1

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

Н.Ҳусанов, С.Шокирова, К.Шайхова

ЎЗБЕК ТИЛИ

Ўқув қўлланма

ТОШКЕНТ-2005

2

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАъЛИМ ВАЗИРЛИГИ

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

Н.Ҳусанов, С.Шокирова, К.Шайхова

ЎЗБЕК ТИЛИ

(Иқтисодиёт олий ўқув юртларининг умумий гуруҳлари учун ўқув қо`лланма)

Олий таълимнинг 340000 – «Бизнес ва бошқарув» таълим соҳасидаги

5340600 – «Молия»

5340700 – «Банк иши»

5340800 – «Солиқ ва солиққа тортиш»

5340900 – «Бухгалтерия ҳисоби ва аудит» (бакалавриат таълим

йўналишлари учун).

3

«Ўзбек тили» ўқув қўлланма – (Н.Ҳусанов, С.Шокирова, К.Шайхова)

Тошкент Молия институти, 2005 – 108 бет.

«Ўзбек тили» - иқтисодиёт олий ўқув юртлариниг умумий гуруҳ

талабаларига мўлжалланган ўқув адабиётидир. Қўлланмада янги ўзбек

алифбоси, унинг имло қоидалари биринчи марта умумий гуруҳ талабаларига

мўлжаллаб берилган. Шунингдек ўзбек тилини билмайдиган талабаларнинг

имкониятини ҳисобга олган ҳолда нутқ товушларига ҳам алоҳида еътибор

қаратилган. Қўлланмада мавзулар ўзига хос тарзда акс етган: нутқ товушлари,

грамматика, машқлар, матнлар ва топшириқлар, тест саволлари, луғат.

Ўқув қўлланма Тошкент Молия институти қошидаги олий ўқувюртлараро

илмий услубий кенгаш йиғилишида муҳокама қилинган ва нашрга тавсия

қилинган.

2005 й. «14» апрел

Тақризчилар: филология фанлари номзоди,

доцент Ў.Лафасов

катта ўқитувчи Г.Алийева

Тошкент Молия институти, 2005

4

СЎЗБОШИ

Сўнги йилларда олий ва ўрта махсус ўқув юртларида давлат тили -ўзбек

тилини ўқиш-ўрганиш, ўқитиш ишлари қизғин тус олди.

Шунга асосан, олий ва ўрта махсус ўқув юртларида умумий гуруҳларида

ўзбек тили ўқитиш бўйича намумавий, ишчи-ўқув дастурлари ишлаб чиқилди.

Мазкур қўлланма турли йиллар давомида Тошкент Молия институти

умумий гуруҳларида кузатилган, ўрганилган, қўлланилган тажрибалар асосида

янги ўзбек алифбоси яратилди.

Талабаларнинг ўзбек тилини ўзлаштириши осон бўлиши учун айрим

ўринларда ўзбек тилини рус тили грамматикасига солиштиришга ҳаракат

қилинди.

Ўзбек ва рус тилларининг фонетик, морфологик, синтактик тизимидаги

айрим грамматик ҳодисалар икки тилда ҳам мавжуд. Лекин бу ҳодисалар

ифодаланиши, маъноси ва бошқа хусусиятлари билан ўзига хос жиҳатларга ега.

Грамматик билимни мустаҳкамлаш мақсадида мавзуга оид машқлар

берилди. Шунингдек, грамматик категория сифатида мавжуд ҳолатларни

ёритишга ва бу ўзига хосликнинг сабабини очишга ҳам алоҳида еътибор

қаратилди. Қўлланмада ўзбек тилининг услубий хусусиятлари, нутқ маданияти

ва иқтисодий терминологияга ҳам ўрин ажратилди. Қўлланмада материаллар

узвий боғлиқликда ва кетма-кетликда берилди. Матнлар оддийликдан

мураккабликка, умумийликдан ихтисосликка асосланган ҳолда ёритилди.

Бўлажак иқтисодчилар ихтисослигига мос сўз ва терминларга, матнлар ва

топшириқларга кўпроқ ўрин ажратилди. Қўлланмадаги тест саволлари ва луғат

талабаларнинг мустақил билимини оширишга ва мустаҳкамлашга ёрдам

беради.

5

ЛОТИН ЁЗУВИГА АСОСЛАНГАН ЎЗБЕК АЛИФБОСИ

Товуш ва ҳарф муносабати

Фонетика тилшуносликнинг нутқ товушлари тизимини ўргатадиган

бўлимидир. Бу бўлимда товушларнинг ҳосил бўлиш ва талаффуз хусусиятлари

кўриб чиқилади.

Фонетика – част (отдел) язикознания, ишчучашчаюшчая звуковую

систему слов. Она рассматривает особенност образования и произношение

звуков речию

Янқи ўзбек алифбосида 29 та товуш (а, б, д, е, ф, г, ҳ, и, ж, к, л, м, н, о, п,

қ, р, с, т, у, в, х, й, з, ў, ғ, ш, ч, нг) ва битта белги (ъ) – тутуқ белгиси мавжуд.

Рус алфавитидан фарқли ўлароқ, ўзбек алфавитида ўзбек товушларининг

ўзига хос хусусиятларини ифода етувчи ў, қ, ғ, ҳ товушлари мавжуд. Рус

алфавитидаги шч, и, с, ц, , товушлари еса янги лотин графикасига асосланган

ўзбек алифбосида йўқ.

Ўзбек тили алифбоси олтита унли товуш: а, о, у, ў, и, е ва қуйидаги ундош

товушлар - б, д, ф, г, ҳ, ж, к, л, м, н, п, қ, г, с, т, в, х, з, ғ, ш, ч, нг ва (ъ) тутуқ

белгидан иборат.

В отличие от русского алфавита в узбекском язике имеюця букви ў, қ, ғ, ҳ

придаюшчие специфические узбекские звуки и оцуцтвуют букви шч, и, с, ц, . В

звуковой структуре узбекского язика имееця шест гласних букв: а, о, у, ў, и, е.

Согласние звуки узбекского язика состоят из следуюшчих звуков: б, д, ф,

г, ҳ, ж, к, л, м, н, п, қ, г, с, т, в, х, з, ғ, ш, ч, нг ва (ъ).

6

ЯНГИ АЛИФБО

1993 йил 2 сентабрда Ўзбекистон Республикасининг «Лотин ёзувига

асосланган ўзбек алифбосини жорий етиш тўғрисида» Қонуни қабул қилинди.

1995 йил 6 майда ушбу Қонунга қисман ўзгартиришлар киритилди ва алифбо

26 та ҳарф ҳамда 3 та ҳарфлар бирикмасидан иборат қилиб белгиланди.

1993 йил 2 сентабрда қабул қилиниб, 1995 йил 6 майда ўзгаришлар киритилган ўзбек алифбоси.

Босма Ёзма Ҳарф номи Босма Ёзма Ҳарф номиАа Аа а Ққ Ққ қе Бб Бб бе Рр Рр ер Дд Дд де Сс Сс ес Ее Ее е Тт Тт те Фф Фф еф Уу Уу у Гг Гг ге Вв Вв ве Ҳҳ Ҳҳ ҳе Хх Хх хе Ии Ии и Йй Йй йе Жж Жж же Зз Зз зе Кк Кк ке Ў ў Ў ў ў Лл Лл ел Ғғ Ғғ ғе Мм Мм ем Ш ш Ш ш ше Нн Нн ен Ч ч Ч ч че Оо Оо о Нг нг Нг нг нге Пп Пп пе

7

Ўзбек тилидаги унли товушлар тавсифи (характеристика гласних фонем узбекской-латинской азбуки)

“А” унли товуши рус тилидаги “а” дан юмшоқроқ айтилади; айтилиши

жиҳатидан рус тилидаги “а” товушига ўхшаш бўлиб, наҳор, савол, завол, жавоб, савоб, баҳор каби сўзларда ундош таъсирида “о” га мойилроқ талаффуз етиладиган товуш ўрнида ва муомала, мунозара, муҳокама каби сўзларнинг иккинчи бўғинига ўхшаш талаффуз етиладиган товушлар ўрнида ёзилади. ариза - заявление ҳужжат - документ Америка - Америка лавозим - должност ижара-аренда фаол - актив вазир - министр тамға - клейма сана – дата еслатма – напоминание бадал – взнос

Айцам тилим куяди, айтмасам — дилим. (аналогия пословици: стидно сказат, а грех - утаит.) Арра еккан арпа олар, бугдой еккан буғдой олар. (ячмен посееш - ячмен пожнёш, пшеницу посееш - пшеницу пожнёш.) Ахтарган топар — кто ишчет, тот найдёт. Ақл бозорда сотилмас — ум не продаёця на базаре.

Оо-Оо товуши. Бу ҳарф кирилл ва лотин ёзувида бир хил кўринишга ега.

Катта “О” ҳарфи кейинги ҳарфга ўзининг пастки қисмидан, кичик “о” ҳарфи юқори қисмидан туташтирилади: О О о о

Уу-Уу товуши. Бу ҳарфларнинг катта ва кичик ҳарфларининг ҳар

иккаласи ҳам пастки туташ қисмидан туташтирилади: У У у у Гласний звук “У” произносиця более кратко, чем русский “У”, например:

мустақил, гуруҳ, улуш. Ўў-Ўў товуши. Бу ҳарф “о” ҳарфи кўринишига ега бўлиб, унинг юқори

ўнг томонига ўтиш белгиси тескари ҳолатдаги вергул (ъ) шаклида қўйилади. Бу ҳарф катта “Ў” ва кичик “ў” ҳарфлари сингари туташтирилади: Ў Ў ў ў

Ўзбек, ўта муҳим, ўлчам, ўн, ўттиз, ўсимлик, тўқсон дўппи, ноўрин, гулкўрпа, кўпайтувчи каби сўзларда орқа қатор ўрта-кенг унлини ифодалаш учун ёзилади.

Звук “а” переднеязичний, нижнеширокий, нелабиализованний, в некоторых словах в устной речи произносистя как буква “о” shamol - ветер, bahor — весна.

Гласний звук “О”-заднеязичний не шипяшчий лабиализованний

8

Гласний звук “Ў” при произношении губи несколко округляюця и видвигаюця вперед, по своему произношению приближаеця к русскому ударному “О”, например: ўзбек, ўсимлик, тўлов.

“Е е” товуши “Е е”

Янги ўзбек алифбосидаги “е” товуши рус тилидаги “е” товушига ўхшаб талаффуз етилади.

Гласний звук “е” соотвецтвует русскому звуку “е”

елчи - посол ателйе - ателе епчил - ловкий куре -купе ертага - завтра карате - карате еркин – свободний “е” товуши “уе” товушидан фарқ қилиб ёлашмайди. Звук "е" не являеця етированним, что отличает его от звука (е): Ег (супруг) - Йег (земля) Ел (люди, страни) - Йел (ветерок) Енг (cамий) - Йенг (рукав) Елга хизмат - олий ҳиммат - служит стране - висшая чест. Егилган бошни қилич кесмас - повиную голову, меч не сечет. Елга қўшилсанг ел бўласанъ, елдан ажралсанг йер бўласан - будеш с народом - человеком станеш, не будеш с народом, прахом станеш. Еринган икки марта борар - Помнившийся дважди платит.

“И и” товуши

Янги ўзбек алифбосидаги “И и” унлиси рус тилидаги “и” товушига нисбатан қисқа талаффуз етилади. Бу - товуш сўзнинг қайси бўғинида келишига боғлиқ.

Гласний звук И (и) произносиця более кратко, чем русское “и”. Произношение етого гласного звука зависит от его местоположения.

Сўз бошида юмшоқ ва чўзиқ талаффуз етилади.

ижара - аренда ибрат – название, пример илҳом – вдохновение интизом - дисциплина илм – наука адабий - литературний ижод – творчество сиёсий – политический

Чуқур тил орқа қ, г, ҳ товушлари билан ёнма - ён келса “и” унлиси қисқа ва қаттиқ талаффуз етилади.

9

Между согласними, после заднеязичних қ, г, ҳ звук “и” произносиця твердо, коротко. билим – знание ғирром - нечестний изловчи - искател танқидчи - критик дил – душа танқислик - недостаток ходим - cотрудник қирқ - сорок қир – возвишенност хирмон - хирман қиз - девочка хира - тусклий ғишт - кирпич хиёбон – аллея Инсон-азиз, яшамоқ-лазиз – Человек–дорог, а жит наслаждение. Илми йўқнинг, кўзи юмуқ – У неуча глаза незрячи. Интизомли лашкар енгилмас–Дисциплинированное войско непобедимо. Ип қанча узун бўлмасин, барибир учи топилади – Как би не била длина нитка, а кончик всё равно найдёця. Запомните: иқтисодиёт - економика иқтисодий тараққиёт – економическое развитие иқтисодий аҳвол – економическое положение иқтисодий танглик – економический кризис иқтисодий масалалар – економические задачи иқтисодий шароит - економические условия иқтисодий соҳа – економическая област иқтисодчи – економист

Ўзбек тилидаги ундош товушлар тавсифи

(характеристика согласних фонем узбекской-латинской азбуки)

Согласние звуки. В узбекском язике 23 согласних звука, в число которих входят 5 звуков, не имеюшчих еквивалентов в русском язике р, қ, ҳ, дж, нг. Согласний звук “қ” - глубокозаднеязичний (чуқур тил орқа) близкий к русскому “к”.

Еътибор беринг: Қиймат – стоимост Ҳақиқий қиймат – действителная стоимост Қўшимча қиймати – прибавочная стоимост Истеъмол қиймати - потребителская стоимост Гаров қиймати - залоговая стоимост Ялпи қиймат - валовая стоимост Алмашув қиймати - меновая стоимост

10

Кун - ден Кун ора – через ден Кун бўйи – вес ден Кундан - кунга – изо дня в ден Ўтган куни - позавчера Кун – жите, сушчествование Кун кўрмоқ – жит, сушчествоват Кун бермаслик – не дават жит Куни битди – наступают последние дни жизни 1. Қиймат - стоимост, қийма - фарш, қиммат - дорогой. 2. Қисм - част, қисим – горст, горстка.

Согласний звук ғ-более глубокий, чем русский “Г”, сколзит между основанием язика и нёба. Например: ғайрат (енергия), ғунча (бутон), ғалаба (победа), ғам (горе), ғилдирак ( колесо).

Согласний звук “х” являеця гортанним, мягко сколзяшчим. Произносиця с лёгким шумом. Звук “ҳ” в отличии от звука “х” являеця глубокозаднеязичним, глухим, ўрикативним. хат - писмо ҳаёт - жизн халқ – народ ҳайкал – памятник хабар – вест ҳаракат - движение Еътибор беринг: Ҳурмат (иззат) - уважение Ҳурматга сазовор бўлмоқ – заслужит уважение Чуқур ҳурмат – глубокое уважение У ҳурматга ега – Он ползуеця уважением. Ота - онага иззат - ҳурматда бўлиш керак – К родителям нужно относиця с уважением. Ҳисоб - счёт Очиқ ҳисоби – откритий счёт Шахсий ҳисоб – лицевой счёт Жорий ҳисоб – текушчий счёт Ҳисобга олиш – взят на учёт Ҳисобдорлик – подотчётност Ҳисобчилик - счетоводство Ҳисобчи – счетовод

11

Рус ва ўзбек тиллари ундошларининг баъзи фарқли томонлари: 1. Ўзбек тилида бўғиз ундоши (гортанний согласний звук) мавжуд,

бундай товуш рус тилида йўқ. Ўзбек тили ундошларини ҳосил етишда оғиз ва бурун бўшлиқларигина (полост рта и носа) емас, балки бўғиз усти бўшлиғи (надгортанная полост) ҳам иштирок етади.

2. Рус ва ўзек тилларининг лаб ундошларида фарқланиш қуйидагича. Рус тилида в, ф ундошлари асли лаб-тиш ундошлар, ўзбек тилида еса булар – лаб-лаб (билобиал) ундоши, лекин кейинги йилларда бу ўзбек товушларининг талаффузида ўзгариш бўлмоқда, бу ҳодиса талаффузнинг қулайлиги билан изоҳланади.

