράδειγμα από τη Φινλανδία:

• Οικογενειακή ιστορία της οικογένειας της καθηγήτριας στο Β΄ παγκόσμιο πόλεμο

• Ένταξη στη μακροϊστορία

• Οικογενειακό δέντρο – φωτογραφίες

• Φωτογραφίες από τον πόλεμο

• Τοπίο, περιοχή

• Εφημερίδες εποχής

• Προφορικές αφηγήσεις

Σχέση με προφορική ιστορία• Προφορικές μαρτυρίες - αφηγήσεις

• Από την κεντρική σκηνή στα παρασκήνια

• Από τις εμφανείς μειοψηφίες στις αφανείς πλειοψηφίες (δόμηση γύρω από τους ανθρώπους)

• Προσωπικά βιώματα (μνήμη, λήθη, αποσιώπηση, απώθηση) – διύλιση από το παρόν

• Γεφύρωση γενεών

• Αμεσότερη διείσδυση στον εσωτερικό κόσμο του ανθρώπου (ενσυναισθητική προσέγγιση) και ενδεικτικά εγχειρήματα αναπαράστασης του ιστορικού γίγνεσθαι, αναδεικνύοντας τα συναισθήματα, τις ιδέες, τις επιλογές του ατόμου

• Μέθοδος: Συνεντεύξεις

• Ομάδες Προφορικής Ιστορίας

• Η προφορική ιστορία είναι μια «πιο δημοκρατική» ιστορία:

• «φέρνει στο ιστορικό προσκήνιο τους ‘απλούς’, τους ‘αφανείς’ ανθρώπους

• ζωντανεύει την ίδια την Ιστορία και διευρύνει τον ορίζοντά της

• φέρνει την Ιστορία μέσα στην κοινότητα και την συνδέει με τον ευρύτερο κοινωνικο-πολιτισμικό χώρο

• προσφέρει μια αμφισβήτηση των ‘κοινών τόπων’ της Ιστορίας

• είναι ένα μέσο ριζικού μετασχηματισμού της κοινωνικής σημασίας της Ιστορίας»*

*Πωλ Τόμσον: «Φωνές από το παρελθόν – Προφορική Ιστορία», 2002

Στόχοι της Τοπικής Ιστορίας - Ευρύτεροι(Γνώσεων - Δεξιοτήτων – Στάσεων)• Ανάπτυξη ιστορικής συνείδησης μαθητών.

• Ανακάλυψη της ιστορίας και βίωσή της ως ιστορίας προσωπικής από τους ίδιους τους μαθητές.

• Προβολή της μικροϊστορίας και της σημασίας της στη συγκρότηση της μακροϊστορίας και της εθνικής ιστορίας, η κατανόηση της στάσης των ατόμων (πρωταγωνιστών ή όχι).

• Απόκτηση πολλαπλής ιστορικής περιουσίας –δυνατότητα ανάγνωσης της ιστορικής «αλήθειας» πίσω από τα γεγονότα – εποπτική σύλληψη του επιμέρους.

• Καλλιέργεια κριτικής στάσης.

Στόχοι

• Κατανόηση των συνεχειών και ασυνεχειών στη διαδρομή του ιστορικού χρόνου και των αλλαγών

• Άσκηση στην παρατήρηση, στην εστίαση στο συγκεκριμένο.

• Καλλιέργεια ερευνητικής διάθεσης.

• Καλλιέργεια της αγάπης για την ιστορία γενικά (από τα ερεθίσματα της τοπικότητας στη μελέτη της γενικής ιστορίας).

• Άσκηση στην άμεση μελέτη των ιστορικών πηγών (ευρύ φάσμα), εξοικείωση με τη μεθοδολογία της ιστορικής έρευνας (ανακάλυψη, συλλογή δεδομένων, παρατήρηση, αξιολόγηση, ταξινόμηση των ιστορικών πηγών, διατύπωση συμπερασμάτων).

Στόχοι - Ειδικότεροι (Γνώσεων – Δεξιοτήτων – Στάσεων)

• Απόκτηση γνώσεων για την ιστορία του τόπου.

• Ενίσχυση τοπικής συλλογικής μνήμης.

• Κατανόηση των σύγχρονων εξελίξεων στον τοπικό συλλογικό χώρο.

• Γνώση των ειδικών χαρακτηριστικών της τοπικής κοινωνίας.

• Αναγνώριση της πολυμορφίας και των τοπικών ιδιαιτεροτήτων ως βασικού στοιχείου για τον πολιτισμικό πλούτο της χώρας.

• Συνειδητοποίηση της σχέσης της ιστορίας με την καθημερινή ζωή του ανθρώπου και τις πολιτικές, κοινωνικές, πολιτισμικές αναζητήσεις του εδώ και του τώρα.

Πώς σκεφτόμαστε την Ιστορία;

Στόχοι• Βιωματική εμπέδωση του ιστορικού χρόνου και του χώρου σε τοπικό

επίπεδο – σύνδεση της ιστορίας με το παρόν

• Επίδραση στις στάσεις του παρόντος (το παρελθόν επιβιώνει μέσα στο παρόν) - Ευαισθητοποίηση στο παρόν (αλληλεγγύη με τους συνανθρώπους, συνυπευθυνότητα για το μέλλον του τόπου).

• Καλλιέργεια συνεργατικού πνεύματος.

Η τοπική ιστορία είναι βιωματική δράση

• Δεν είναι ένα νέο μάθημα, αλλά μια νέα διδακτική (μέθοδος πρότζεκτ)

• Είναι έντονο το βιωματικό στοιχείο

• Μεγάλο μέρος των δραστηριοτήτων εκτός τάξης

• Εφόσον η ιστορία δεν προσφέρεται έτοιμη, ο μαθητής τη διαμορφώνει-παραγωγή ιστορικής γνώσης

Η μέθοδος πρότζεκτ• Ανοικτή διαδικασία μάθησης (όρια και

διαδικασίες όχι αυστηρά καθορισμένα).

• Εργασία σε ομάδες.

• Εργασία διερευνητική.

• Τα αγαθά της μεθόδου: ερευνητικότητα, επιστημονικότητα (επιστημονική εντιμότητα), επαγωγική σκέψη, διαθεματικότητα, εποπτικότητα υλικού, διαπροσωπικές σχέσεις, ομαδικότητα.

• Η κυκλική κίνηση του πρότζεκτ:

• Από τη σχολική τάξη στο πεδίο και πάλι στη σχολική τάξη.

• Από την ολομέλεια στην ομάδα και πάλι στην ολομέλεια.

Το μάθημα• Συμμετοχή των μαθητών στο υπό διερεύνηση θέμα.

• Πηγή αυτενεργού μάθησης.

• Έρευνα & εποπτεία υλικού (όχι απλώς μελέτη αλλά διαμόρφωση του γνωστικού αποτελέσματος).

• Ανάγκη τεκμηρίωσης, συνειδητοποίηση αξιοπιστίας, επιστημονικότητας.

• Σύζευξη θεωρίας – πρακτικής/ εμπειρίας.

• Ισχυρή διαθεματικότητα - Γνώσεις από ποικίλους χώρους (φύση, γεωγραφία, άνθρωποι, θεσμοί, πολεοδομία, αρχιτεκτονική, τέχνη, τεχνολογία, οικονομία, εκπαίδευση, νοοτροπίες, συλλογικές ταυτότητες, γεγονότα πολιτικής ιστορίας, κλπ.).

• Όλες οι αρετές της ομαδικής εργασίας.

• Ανάπτυξη δεξιοτήτων.

Το μάθημα

• Ελκυστικότητα, δημιουργική περιέργεια.

• Ευαισθητοποίηση, κατανόηση και του παρόντος (αιτιώδεις σχέσεις), νέες στάσεις απέναντι στο παρόν.

• Κριτικό πνεύμα.

• Σύνδεση σχολείου – τοπικής κοινωνίας.

• Σεβασμός και προστασία της σύγχρονης κοινότητας.

• Σύνδεση Ιστορίας με καθημερινότητα. Η πλατεία της Νέας Σμύρνης

Ο ρόλος του διδάσκοντος

• Διερευνά τις δυνατότητες από πριν (τι προσφέρεται), ώστε να εντοπιστούν οι κατάλληλες «μονάδες τοπικής ιστορίας».

• Επιδιώκει ώστε το θέμα να είναι εντοπισμένο όχι γενικό (για να εκπονηθεί σε ένα τρίμηνο), αλλά και κατάλληλο να προκαλέσει ενδιαφέρον, να έχει ανάλογα προσδοκώμενα αποτελέσματα, να προσφέρεται για έρευνα επιτόπια όχι μόνο βιβλιογραφική.

• Φροντίζει ώστε η διατύπωση του θέματος να γίνει από κοινού με τους μαθητές και ως επί το πλείστον να αναφέρονται ο τόπος και οι άνθρωποι ως οργανικό δίπολο.

• Λαμβάνει υπόψη τα όρια του μαθήματος: χρόνος, τόπος, ηλικία/ απειρία μαθητών.

• Εποπτεύει στενά και καθοδηγεί/ ελέγχει όλα τα στάδια της εργασίας.

Φάσεις• 1. Ενημέρωσης, κοινού προβληματισμού (θεματικά ερεθίσματα) και

επιλογής του θέματος.

• 2. Γενικού σχεδιασμού δράσης (τομείς) και διερεύνηση για συνεργασίες και έρευνα.

• 3. Λεπτομερούς σχεδιασμού (καταμερισμός σε υποθέματα, συγκρότηση ομάδων έρευνας – εργασίας, εφοδιασμός των ομάδων με τα απαραίτητα μέσα).

• 4. Α΄ φάση εξωσχολικής ή ενδοσχολικής δράσης (συγκέντρωση στοιχείων, επεξεργασία).

• 5. Επανατροφοδότηση (έλεγχος προόδου εργασιών, παρουσίαση, χάραξη πορείας, σχολείο – εργαστήρι, γωνιά τοπικής ιστορίας), Β΄ φάση υλοποίησης (νέες δράσεις).

• 6. Γενικός απολογισμός, συμπεράσματα, προετοιμασία παρουσίασης.

Τα βήματα πιο αναλυτικά

• Επιλογή θέματος – ευαισθητοποίηση μαθητών

• Χωρισμός σε ομάδες – όνομα ομάδας – ρόλοι μελών (οργάνωση πρόσφορου μαθησιακού περιβάλλοντος)

• Καθορισμός στόχων

• Εντοπισμός θεματικών υποενοτήτων

• Διατύπωση ερευνητικών ερωτημάτων (κεντρικό – επιμέρους) –σταδιακή εξειδίκευση

• Καθορισμός μεθοδολογίας

• Καθορισμός & Προγραμματισμός δραστηριοτήτων – φάσεις –χρονοδιάγραμμα

• Επιλογή κατάλληλων τεχνικών και μέσων

• Συγκέντρωση υλικού με βάση τα ερωτήματα κάθε ομάδας - συλλογή δεδομένων

• Αξιολόγηση - ταξινόμηση του υλικού

• Επαναπροδιορισμός στόχων αν χρειάζεται

• Σύνθεση υλικού

• Οργάνωση παρουσίασης (επιλογή υλικού - ποικιλία)

• Παρουσίαση - Τελικό προϊόν (έντυπη - ψηφιακή μορφή) - Διάχυση

• Ανατροφοδότηση

Τυπολογίες θεμάτων(φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον)

• Ιστορία τοπίου (το ιστορικό τοπίο, οι μεταβολές που υπέστη μέσα στο χρόνο, οι άμεσες ή έμμεσες ανθρώπινες επεμβάσεις και τα ίχνη που άφησαν - το τοπίο συνδυασμός φυσικού – ανθρώπινου, οι διαδοχικές «γραφές»)

• Ιστορία ανθρώπινων δραστηριοτήτων

• Ιστορία οικογένειας

• Ιστορία τοπικής κοινωνίας

• Αναζητούμε «οργανικές μονάδες τοπικής ιστορίας»: πώς οι άνθρωποι οργάνωναν τη ζωή τους σε ένα επίπεδο κάτω από το γενικό αλλά πάνω από το ατομικό.