3. Тил товушлари (язичние согласние) ичида кескин фарқ тил орқали ундошларида мавжуд: рус тилида иккита саёз тил орқа ундоши бор бўлиб, (к, г), ўзбек тилида бундай ундошлар учта (к, г, ў);

4. Рус ва ўзбек тиллари ундошларининг бошқа фарқларида яна бири оғзаки нутқи товуш озгаришларига турлича учрайди.

Кўринадики, ўзбек тили ундошларини ҳосил етишда тилнинг орқа қисмидан самарали фойдаланилади.

Нг, ш, ч – ҳарфий бирикмалар

Согласний звук “нг” - заднеязичний сонор (звучност) носовой звук. В произношении ето неделимое сочетание двух букв “н” и “г”, которое при переносе не разделяеця:

Ўнг – права Тонг – заря Тенглик – равенство

Согласний звук “ц” произносиця твердо. Употребляеця в заимствованних

словах. Етот звук оцуцтвует в узбекском язике, но в иноязичних словах он употребляеця. 1. Между двумя гласними буквами пишеця “ц”: конституция, доцент, офицер. 2. После согласной букви, в начале слов, в конце слов, а также после приставок пишеця “с”: аксионер, сентнер, абзас, кварс. В иноязичних словах сочетание букв “сц” пишеця “сс” ссенарий, Инссенировка. Согласний звук “ж” переднеязичний, шумний, звонкий, смешанний. Ето аўўрикативний звук, сочетаюшчий в себе два звука “д+ж” . Жон - душа жаҳл - гнев Жуда - очен жун - шерст Жадвал - таблица жуфт – пара

12

Тутуқ белгиси (ъ)

Разделителний твердий знак употребляеця в словах, заимствованних из арабского язика для длителного произношения гласних звуков и началних слогах: Раъно, аъло, маълум, маъно, маърифат, таълим, таъзим, маъқул, маълумот, масъул, таъкид, таъриф.

Егалик ва келишик қўшимчаларининг ёзилиши

(категория принадлежности) Егалик қўшимчалари қарашлилик муносабатини ифодалайди. Улар

предметнинг уч шахсдан бирига қарашли еканлигини билдиради ва егалик қўшимчалари деб аталади.

Биринчи ва иккинчи шахс егалик қўшимчалари ҳамма вақт олмош билан отни боғлаб келади: менинг масканим каби. Учинчи шахс олмошни ҳам, отни ҳам от билан боғлайди: дарахтнинг сояси каби.

Қ ёки к билан тугаган кўп бўғинли сўзларга егалик қўшимчаси қўшилган,

қ товуши ғ тарзида, к еса г тарзида айтилади ва шундай ёзилади: ўртоқ - ўртогим, қишлоқ - қишлогим, юрак - юрагим, билак - билагим.

Сўнги ёпиқ бўғинида и ёки у унлиси бўлган баъзи сўзлар егалик қўшимчаси қўшилганда охирги (ёпиқ) бўгиндаги и ёки у товуши талаффуз етилмайди ва ёзилмайди: ўрин - ўрним, сингил - синглим, бурин - бурни, оғиз - огзи. В узбекском язике притяжателние аффикси виражают принадлежност определённого предмета тому или иному лицу или предмету, например: ўртоқ (товаришч) – ўртоғим (мой товаришч) и др. В структуре русского язика принадлежност виражаеця особими грамматическими категориями. Когда основа сушчествителних оканчиваеця на согласний к или қ, то при прибавлении к ней притяжателних аффиксов конечний қ переходит в ғ, а к в г: юрак – юрагим, билак – билагим, ўртоқ – ўртоғим, қишлоқ – қишлоғим и др.

13

Келишиклар ва шахс - сон қўшимчалари (категория падежа, лици и аффикси в узбекском язике)

Келишик қўшимчалари отни отга, отни феълга боғлаш учун хизмат қилади. Ўзбек тилида олтита келишик бор. Айрим келишик қўшимчалари сўзларга қўшилганда уларда ўзгаришлар бўлиши мумкин. Масалан, жўналиш келишиги қўшимчаси -га жарангсиз ундош товуш билан битган сўзларга қўшилганда -ка шаклида ешитилади, аммо доим -га шаклида ёзилади: ҳисобга, жамиятга; сўзлар к товуши билан тугаган бўлса, жўналиш келишиги қўшимчаси -ка шаклида, қ товуши билан тугаса -қа шаклида қўшилади. Жўналиш, ўрин-пайт ва чиқиш келишиги қўшимчалари б ва д жарангли ундоши билан тугаган сўзларга қўшилганда, қатор келган жарангли ундошларнинг жарангсиз жуфти талаффуз қилинади, аммо иқтисодда, даромад каби ёзилади.

Феълларнинг тусланиши ва замон категорияси

(грамматические категории глагола) Ўзбек тилида феълнинг қуйидаги категориялари бор: 1) нисбат

категорияси, 2) бўлишли-бўлишсизлик категорияси, 3) майл категорияси, 4) замон категорияси, 5)шахс-сон категорияси.

Ўтган замон феъллари ҳаракатнинг нутқ вақтигача, нутқ вақтидан олдин бажарилишини билдиради ва унинг шакллари феълга -ди, -ган, -(и)б аффиксларидан бирини қўшиб, уни шахс-сон билан туслаш орқали ҳосил қилинади: бажардим, бажарган, бажарибди.

Ҳозирги замон феъли ҳаракатнинг нутқ вақтида бўлаётганини, давом етаётганини, тугамаганлигини билдиради. Бу маъно ҳозирги замон феълининг -яп, -моқда, -ётир аффикслари билан ясалувчи шакллари, шунингдек, ҳозирги-келаси замон феъл шакли билан ифодаланади. Масалан, бажаряпти, бажармоқда, бажараётир каби.

Ўзбек тилида ҳаракатнинг нутқ вақтидан кейин бўлиши, яъни келаси замон маъноси -моқчи аффиксли сифатдошни шахс-сон билан туслаш орқали, шунингдек, ҳозирги-келаси замон феъли орқали ифодаланади: бажармоқчи каби.

Феълларда шахс-сон категорияси

Шахс-сон категорияси ҳаракатнинг бажарувчиси уч шахсдан бирига оидлиги, шу билан бирга шахснинг бир ёки кўп екани маъносини билдиради. Ҳозирги ўзбек тилида шахс-сон категориясининг қуйидаги турлари бор:

шахс бирлик кўплик И тасдиқлади+м тасдиқлади+к ИИ тасдиқлади+нг тасдиқлади+нгиз ИИИ тасдиқлади тасдиқлади+лар

14

Гап. Гапнинг ифода ва мақсадига кўра турлари (Предложение. Типи предложений по цели висказивания)

Гап маъно томондан ўзаро боғланган сўзларнинг бирикувидан ҳосил бўлади ва тугал фикрни англатади. Гаплар ифода мақсадига кўра уч хил бўлади: дарак гап, сўроқ гап ва буйруқ гаплар. Ҳис-ҳаяжон мазмунини билдирувчи гаплар еса ундов гап деб юритиилади.

Қўшма гап

(Сложное предложение) Икки ва ундан ортиқ гапларнинг мазмун ва оҳангга кўра бирикувидан

ташкил топган гаплар қо`шма гап дейилади. Қўшма гап таркибий қисмларининг мазмунан ўзаро муносабати,

тузилиши ва бирикишига кўра уч турли бўлади: боғланган қўшма гаплар, ергаш гапли қўшма гап, боғловчисиз қўшма гаплар.

Ергаш гапли қўшма гаплар (Сложноподчиннённое предложение)

Ергашган қўшма гаплар тенг ҳуқуқли бўлмаган содда гаплардан ташкил топади. Бу гапнинг биринчи қисми ергаш гап, иккинчи қисми еса бош гапдир. Ергаш гапли қўшма гапнинг турлари қуйидагича:

1. Ега ергаш гапли қўшма гап. 2. Кесим ергаш гапли қўшма гап. 3. Аниқловчи ергаш гапли қўшма гап. 4. Тўлдирувчи ергаш гапли қўшма гап. 5. Ҳол ергаш гапли қўшма гап.

Ега ергаш гап бош гапдаги егани, кесим ергаш гап бош гапдаги кесимни,

аниқловчи ергаш гап бош гапдаги аниқловчини, тўлдирувчи ергаш гап бош гапдаги тўлдирувчини, ҳол ергаш гап бош гапдаги ҳолни изоҳлайди. Қўшма гап қисмларининг бир-бирига ергашиш воситалари ҳар хилдир.

15

Ҳол ергаш гапли қошма гап ўз навбатида саккизга болинади: Ўрин ергаш гапли қўшма гап-қайерда, шу йерда, -са Пайт ергаш гапли қўшма гап- -гач Равиш ергаш гапли қўшма гап- -б, (-иб) Мақсад ергаш гапли қўшма гап- -син, учун Сабаб ергаш гапли қўшма гап-чунки Натижа ергаш гапли қўшма гап-шундай, -ки, натижада Шарт ергаш гапли қўшма гап- -са Тўсиқсиз ергаш гапли қўшма гап- са, ҳам

Боғланган ва боғловчисиз боғланган қўшма гаплар

Боғланган қўшма гап таркибидаги содда гаплар бир-бири билан бириктирувчи, зидловчи, айирувчи ва инкор муносабатларини ифодаловчи тенг боғловчили вазифасида келувчи-да, -у, (-ю) юкламалари воситасида боғланади. Боғланган қўшма гапларда бириктирув, зидлов, айирув ва инкор муносабатлари ифодаланган бўлади. Бириктирувчи боғловчили боғланган қўшма гаплар-ва, ҳам, (ҳамда), боғловчилари боғловчи вазифасида келувчи -да, -у, (-ю), юкламалари қўшма гап қисмларини бириктириб боғлайди. Масалан: Бугун ерталаб совуқ бўлди ва ёмғир ёғди. Ўзбекистон Республикаси мустақиликка еришди-ю, ўзбек тилига-Давлат мақоми берилди. Зидлов боғловчили боғланган қўшма гапларда содда гаплар мазмунан бир-бирига зид бўлади ёки воқеа ва ҳодисалар қиёсланади. Бундай боғланган қўшма гап қисмлари аммо, лекин, бироқ каби боғловчилар ва шу боғловчилар ўрнида қўлланиладиган -у, (-ю), -да юкламалари орқали боғланади. Масалан: Ҳаво булут бўлди, бироқ ёмғир ёғмади. Талаба берилган вазифани бажарди-ю, ўқитувчи қаноатланмади. Айирув богловчили боғланган қўшма гаплар кетма-кет юзага келадиган ёки алмашиниб турадиган икки ва ундан ортиқ воқеа-ҳодиса, ҳаракатни ифодалайди. Гоҳ, баъзан, дам, ё, хоҳ, бир каби боғловчилар қўшма гап қисмларини айириб, боғлаш учун ишлатилади. Улар такрорланиб қўлланилади. Айирув боғловчилар ҳар бир қисм бошида такрорланиб қўлланади, такрорланган кейинги боғловчидан олдин вергул қўйилади. Инкор боғловчили қўшма гаплар инкор боғловчиси инкор мазмунини ифодаловчи икки ва ундан ортиқ содда гапларни боғлаб келади. Бу боғловчи, айирувчи боғловчилар каби ҳар бир қисм бошида такрорланиб қўлланади. Такрорланган боғловчидан олдин вергул қўйилади. Масалан: У гоҳ куларди, гоҳ жаҳли чиқарди. Кузда гоҳ кунлар исиб кетади, гоҳ ёмгир ёғади.

16

Адабий тил услублари (Стил литературного язика)

Олимлар, ёзувчилар ўз илмий ёки бадиий асарларида адабий тил воситаларидан турлича фойдаланадилар. Илмий асарда илмий терминлар, бадиий асарда еса тасвирий, таъсирий воситалар кўпроқ қўлланади. Демак, адабий тилда бир – биридан фарқ қиладиган услублар бўлади. Илмий услуб. Фан ва техниканинг турли тармоқларига доир илмий асарлар, дарсликлар илмий услубда ёзилади. Илмий услубда ҳар бир фаннинг ўзига хос илмий терминларидан фойдаланилади. Масалан: Иқтисодиётда кредит, молия, пул, суғурта, нарх, таннарх, ҳисоб, тафтиш, айланма каби терминлар ишлатилади. Расмий услуб. Ҳукумат томонидан чиқарилган қарорлар, қонунлар, халқаро ҳужжатлар расмий услубда ёзилади. Ариза, тилхат, маълумотнома, таржимаий ҳол, еълон, ҳисобот, билдиришнома каби ҳужжатлар расмий услубда расмийлаштирилади. Бундай услубдаги ҳужжатлар қисқа, аниқ ва барча учун тушунарли қилиб тузилади. Расмий услубнинг ўзига хос хусусиятлари мавжуд. Сўзлар ўз маъносида қўлланадиган, кўпчиликка маълум бўлган айрим қисқартма сўзлар ишлатилади. Расмий услубда кўпинча дарак гаплардан, қарор, буйруқ, фармойиш, кўрсатмаларда еса буйруқ гаплардан ҳам фойдаланилади.

Нутқ маданияти (Култура речи)

Юқори малакали мутахассис юқори даражада нутқ маданиятига, муомала маданиятига ега бўлиши керак. Нутқ маданияти нима? Нутқ тўгри, аниқ ва ёқимли бўлиши лозим. Нутқ қанчалик тўгри ва аниқ бўлса, у шунчалик тушунарли бўлади, нутқ қанчалик ёқимли ва ифодали бўлса, у тингловчига шунчалик кучли таъсир етади. Нутқ маданияти деганда мантиқий изчилликка ва адабий тил нормаларига риоя қилган ҳолда тўгри, аниқ ва ёқимли сўзлаш учун тил бойликларидан мазмунга мос зарур сўзни танлай олиш, сўзни ўринсиз такрорламаслик, услуб бирлигини сақлаш, нутқнинг таъсирчан бўлишини таъминлаш лозим. Нутқда мантиқий изчилликка ва адабий тил меъёрларига риоя қилиш керак. Оғзаки нутқда орфоепия, яъни талаффузга, ёзма нутқда еса имло қоидаларига риоя қилиш мақсадга мувофиқдир.

Нутқ одоби инсоннинг умумий ахлоқини белгиловчи асосий мезондир. Ўрта Осиёда ахлоқий тарбия ўз анъаналарига егадир. Ахлоқ ҳақидаги ибратли фикрлар қадимги туркий ёдномаларда, буюк алломаларнинг асарларида ва бошқа ёзма ёдгорликларда бизгача етиб келган. Нутқ одоби деганда айтилиши зарур бўлган хабарларни, тингловчини ҳурмат қилган ҳолда, унунг кўнглигамас, адабий нормадаги ифодалар билан етказиш тушунилади. Нутқий муомала саломлашишдан бошланади. Саломлашишдаги хушмуомалалик ундан кейинги яхши суҳбатга дебоча бўлади, тингловчида яхши кайфият пайдо қилади. Агар саломлашиш қуруқ, илтифоциз бўлса, кейинги суҳбатга салбий

17

таъсир етиши мумкин. Одатий анъаналаримизга кўра, «Ассалому алайкум»нинг жавоби «Валайкум ассалом»дан иборат. Йетук кишиларга хос фазилатлардан яна бири хайрлашув одобидир. Тилимизда хайрлашганда ишлатиладиган «хайр, соғ бўлинг», «хайр, кўришгунча», «хайр омонликда кўришайлик» каби таъсирчан иборалар мавжуд. Улардан ўринли фойдалана билиш лозим. Маданиятли кишилар ўз айбини бўйнига ола билиши, айби учун кечирим сўраш ўз ғурурини ерга уриш емас, балки одоблилик, хушмуомалалик аломатидир.

Топшириқ: 1. Нутқ одоби ҳақида алломалар фикрини баён қилинг. 2. Нутқ маданияти нима? 3. Муомала маданияти ҳақида фикрингизни баён етинг.