1. Ο τοπικός ιστορικός χώρος, οι γεωγραφικές και μορφολογικές συνιστώσες

Η αλλαγή του τοπίου μέσα από τις φυσικές και ιστορικές συνθήκες

Η ονομασία της τοπικής ή της ευρύτερης περιοχής

Οι αρχαιολογικοί χώροι

Οικιστική ταυτότητα / φυσιογνωμία μιας περιοχής

Κτίρια (δημόσια ή ιδιωτικά, βιομηχανικές και βιοτεχνικές μονάδες, εγκαταστάσεις και οικήματα ποικίλων χρήσεων, διαμονής και εργασίας, ιστορικά κτίρια, γέφυρες, εργοστάσια, μύλοι, ναοί, σχολεία, κατοικίες, αρχιτεκτονική, διακόσμηση…)

Τόποι μνήμης

Συγκοινωνιακά κέντρα (δρόμοι, μέσα, σταθμοί)

Λιμάνια, γεφύρια (ιστορία, ρόλος)

Δημόσια έργα τέχνης, γλυπτά, μνημεία

Πανίδα, χλωρίδα, κλίμα επίδρασή τους στη ζωή των ανθρώπων της περιοχής

Γιάννης Μιγάδης: Πίσω όψη πολυκατοικιών

Μάρκος Καμπάνης: Δέντρο

2. Θέματα με άξονα αναφοράς τις καθημερινές ανθρώπινες δραστηριότητες

Καθημερινή ζωή, επαγγέλματα, σχολείο, κατοικία, έθιμα, θρησκεία:

Τα επαγγέλματα κατά φύλο, ανά κλάδο επαγγελματικής δραστηριότητας, ανά κοινωνική ομάδα. Τοπικά επαγγέλματα, παραδοσιακά και σύγχρονα.

Τα τοπικά αρχεία, ο τοπικός τύπος.

Η εξέλιξη της κατοικίας μιας περιοχής. Τεχνίτες και μάστορες, εργαλεία και τεχνικές οικοδόμησης, ανθρώπινες ανάγκες και αισθητικές αντιλήψεις.

Τρόπος ζωής, συνήθειες, πολιτιστική έκφραση.

Η ένδυση, η επικοινωνία, η αγορά, καφενεία, γιορτές, παιχνίδια, η γειτονιά της περιοχής.

Η διατροφή: π.χ. Συνταγές μαγειρικής μιας συγκεκριμένης πολιτισμικής ομάδας (των προσφύγων).

Κοινωνικές δομές, σχέση μελών μεταξύ τους, κοινωνικές ομάδες, τάξεις.

Η θνησιμότητα σε σχέση με τις συνθήκες του τόπου.

Το σχολείο, το στρατόπεδο, το νοσοκομείο της περιοχής.

Θρησκευτική ζωή (εκκλησίες, γιορτές, τοπικοί άγιοι, έργο εκκλησίας, στάση εκκλησίας…).

Μιχάλης Κκάσιαλος (Κύπριος λαϊκός ζωγράφος)

Θεόφιλος: Αρτοποιείο

3. Θέματα με άξονα αναφοράς την ιστορία της οικογένειας

Οι σχέσεις, η εγκατάσταση και οι μετακινήσεις, τα οικονομικά της οικογένειας, η εκπαίδευση των μελών της, η κοινωνική και πολιτική της δραστηριότητα:

Ιστορία μελών της οικογένειας – οικογενειακές ιστορίες – γενεαλογικό δέντρο.

Ανθρωπωνύμια (ονόματα, επίθετα, παρωνύμια).

Σημαντικοί άνθρωποι της πόλης.

Οι νοοτροπίες, οι ρόλοι, οι γονεϊκές σχέσεις.

Τα έθιμα της οικογένειας.

Ο τόπος διαμονής, οι εσωτερικές μετακινήσεις, οι μνήμες από τον τόπο καταγωγής.

Ο τρόπος διαβίωσης, τα επαγγέλματα των μελών της οικογένειας.

Η θέση των διαφόρων κατηγοριών αποκλινόντων μέσα στην τοπική κοινωνία (περιθωριακών, γραφικών τύπων, κλπ.).

ΑλέξανδροςΠάντος, από τους εμπνευστές της ίδρυσης της Παντείου

Ξυδιάς Νικόλαος: «Οικογενειακή Προσωπογραφία»,1875

4. Θέματα με άξονα αναφοράς την τοπική κοινωνία• Τοπωνύμια, οδωνύμια.

• Δημογραφική ταυτότητα: ηλικιακή πυραμίδα, γεννητικότητα, θνησιμότητα.

• Μετανάστευση –εξωτερική, εσωτερική– (τόποι εγκατάστασης, κινήσεις επιστροφής).

• Τοπική οικονομία - επαγγέλματα (δραστηριότητες, επιχειρήσεις, εμπόριο). Σχέσεις οικονομίας με το κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον.

• Βιομηχανική κληρονομιά, μέθοδοι, τεχνικές, πρώτες ύλες, προϊόντα, παραγωγή, θέση εργαζομένων.

• Τοπική αυτοδιοίκηση.

• Οι λειτουργίες της πόλης (κοινωνικές δομές, θεσμοί, η θέση της γυναίκας, γιορτές, αθλητισμός κλπ.).

• Η ιστορία των σωματείων, της αθλητικής και θεατρικής κίνησης, των καφενείων.

• Η ιστορία της εκπαίδευσης, δάσκαλοι, σχολεία.

Καλλιθέα 1920: Θησέως και Χαροκόπου με το τραμ. Από τις ωραιότερες γωνιές της πόλης.Το τριώροφο γωνιακό νεοκλασικό (υπάρχει

ακόμη) και η Χαροκόπειος.Οι πρόσφυγες της ανταλλαγής δεν έχουν ακόμη κατακλύσει τους ελεύθερους χώρους.Δεξιά από την είσοδο της Χαροκοπείου, μετά το παρκάκι, διακρίνεται ελάχιστα η παιδική χαρά,που στέγασε τον ΕΣΠΕΡΟ από το 1944 μέχρι το 1968.Στο βάθος αδόμητη η απόληξη του λόφου Φιλοπάππου, τα σημερινά Άνω Πετράλωνα

Ο όρος «κοινότητα»• Ορισμένοι μελετητές θεωρούν ότι ο όρος «κοινότητα» είναι

θεμελιώδης για την τοπική ιστορία. Γενικά ή ειδικά θέματα τοπικής ιστορίας εξετάζονται στο σύνολο των λειτουργιών μιας κοινότητας.

• Ενδιαφέρουσα η ποιότητα των σχέσεων (πολιτιστική ταυτότητα, ομαδοποιήσεις, συγκρούσεις, κλπ.), που χαρακτηρίζουν τα μέλη της.

Επιπλέον• Εξέταση αμφιλεγόμενου θέματος από την ιστορία του τόπου.

• Συγκριτική τοπική ιστορία (τόπων, προσώπων, γεγονότων, κοινωνικο-οικονομικών καταστάσεων, ακόμη και μνημείων) σε πνεύμα αλληλοκατανόησης.

• Τοπική ιστορία εκ παραλλήλου (ιδίως για μαθητές που ζουν ταυτόχρονα δε δύο πολιτισμούς ή με ξένη καταγωγή, π.χ. Διαπολιτισμικό σχολείο), ταυτόχρονη δηλαδή και αντικειμενική παρακολούθηση της ιστορικής πορείας δυο λαών ή παράλληλη παρακολούθηση της ιστορίας της ιδιαίτερης πατρίδας και του τόπου ζωής στην ξένη χώρα, με στόχο την οικοδόμηση αντιστάσεων κατά του ρατσισμού, της ξενοφοβίας και των προκαταλήψεων.

• Διασύνδεση της Ιστορίας με τη λογοτεχνία, το ιστορικό μυθιστόρημα, τα απομνημονεύματα, τη ζωγραφική, τον κινηματογράφο, τη μουσική, τη δημοσιογραφία.

Τρόποι καταγραφής

• Είτε θεματικά ολόπλευρη προσέγγιση της ιστορίας ενός τόπου

• Είτε σε βάθος ανάλυση ενός θέματος

• Είτε συγκριτική μελέτη δύο τόπων με εμφανή κοινά σημεία

• Εστίαση στο ειδικό, μερικό, δεμένο με ζωή τόπου παρά τις αναγκαίες αναγωγές στο ευρύτερο

• Τρόπος βίωσης του τόπου

Πηγές

• Ό,τι αφήνει ίχνη, κάθε είδους υλικό που μας βοηθά να αποκτήσουμε γνώση για το παρελθόν ονομάζεται πηγή (έγγραφα, εικόνες, μνημεία, μαρτυρίες, πολιτιστικά αγαθά, κλπ.).

• Είναι η πρώτη ύλη κάθε ιστορικής έρευνας.

• Πρωτογενείς: μαρτυρίες (πρωτότυπα κείμενα, αυθεντικά έγγραφα, προφορικές αναφορές αυτοπτών μαρτύρων) που αναφέρονται άμεσα στο προς έρευνα γεγονός, προέρχονται από τη συγκεκριμένη περίοδο.

• Δευτερογενείς: από δεύτερο χέρι, αναφέρονται σε πρωτογενείς πηγές, τις ερμηνεύουν.

• Με βάση τη σύγχρονη προσέγγιση της ιστορίας οι πηγές δεν αποτελούν αντικειμενικά τεκμήρια του παρελθόντος

• Οι πηγές μιλούν σε πολλά επίπεδα ανάλογα με τα ερωτήματα που θέτει ο ερευνητής. Εντέλει, δεν υπάρχουν πηγές από μόνες τους, αλλά ίχνη του παρελθόντος, που μετατρέπονται σε πηγές μέσα από τις ερωτήσεις των ιστορικών ή σε τεκμήρια μέσα από την κριτική επεξεργασία τους. Μαρκ Μπλοκ: «η δουλειά του ιστορικού δεν είναι άλλη από το να θέτει μια σειρά από έξυπνες ερωτήσεις στις πηγές».

• Καθετί μπορεί να αποτελέσει πηγή (γραπτές μαρτυρίες, απομεινάρια υλικού πολιτισμού, ίχνη στο χώρο, εικονογραφία, προφορική παράδοση, μυθιστορίες, προφορικές μνήμες, κλπ.)

Τυπολογία πηγών

• Γραπτές

• Προφορικές

• Φωτογραφικές

• Υλικές

• Ηχητικές

• Ηλεκτρονικές

• Κινηματογραφικές/ Οπτικοακουστικές

• Χάρτες

• Διαγράμματα – στατιστικοί πίνακες

Ανάλυση τυπολογίας - Ποικιλότητα

• Γραπτές πηγές:

• Δημοσιευμένες (βιβλία, απομνημονεύματα, ημερολόγια, επιστολές, ταξιδιωτικές εντυπώσεις, δημόσια έγγραφα, αρχειακά στοιχεία, έργα τοπικών ιστοριογράφων, τοπικός και ευρύτερος τύπος, υλικό σε ηλεκτρονικά μέσα, λογοτεχνικά έργα)

• Αδημοσίευτες (ημερολόγιο ή απομνημόνευμα προσωπικό με αναφορές σε ιστορικά γεγονότα, αρχεία και κατάστιχα φυλαγμένα σε ιδιωτικούς ή δημόσιους χώρους, οικογενειακά γράμματα, ταυτότητες, τα διαβατήρια, τα πιστοποιητικά γέννησης, οι άδειες οδηγού, τα σχολικά απολυτήρια και τα στρατιωτικά έγγραφα, γράμματα μεταναστών, φίλων, μελών της οικογένειας από το στρατό ή το εξωτερικό, Παλιά συμβόλαια, προικοσύμφωνα)

• Προφορικές: Μαρτυρίες – Αφηγήσεις – Συνεντεύξεις (ο τρόπος με τον οποίο μια ομάδα ανακαλεί στη μνήμη το παρελθόν της), προφορική παράδοση.

• Υλικές: Κατάλοιπα υλικού πολιτισμού – αντικείμενα τέχνης και καθημερινής ζωής (σε μουσεία, σε ιδιωτικές συλλογές ή σε κατοικίες, π.χ.. οικογενειακά κειμήλια πρωτότυπα ή σε απεικόνιση, εργαλεία, μηχανές, οικιακά σκεύη, ενδυμασίες, σφραγίδες, νομίσματα, γραμματόσημα), αλλά και το ίδιο το τοπίο (φυσικό, δομημένο τοπίο, κτίρια, εγκαταστάσεις, εργοστάσια, υποδομές) - η συνέχεια, η διαδοχή «γραφών» στις οποίες αναζητούνται τα ίχνη των ανθρωπίνων δραστηριοτήτων στο παρελθόν.