18

МАШҚЛАР

1–машқ. “А” товушига еътибор бериб, қуйидаги сўз ва сўз бирикмаларини ўқинг:

Абадий (вечний), аланга (пламя), лавозим (должност), афсус (сожаление), аниқ (точно), агзон (дешёвий), асл (сушчност), аҳд (пешимост), ауб (вина), асг (век), ақл (йм), одоб сақламоқ (cоблюдат правила), адолат (справедливо), акс садо (отзвук, ехо), аниқ вақт (точное время), асосий масала (основной вопрос), ахлоқий масала (нравственние вопроси).

2–машқ. Қуйидаги сўзларни ўқинг ва учинҳи бўғиндаги “а” ҳарфига урғу тушган сўзларни ёзинг:

Асосли (обоснованний, аргументированний), азалдан (издавна), айбдор (виновник), ака (брат), адолат (справедливост), асал (мёд), аксинча (наоборот), тажриба (опит, експеримент), саёҳат (путешествие), савдо (торговля), назорат (контрол), вазифа (нопйчение, обязанност).

3–машқ. 2-бўгиндаги “а” ҳарфига урғу тушган сўзларни ёзинг: Шарқ (Восток), луғат (словар), фирма (фирма), марказ (центр), нафрат

(ненавист), муҳаббат (любов), муттасил (непреривний), мутлақо (абсолютно, безусловно), ишхона (учреждение), бошқарма (управление).

4–машқ. “О” товушининг айтилиш қоидасига риоя қилиб қуйидаги

сўзларни ўқинг: 1. Овоз (голос, звук), обрў (авторитет, престиж), об-ҳаво (погода), овчи

(охотник), одамзод (человечество), оддий (обикновенний), озода (чистий, опрятний), ой (луна), олам (вселенная, мир), омад (удача, успех), молия (финанс), бож (налог), мукофот (премия),

“О” товушининг талаффйзига еътибор беринг.

1.Ойбек ўзбек адабиётига 1926 (бир минг тўққиз юз йигирма олтинчи) йили чоп етилган “Туйғулар” шеърий тўплами билан кириб келган.

Ҳам шоир, ҳам носир, ҳам драматург Омон Мухтор кўп епик асарлар яратган.

2.Абдулла Орипов – Ўзбекистон Халқ шоири. Одил Ёқубов - Ўзбекистон Халқ ёзувчиси. Ҳамид Олимжон талабалик йилларидаёқ шеърлар ёзган еди.

19

5-машқ. Ўқинг ва сўзларни бўғинларга ажратиб ёзинг: Олим (учений), олов (огон), олтин (золото), орзу (мечта), она (мат), опа

(сестра), осмон (небо), оқим (течение), оқибат (последствие), ошхона (столовая), омонат (имушчество, денги), покиза (чистий), сотмоқ (продават), ундов (призив), шошмоқ (спешит), молиячи (финансист), моддий (материалний), соғлом (здоровий), посбон (сторож, охранник).

6-машқ. Қуйдаги сўз бирикмаларини кўчринг ва ёдланг. Ўзбек тилига таржима қилинг.

Овоз - голос Овозга қўймоқ-ставит на голосование Овоз бермоқ-голосоват Масала овозга қўйилди - Вопрос поставлен на голосование

7–машқ. Мақолларни ўқинг ва ёд олинг “У” ва “Ў” товушларига аҳамият

беринг: Узумини йе боғини суриштирма - Еш виноград, а из какого сада не

спрашивай. Уйнинг кўрки–дастурхон - Украшение дома – скатерт (с угошчениями). Умр – отилган ўқ - Жизн - ето пушченная стрела. Ўт билан ўйнашган - ёнар - Не играй с огнем – сгориш. Ўтмас пичоқ - қўл кесар - И тупой нож руку режет. Ўз дўстим деб сир айтма, дўстингнинг ҳам дўстлари бор - Не говори свою

тайну другу, у твоего друга тоже ест друзя.

8-машқ. Қуйидаги сўзларни ўзбек тилининг талаффуз қоидаларига риоя қилиб ўқинг ва ёд олинг:

Туҳмат (клевета) тўкин (изобилие) тумор (амулет) тўлов (оплата) гуноҳ (грех) ғунча (бутон) ғўр (зелений, недозрелий) ҳўл (мокрий) ҳукумат (правителство) бўлажак (будушчее) бугун (сегодня) бўстон (сад) булоқ (родник) бўйдоқ (холостяк) буюк (великий) хўжа (владелец, хозяин) хуштор (влюбленний) хўмраймоқ (хмуриця) хунук (некрасивий) хўп (ладно) хулоса (итог) қўл (рука) қулф (замок)

9–машқ. Нуқталар ўрнига керакли “У” ёки “Ў” ҳарфларини қўйиб ёзинг:

Т...плам (сборник), к...й (мелодия), к...згу (зеркало), к...ч (сила), с...рат (рисунок), с...зсиз (беспрекословно), н...тқ (реч), н...қта (точка), пул (денги), п...писа (угроза), р...зғор (хозяйство), р...хсат (разрешение), р...мол (платок),

20

м...кофот (премия), м...лк (имушчество), м..жиза (чудо), д...кон (лавка), д...гона (подруга), д...нуо (вселенная), д...ст (друг), ж...ръат (смелост).

10–машқ. Нуқталар ўрнига керакли “У” ёки “Ў” ҳарфларини қўйиб кўчиринг: Х…сусий м...лк (частная собственност), х...с...сий т...ҳфалар (частние пожертвования), х...жалик (хозяйство), к...ргазма (виставка), ун...мдорлик (производителност), к...п миқдорда (в болшом количестве), с...нгги мажлис (последнее собрание), т...з...м (строй), т...лиқ жавоб (полний ответ), т...сқин (препяцтвие), ш...бҳасиз (несомненно), ...лчов асбоби (измерителний прибор), солиқ т...ловчи (налогоплателшчик), т...рт (четире), т...ққиз (девят), к...з (осен), к...з (глаз), к…л (озеро), қ…л (рука), т…н (халат), т…й (свадба).

11–машқ. Қуйидаги сўзларни кўчиринг ва маъносини ёдлаб олинг: 1. Уч – три Уч йил бурун – три года тому назад 2. Уч – удовлетворителная оценка Унинг баҳоси уч (қониқарли)–его оценка три (удовлетворително) 3. Дарахтнинг учи– вершина дерева Арқоннинг учи - конец веревки Қўл учида - спустя рукава (нехотя) 4. Уч! – повелителное наклонение от глагола “учмоқ” (лети!)

12–машқ. “И” товушини талаффуз қоидаларига риоя қилган ҳолда

қуйидаги гапларни ўқинг: Йирик адабиёцҳунос, истеъдодли драматург Иззат Султон ҳунарманд оиласида тугилди. Шоир Миртемир Турсун ўғли Туркистоннинг Иқон қишлогида туғилди. Маҳмуд Хўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Садриддин Айний - буюк маърифатпарвар адиблардандир. Еркин Воҳидов, Абдулла Орипов - замонамизнинг кўзга кўринган шоирларидандир.

21

13–машқ. Берилган сўзлар ёрдамида сўз бирикмаларини тузинг: Еътибор қувват есдалик ният йенгил майдон езгу дафтар елчи кийим електр қозонмоқ епчил газлама ески йигит ертанги ҳаёт еркин кун енг одам енг муҳим еҳтиёткор енг олдин

14–машқ. Ўзбек тилига таржима қилинг:

Внимание, осторожност, свобода, старий, ловкий, страст, потребност, прежде всего, самий хороший, самий старший, самий нужний.

15–машқ. Прочитайте следуюшчие антоними и составте с ними словосочетания: Баҳо (оценка) - бебаҳо (бесценний) Вақт (время) - бевақт (преждевременний) Маслаҳат (совет) - бемаслаҳат (не посоветовавшис) Тартиб (порядок) - бетартиб (беспорядок) Тоқат (терпеливий) - бетоқат (нетерпеливий)

16–машқ. Нуқталар ўрнига керакли “уе” ёки “е” товушини қўйинг. Легкий – …нгил Раствор – …ритма Сирота – … тим Воля – …рк Седмой - … ттинчи Передача - …шиттириш Внимание - …тибор Достаточно - …тарли Возможно - …ҳтимол Осторожност - …ҳтиёт Клей - …лим Развязка - …чим

22

Янги ўзбек алифбосида “е, ё, ю, я” товушлари ҳарфий бирикмалар шаклида ёзилади. Йе- е Ё- ё Ю- ю Я- я

17-машқ. Йўлашган товушларни талаффуз қилиш талаблари асосида ўқинг.

Ёз- лето яхшиси- лучшее Ёмғир- дожд яхшиям- хорошо би Ёрлиқ- грамота юборувчи- отправител Ёқа- воротник югурувчи- бегун Ёқламоқ- зашчишчат юқори- поверхност Ёр- возлюбленний янги- новий Юрт- страна, родина йетарли- достаточно Ялпоқ- плоский ютуқ- виигриш Яна- ешчё йенгил- легкий Япроқ- лист йерсиз - безземелний Йетим- сирота йетакчи- ведушчий

18-машқ. Таржимаси қавс ичида берилган сўзлардан фойдаланиб,

нуқталар ўрнига керакли товушларни (йе, ё, ю, йе) қўйинг. …рдам пули (денежная помошч), бу…ртмалар дафтари (книга заказов), …к ташиш (перевозка), …ркин рақобат (свободная конкуренция), ш…рик (партнер), дун… савдоси (мировая торговля), б…пул (бесплатно), м…ҳнат дафтарчаси (трудовая книжка), …чим (развязка), ....тти (сем), к…лажак (будушчее) р…жа бўйича (по плану).

19-машқ. Таржимаси қавс ичида берилган сўзлар ҳосил бъолиши учун нуқталар ўрнига керакли товушларни қўйинг. …кун (итог), …қа (воротник), …лтироқ (блестяшчий), …ғоч (бревно), …змоқ (писат), …зувчи (писател), ўқув …рти (учебное заведение), …ксак унвон (високое звание).

20-машқ. "к" ва "қ" товушларини таққосланг: Қиммат, қарз, қадр, иқтисод, иқбол, иқрор, қарам, қарамоқ, қайтмоқ, чиқим, карам, кифоя, китоб, киши, кирим, кредит, кайфият, кўтармоқ.

Қизим сенга айтаман, келиним сен ешит. Қуш уясида кўрганини қилади.

23

21-машқ. Нуқталар ўрнига “ғ” ёки “г” ҳарфини қўйиб, сўзларни кўчиринг: …оп, и... во, ... алла, ... азал, ... оя, ... аров, ... азлама, ... унча, ... алаба.

Касб – ҳунар ва илм ҳақидаги мақоллардан намуналар

Бахт белгиси – билим. Билган ўқир, билмаган тўқир, Билимли олим, билимсиз золим. Давлат тугар, билим тугамас. Илмни меҳнациз егаллаб бўлмайди. Ота ҳунари болага мерос. Юз ҳунарни чала билгандан Бир ҳунарни тўла бил. Қунт билан ўрган ҳунар, Ҳунардан ризқинг унар. Ҳунар зўр, ҳунарсиз зор. Ҳунар бўлса қўлингда, Нон топилар йўлингда.

22- машқ. Рус тилига таржима қиллинг:

Молиявий ҳисобга олиш, хўжалик ҳисоби, банк ҳисоб - китоби, қимматбаҳо қогозлар ҳисоби, жамгарма ҳисоби, даромадлар ҳисоби.

23-машқ. Қуйидаги сўзларни таққосланг ва талаффузига еътибор беринг:

1. жой, жума, журнал, гараж, гижда, аждаҳо. 2. жўжа, жўра, жўҳори, жаноб, хўжа, гўжа.

24-машқ. Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг ва шу сўзлар иштирокида гаплар тузинг: Жон, жаҳон, жийда, тижорат, ривож, важ, аждар. Еътибор беринг: Бенаф яшашдан бевақт ўлим афзал. Жоҳил раҳбаринг бўлгандан кўра, Раҳбарсиз ўтган яхши. Жабр – зулм ва ноҳақликлардан узоқроқ бўл. Юқорида берилган ҳикматли сўзларнинг рус тилидаги муқобил вариантини топинг.

25-машқ. Қўйидаги сўзларни таққосланг ва талаффузига еътибор

беринг: Янги, кўнгил, денгиз, сингил, келинг, бордингиз, тонг, минг, тенг.

24

26-машқ. Қўйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг ва шу сўзлар

иштирокида гаплар тузинг: сўнг – енг - бодринг – йенгил - онг – кўнгил- тингламоқ - англамоқ-

Еътибор беринг:

Тилинг бирла дилингни бир тут. Кўнгил маҳзанининг қулфи тил ва ул маҳзаннинг калити сўз бил. Согласние шчелевие звуки “ш”, “ч” в отличии от подобних русских звуков характеризуюця относителной мягкостю. чанг - пил шабада - ветерок чаққон - ловкий шартнома - договор чегара - граница шароит - условие чашма - родник шарқ – восток

27-машқ. Нуқталар ўрнига “ш” ва “ч” ҳарфий бирикмаларнинг мосини қўйиб кўчиринг: …ироқ, и…имлик, …имол, …амол, … арт, …инор, …ир…иқ, …ар…ара, …ерик…илик, …ўтал, …ирой, …архпалак, То…кент, ҳуқуқ…унос, …анбалик, …ухрат.

Еътибор беринг:

Ҳаёт ҳар доим, ҳар жойда ҳақиқатни излашдан бошланади; ҳақиқат изланмай қўйилса ҳаёт ҳам тўхтайди.

Жон Рескин Адаштирувчи йўл мингтта бўлса, ҳақиқат йўли биттадир.

Жан Жак Руссо Юқорида берилган ҳикматли сўзларнинг маъносини тушунтириб беринг.

28-машқ. Қўйидаги сўзлардаги “ц”, “с” товушларининг ёзилишини

еслаб қолинг: Консепсия, лицензия, функсия, аксия, операция, сиркул, мотоцикл, силиндр, индуксия, дедуксия ва бошқалар.

25

29-машқ. Қуйидаги сўзларни ўқинг ва гаплар тузинг: 1. Селлулоид, селлулоза, сензура, сентрифуга, сиклон, сигейка,

сивилизация, ситата, ситрус, ссенариячи, киноссинарий муаллифи (автори), силиндр, абзас.

2. Репетиция, реформация, рецепт, рецидив, еволуция, евокуация, информация. Топшириқ: Нуқталар ўрнига “с” ёки “ц” ҳарфларидан мосини қўйиб кўчиринг. Конферен...ия, кон...ерт, авиа...ия, фарма...евтика, ...ентнер, ...еллулоза, де...иметр, ...илиндр, кон...ерн, корпора...ия, телестан...ия, Швед...ия, ...ирк, лит...ей, милит...ия, ассо...иа...ия.

30–машқ. Қуйдаги сўзларни таққосланг:

суръат - темп сурат - фото таъна - упрекат тана - туловишче қаъла - крепост қала - сжатие.

31– машқ. Берилган сўзларни таржима қилинг ва шу сўзлар иштирокида гаплар тузинг. Маъно, аъло, раъно, журъат, масъул, неъмат, наъматак, яъни, маърифат, таъсир, таъмин, еътибор, еълон. Еътибор беринг: Тилга ихтиёрсиз – елга еътиборсиз.

А. Навоий. Бемаънида маъни йўқ.

Халқ мақоли.

32–машқ. Кўплик формадаги еганинг кесимдаги шахс – сон кўрсаткичи билан шахс - сонда мослигини ва мос келмаслигини кўрсатинг: Бозор иқтисодиётида ўзига хос қийинчиликлар, муаммолар мавгуд. Мустақиллик туфайли юртимизда иқтисодий ислоҳотлар жадал давом етмоқда, бозор шаклларидан бири бўлган меҳнат ҳам ўз қонунлари асосида ҳаракат қилади. Мамлакатимизнинг қатор олий ўқув юртларида, таълим масалаларида бозор иқтисодиёти шароитида иш юрита олувчи дастлабки проффесионал бошқарувчи кадрлар-менеджерлар таййрлашга еътибор берилмоқда. Бошқарувчиларнинг муҳим вазифаси шундаки, улар ишчи мутахассисларга йетарли шароит яратиб беришади, ташкилий ишларга раҳбарлик қилишади.