• Ηχητικές: ηχογραφημένες μαρτυρίες του παρελθόντος (ντοκουμέντα, τραγούδια, δημόσιοι λόγοι, κλπ.).

• Κινηματογραφικές/ Οπτικοακουστικές: ιδίως τα παλιά «επίκαιρα» (πρωτογενής πηγή), τηλεοπτικές εκπομπές ιστορικού ενδιαφέροντος, ντοκιμαντέρ, κινηματογραφικές ταινίες με ειδικό ενδιαφέρον, κ.ά.

• Ηλεκτρονικές: πολυμέσα

• Φωτογραφικές: αρχειακό φωτογραφικό υλικό, οικογενειακές φωτογραφίες, φωτογραφίες που βγάζουν οι μαθητές

• Με τη βοήθεια των εκπαιδευτικών οι μαθητές μπορούν να περιγράψουν και να φωτογραφίσουν τα μνημεία μιας περιοχής, τα γλυπτά, τις εκκλησίες, τις αρχαιότητες, τα παλιά οικοδομήματα, στοιχεία των οικοδομημάτων (πόρτες, παράθυρα, επιγραφές …), χαρακτηριστικά πρόσωπα, εικόνες από την καθημερινή ζωή, αλλά και από τη φύση της περιοχής.

• Ζωγραφικές: Προσφέρουν βιωματική πρόσβαση σε πληροφορίες (και για την πρόσληψη του παρελθόντος).

• Χάρτες: Εξασφαλίζουν τη συσχέτιση της παραμέτρου του χώρου με αυτήν του χρόνου και του ιστορικού φαινομένου και συνιστούν σε πολλές περιπτώσεις μέσον παραστατικής εικονογράφησης και σχεδιαστικής αποτύπωσης του ιστορικού υλικού.

• Διαγράμματα και στατιστικοί πίνακες: Αξιοποιούνται κυρίως σε οικονομικού, δημογραφικού και πολιτικού ενδιαφέροντος θέματα.

Δ. Κοκκινίδης

Άλλες διακρίσεις & παρατηρήσεις

• Εκούσια πηγή - μαρτυρία: σύμφωνα με τις προθέσεις του συντάκτη

• Ακούσια πηγή – μαρτυρία: υπάρχει ανεξάρτητα από τις προθέσεις του συντάκτη

• Έμμεση: ο δημιουργός της είχε διαφορετικά ερωτήματα από αυτά που αναζητεί ο ιστορικός

• Η ίδια η επιλογή υλικού αποτελεί πράξη συγγραφής ιστορίας

• Για τις παλιότερες εποχές λίγα τα κατάλοιπα

• Για τη σύγχρονη εποχή πλήθος πηγών, αλλά πιο δύσκολη η αξιολόγηση και η επιλογή (από την άλλη, λιγότερες γραπτές, λόγω π.χ. τηλεφώνου)

Μεθοδολογία

• Η τοπική ιστορία ακολουθεί ίδια γενικά μέθοδο με τη γενική ιστορία

• Υποθέσεις εργασίας – Υποβάλλουν ερωτήσεις στο παρελθόν διαμέσου των πηγών

• Εδώ πιο ισχυρή η επιτόπια έρευνα

• Αναζήτηση μαρτυριών – πηγών

• Εκτίμηση αξίας τους

• Επιλογή στοιχείων

• Τακτοποίηση στοιχείων σε ένα αφήγημα

Αναζήτηση πηγών

• Σε βιβλιοθήκες • Στο δήμο• Σε δημόσιες υπηρεσίες και φορείς• Στο διαδίκτυο• Σε διάφορα αρχεία (Δήμος,

σχολεία, ΓΑΚ, Περιφέρεια, σχολεία, ιδιωτικοί φορείς, κλπ.) για πρωτογενές υλικό έντυπο υλικό

• Σε μουσεία• Σε σχολεία, σε εκκλησίες• Στους δρόμους, στις πλατείες, στα

πάρκα

• Σε αρχεία ραδιοφώνων (πρωτογενές ηχητικό υλικό)

• Σε ταινιοθήκες, βίντεο κλαμπ (ντοκιμαντέρ, ταινίες)

• Στα σπίτια, σε οικογένειες • Σε σωματεία, σε συλλόγους• Σε εταιρείες, σε επιχειρήσεις,

καταστήματα, βιοτεχνίες• Σε συναντήσεις με πρόσωπα

(προφορικές συνεντεύξεις, μαρτυρίες, συλλογή πληροφοριών)

• Στο φυσικό και υλικό περιβάλλον

Η εργασία με τις πηγές

• Το υλικό συλλέγεται από τους μαθητές υπό την εποπτεία και καθοδήγηση του διδάσκοντος

• Είτε ιστορικό υλικό ήδη γνωστό

• Είτε δυνατό να γίνει γνωστό μέσα από επιτόπια έρευνα

• Εφόσον ο βαθμός αξιοπιστίας των πηγών αυτών ποικίλλει, είναι έργο του διδάσκοντος να προφυλάξει τους μαθητές από επισφαλή συμπεράσματα.

Τεχνικές - Μέθοδοι

• Καταιγισμός ιδεών

• Χαρτόνια εργασίας

• Παιχνίδια ρόλων

• Δραματοποιήσεις

• Συζήτηση

• Εννοιολογικοί χάρτες

• Έρευνα πεδίου

• Συνεντεύξεις

• Ερωτηματολόγια

• Αναζήτηση βιβλιογραφίας

• Αρχειακή έρευνα

• Περιήγηση στη γειτονιά, την περιοχή, φωτογράφιση, καταγραφή

• Συλλογή φωτογραφιών

• Βιντεοσκόπηση

Αξιοποίηση ΤΠΕ στη συλλογή πληροφοριών• Πέραν της άντλησης πληροφοριών από το διαδίκτυο

• Η εικονική πραγματικότητα ως εναλλακτική μορφή βιωματικής διδασκαλίας (ξενάγηση σε μουσείο ή σε ιστορικό χώρο).

• Φωτόδεντρο (για ιδέες)

• Το λογισμικό περιλαμβάνει τέσσερις ενότητες: Εγκατάσταση προσφυγικών πληθυσμών σε μια περιοχή, Κάστρα και Πολιτείες, Οικιστική ταυτότητα μιας περιοχής, Από την «περίκλειστη» πόλη στην αστική κοινωνία.

• Εποπτικό υλικό (εικόνες, βίντεο, προφορικές μαρτυρίες), πρόσβαση σε λεξικό εννοιών, σε αρχείο φωτογραφιών της ενότητας, βιογραφίες και βιβλιογραφία, δραστηριότητες για το μαθητή (ερωτήσεις πολλαπλών επιλογών, σταυρόλεξο, παζλ, διαθεματικές /συνθετικές εργασίες.

Προφορική έρευνα• Ιδιαίτερη η σημασία της για την τοπική ιστορία, αφού δίνει το λόγο στον

άνθρωπο που έζησε προσωπικά τα γεγονότα που αφηγείται. Μπορεί να προσεγγίζει και πληροφορίες ψυχολογικού πεδίου, όπως αισθήματα, στάσεις, αντιθέσεις προσώπων και ομάδων που δεν εντοπίζονται σε άλλες πηγές.

• Αναδεικνύει τους ποικίλους τρόπους με τους οποίους το άτομο ή η κοινότητα αντιλαμβάνονται και βιώνουν ένα γεγονός.

• Οι προφορικές μαρτυρίες δεν είναι πάντοτε αξιόπιστες, αφού το πρόσωπο ή η ομάδα που μιλά μπορεί να έχει ξεχάσει ή να ερμηνεύει διαφορετικά το παρελθόν, ή ακόμα να θέλει να μας παραπλανήσει.

• Προσοχή στην επιλογή των προσώπων, να μην είναι μόνο ένα, πιθανόν και επαναληπτική συνέντευξη, προετοιμασία ερωτημάτων (εστιασμένα), να μαγνητοφωνείται, να δίνεται σε ιδιωτικό χώρο χωρίς παρουσία τρίτων, να καταγράφονται και τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικάστοιχεία, να επιλέγονται τα σημεία που ενδιαφέρουν, να κρίνονται.

Η συνέντευξη

• Προετοιμασία συνεντεύξεων: επιλογή προσώπων, συγκέντρωση στοιχείων γι’ αυτά, ειδοποίηση, συνεννόηση, άρση δισταγμών (ίσως αποστολή ερωτήσεων), φιλικό κλίμα, ευγένεια, συνέπεια, υπομονή, ενεργός ακρόαση, σχολιασμός φωτογραφιών, ευχαριστήρια επιστολή, προετοιμασία υλικού, μελέτη, αναζήτηση αυθεντικότητας, κλπ.

• Επεξεργασία συνεντεύξεων – υλικού: επιλογή των σημαντικών, προβολή των διαφορετικών, σύγκριση πληροφοριών, αναγνώριση «εκτροπών», προκαταλήψεων, αξιολόγηση μαρτυριών (αξία, αλήθεια, αντιπροσωπευτικότητα), δικαιολόγηση αξιολόγησης.

Δημιουργία αρχείου στο σχολείο

• Διαμόρφωση αρχειακής συνείδησης: Έγγραφα, αντικείμενα, χαρτιά φαινομενικά ασήμαντα όλα είναι χρήσιμα για την έρευνα και μπορούν να αξιοποιηθούν για τη δημιουργία αρχείων ή τη συγκρότηση συλλογών.

• Συνεργασία με τοπικές αρχές για τη δημιουργία αρχείων και τοπικών συλλογών. «Μπορεί να συναντήσετε «νυσταγμόνκαι δισταγμόν» αλλά να επιμείνετε. Χρέος σας να πείσετε τους διευθυντές για διαφύλαξη και εμπλουτισμό του αρχείου του σχολείου σας και αν είναι δυνατόν να το μετατρέψετε σε ευρύτερο τοπικό αρχείο.» (Γ. Γεωργής).

Γωνιά τοπικής ιστορίας

• Πίνακας ανακοινώσεων και εκθεμάτων

• Ντουλάπι ή ράφι με υλικό

• Χάρτης

• Τουριστικός οδηγός

• Οδηγοί μουσείων

• Βιβλία ιστορίας

• Ντοσιέ με αποκόμματα εφημερίδων

• Τετράδιο δραστηριοτήτων – ημερολόγιο δράσεων

• Τετράδιο διαχείρισης – αποφάσεις, στοιχεία φορέων, σημειώσεις

Παρουσίαση

• Καμιά δραστηριότητα τοπικής ιστορίας δεν ολοκληρώνεται αν δεν καταλήξει σε ένα «προϊόν» (φυλλάδιο, έκθεση, κατασκευή, τέχνημα, ανάρτηση στην ιστοσελίδα του σχολείου, κλπ.) και σε παρουσίαση.

• Την οργανώνουν οι μαθητές.• Συμμετέχουν όλοι και στην προετοιμασία και στην παρουσίαση.• Επιλέγουν τα πιο σημαντικά στοιχεία.• Δημόσια παρουσίαση στο σχολείο ή/και στο Δήμο.• Έκδοση φυλλαδίου – ανάρτηση στην ιστοσελίδα του σχολείου.• Πιθανή πλαισίωση από δραματοποίηση, μουσικό δρώμενο, έκθεση

φωτογραφίας, βίντεο, κλπ.• Εκδήλωση με ανθρώπους που αφηγούνται ιστορίες.• Περαιτέρω αξιοποίηση.