26

33–машқ. Егалик қўшимчаларининг ёзилишига еътибор беринг: Республикамизнинг бозор муносабатларига босқичма – босқич ўтиши

қишлоқ хўжалигини ва ундаги кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан ислоҳ қилишни талаб қилади. Қишлоқ жойларига турли соҳадаги саноат тармоқлари кириб келмоқда. Буларнинг кўпчилиги асосан турли мулкчилик шаклларига асосланган бўлиб, асосини қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш, кичик ҳажмдаги нон заводлари, тўқимачилик саноати ва аҳолига маиший хизмат кўрсатиш соҳалари ташкил қилади.

34-машқ. Берилган гаплардаги қаратқич ва тушум келишигидаги сўзларни ўзи боғланган сўз билан кўчиринг.

1. Одамнинг қиммати-қилган иши билан белгиланади. 2. Екинни ерта еккан, ҳосилни ерта олар. 3. Деҳқоннинг хазинаси – йер. 4. Талабаларнинг мақсади яхши билим олишдир. 5. Яхши мутахассис бўлишни истасанг, яхши ўқи 35–машқ. Нуқталар ўрнига керакли келишик қўшимчаларини қўйиб

ёзинг. Нефт … бензин олинади. Талабалар амалиёт … қайтдилар. Опам … хат ёздим. Қизлар …катта йўлда учратдим. Солиқлар . . . ўз вақтида тўланг. Жамгармамангизни омонат кассаси . . . қўйиш орқали кўпайтиришингиз мумкин. Инсон нима . . . еришолмаса ўша азиз туюлади.

36-машқ. Қавсда берилган феъл кесимларини ҳозирги замон кўринишида ёзинг.

1. Мен ҳар куни институтга автобусда (бориш). 2. Дарсга дўстларим билан бирга (кириш). 3. Ўзим билан маърузалар ёзиш учун дафтарлар (олиб бориш). 4. Маърузаларда доим дераза ёнидаги биринчи столда (ўтириш). 5. Ўзбек тили дарсига ўзбекча-русча луғатини (олиб келиш). 6. Луғат орқали мен матнларни (таржима қилиш).

37-машқ. Берилган гапларда керакли феъл кесимларини қўйиб кўчиринг.

1. Мен ўзбек тили билан бир ҳафтада 2 марта …. . 2. Бизнинг гуруҳимизда 10 киши …. .3. Дарсда биз фақат ўзбек тилида …. .4. Домла…. биз жавоб бердик. 5. Ҳафтасига икки марта мен техник воситалар хонасига шуғулланиш учун …. .У йерда ҳар бир студент магнитафон билан …. , матн ва диалогларни …. , савол-жавобларни плёнкада ….. Уйда еса мен ҳар куни ўқитувчим билан ўтган дарсларни …..

27

38-машқ. Берилган гапларни феъл-кесилмаларнинг ҳозирги замон шаклида ёзинг. 1. Менинг дўстим вақтдан яхши фойдалинишни (билиш). 2. У вақтини тўғри (тақсимлаш). 3. Якшанба куни шаҳар ташқарисига дам олишга (кетиш). 4. Сен ишингни аъло даражада (бажариш). 5. Сен семинарга (тайёрланиш), мен еса курс ишини (ёзиш). 6. Талабалар синов ва имтиҳонларга (тайёрланиш).

39-машқ. Қавсда берилган феъл кесимларни ўтган замон шаклида ёзинг. 1. Мен ёмғир тагида (музлаб қолиш). Жисмоний тарбия билан шуғулланганим учун (тетиклашиш). 3. Ҳар куни шуғулланиш туфайли улар катта ютуқларга (еришиш). 4. У нонушта тайёрлашга онасига (кўмаклашиш). 5. Гуллар сўлиб қолмаслиги учун мен уларга сув (қуйиш). 6. Сиз ўз кун тартибингизга (ўрганиб қолиш). 7. У ешикни (қулуфлаш) ва бекатга (югуриш).

40-машқ. Берилган мақоллардаги феълнинг бўлишли ва бўлишсиз шаклларини аниқланг, рус тилига таржима қилинг.

1. Қўлга боқма - кўпга боқ. 2. Йиқилган жангга тўймас. 3. Соғлиқ таласанг кўп йема, Иззат тиласанг - кўп дема. 4. Бефойда сўзни кўп айтма Фойдали сўзни кўп ешитишдан қайтма. 5. Кимки сенга дўстлик қилса, Дўстлигин қадрини унутма. 6. Ҳар йерни қилма орзу, Ҳар йерда бор тош - торозу. 7. Янги дўст орттирсанг, Ескисидан юз ўгирма. 8. Кимки ҳаётдан олмаса таълим, Унга ўргатолмас ҳеч бир муаллим. 41-машқ. Мақолларни кўчиринг, феълларнинг тагига чизинг ҳамда қайси

майлда еканлигини айтинг: 1. Бошингга қилич келса ҳам тўгри гапир. 2. Яхшидан боғ қолади - ёмондан доғ. 3. Яхшилик нур келтирур. 4. Йўлни билган ҳормайди. 5. Бугунги ишни ертага қўйма.

42-машқ. Қуйидаги гаплардаги феълларни буйруқ-истак майли шаклига

айлантиринг: 1. Дарсдан кейин кутубхонага (бормоқ). 2. Биз ҳам бирга театрга (бормоқ). 3. Китоб - бизнинг дўстимиз. Уни (авайлаб асромоқ). 4. Халқимиз урф - одатларини (ҳурмат қилмоқ).

28

43-машқ. Феълларни шарт майли шаклида қўллаб, гапларни кўчиринг: 1. Имтихонларга яхши тайёрландик, яхши баҳо олдик. 2. Ҳаво булут бўлди, ёмғир ёғди. 3. Яхши ўқиш - яхши мутахассис бўлиш гарови. 4. Тинчлик бўлганидагина ел кўтарилади. 5. Бу йилги режа муддатидан олдин бажарилади. 6. Ўз касбини егаллаган талабалар, ишда қийналмайдилар.

44-машқ. Феъл замонларига еътибор берган ҳолда мақолларни кўчиринг.

1. Бугунги ишни ертага қўйма. 2. Сени иш йенгмасин, сен ишни йенг. 3. Мардни меҳнат йенголмайди. 4. Иш устасидан қўрқар. 5. Одобли бола- елга мансур. 6. Олтин ўтда, одам меҳнатда билинади.

45–машқ. Қуйидаги феъллар иштирокида гап тузинг феъл нисбатларининг турини изоҳланг: тугади, езди, ювинди, безанди, ўқитди, ёздирди, бошлашди, бажаришди, қурилди, мукофотланди.

46-машқ. Кўчиринг. Феъл майлларига еътибор беринг.

1. Яхши сўз болдан ширин. 2. Ақлнинг ўлчови идрок. 3. Йигит кишига йетмиш ҳунар оз. 4. Ҳалол меҳнат-яхши одат, берур сенга саодат. 5.Режали иш бузилмас. 6. Камтарлик-кишининг безаги.

47–машқ. Қуйидаги гаплардаги феъл замонларини аниқланг. 1. Биз ўз тилимиз ва Ватанимизни севамиз. 2. Ватанимиз даҳлсизлиги йўлида ўзимизни қурбон қилишга ҳам тайёрмиз. 3. Самарали ишласангиз, ўзингиз ҳам роҳатланасиз. 4. Ўз уйингни ўзинг қўриқла. 5. Ўзингдан каттани ҳурмат, кичикни иззат қилишни ўрган. 6. Тарбия беришни ҳар ким ўзидан бошлаши керак.

48–машқ. Қавсдаги сўзларни ишлатиб, саволларга жавоб беринг. Феълларнинг тусланишига еътибор беринг: 1. Нодира кеча қайерда еди? (санъаткорлар билан учрашув). 2. Отабек кеча спорт залида едими? (машғулот). 3. Декан нима учун ректоратга кетди ?(мажлис). 4. Улар ертага институтда қандай тадбирда учрашадилар? (илмий иш ҳимояси) 5. Профессор Аҳмедов ҳозир қайерда? (маъруза)

49–машқ. Қуйидаги сўз бирикмаларини ўзбек тилига таржима қилинг: Каждий студент, всякие книги, каждий из нас, все участники, некоторие преподаватели, некоторие из них, все ми.

29

Еътибор беринг: Мустақиллигимизни янада мустаҳкамлаш ҳар биримизнинг бурчимиздир. Баъзи бир кимсалар мустақиллигимизга таҳдид қилиш мақсадида ҳар қандай пасткашликка боришдан тоймайдидар. Ундай ғаламисларга қарши ҳар ким имконият даражасида кураш олиб бориши мақсадга мувофиқдир. Ҳамма - бир киши учун, Бир киши - ҳамма учун.

50–машқ. Берилган гапларни, ўзбек тилига таржима қилинг. Он ето от кого-то уже слишал. Все ждали, что он ешчё скажет что-то.

Он перешел на ту сторону улици, куда-то зашел, кого то позвал, с кем –то поговорил. Я что-то видел. Никакого разговора бит не может.

51-машқ. Саволга ҳаракат содир бўлишига нима тўсқинлик қилаётганини кўрсатган ҳолда жавоб беринг. 1. Нима учун матнни таржима қилмадинг? (русча-ўзбекча луғат).2. Нима учун маърузани ёзмадинг? (дафтар) 3. Нима учун театрга бормадинг? (бўш вақт).4. Нима учун уй вазифасини бажармадинг? (китоб). 5. Нима учун жисмоний тарбия дарсига қатнашмадинг? (соғлиқ)

52-машқ. Саволларга инкор жавобини беринг. 1. Декан ҳозир факултетдами? 2. Профессор О.Каримов кафедрадами? 3. Опангиз кечқурун уйда бўладиларми? 4. Олим ертага маърузага қатнашадими? 5. Фарида кутубхонага бордими?

53-машқ. Ўқинг ва рус тилига таржима қилинг. Гапнинг ифода мақсадига кўра турларини қўллашга ҳаракат қилинг.

1. Китоб талаба томонидан ўқилди. 2. Институтни тугатгандан сўнг иқтисодчи бўламан. 3. Синглим мактабни битирса абитурийент бўлади. 4. Дилшоднинг отаси банкда ишлайди. 5. Мен гуруҳимнинг фаоллигидан фахрланаман. 6. Менинг опам фан номзоди бўлди. 7. Биз дўст бўлишимиз керак. 8. Ўқитувчи ўқувчилар билан музейга кетди.

54–машқ. Сўроқ юкламасини тўгри талаффуз қилишда урғу ва оҳангнинг аҳамиятига еътибор беринг: 1. У иқтисодчими ёки ҳисобчими? 2. Сен аудитор касбини танладингми? 3. Мен борайми ёки сен келасанми? 4. Бу йил мактабни тугатдингми?

30

55–машқ. Берилган кўмакчилар ёрдамида йиғиқ ва ёйиқ содда гаплар тузинг. Тўғрисида, олдида, вақтида, қошида, ҳузурида, кейин, билан.

56-машқ. Ўқинг. Юклама ва модал сўзларни топиб, улар орасидаги

ўхшаш ва фарқли томонларини изоҳлаб беринг. 1. Одам қўлигина одамга абадий ҳайкал қўйиши мумкин. 2.Менимча, бу йил қиш жуда совуқ келади. 3. Ҳудди шу пайт ешик оҳиста очилиб, устоз кўринди. 4. Бахтимга, тез ёрдам ўз вақтида йетиб келди-ю, мен омон қолдим. 5. Мана, ниҳоят биз орзу қилган кунлар йетиб келди.

57-машқ. Ўқинг. Модал сўзларни аниқлаб, турини дафтарингизга ёзинг. 1. Дарҳақиқат, бугунги сайр умрбод есда қоладиган бўлди. 2. Балки, шу

туришда амалга ошиши керак бўлган янги-янги лойиҳаларнинг режасини тузаётгандир. 3. Бу ўша йиғилишдаги танқидий мулоҳазалар натижаси еди, албатта. 4. Биринчидан, мен ҳали фикримкн тугатганим йўқ, иккинчидан сизга сўз берилганда гапиришингиз мумкин. 5. Сўзсиз, унинг ҳар бир сўзи қонун. Шубҳасиз, бундай вазиятда фарёдимиз ҳатто ота-оналаримизнинг қулоғига ҳам кирмайди.

58-машқ. Боғланган қўшма гапларнинг ифодаланган муносабатларинин

аниқланг ва кўчиринг. 1. Куз келди ва мевалар ғарқ пишди. 2. Ё сиз келинг, ё мен борай. 3. Шу онда қўнғироқ чалинди-ю, талабалар аудиторияга киришди. 4. Ким бировга чуқур қазиса, унга ўзи йиқилади (мақол). 5. Кимки бўлса дилозор, ундан елу-юрт безор. 6. Кимнинг сўзи тоғри бўлса унинг халқ олдида еътибори юқори бўлади. 59-машқ. Тўлдирувчи ва аниқловчи ергаш гапли қўшма гапларни

аниқланг. 1. Шундай кунлар бўладики, халқнинг тарихий тараққиёти учун бир неча

ўн йилларга арзийди. 2. Ким қудратли бўлса, ўшанга ергашиш керак. 3. Кимки ўз ишидан рози бўлса, унинг кайфияти ҳам яхши бўлади. 4 Сиз шуни унутмаслигингиз керакки, ҳеч ким бировга ўйлаш, исташ,

орзу қилишни ман ета олмайди. 5. Умрда шундай тантаналар бўладики, бундай дамларда кишининг қалби

ижодий гайрат, меҳнат завқи ва севинчли ташвиш билан тўлиб-тошади.

31

60-машқ. Пайт ва ўрин ергаш гапли қўшма гапнинг хусусиятига аҳамият беринг.

1. Босқинчиларнинг аксари тоғ йўлига кириб келган маҳалда, йерли аҳоли бу жойни тошлар билан ҳимоя қилган.

2. Сой қаёққа оқса, тош ҳам ўша ёққа думалайди. 3. Қаерда тинчлик бўлса, бахт ҳам ўша йерда. 4. Қайрағоч учидаги баргларда қуёш нурлари ендигина жилва қила

бошлаганда, сиз кириб келдингиз. 61-машқ. Ега ва кесим ергаш гапли қўшма гапларни аниқланг, уларнинг

бош гапга қандай восита орқали боғланганини изоҳланг 1. Гап шундаки, ҳар қайси жойнинг ўзига яраша қонун-қоидаси бор. 2. Янги гап шуки, дардингизга даво топилди. 3. Гап шундаки, у йигитда ҳамма нарсага қизиқиш бор. 4. Сизга равшан бўлдики, институтда олган билимларимни ўз ўрнида

ишга татбиқ ета олаяпман. 5. Кимки ўзининг тилсиз дўстлари учун ғам чекса, у ёмон одам бўлмайди.

Қўшма гаплардан тузилган мақолларни еслаб қолинг ва мазмунини

тушуниб олинг

1. Билим йўқ жойда, мардлик ҳам йўқ. 2. Тер тўкиб ишлаган жойда, бахт-бу ажойибот емас. 3. Қайерда туғилган бўлсанг, у йерда кераксан 4. Тўғри йўл турган жойда, қийшиқ йўлдан юрма 5. Севги ва муроса бўлган йерда-ғам йўқ 6. Ип қайерда бўлса, игна ҳам ўша йерда 7. Қайерда халқ ҳукмрон бўлса, ўша йерда ғалаба ва озодлик барқарор

бўлади.

62–машқ. Кўчиринг, қўшма гапларга еътибор беринг ва рус тилига таржима қилинг. Тошкент муҳим савдо йўллари туташган йерда бунёд бўлган. Шарқ билан Ғарб мамлакатларини бир-бири билан боғлаган тарихий алоқа йўли-Буюк ипак йўли шу йердан ўтганлиги диққатга сазовордир. Тошкентда ҳам қадимий маданият ва меъморий ёдгорликлар сақланиб қолган. Улар орасида енг машҳурлари Кўкалдош мадрасаси ва Шайхонтоҳур мақбараси бўлиб, улар ХВИ асрда барпо етилган ва ҳозир давлат муҳофазасига олинган.