Στοιχεία παρουσίασης• Κατασκευή ιστορικού ή αρχαιολογικού

χάρτη

• Χάρτης πόλης (παρελθόντος)

• Απεικόνιση πόλης σε χαλκογραφία

• Ιστορική χρονογραμμή (σταθμοί στην ιστορία του τόπου)

• Ιστορικό διάγραμμα

• Χρονολογικός πίνακας γεγονότων, ονομάτων

• Γενεαλογικό δέντρο

• Απεικόνιση μνημείου (απεικόνιση χαρακτηριστικής λεπτομέρειας από ένα μνημείο)

• Αναπαράσταση ιστορικού μνημείου σε αντίστιξη προς τη σημερινή του μορφή

• Σκαρίφημα μνημείου, εκθέματος, ιστορικής τοποθεσίας

• Έκθεση απεικονίσεων του τόπου

• Κατασκευή κολλάζ με την ιστορία του τόπου

• Χρονογραμμή γεγονότων, πορτρέτων

• Σχηματική απόδοση καταστάσεων με ιστορικό ενδιαφέρον

• Αναπαράσταση ιστορικού γεγονότος (και σε διαδοχικές φάσεις του)

• Παρουσίαση λογοτεχνικών κειμένων με σχετικές ιστορικές αναφορές

Αξιοποίηση ΤΠΕ στην παρουσίαση πληροφοριών

• Αναπαραστάσεις παρελθόντος.

• Το οπτικό αφήγημα (εναλλακτικά): οπτικές πηγές σε οργανωμένη σειρά υπό τύπον ιστορικού αφηγήματος.

• Γραφιστικά πρότυπα –χάρτες, διαγράμματα ροής, τρισδιάστατες αποτυπώσεις και περιηγήσεις.

• Χρήση σύγχρονων μεθόδων αναπαράστασης των ιστορικών δρωμένων και η παραγωγή επίκαιρου ιστορικού λόγου.

Αξιολόγηση

• Διαμορφωτική

• Τελική

• Ατομική (ατομικός φάκελος)

• Ομαδική (φάκελος ομάδας)

• Δημιουργική ομαδική αυτοαξιολόγηση

Αναστοχασμός

• Κρίσεις, συναισθήματα για την εμπειρία (διαδικασία, αποτέλεσμα, συνεργασία)

• Εντοπισμός τυχόν προβλημάτων, λαθών

Διάχυση

• Μικρά μαθητικά συνέδρια

• Μικρά ντοκιμαντέρ

• Φωτογραφικές εκθέσεις

• Εκδηλώσεις στο Δήμο

• Ιστοσελίδα

Ένα τυπικό παράδειγμα: Η ανάπτυξη μιας συνοικίαςΕνδεικτικά υποθέματα

• 1η ομάδα: η ιστορία της πόλης – συσχετισμός με την ευρύτερη ιστορία. Κατατείνει σε ιστορική αφήγηση. Πηγές: βιβλία, αρχεία, φωτογραφίες

• 2η ομάδα: οι άνθρωποι, ο πληθυσμός, προέλευση. Πηγές: συνεντεύξεις, φωτογραφίες, βιντεοσκόπηση, αρχεία, βιβλιογραφία. Μπορεί να προκύψει και δραματοποιημένος διάλογος.

• 3η ομάδα: Κοινωνική – πολιτική οργάνωση πόλης & πολιτιστική –αθλητική ζωή της πόλης: σύλλογοι, παρεμβάσεις, κλπ. Πηγές: διαδίκτυο, αρχεία, συνεντεύξεις, φωτογραφίες, ερωτηματολόγια. Σύνδεση με το σήμερα.

• 4η ομάδα: η οικονομική ζωή της πόλης. Πηγές: στοιχεία δήμου, συνεντεύξεις, έρευνα πεδίου, φωτογραφίες, βίντεο, διαδίκτυο.

Η πρόταση βασίζεται σε επεξεργασία της Β. Σακκά

Παραδείγματα ανάπτυξης - αναζήτησηςΤι είδους ερωτήσεις θέτουμε• Ιστορία εργοστασίου ή επιχείρησης

• Προσπάθεια αναβίωσης συνθηκών

• Προϊόντα, πρώτες ύλες, συνθήκες εργασίας, αριθμός προσωπικού, προέλευση προσωπικού, τεχνολογία, θέση - επίδραση στη ζωή του τόπου, κεφάλαια, οικονομικά δεδομένα, μισθοί, διοίκηση, επίδραση στο περιβάλλον, στην υγεία των εργατών, επιπτώσεις από τυχόν κλείσιμο…

• Ιστορία σχολείου ή εκπαιδευτικού ιδρύματος ή εκπαίδευσης (τυπικής - άτυπης)

• Κτίριο, χώροι, διδασκόμενα αντικείμενα, προσωπικό, βιβλιοθήκη, εποπτικά μέσα, μαθητές, επιδόσεις, προέλευση, εκδηλώσεις…

Τοπικά παραδείγματα

• Φάληρο

• Η ανάπτυξη της συνοικίας (ίδρυση, ανάπτυξη, σύνδεση με γενική ιστορία – πώς παρακολουθούνται οι βασικοί σταθμοί - επιδράσεις, πληθυσμός, πολεοδομία, ρόλος φυσικών στοιχείων)

• Παραλιακές επαύλεις νεοκλασικά περασμένου αιώνα

• Τόπος παραθερισμού Αθηναίων περασμένου αιώνα

• Θωρηκτό Αβέρωφ

• Κωνσταντινουπολίτες – προέλευση κατοίκων – κοινωνική τοποθέτηση

• Συνοικίες – τοπωνύμια

• Η κοινωνία των πολιτών – δράσεις – σύλλογοι - οργανώσεις

• Πολιτισμός – δραστηριότητες διαχρονικά

• Πολιτική φυσιογνωμία δήμου

• Οικιστική φυσιογνωμία πόλης (κατοικίες, χώροι άθλησης, πλατείες, πάρκα, χώροι πολιτισμού, ελεύθεροι χώροι) – Δημόσια έργα τέχνης

• Οικονομική δραστηριότητα κατοίκων

• Ξεχωριστοί δημότες διαχρονικά

• Ιδιαίτερα προβλήματα

Ρόζα Ηλιού: «Γλάρος»