32

Еътибор беринг:

Товар. Бу сўз жонли ва жонсиз мол маъносида ўзбек ва бошқа туркий тилларда қадимдан ишлатилган. Маҳмуд Қўшғарийнинг “Девони луғатит–турк” (ХИ) асарида хабар берилишича, товар ўғуз лаҳжасида ишлатилган ва товар формасида бўлган. Турк ва озарбайжон тилларида (довар) шаклида юритиладиган бу “товар” сўзи рус тилига ХИИ-ХИИИ асрларда ўзлашган. Товариш. Рус тилидаги бу сўз асли туркий “товар” (мол-мерек, ва иш, туркийча “ўртоқ”, “яқин”, “ҳамкор”) сўзидан ташкил топган ва дастлаб “савдо қилувчи ўртоқ, савдодаги ҳамкор” маъноларини билдирган. У ХИВ асрдан ишлатила бошланди, кейинчалик маъноси кенгайди. “Товариш” сўзи ҳамкор, ҳамдам маъноларида ҳам ишлатила бошланди.

63–машқ. Берилган мақолларни ёд олинг ва рус тилидаги муқобил

вариантини топинг: Ножўя ўйин - синдирар бўйин. Ширин сўз - шакардан ширин. Бемаза қовуннинг уруғи кўп. Бола азиз - одоби ундан азиз. Мақсадимиз - аъло ўқиш.

64-машқ. Берилган сўзларга қавс ичидаги сўзлардан мосини қўйиб,

қошма гап тузинг. Буюк, мустақил, озод, аҳил, меҳнаткаш, сабрли, обод (ватанимиз, халқимиз). Тузилган сўз бирикмаларингизни қатнаштириб, тўртта гап тузинг. Аниқловчиларнинг тагига чизинг.

Иккита оддий гапдан қўшма гап тузинг

1. Геохимия химиявий жараёнларни ўрганади. Ушбу жараёнлар Йерда содир бўлмоқда.

2. Инженер ва олимлар кўп меҳнат қилдилар. Улар фанга янгилик киритишни хоҳлардилар.

33

МАТНЛАР

ЎЗБЕК ТИЛИ ТАРИХИДАН Ўзбек тили-олтой тиллари оиласининг туркий гуруҳига киради. Статистик маълумотларга кўра, дунёда 24 хил туркий тил бўлиб уларда 39 миллиондан зиёд киши гаплашади: ўзбеклар, озарбайжонлар, қозоқлар, қирғизлар, туркманлар, уйғурлар, бошқирдлар, қорақалпоқлар, татарлар, олтой турклари, хакаслар ва ҳоказо. Ўзбек тили ХИ асрдан мустақил тил сифатида шакллана бошлаган ва ХИВ асрда умумхалқ ўзбек адабий тили вужудга келган. Ўзбек адабий тилининг ривожланишида Алишйер Навоийнинг хизмати жуда катта. Навоий ўзининг бадиий ва илмий асарларида ўзбек тили бой тиллардан бири еканлигини амалий исботлаб, назарий асослаб берган: ўзбек тилида ажойиб бадиий асарлар яратган, тил масалаларига бағишланган “Муҳокамат-ул луғатайн” номли илмий асар ёзган. Ўзбек тили асрлар давомида жамият ҳаёти билан чамбарчас боғлиқ ҳолда ривожланиб келмоқда. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг. Ушбу матн асосида саволлар тузинг. 2. Тил ҳақидаги мақоллардан айтинг ва мазмунини тушунтиринг. 3. Қуйидаги сўзларнинг омонимини топинг, маъноларини айтинг ва таржима қилинг. Тил, от, ўт, туз

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ МАДҲИЯСИ

Мутал (Мутаваккил) Бурҳонов мусиқаси,

Абдулла Орипов сўзи

Серқуёш, ҳур ўлкам, елга бахт, нажот,

Сен ўзинг дўстларга йўлдош, меҳрибон!

Яшнагай то абад илм-у фан, ижод,

Шуҳратинг порласин токи бор жаҳон!

34

НАҚОРАТ:

Олтин бу водийлар-жон Ўзбекистон, Аждодлар мардона руҳи сенга ёр! Улуғ халқ қудрати жўш урган замон, Оламни маҳлиё айлаган диёр!

Бағри кенг ўзбекнинг ўчмас иймони,

Еркин, ёш авлодлар сенга зўр қанот!

Истиқлол машъали, тинчлик посбони,

Ҳақсевар она юрт, мангу бўл обод!

НАҚОРАТ:

Олтин бу водийлар-жон Ўзбекистон! Аждодлар мардона руҳи сенга ёр! Улуғ халқ қудрати жўш урган замон, Оламни маҳлиё айлаган диёр!

Топшириқ:

1. Мадҳияни ёд олинг. 2. Нотаниш сўзлар луғатини тузинг ва тушунтириб беринг.

Мустақиллик аҳилликдан Мустақиллик деганим

Билиб қўй не еканин. Енг аввал мустақиллик Бўлмоқ пухта, аҳиллик. Бу хил сифат инсонда Фазилатлар ҳар онда. Таниб ол ҳақ – ҳуқуқинг Сақлагил одоб хулқинг. Севгил она юртингни, Кетказма лабз- бурдингни. Мағрур тутгил бошингни, Олдирмагил ошингни Ҳар жабҳада чиниққил Баҳсларда йенгиб чиққил Гар бўлсанг уддабурон,

35

Мушкулинг кўчар осон. Мустақиллик – дадиллик, Тенглик ила аҳиллик. Очиқ гап кўпдир шарти. Енг аввало бўл ел марди.

(Пўлат Мўмин) Топшириқ:

1. Шеърни ўқинг, товушларга еътибор беринг. Янги сўзларни ёд олинг ва таржима қилинг. 2. Жабҳа, лабз-бурд, мағрур, фазилат сўзларининг маъносини тушунтиринг ва улар ишитирокида гап тузинг. 3. Гапдаги ажратилган сўзнинг синонимини топинг: Китоб - билим манбаи.

МУСТАҚИЛ ЎЗБЕКИСТОН

ХХ асрнинг охирида Ватанимиз тарихида янги давр бошланди. 1991 йил 31 августда республика Олий Кенгашининг навбатдан ташқари 6 сессияси Мустақил Ўзбекистон республикаси ташкил етилганлигини еълон қилди. 1-сентабр - Ўзбекистон республикасининг Мустақиллик куни деб белгиланди. Халқимизнинг асрий орзуси, ўз тақдирини ўзи белгилаш ҳуқуқи рўёбга чиқди ва сиёсий қарамликдан қутилди. Дунё харитасида яна битта мустақил, тўла ҳуқуқли, суверен давлат - Ўзбекистон республикаси пайдо бўлди. Ўзбекистон республикасининг барча фуқаролари ҳар йили 1-сентабрда ўз юртининг Мустақиллик кунини тантанали равишда нишонлайдилар. Бугунги ўзбек халқи ўзининг кўп асрлик, бой тарихига едагир. Амир Темур, Улуғбек, Бобур каби донишманд ҳукмдорлар ҳокимиятни бошқарган замонларда ўзбек давлатчилиги юқори босқичга кўтарилган давр бўлган. Бундай буюк сиймолар ҳукмдорлиги даврида илм-фан, маданият, маърифат ва ҳунармандчилик ривожланган. Бизнинг аждодларимиз бутун дунё тараққиётига асрлар давомида ниҳоятда катта ҳисса қўшган. Муққадас юртимиз орқали ўтган Буюк ипак йўли еса Осиё ва Йевропадаги халқлар ва мамлакатларни бир-бирига боғлаб, ҳозирги халқаро ҳамкорликнинг ўша замонлардаги тимсоли бўлиб хизмат қилган.

36

Топшириқ: 1.Матнни ўқинг ва матн асосида саволлар тузинг, сўзлаб беринг. 2. Нуқталар ўрнига керакли сўзларни қўйиб кўчиринг: А) Республикамизда мустақиллик байрами кенг … Б) Олимнинг асарлари … танилган. C) … тарихий обидалар кўп.

3. Қуйидаги сўзларнинг паронимларини топинг: 1. аср – 2. ювинди - 3. асл – 4. афзал -

ДАВЛАТ БАЙРОҒИ

Ўзбекистан Республикасининг Давлат байроғи рамзи бизнинг мамлакатимиз ҳудудида илгари мавжуд бўлган ғоят қудратли салтанатлар байроғига хос бўлган енг яхши анъаналарни давом еттирган ҳолда республиканинг табиатига хос бўлган хусусиятларни, халқимизнинг миллий ва маданий соҳалардаги ўзлигини ҳам акс еттиради. Байроқдаги ҳаво ранг-зангори осмон ва мусаффо сувнинг, шунингдек йер ва осмондаги ҳаёт манбаларининг рамзидир.

Ҳаво ранг - Амир Темур давридаги байроқнинг асосий белгиси бўлган. Оқ ранг-тинчлик ва поклик тимсолидир. Маълумки, ёш мустақил давлат

ўз йўлида баланд-баланд довонлардан ошиб ўтиши керак. Байроғимизга бу ранг ана шу йўл мусаффо ва чароғон бўлиши учун яхши ният рамзи сифатида олинган.

Яшил ранг-она табиатнинг тимсоли. Ҳозирги вақтда бутун дунёда атроф-муҳитни муҳофаза қилиш ҳаракати тобора кенгайиб бормоқда. Унинг рамзи ҳам яшил ранг ҳисобланади.

Қизил ҳошия-ҳар бир тирик жон қон томирида уриб турган ҳаётий куч, ҳаёт рамзи.

Ярим ой-Ўзбекистон халқининг кўп асрлик анъаналарига мувофиқ келади, ҳилол ва юлдузлар мусаффо осмонннинг рамзидир.

Юлдузлар сони–12 та бўлиб, ўлкамизда қадим вақтлардан буён мукаммаллик тимсоли ҳисобланган. Давлат байроғи бизнинг ўтмишимиз, бугунги кунимиз ва келажагимиз рамзидир.

Топшириқ: 1. Матнга саволлар тузинг ва уларга ўзингиз жавоб қайтаринг. 2. ў, и ҳарфларининг тагига чизинг ва талаффузига еътибор беринг.

37

ВАТАН КАБИ АЗИЗ ТИМСОЛ

Мамлакатимиз парламенти 1992 йил 2 июлда қабул қилган “Ўзбекистон Республикасининг Давлат герби тўғрисида”ги Қонунда Давлат герби мустақиллигимиз рамзи екани ҳуқуқий асосда мустаҳкамлаб қўйилиши билан бирга, унинг қандай кўринишга егалиги яққол ифодалаб берилган. Давлатимиз гербида халқимизнинг тарихи, бугуни ва келажаги ўз аксини топган. Унда тоғлар, дарёлар ва сўл томони буғдой бошоқларидан, ўнг томони еса чаноқлари қийғос очилган гўза шохларидан иборат чамбаракка ўралган, гуллаган водий узра қуёш заррин нурларини сочиб туради. Гербнинг юқори қисмида саккизбурчак, унинг ички қисмида ярим ой ва юлдуз, марказида Ҳумо қуши тасвирланган. Пастки қисмида юртимиз Давлат байроғини ифода етувчи чамбарак тасмасига “Ўзбекистон” деб ёзиб қўйилган. Биз учун суюк ва буюк ана шу ёрқин тасвирдаги ҳар бир чизиқ, ҳар бир ранг, ҳар бир белгида муайян рамзий маънолар мужассам. Гербда ўз ифодасини топган жаннатмонанд диёримиз ҳусн-тароватига ишорат етувчи манзаралар-тоғ, дарё, буғдой бошоғи, гўза ва чаноқлар халқимизнинг тинчлик, яхшилик, бахт-саодат, фаровонлик йўлидаги орзу-умидлари ифодаси, қуёш, ярим ой, юлдуз- жамиятимиз жипслиги белгиси, шунингдек, омад, ҳиммат, олижаноблик, ерксеварлик ва фидойилик рамзи бўлган афсонавий Ҳумо қуши- буларнинг барчаси миллатимиз, халқимиз ҳаёти, тарихи, руҳияти ва анъаналари билан чамбарчас боғлиқ тимсоллардир. Гербимизда марказий ўрин тутувчи Ҳумо қуши рамзини олиб кўрайлик. Манбаларга қараганда, халқимиз Ҳумони азалдан давлат қуши сифатида тасаввур қилиб келган. Заминимизда неча минг йиллар илгари пайдо бўлган афсоналарда Ҳумо гўзал қуш қиёфасидаги бахт, тақдир ва бадавлатлик тимсоли ҳисобланган. Шу маънода, Ўзбекистон халқларининг шон-шарафи, ғурури, тарихий хотираси ва интилишларини ўзида мужассамлаштирган Гербимиз жонажон Ватанимизнинг бетакрор тимсоли, ўзига хос ва ўзига мос давлат рамзларидан бири бўлиб қолгани бежиз емас. Давлат герби тасвири муҳрларда ва давлат идоралари махсус босма қоғозларида, расмий нашрларда, қоғоз ва танга пулларда, қимматли қоғоз ва облигацияларда, фуқаролик паспортларида ҳамда қонунда белгиланган бошқа ўринларда акс еттирилган. Мамлакатимизда давлат рамзлари, шу жумладан, Давлат герби ҳам қонун билан муҳофаза қилинади. “Ўзбекистон Республикасининг Давлат герби тўғрисида”ги Қонунда белгиланганидек, Ўзбекистон фуқаролари, шунингдек, Ўзбекистонда истиқомат қиладиган бошқа миллат вакиллари Ўзбекистон Республикасининг Давлат гербини ҳурмат қилишлари шарт. Давлат рамзларига бўлган муносабатимиз, биринчи галда, шу рамзлар тўғрисидаги қонунларни пухта ўрганиш ва уларга сўзсиз амал қилишимизда янада яққолроқ намоён бўлади. Давлат гербининг такрорланаётган тасвири, унинг катта-кичиклигидан қатъи назар, қонунда тасдиқланган тасвирга мос бўлиши керак. Бу, ўз

38

навбатида, Гербни нафақат ўрнатиш ёки тасвирини тушириш, балки тарғиб етиш жараёнида ҳам уни қабул қилинган тасниф асосида тўғри талқин етишни тақозо қилади. Ўзини мана шу табаррук замин фуқароси деб билган, ўз мамлакати, халқи билан чексиз фахрланган ҳар бир инсон гербимизни, шу сингари бошқа бебаҳо ижтимоий-сиёсий қадриятларимиз бўлган давлат рамзларини Ватанимиз каби азиз ва муқаддас деб еътироф етиши, еъзозлаши тайин. Ҳамюртларимизнинг Ватан тимсолларини бундай еъзозлаши, Президентимиз Ислом Каримов айтганидек, ўзининг қадр-қимматини, ўз мамлакатига ва шахсан ўзига бўлган ишончни мустаҳкамлаш, демакдир.

Топшириқ:

Матнни ўқинг, саволлар тузинг, сўзланг. Унли товушлар талаффузига еътибор беринг

39

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ДАВЛАТ ТИЛИ ҲАҚИДАГИ (ЯНГИ ТАҲРИРДА) ҚОНУНИ 24 ТА МОДДАДАН ИБОРАТ

1-модда. Ўзбекистан Республикасининг Давлат тили ўзбек тилидир. 2-модда. Ўзбек тилига Давлат тили мақомининг берилиши республика ҳудудида яшовчи миллат ва елатларнинг ўз она тилини қўллашдан иборат Конституциявий ҳуқуқларига монелик қилмайди. 10-модда. Корхоналар, муассасалар, ташкилотлар ва жамоат бирлашмаларида иш юритиш, ҳисоб-китоб, статистика ва молия ҳужжатлари-Давлат тилида юритилади.

Топшириқ: Ўқинг у ва ў товушларининг талаффузига ва ёзилишига еътибор беринг

МУСТАҚИЛЛИК ОДИМЛАРИ

Ўзбекистонни 150 дан ортиқ давлат тан олди. Уларнинг кўлпчилиги билан дипломатик муносабатлар ўрнатилди. Тошкент шаҳрида 30 дан ортиқ мамлакатларнинг елчихоналари, консулликлари ваколатхоналари ва савдо уйлари ишлаб турибди. Бизнинг давлатимиз Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Йевропада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Кенгаши, Халқаро Меҳнат Ташкилоти, Жаҳон Соғлиқни Сақлаш Ташкилоти ва бошқа нуфузли халқаро ташкилотларнинг тенқ ҳуқуқли аъзосидир.