Παλιές φωτογραφίες Φαλήρου

1900

1960

Νέα Σμύρνη

• Η ιστορία των σχολείων

• Η ιστορία των εκκλησιών

• Τα δημόσια γλυπτά

• Από τη Σμύρνη στη Νέα Σμύρνη: η ιστορία της πόλης

• Από τη Σμύρνη στη Νέα Σμύρνη: η ιστορία των κατοίκων

• Η πλατεία Ν. Σμύρνης

• Η Εστία Ν. Σμύρνης

• Η πολεοδομία, η συγκοινωνία, η οικονομική ζωή: εξέλιξη στο χρόνο

• Ιστορία οικογενειών

Βάσος Καπάνταης:«Πρόσφυγες από την Πέργαμο»Νέα Σμύρνη

Παλιά Νέα Σμύρνη

Σμύρνη

Αγία Φωτεινή, Ευαγγελική Σχολή Σμύρνης

Μοσχάτο

• Βιομηχανική – βιοτεχνική δραστηριότητα

• Η εξέλιξη της οικονομικής δραστηριότητας

• Ο Κηφισός και ο Ιλισός

• Ο Σαρωνικός – η σχέση με τη θάλασσα

• Η σύνθεση του πληθυσμού – εξέλιξη

• Η ιστορία του δήμου

• Κοινωνική ζωή – συλλογικές δραστηριότητες – Καρναβάλι

Κώστας Βαλσάμης: Διονύσιος Σολωμός

Στον Κηφισό

Ταύρος

• Η ιστορία του δήμου

• Οικονομική δραστηριότητα

• Κάτοικοι – προέλευση - τάξεις

• Πολεοδομία – συγκοινωνία – το τρένο

• Ιστορικά γεγονότα

• Οι προσφυγικές/ εργατικές πολυκατοικίες

• Οι γειτονιές

• Πολιτιστική δραστηριότητα

Κώστας Κλουβάτος: Σταύρος Καλλέργης, Πειραιώς & Πέτρου Ράλλη

Καλλιθέα

• Η ιστορία του δήμου

• Ιστορικά κτίρια, σημεία

• Ιστορικά γεγονότα

• Πληθυσμός – οικονομική δραστηριότητα - προέλευση

• Πολιτιστική – κοινωνική δραστηριότητα

• Πλατείες, δρόμοι, δημόσια γλυπτά, καφενεία

• Σχολεία, εκπαιδευτικά ιδρύματα (Σιβιτανίειος, Χαροκόπειο, Πάντειο, Οίκος Τυφλών), εκκλησίες

• Φυλακές Καλλιθέας

• Πρόσωπα που διακρίθηκσν

• Τοπωνύμια, οδωνύμια, διάσημοι δρόμοι, τραγουδισμένοι

• Αθλητική δραστηριότητα

Ευθύμιος Καλεβράς:Ηρώον Ελλήνων του ΠόντουΠλατεία Δαβάκη

Χαροκόπου και Θησέως

Τα προσφυγικά

Το Σκοπευτήριο

Σκοπευτήριο - φυλακές

Ιππόδρομος

Ιλισός

Νικοπούλειο

Τι είναι, λοιπόν, η τοπική ιστορία;

• Είναι τοπική ιστορία να καλέσεις τους μάρτυρες ενός γεγονότος, τους συγγενείς κάποιου από την κοινότητα στη σχολική γιορτή, που π.χ. συμμετείχαν στην Αντίσταση ή στον αντιχουντικό αγώνα, κλπ.

• Είναι τοπική ιστορία η προβολή αρχειακού και φωτογραφικού υλικού στην τάξη, σχετικού με την ιστορία επιμέρους εθνικών συνόλων, όπως είναι οι Μικρασιάτες, δίνοντας έμφαση στην προσφυγική σύνθεση του πληθυσμού της περιοχής και στο περιεχόμενο της έννοιας της προσφυγιάς, με την ανάθεση εργασιών στους μαθητές για τις ιδιαίτερες πατρίδες των οικογενειών τους και με τη λαογραφία τους, την επιστράτευσή τους στην αναζήτηση οικογενειακών κειμηλίων και την παρουσίασή τους στην τάξη.

• Είναι τοπική ιστορία να αποκαταστήσεις, να αναδείξεις, να αλλάξεις, να συνεχίσεις, να δέσεις με το παρόν ή να ονοματίσεις μια αίθουσα του σχολείου ή να εκδώσεις αφηγήσεις ανεξάρτητα από την ίδια την παρουσίαση και το παραδοτέο.

• Είναι τοπική ιστορία η αναζήτηση της ιστορίας των ανθρώπων (νεκρών και ζωντανών) της πόλης, πίσω από ονόματα δρόμων και πλατειών, αλλά και χωρίς αυτά.

Μάρκος Γεωργιλάκης: «Σοφία Μπεφόν», Π.Φάληρο

Βιβλιογραφία• Αβδελά Έ. «Ιστορία και σχολείο», Νήσος 1998

• Ασωνίτης Σπ. & Παππάς Θ. «Τοπική Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου – Βιβλίο εκπαιδευτικού», ΟΕΔΒ

• Βαϊνά Μαρία «Δραστηριότητες τοπικής ιστορίας», Τυπωθήτω, Γ. Δαρδανός 2002

• Γεωργής Γ. «Τοπική Ιστορία: Αναζητήσεις, προσεγγίσεις και προτάσεις» (Σεμινάριο του Υπ. Παιδείας & Πολιτισμού Κύπρου με θέμα Τοπική Ιστορία στο Σχολείο: Αυτός ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας) , διαθέσιμο στο διαδίκτυο

• Λεοντσίνης Γ. «Τοπική ιστορία και διδακτική της ιστορίας στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση», διαθέσιμο στο διαδίκτυο

• Νάκου Ειρ. & Γκαζή Ανδρ. «Η προφορική ιστορία στα μουσεία και στην εκπαίδευση», Νήσος 2015

• Σακκά Β. «Σχέδιο εργασίας στο πλαίσιο της τοπικής ιστορίας – Η ανάπτυξη μιας συνοικίας: Πετρούπολη», διαθέσιμο στο ψηφιακό σχολείο

• Σταγκανέλλης, Π.Ι. «Η μικροϊστορία, τα Annales, η κλίμακα: Απόκριση στον Κάρλο Γκίντζμπουργκ», («Αυγή», 7-4-2013)

• Φύκαρης Ι. «Τοπική ιστορία: σημασία, δυνατότητες, προοπτικές», διαθέσιμο στο διαδίκτυο

• Φραγκούλης Ι. «Τοπική Ιστορία για τα Κέντρα διά βίου μάθησης» ΥΠΑΙΘ

Καλή επιτυχία!