Республикамизда 60 дан ортиқ олий ўқув юрти, шу жумладан 17 та университет бор. Ўзбекистонлик 2000 дан ортиқ талабалар чет ел ўқув юртларида таълим оладилар. Ҳар йили Ўзбекистонлик 200 дан ортиқ ёш мутахассислар ва олимлар Англия, АҚШ, Германия, Франсия, Ҳиндистон, Миср ва бошқа мамлакатларнинг илмий ва ўқув марказларида ўз ихтисослари бўйича билим ва малакаларини оширмоқдалар.

Республикада 9327 мактаб, шу жумладан 134 лицей фаолият кўрсатмоқда, 64 музей, 7257 кутубхона, 36 театр ишлаб турибди. Бугунги кунга қадар 64,9 мингга яқин корхона ва объект давлат тасарруфидан чиқарилди. Шуларнинг 25,9 мингтаси хусусий мулкка ўтди, 26,1 мингтаси жамоа, 0,4 мингтаси ижара корхоналарига айлантирилди.

Корхоналарнинг 2/3 қисми мулкчиликнинг давлатга қарашли бўлмаган шаклига мансуб бўлиб, уларда ижтимоий ишлаб чиқаришда банд бўлганларнинг 60 фоизи меҳнат қилади ва ялпи ижтимоий маҳсулотларнинг 53 фоизи ишлаб чиқарилади.

54 мамлакатга қарашли хорижий фирма, банк ва компанияларнинг ваколатхоналари 166 тага йетди.

40

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг у ва ў товушларининг талаффузига еътибор беринг ва саволлар тузинг. 2. Иқтисодга оид атамаларни топинг ва ёд олинг. 3. Гапдаги ажратилган сўзнинг антоними асосида гап тузинг. Бахилнинг боғи кўкармас.

41

ТОШКЕНТ МОЛИЯ ИНСТИТУТИ

1931-йилда Ўрта Осиё Давлат университетининг маҳаллий хўжалик ва ҳуқуқ факултети таркибида Ўрта Осиё Молия - иқтисод институти ташкил етилди (кейинчалик ТМИ). 1962 йилда ТМИга Тошкент Халқ хўжалиги институти номи берилди (ТХХИ).

1991 йилда Ўзбекистон Республикаси Президентининг фармонига кўра Тошкент Халқ хўжалиги институтининг Молия-кредит ва ҳисоб- иқтисод факултетлари негизида Тошкент Молия Институти ташкил етилди (ТМИ). Тошкент Молия Институти ҳозирги даврда Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида"ги қонуни, "Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”нинг ижросини амалга ошира бориб бозор иқтисодиёти шароитига мос молия, банк, солиқ, суғурта, қимматли қоғозлар ва фонд биржаси, инвестицион лойиҳаларни молиялаштириш, бухгалтерия ҳисоби, аудит, касбий педагогик тайёргарлик каби таълим йўналишлари бўйича бакалаврлар ва магистрлар тайёрлайди. Институтда кадрлар тайёрлашнинг узлуксиз тизимини таъминловчи модели ишлаб чиқилган ва йўлга қўйилган. Бу модел ўз ичига қуйидаги асосий босқичларни қамраб олган: • молия лицейи; • солиқ лицейи; • банк коллежи; • бакалавриатура; • магистратура; • малака ошириш институти; • аспирантура; • докторантура.

Мутахассис кадрлар тайёрлаш моделини амалга ошириш, уларни ҳозирги замон талабларига ва жаҳон андозаларига мос бўлиши учун институтда 7 та факултет, "Солиқ ташкилотлари учун кадрлар тайёрлаш маркази" ва магистратура бўлими ҳамда 25 та кафедра фаолият кўрсатмоқда. 350 дан ортиқ профессор-ўқитувчиларнинг 60% фоизидан ортиқроғи илмий унвонларга ега. Ҳозирги кунда институтда таълим олаётган талабалар сони 5000 дан ортиқдир. Ўқув жараёнига илғор техник воситаларидан компютерлар, нусха кўчирувчи аппаратлар, проктйесион воситалар киритилган ва шу асосда ўқитишнинг янги услублари жорий қилинган.

Институтда хорижий тилларни ўрганишга катта еътибор қаратилган. Барча факултетларнинг ўқув жараёнларида замонавий техник воситалар ва тил ўқитишнинг янги, илғор услублари кенг қўлланилмоқда. Бу еса ўз навбатида институт талабларининг чет ел адабиётларини ўрганиш ҳамда уларни чет елларга юбориш ва турдош университетлар билан ўқув-илмий-услубий ҳамкорлик қилиш имкониятини яратган.

42

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг И, е унлиларининг талаффузига еътибор беринг ва саволлар тузинг. 2. Сиз таълим олаётган факултет ҳақида маълумот беринг. 3. “Касбим – фахрим” мавзусида боғланишли матн тузинг. Қуйдаги ибораларнинг маъносига тенг келадиган сўзни топинг: кўнгли жойига тушди - хамирдан қил сугургандай - тилидан бол томади – бир ёқадан бош чиқариб – тепа сочи тикка бўлди -

Қуйидаги ибораларни еслаб қолинг. Иқтисодий вазиятнинг кескинлашуви – обострение економической ситуации Иқтисодиёт масалалари бўйича мутахассис - cпециалист по проблемам економики науки

ИҚТИСОДИЙ БИЛИМЛАРНИ ТАРҚАТИШ МАРКАЗИ

Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўгрисида”ги қонуни, “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури”нинг ижросини амалга ошириш мақсадида институтда “Иқтисодий билимларни тарқатиш маркази” ташкил етилган. Марказ таркибида қуйидаги бўлимлар фаолият кўрсатмоқда:

· компутер - нашр ишлари бўлими · илмий - ўқув ахборот технология бўлими · кутубхона · нашриёт бўлими · босмахона

Бу бўлимларнинг фаолияти профессор ўқитувчилар, докторантлар, аспирантлар ва талабалар ўртасида янги иқтисодий ва дунёвий билимларни оммалаштиришга қаратилган.

Топшириқ: 1.“Оммавий ахборот воситалари” ҳақидаги фикрингизни баён қилинг. 2. Қуйидаги сўзларни ўзбек тилига таржима қилинг ва улар иштирокида гаплар тузинг. 3. Передача, освешчение, местний, средство.

43

ХАЛҚАРО АЛОҚАЛАР Институтда ривожланган чет ел ва турдош университетлар билан ҳамкорлик яхши йўлга қўйилган. Ҳозирги кунда АҚШ, Англия, Франсия, Германия, Италия, Жанубий Корея ва кўпгина бошқа мамлакатларнинг олий ўқув юртлари билан ҳамкорлик шартномалари имзоланган. Институт профессор - ўқитувчилари ТАСИС, АИРЕКС, ФУЛБРАЙТ, СОРОС, ДААД, АКСЕЛС каби дастурлар доирасида илмий стажировка ва малака ошириш курсларини ўтиб келмоқдалар. Чет ел университетларининг олимлари, ҳар хил дастур мутахассислари институт ўқув жараёнига узлуксиз жалб қилиняпти. Охирги 2 йил ичида чет ел олимлари билан ҳамкорликда қатор дарсликлар ва қўлланмалар нашр қилинди. Ўзбекистон Республикаси Президентининг иқтидорли ёшларни чет елларда таълим олишини қувватлаб “Умид” жамғармасини тузиш тўғрисидаги 1994 йил 7 январ 1694-сонли фармоннинг ижроси бўйича қатор амалий ишлар қилинган. Хусусан, иқтидорли ёшларни излаш ва уларни мақсадли тайёрлашга доир услубий тавсияномалар ишлаб чиқилиб, бу соҳада ижобий ишлар бажариляпти. Бунинг натижаси ўлароқ, ҳозирги вақтда кўплаб талабалар чет ел олий ўқув юртларида таҳсил олишмоқда.

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва таржима қилинг. “и” “е” товушларнинг талаффузига еътибор беринг. 2. Келгусидаги орзуингиз ҳақида сўзлаб беринг. Маданият, ақл, одоб, ахлоқ, туз, айб, еътибор, еъзоз сўзларидан -сиз, -ли сифат ясовчи қўшимчалар ёрдамида сифат ясанг ва улар иштирокида гап тузинг. 3. Оилангиз ҳақида маълумот беринг.

КОМПЮТЕРЛАР ТИЗИМИ

Институтда фанлар бўйича маъруза ва амалий машғулотларни ўтказиш учун йетарли миқдорда компютер синфлари хизмат қилади. Замонавий компютерлар билан жиҳозланган тест маркази фаолият кўрсатмоқда. Бу марказда ҳар бир йўналишнинг махсус фанларидан талабаларнинг билимини рейтинг тизими ёрдамида аниқлаш компютерлар ёрдамида амалга оширилади. Институтнинг барча деканат ва кафедралари замонавий компютерлар билан жиҳозланган. Халқаро информацион ресурслардан фойдаланиш мақсадида институт профессор - ўқитувчилари ва талабаларига “Електрон почта” ва “Интернет” глобал информацион тизимлари хизмат кўрсатмоқда. Институтда масофадан ўқитиш шакли ҳам ташкил қилиняпти. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. Унли товушларнинг талаффузига еътибор беринг 2. Қандай компютер турларини биласиз? Сўзлаб беринг. 3. Матндаги бирлик ва кўплик сонда қўлланилган отларни аниқланг.

44

ИЛМИЙ ФАОЛИЯТ

Тошкент Молия институти Марказий Осиёдаги Молия, Банк, Солиқ ва Суғурта, Бухгалтерия ҳисоби ва Аудит соҳалари бўйича йирик илмий марказ ҳисобланади. Институтда “Бозор тизимига ўтишда иқтисодиётни тартибга солишнинг молия-кредит механизми” мавзусида илмий - тадқиқод ишлари олиб борилмоқда. Институт олимлари фақат бу мавзу билан чегараланмай, балки Давлат фан - техника дастурида белгиланган 4 та йўналиш бўйича ҳам изланишлар олиб бормоқдалар. Бу ишларни амалга оширишда ёш иқтисодчи олим ва талабалар фаол қатнашаяптилар. Институтда “Ёш иқтисодчилар” клуби ташкил қилинган. Иқтидорли талабаларнинг илмий мақолалари Марказий журнал, газета ва илмий тўпламларда доимий равишда чоп етиб борилади. Булардан ташқари, жаҳон ва миллий иқтисодиётининг ривожланишига доир муаммолар ёш олимлар, аспирант ва докторантлар томонидан илмий семинарларда ва конференсияларда доимий равишда муҳокама қилинади. Институтнинг илмий ва педагогик салоҳиятини оширишда ривожланган чет давлатларнинг ўқув - илмий марказлари билан ўрнатилган ҳамкорлик муҳим аҳамиятга ега бўляпти. Топшириқ: 1.Матнни ўқинг ва таржима қилинг. Унли товушлар талаффузига еътибор беринг 2. Матнда берилган гаплардаги егалик қўшимчаларини топинг. 3. “Иқтисодчи – фахрли касб” мавзусида иншо ёзинг.

МОЛИЯ ТАРИХИДАН

Молия фани Ғарбда ХВ -ХВИ аср ўртасида пайдо бўлган бўлиб, Ўрта Осиёда молия ҳақида тушунча берилган асарни илк маротаба яратган давлат арбоби ва шоир Заҳириддин Бобурдир (1483 – 1530 й). Унинг иқтисодга оид "Мубайин" асари асосан солиққа тортишнинг асосий меъёри ва унинг хусусиятларига багишланган. Молия атамаси дастлаб Бобур асарида қўлланган. Молияга оид яна бир асар – “Темур тузуқлари”дир. Ушбу китобда Моварауннаҳр давлатида иш юритиш, ғазна, маош тўлаш масалалари, солиқ, солиққа тортиш, йер солиғи ва бошқа масалалар акс еттирилган. Молия ҳақида қизиқарли маълумотларни яна Алишер Навоий, Муқимий, Зокиржон Фурқат асарларида учратиш мумкин. ХХ асрнинг 20 йилларида иқтисодиёт соҳасида молия муаммоси марказий ўринни егаллаган. 1921 йилда Ўзбекистон Республикасида биринчи пул ислоҳоти амалга оширилиб, ўзининг илк буджети шаклланди. Биринчи кредит муассасалари ташкил етилди. Журналларда молияга оид бир қатор мақолалар чоп етилди. 1922 йилда Й.И.Пославский ва Т.Н.Чердансев таҳрири остида “Ўрта Осиё иқтисодий ҳудуд” китоби яратилди. 1927 йилда еса Х. Хакимхўжаевнинг “Ўзбекистонинг 10 йил ичида молия соҳасидаги еришган ютуқлари” номли китоби чоп етилди. Шу даврдан бошлаб УОДУ (САГУ)нинг

45

иқтисод факултетида молия фани ўқув дастурига киритилди, (1931-йилда еса ушбу факултет Ўрта Осиё молия-иқтисод институти сифатида ажралиб чиқди). 1931-40 йилларда Ўрта Осиё молия иқтисод институтининг молия фанига оид илмий тўпламлари нашр етилди. Уруш йилларида бошқа мамлакатардан бир қатор олимларнинг евакуация қилиниши молия соҳасининг янада равнақига олиб келди. Ана шундай олимларнинг ташаббуси билан 1943 йилда аспирантура очилди. 1948-50 йилларда биринчи номзодлик ва докторлик диссертациялари юзага келди. Ҳозирги даврда молия илми янги босқичларга кўтарилмоқда. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. Унли ва ундош товушларнинг талаффузига еътибор беринг 2. Саволлар асосида сўзлаб беринг.

СУҒУРТА ТАРИХИДАН Сугурта тушунчаси пул ва кредит тушунчаларидан олдин шакллана бошлаган. Дастлабки жамоа тузуми даврида ҳар бир оила ҳаёт учун енг зарур озиқ-овқат заҳираларини ғамлаш заруриятини тушуна бошлаганда, заҳиралар йетарли бўлмаса ёки бирор ҳодиса туфайли қўшимча моддий неъматларга еҳтиёж сезилса, қўшнилардан қарз олинган, бузилган иморатлар ҳашар йўли билан тикланган. Давлат йўли билан металлдан пул зарб қилингунга қадар олтин ва кумуш воситаси билан заҳиралар тўпланган. Асрлар давомида қўни-қўшнилар ўртасидаги иқтисодий муносабатлар қишлоқ ва маҳалла миқёсида кенгайган. Суғурта тартиби вужудга келганда зарар кўлами хўжалик учун катта бўлганда жабрланган оилаларни оғир аҳволдан қутқариш учун биргалашиб маблағ тўплаш орқали моддий ёрдам уюштирилган. Шунингдек, савдо карвонлари узоқ сафарда қароқчилар томонидан таланса, кўрилган зарар карвон иштирокчилари ўртасида баробар тақсимланган. Лекин кейинчалик махсус фонд тузилиб, бу фонд ҳисобидан фақат кўрилган зарар емас, балки савдогарнинг оила аъзолари ҳам баҳраманд етилган. Айрим олимлари суғурта термини дастлаб Европада қўлланилган деган фикрдалар. Халқаро савдодаги мол-мулк суғуртаси ҳақида гап борганда Бобил давлатининг юртбошчиси Ҳаммурапий қонунларида мелоддан олдин савдо карвонларига йетказилган зарар ўзаро тақсимланиб, ёрдам уюштирилгани кўрсатилган. Бу қонун халқаро савдо йўли билан бошқа мамлакат савдогарлари карвонларига ҳам тарқалган, ҳатто Буюк Ипак йўли орқали сафарда бўлган савдогарлар бу усулдан фойдаланганлар. Лекин шахсий суғурта бўйича Йевропада мелоддан олдин айрим ҳудудларда, туманларда махсус никоҳ, вафот ҳодисалари билан боғланган ўзаро фондлар ташкил қилшгани ҳақида маълумотлар бор.

Топшириқ: Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. Савол асосида сўзлаб беринг.

46

БУЮК ИПАК ЙЎЛИ Ҳиндистондан Сирдарёгача, Каспий денгизи қиргоқларидан Хитойгача турли тилларда сўзлашувчи халқлар бир-бирлари билан яқин алоқада бўлганлар. Бунда карвон йўлларининг аҳамияти жуда каттадир. Бизнинг ерамизгача бўлган ИИ-асрдаёқ савдо-сотиқ ишларида карвон йўли (Буюк ипак йўли) жанубий-шарқий Йевропа, Ерон, Кавказ, Ўрта Осиёни Мўғилистон ва Хитой билан боғлаган. Буюк ипак йўли қадимги Хитой ва Ўрта Осиёни, сўнгра Ўрта денгиз ва Ҳиндистонни боғлаган. Шундай қилиб, енг йирик карвон йўли - Буюк ипак йўли бутун Осиёни, яъни Шарқни - Ғарб билан боғлаган бўлиб, савдога асосланган боғланиш бўлгани учун Буюк Ипак йўли дейилган. Хитойликлар Ўрта Осиёдан пахта, узум, ловия, анор кабиларни ўз ватанларига кўпайтириш учун олиб кетганлар. Хитойликлар ғарбдан қоғоз, ипак, порох олиб келиб ишлаб чиқаришни ўзлаштирганлар. Буюк ипак йўли Ўрта Осиёнинг енг йирик марказлари-Самарқанд, Бухоро ва бошқа шаҳарлари орқали ўтган. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, ҳарфий бирикмаларнинг талаффузига еътибор беринг. 2. Саволлар тузинг ва шу асосида сўзланг. 3. Ундош товушларнинг талаффузига еътибор беринг. Тежамкорлик, ватан ҳақида мақоллардан намуналарни дафтарингизга ёзинг.

МАВОЗА ТАРИХИДАН Кўп асрлардан буён мавоза товарлар ва хизматларни бошқа товарларга ва хизматларга пулсиз айирбошлаш усули бўлиб келган. Ўрта асрларда табиий айирбошлаш жуда оммабоп бўлган. Бу ўринда Йевропани еслаш ўринли ёки Буюк ипак йўли орқали Осиё карвонларининг Ғарбга Хитой чиннилари, Япон ипаги ва бошқа маҳсулотларни олиб бориб, бу ёққа еса, металл, ёғочдан ясалган буюмларни олиб қайтишган даврни еслаш кифоя… Орадан бир қанча юз йиллар ўтиб, мавоза усули ҳамон долзарблигача қолди, бироқ унинг шакли ўзгарди, жумладан, мавоза ҳам савдонинг муқобил шаклига айланди. Ендиликда, мавоза тизими ўз мазмунини сақлаб қолиб, компютерлар билан бошқариладиган електрон бозорни ифодалайди. Ушбу бозор бутунлай янги операцияларни бажаради, товарлар ва хизматларни айирбошлаш ишларини амалга оширади, молиявий тушумни муқобиллаштиради, самарали рекламани ва компаниялар тақсимотини таъминлайди. Топшириқ: Матнни ўқинг ва режа тузинг. Тузилган режа асосида сўзланг. Ундош товушларнинг талаффузига еътибор беринг

47

СОЛИҚ НИМА? Солиқлар давлатнинг корхона ва ташкилотларнинг ҳар бир фуқаро топган даромадидан фоиз миқдорида ундириладиган пул маблағидир. Солиқлар давлат буджетини ҳосил қилади. Давлат сармояси иқтисодиётни бир текис юргизиш имконини беради. Минглаб тадбиркорлар корхоналар, ташкилотлар, фирмалар ўз фойдаларидан давлатга солиқ тўлайдилар. Ўз навбатида давлат хизматчиларига тўланадиган маош ва бошқа зарурий хизматлар учун тўловлар амалга оширилади. Давлат буджети ҳукуматнинг ҳар йилги даромад ва харажатлари ҳисобидир. Давлат буджетининг асосий вазифаси молиявий заҳиралар ёрдамида иқтисодни самарали ривожлантириш ва умумдавлат миқёсидаги вазифаларни ҳал қилиш учун шароит яратишдир. Буджетнинг ўзи икки қисмдан иборат бўлади: ялпи даромад ва харажатлар. Олинган солиқлар давлат буджетининг даромади бўлиб, у ободонлаштириш, маданий ишлар, соғлиқни сақлаш, мактаб - маориф, ижтимоий таъминот соҳасидаги чора - тадбирлар учун ишлатилади. Топшириқ:Матнни ўқинг ва режа тузинг. Режа асосида сўзлаб беринг. Матндаги “қ” товушининг талаффузига аҳамият беринг.

ҚОҒОЗНИ ПАХТАДАН ИШЛАБ ЧИҚАРИШ

Ўзбекистон пахта ишлаб чиқариш бўйича дунёда енг машҳур мамлакатлар қаторига киради. Ҳозирги кунда пахта қолдиқларидан қоғоз ишлаб чиқариш жуда катта аҳамиятга ега. Германиянинг “ЕCО CХ” ва Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлиги билан ҳамкорликда ўзбек-немис “Ҳамбум ДТМ” қўшма корхонаси Наманганда ташкил етилди. Яқин орада йилига беш минг тонна қоғоз ишлаб чиқарадиган корхона ишга туширилиши мўлжалланмоқда.

Лойиҳанинг таннархи 8 млн. доллар бўлиб, устав капиталининг 62 фоизи Ўзбекистонга, 28 фоизи Германияга ва 14 фоизи Россиянинг “Реформ-ехпресс” аксионерлик жамиятига тегишли. Ҳозирги кунда корхона ишга туширилган бўлиб, унда макалатура қайтадан ишлаб чиқарилмоқда. Шу билан бирга пахтани (пахта толасини) қайта ишлашга керак бўлган асбоблар ҳам ишга туширилди. Пахтанинг қолдиқларидан қоғоз ишлаб чиқариладиган асбоблар Ҳиндистондан сотиб олиб келинди.

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, унга бир неча саволлардан иборат режа тузинг. Матнда қўлланган гапларнинг тузилишига кўра турларини аниқланг. 2. Қуйидаги сўзлар ва сўз бирикмаларини рус тилига таржима қилинг: кичик корхона аксиялаштириш, хусусийлаштириш, иқтисодий истеъмолчи, руҳий муҳит, тўлов, ишлаб чиқариш.

48

БАНК ҚАЧОН ПАЙДО БЎЛГАН? “Банк” сўзи биринчи марта Италияда пайдо бўлган. Италянча “Банко”

сўзи “скамя” (курси) маъносини англатиб, бундан ҳозирги “банк” сўзи пайдо бўлган.

Ҳозирги замон банк тизими биринчи марта 1587-йилда Византияда ташкил етилган бўлиб, у “Бан Ко ди Риалдо” деб номланган. У пул қабул қилган ва пул қўювчига маълум (аниқ) бир сўм миқдорида чек ёзиб берган.

1619 йилда банкни “Банко дел Джиро” егаллайди ва у қабул қилган олтин ва кумушга тилхат бера бошлайди. Бу тилхат пул сифатида фойдалана бошланган. Мазкур тилхат кейинчалик “банк пули” деб номлана бошланган.

Англияда 1694 йилгача (Англия банки тузилгунга қадар) заргарлар банкир сифатида хизмат қилганлар.

1825-йилгача ушбу банк Англияда ягона ҳисобланган. 1782-йилга конгресс томонидон Америкада биринчи марта “Шимолий

Америка банки” номли банк шаклланган. Шарқ мамлакатларида ҳам пул бериш тизимининг ўзига хос

кўринишлари мавжуд бўлган. Уларни судхўрлар олтин (тилла) ва бошқа қимматбаҳо буюмларни гаровга олиб берганлар.

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, қўшма гапларни аниқланг. Тининш белгиларининг қўлланиншига аҳамият беринг ва режа тузинг. Режа асосида сўзланг. Ўзбекистон Республикасида мавжуд банкларни санаб беринг. 2. Саволларга қўшма гап шаклида жавоб беринг. 1. Нима учун йўловчилар вокзалга қараб кетаётган едилар? 2. Сизнинг гуруҳингиз талабалари қачондан бошлаб спортзалга боришади? 3. Қўшма гапни давом еттиринг: 1. Шаҳримиз кундан-кунга шундай ўзгардики …. У шундай яхши ишлайдики …. Ешик янаям катта очилди, . . . . Азиза хонага югуриб кирди-ю, . . . . 4. Қўшма гапларни давом еттиринг 1. Институтга кирмагунча, ....... Космик ракеталарнинг мувоффақиятли учирилиши шуни кўрсатдики, ..... 5. Иккита оддий гапдан қўшма гап тузинг. 1. Ўқитувчи талаб қилди. Биз тестларни ўз вақтида топширдик. 2. 5 минг йил аввал ойна ясашни билишар еди, олимлар аниқлашди.

49

БУХОРО Бухоро Ўрта Осиёнинг кўҳна шаҳарларидан биридир. Бу шаҳар бундан 2300 йил муқаддам Зарафшон водийсининг қуйи қисмида қад кўтарган. Даставвал у дарёнинг Зарируд номли қуйи тармогининг икки соҳили - бир-бирига қарама-қарши жойлашган 3 та қишлоқ шаклида пайдо булган. Бу қадимги қишлоқнинг атрофи ўша замонлардаёқ алоҳида-алоҳида мудофаа деворлари билан ўраб олинган еди. Шаҳарнинг бир неча дарвозаси бўлиб, ҳар бир қисмига алоҳида дарвоза орқали кирилган. Шаҳарнинг махсус девор билан ўралган махсус енг баланд қисмига қурилган қўрғон-арк деб аталиб, унда подшоҳ ва амирлар яшаган. Аркда подшоҳнинг кўшки ва саройларидан ташқари, хазина, пул чиқариладиган зарбхона, зиндон, навкарлар учун бостирмалар бўлган. Шаҳарнинг қолган асосий икки қисмида шаҳар аъёнлари, савдогарлар, ҳунармандлар яшаган. Қадимги Бухоро Ерон, Кичик Осиё ва Ўрта Денгиз бўйи мамлакатларини Хитой билан боғлаган савдо йўли - Буюк ипак йўлида жойлашган бўлиб, бу йўл орқали бухоролик савдогарлар Хитой, Ҳиндистон, Ерон ва Византияга туялар карвонида турли хил савдо молларини олиб борганлар. Ўрта асрларда Бухоро Ўрта Осиё ва Ўрта Шарқда илм-фан, маърифат ва маданиятнинг марказларидан бирига айланди. Бу шаҳарда машҳур митафаккир олим ва адиблардан Абу Али Ибн Сино, Наршахий, Рўдакий ва бошқалар яшаб ижод қилганлар. Асрлар давомида Бухоро Ўрта Осиёнинг йирик маъмурий маркази сифатида ҳам танилди. Бухоро кейинчалик янада ривожланди, гуллаб-яшнади. Аввало, шаҳарнинг сув таъминоти тубдан яхшиланди. У тўла електрлаштирилди ва газлаштирилди. Шаҳардаги мавжуд олий ўқув юртларида минглаб талабалар таҳсил олмоқда. Бухорода марказий кутубхона, тарих ва улкашунослик музейи, драма театри, кўплаб кинотеатрлар бор. Бухоро тарихий обидаларга бой. Шунинг учун ҳам улар ҳозирги кунда минглаб сайёҳларнинг диққат еътиборини ўзига жалб етмоқда. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. 2. Имом Ал - Бухорийнинг “Саҳиҳ ҳадислари”дан қуйидаги парчаларни ўқинг, маъносини тушунтиринг: Уч тоифа кишинарнинг дуоси ҳеч шубҳасиз Оллоҳ, қошида мақбулдир: Мазлумларнинг, мусофирнинг, ота-онанинг. Ватанни севмоқ - иймондандир. Киши ўз ота-онасини сўкиши катта гуноҳдир.

50

МИЛЛИЙ САНЪАТИМИЗ ТАРИХИДАН Марказий Осиё ИХ - ХИИ асрларда жаҳон илм-фани тараққиётида

мислсиз катта аҳамият касб етган еди. ХИВ - ХВИ асрларда ҳам Марказий Осиё табиий ва ижтимоий фанлар соҳасида бир қанча буюк олимларни йетиштирди, жаҳон фани тараққиётига янада ҳисса қўшди. Бу даврда тасвирий санъат соҳасида ҳам катта муваффақиятларга еришилди. Беҳзод, Мирак Наққош, Шоҳ Музаффар каби истеъдодли рассомлар йетишди. Ўша даврда яратилган тасвирий санъат ёдгорликлари бизгача йетиб келган.

Сақланиб қолган расмлар орасида Жомий, Навоий, Беҳзод, Хусайн Бойқаро, Бобур, Шайбонийхон ва бошқа маданият ҳамда давлат арбоблари суратларини кўрамиз.

КАМОЛИДДИН БЕҲЗОД

Камолиддин Беҳзод 1455 йилда Ҳирот шаҳрида тугилди. У ота-онадан жуда ерта йетим қолди. Уни Ҳусайн Бойқаронинг китобдори (кутубхоналар бошлиги) Мирак Ҳаққош ўз тарбиясига олади. Камолиддин рассомллик санъатига қизиқади, қобилияти ва истеъдоди билан кишиларнинг еътиборини жалб етади. Кўп ўтмай илм - фан, санъат ва адабиёт аҳллари орасидан ўзига муносиб ўрин олади. Навоий истеъдодли ёш рассомга алоҳида диққат - еътибор беради, унга ҳар томонлама ғамхўрлик қилади. Беҳзод 1510 йилгача Ҳиротда яшаб, ижод қилади. Кейин еса у Озарбайжонга - Табризга боради. У йерда пойтахт кутубхонаси ва санъаткорларига бошлиқ қилиб тайинланади. Камолиддин Беҳзод 1533 -1537 йиллар ўртасида вафот етади.

Беҳзоднинг замондошлари ҳамда кейинги даврнинг олимлари уни “Шарқ Рафаели” деб номлашган. Беҳзод тасвирий санъатнинг улуғ

намояндаси бўлиб, у рассомликда “Ҳирот мактаби” деб номланган янги бир ижодий услубнинг асосчиси бўлди ва устоз санъаткор сифатида Марказий Осиё, Ерон, Озарбайжон ва бошқа ўлкалар тасвирий санъатининг тараққиётига самарали таъсир етди.

Топшириқ: 1. Матнни ўқиб ундош товушларнинг талаффузига еътибор беринг, режа тузинг. 2. Бизга замондош рассомлар ҳақида сўзланг.

МУСИҚА САНъАТИ ТАРИХИДАН

Марказий Осиёда ИХ - ХИИ асрларда меъморчилик, тасвирий санъат, наққошлик санъати билан биргаликда мусиқа санъати ҳам тараққий етди. Буюк алломалар Форобий, Ибн Сино,Рўдакий ва бошқалар мусиқага катта еътибор бердилар. Ибн Сино мусиқага доир мулоҳазаларни “Китоб уш-шифо” асарига алоҳида боб сифатида киритган. Ибн Сино мусиқанинг естетик аҳамияти ва таъсир кучига шунчалик еътибор берар едики, у айрим жисмоний ва руҳий касалликларни мусиқа куйлари воситаси билан давалаш мумкин деган фикрни илгари сурган еди.

51

Дунё адабиётининг йирик намоёндаларидан бири Абу Абдулло Рўдакий уд ва чанг ёрдамида халқ қўшиқларини куйга солиб, моҳирлик билан ижро етар еди.

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. Саволлар асосида сўзланг. Ундош товушларнинг талаффузига еътибор беринг 2. Қуйдаги сўзларни таржима қилинг: муҳим, ижодий, қобилият, санъатнинг манбаи, тасвирий санъат, намоёнда, чанг, моҳир.

УЛДУЗ УСМОНОВА

Бугунги ўзбек санъатида Ўзбекистонда хизмат кўрсатган артист Юлдуз Усмонова катта мавқега ега. У ўзининг жозибадор қўшиқлари билан халқ ҳурматига сазовор бўлди.

Юлдуз Усмонованинг репертуаридан ўзбек қўшиқларидан ташқари қозоқ, уйгур, рус ва бошқа халқларининг қўшиқлари ҳам ўрин олган. Чунончи, Й.Усмонова “Дунё” қўшиғини инглиз тилида Голландияда ижро етиб, чет елда ҳам томошабинлар олқишига сазовор бўлган.

Ю. Усмонова ижро етган қўшиқларини тинглаган ҳар бир инсон теран фикрлаш тарзидаги ўзига хослик туйгусини туяди.

Ўзбек халқининг фарзанди, севимли санъаткори Ю.Усмонованинг қўшиқчилик санъати борасида қилган меҳнати ҳеч бир муболағасиз, ел ардоқлаган устоз санъаткорлар меҳнати билан баробар туради. Топшириқ: 1. Матнни ўқиб режа тузинг ва режа асосида сўзлаб беринг. Ундош товушларнинг талаффузига еътибор беринг. Феълларнинг тусланиши ва замон категориясига аҳамият беринг. 3. Ўзингиз ёқтирган ўзбек санъаткорлари ҳақида фикр билдиринг.

ҚОМУСИЙ ОЛИМЛАР Исломгача минг йиллар илгари маърифат (маориф) маркази Греция бўлиб, бутун мамлакатлар греклар таъсирида бўлган. Философ ва математик Аристотел, Птоломей, Архимедлар оламни тасвирлаганлар. Гиппократ ва Галенлар тиббиёт трактатини, уларнинг асарларини сақлаганлар ва кўчириб олганлар. Бироқ уларнинг кўпчилигини мутаассиб (фанатик)лар таъқиб қилганлар. Улар Еронга қочиб борганлар. Шарқда уларнинг қарашлари янада юқори кўтарилган ва шарқ фалсафаси билан бирлашган. Масалан, рим рақамлари шарқда мусулмонлар томонидан такомиллаштирилган. Худди ана шу тараққий еттирилган ҳисоб тизимидан ҳозирда фойдаланилмоқда. Қачонлардир бу рақам (сифр)лар “алгорисм” деб юритилган, яъни ИХ асрда яшаган математик Ал-Хоразмий номи билан боғланган. Ўрта аcп олимлари орасида буюк алломалар, мутафаккирлардан Ибн Сино (Авиценна) Бухоро яқинида туғилган бўлиб, у тиббииёт, математика, астрономия, фалсафа кабй фанлар билан шуғулланган. Унинг “Тиб қонунлари” асарида

52

кўп касалликларнинг пайдо бўлиш сабаблари, аломатлари, шунингдек, 760 (етти юз олтмиш)дан зиёд дори-дармонлар рўйхати келтирилган. Х асрда яшаган Ал-Маъсудий география, биология ва бошқа илмлар бўйича асарлар яратган. Дарвиндан 900 (тўққиз юз) йил аввал (олдин) еволуция назариясини таклиф етган буюк аллома олимдир. Топшириқ: 1. Мавзуни ўқинг феълларнинг тусланиши ва замон категориясига еътибор беринг. 2. Режа асосида сўзланг.

ХОРАЗМИЙ

Хоразмий илк математика фанига асос солган алломалардан. У Фарғоний, Форобий, Беруний, Ибн Сино каби алломалар билан замондош. Бу олимлар ўз асарларини араб тилида ёзганлар. Чунки ўша даврда мамлакатимизга ислом дини билан бирга араб тили ва маданияти ҳам кириб келган. Абу Абдулла Муҳаммад-Ибн Мусо 780 йилда Хива шаҳрида туғилган. У ёшлигидан математикага жуда берилган ва ўзининг қобилияти билан халқ ўртасида ҳурматга сазовор бўлган еди. У Шарқ кутубхоналарида мавжуд бўлган илмий асарларни қунт билан ўрганади. Математика, астрономия, геометрия, география, тиббиёт ва тарихни чуқур егаллади. Хоразмий араб, форс, ҳинд ва юнон тилларини ҳам ўрганади бу тилларда ёзилган асарларни мутолаа қилиб ўз билимини оширади. Хоразмий томонидан ёзилган “Қисқарган Синдирҳунд” китобида астрономия, математикага оид фикрлар билдирилган. Хоразмий алгебра фанининг асосчисидир. У биринчи бўлиб “Алжабр ва муқобала” деган асарини ёзади. Асар лотин ва бошқа тилларга тарима қилиниб, бутун дунёга танилди. Бу китобнинг бир қисми ҳозирги Алжабр (алгебра) га айланиб кетди. Муҳаммад Мусо Хоразмий бутун дунё олимлари тан олган буюк сиймо еди. Ғарбда ал Хоразмийнинг лотинлашган номи -“Алгаритмус”. Хоразмий Бағдодга келгандан сўнг астрономик ва геодезик кузатишларга раҳбарлик қилади. Бу йерда “Янги астрономик таблицалар” (ЗИЖ)ни ёзади. Асар 1126 йилда лотин тилига таржима қилинган. Муҳаммад Мусо Хоразмий география соҳасида “Йер суръати китоби”ни ёзади. Хоразмий йерни 7 иқлимга бўлади, йер харитасини чизади. Олимнинг 4тагина харитаси бизгача йетиб келган. (Яқин ва Ўрта Шарқ халқлари, Азов денгизи ва Нил дарёси харитаси). Хоразмий сатҳларни ўлчаш ҳақида, қуёш соати тўғрисида ва бошқа соҳаларда ҳам кўп асарлар ёзган. Лекин, олимнинг асарларининг араб тилида ёзилган асл нусхаси бизгача йетиб келмаган. Унинг асарларидан фақат Йевропа тилларига таржима қилинганларгина сақланиб қолган. Хоразмий 847-йили вафот етган.

53

Топшириқ: Матнни ўқинг. Саволлар тузинг ва сўзлаб беринг.

АБУ РАЙҲОН БЕРУНИЙНИНГ ИҚТИСОДИЙ ИХТИРОСИ Пул пайдо бўлган даврдан бошлаб, айниқса, танга шаклидаги турли металлардан пул зарб етиш бошланган. Мисрда Моварайннаҳр ва Хуросонда жуда катта миқдорда тўла қийматга ега бўлмаган тангалар зарб етиш авжга чиққан. Масалан, муомалада бўлган “Исмоилий” дирҳамлари қимматга ега бўлмаган металлардан зарб қилинган. Бухоро дирҳами – “гитрифий” ёки паст сифатли кумушдан ясалган “Муҳаммадий” тангалар муомалага чиқарилган. Бундай ҳол турли хил қаллобликларнинг, алдашларнинг кучайишига қулай шароит яратди. Бунинг оқибатида олтин динорлар ҳам муомалада қатнашмай қолишига олиб келдики, натижада олтин тангалар оддий товарлар каби тортиб бериладиган вазият вужудга келди. Маълумки, Абу Райҳон Беруний минералогия ва металлшунослик бўйича ўз даврнинг енг йирик олими еди. У иқтисодий тараққиётга путур йетказаётган бундай аҳволга қараб турмади. У жуда катта тадқиқотлар, изланишлар, амалий тажрибалар ўтказиб, минераллар таркибидаги қимматбаҳо металлар ҳиссасини топиш услуби–махсус ўлчов асбобини яратди. Бу асбоб пул муносабатлари тарихида, унинг ривожланишида бебаҳо аҳамиятга ега бўлги. Бу асбоб ёрдамида турли металлардан ясалган тангалар таркибидаги қимматбаҳо металларнинг ҳақиқий миқдорини ўлчаш мумкин бўлди. Бундай асбобнинг яратилиши пуллар ўртасидаги ҳақиқий нисбатларни аниқлаш, уларни ўзаро алмаштиришнинг адолатли асосларига ега бўлиш имкониятини берди. Беруний ўзи ясаган асбобнинг тузилишини, унинг қандай механизмлардан ва қай усулда ясалганини “Минералогия” номли асарида баён қилган. Топшириқ: Матнда ишлатилган тиниш белгиларга еътибор беринг.

ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР Заҳириддин Муҳаммад Бобур–буюк давлат арбоби, олим, мутаффаккир адиб. Бобур ёшлигиданоқ давлатини идора қилган. Бобур давлат арбоби сифатида ўз халқини ўйлаб иқтисодиётга (реформа) ислоҳ ишларини киритган. Халқнинг турмуш шароитини йенгиллаштирган. Бобур елга танилган адиб, унинг “Бобурнома” насрий асари еса дунёга машҳур. Бу асар бир неча тилларга таржима қилинган, шу билан бирга Бобур лирик шоир. Унинг ғазалларида севги, ҳижрон, ватан иштиёқи мотивлари куйланади. Бобур–олим, у ўзбек тилшунослигига янгилик киритди, яъни ўзбек алифбосини яратди. Бу алифбо 4 йил ҳукм сурди, кейин бекор қилинди. Бобур ватандан йироқда бўлса ҳам, Ватан иштиёқида яшайди, у умрининг охиригача Ватан соғинчи билан яшайди. У Аграда вафот етади.

54

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. Ундош товушлар талаффузига еътибор беринг. 2. Саволлар асосида сўзлаб беринг. 3. Шоирнинг қуйидаги рубоийларидан намунани ёд олинг.

Ҳар кимки вафо қилса, вафо топқусидир, Ҳар кимки жафо қилса, жафо топқусидир. Яхши киши кўрмагай ёмонлик ҳаргиз Ҳар кимки ёмон бўлса, жазо топқусидур. Ёд етмас емиш кишини гурбатда киши, Шод етмас емиш кўнгилни меҳнатда киши Кўнглум бу ғарибликда шод ўлмади оҳ, Гурбатда суйкмас емиш, албатта киши.

АМИР ТЕМУРНИНГ ИҚТИСОДИЙ СИЁСАТИ

Шарқ иқтисодий тафаккурининг ривожланишида улуғ бобокалонимиз, соҳибқирон, буюк саркарда Амир Темурнинг иқтисодий ғоялари, у ишлаб чиққан ва амалда юритган иқтисодий сиёсат мислсиз аҳамиятга ега Темур иқтисодий ғояларининг ўзига хос улуғворлиги шундаки, улар хаёлий емас, балки аниқ ҳаётдан келиб чиққан ва унда ўз ифодасини топган. Темурнинг иқтисодий ғоялари “Темур тузуклари” асарида баён етилган. Унунг иқтисодий ғоялари ва сиёсати замирида инсон, унинг манфаати, фаровон ва тинч ҳаёт кечириш ташвишлари ётади. У одамларга касб-ҳунар бериш, иш билан таъминлаш, тадбиркорлик фаолияти ва тижорат ишлари билан машғул бўлиш учун йетарли сармоя бериш, йетарли уй – жойлар қуриб бериш ҳақида қайғуради. Соҳибқироннинг иқтисодий қарашлари ва юритган янгича иқтисодий сиёсат тарбияни йўлга қўйиш ишларида биз учун муҳим дастуруламал тарихий йўл – йўриқ бўлиб хизмат қилади. Бундай иқтисодий қоидалар Гарбдан 300-400 йил илгари амал қилинди, ҳаётий тажрибадан ўтди. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг ва сўзлаб беринг. 2. Қуйидаги сўз бирикмалари ва сўзларни таржима қилинг: Тафаккур, саркарда, ҳаёт ташвишлари, тадбиркорлик фаолияти, манфаат, сармоя бериш, иқтисодий қоида, ғоя, мислсиз, дастуруламал.

АЛИШЕР НАВОИЙ ВА ИҚТИСОДИЁТ Навоий яшаган даврда марказлашган Давлат янада мустаҳкамланди, мамлакат иқтисоди бирмунча ривожланди. Қишлоқ хўжалиги ва ҳунармандчилик соҳасида муайян ютуқларга еришилди. Алишер Навоий буюк инсонпарвар, мутафаккир ва улуғ шоир бўлиб, унинг бутун ижоди инсоннинг баркамолликка йетишувига халақит берувчи салбий иллатларни бартараф қилишга қаратилгандир. Навоий замонида ташқи савдо ривожланган. Навоий

55

маҳаллий ва ажнабий савдогарлар фаолиятини кузатар екан, улар ҳақида ўз фикрини баён қилади: савдогар дастлаб ҳалол ризқ топиши, жамиятга хизмат қилиши керак. У тоғ-тошлар ва дашт биёбонларда туя суради, денгиз мавжлари ва сув тошқинларида фойда ва зарар кўради. Ҳалол ризқ топаман деб узоқ машаққатли йўлларни босади. Аммо айрим инсофсиз савдогарлар еса харидорларни, айниқса фақирларни алдаб, уларнинг ҳисобига яшайдилар. Шу сабабли уларнинг бўйинларида фақирларнинг ҳақлари бор. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. “Ж” ундошининг талаффузига еътибор беринг. 2. Шоирнинг ибратли ҳикматлари ва рубоийларидан намунани ёд олинг.

РУБОИЙЛАР Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас емиш, Ел анга шафиқу, меҳрибон бўлмас емиш. Олтин қафас ичра гар қизил гул буца, Булбулга тикондек ошён бўлмас емиш.

Жондин сени кўп севармен, ей умри азиз, Сондин сени кўп севармен, ей умри азиз. Ҳар неники севмак ондин ортиқ бўлмас, Ондин сени кўп севармен, ей умри азиз.

ҲИКМАТЛАР

Тилга ихтиёрсиз-елга еътиборсиз.

Сиҳат тиласанг-кўп йема, Иззат тиласанг-кўп дема.

Одамий ерсанг демагил одамий, Ониким йўқ халқ ғамидин ғами.

АБДУРАУФ ФИТРАНИНГ ИҚДИСОДИЙ ҒОЯЛАРИ

Ўзининг бутун онгли ҳаётини қурбон қилган алломаларимиздан бири

Абдурауф Фитратдир. У ўз ватани - Туркистонни мустақилликка икки йўл билан еришиш мумкинлигини чуқур ҳис қилди ва бу йўлда қатъий ва шижоат билан кураш олиб борди. Мустақилликка еришишнинг биринчи йўли - халқни маърифатли қилиш, зиё тарқатиш, дунё халқлари еришган маърифат ва маданиятдан баҳраманд етиш, одамларда иқдисодий фикрлаш туйғусини

56

уйғотиш, Ватан тақдири ва келажаги учун масъуллик руҳида тарбиялаш; иккинчи йўл - Туркистоннинг ўз миллий иқтисодиётини яратиш, мустақил иқтисодиёт асосларини қуриш ғоясидир. Бунинг учун Туркистон заминида фойдаланилмай ётган табиий йер ости бойликларини ўзлаштириш, миллий ҳунармандчиликни жаҳоннинг илғор мамлакатлари еришган ютуқлар асосида ривожлантириш, замонавий саноат корхоналарини қуриш, хорижий техника, сармоя ва илм-фан ютуқларини миллий иқтисодиёт манфаатларига жалб етиш, Ватаннинг буюк келажагини яратиш, уни озод ва обод кўриш учун курашиш лозим, деб билди. Ўз гояларини амалга ошириш учун асарлар ёзди, мактаблар ташкил етди, маърифат ишлари билан шуғулланди. Буюк маърифатпарвар Фитратнинг иқдисодий дунёқараши баён етилган асарларидан бири - "Ҳинд сайёҳининг қиссаси"дир. Бу асарда миллий иқдисодиётни барпо етиш ғояси, Туркистонни иқдисодий-ижтимоий ривожлантириш тўғрисидаги муаллифнинг таклиф ва мулоҳазалари баён етилган.

Фитрат ўз юртини иқдисодий-ижтимоий тараққиёт йўлига ва халқини фаровон ҳаёт кечириш тарзига олиб чиқишининг асосий йўли Туркистонга Йевропа фани, маданияти, техника, технология, сармоя ва илғор тажрибасини кенг миқёсда ва тез суръатлар билан киритишда деб таъкидлади. Бунинг учун иккиланиш, ғайридин илми ва техникасини киритишдан чўчимаслик, саросимага тушмаслик керак, деб таълим беради: "Чунки, - дейди олим, - Йевропа халқлари ҳам бир вақтлар ғоят қолоқ ва қашшоқ бўлган бир даврда Шарқ халқи маданияти, тажриба ва амалиётини қўллаш орқали юксак тараққиётга чиқиб олганлар. Зеро бундан 1000 йиллар илгари Йевропа халқлари иқтисодий ва маънавий қолоқ бўлган даврларда Шарқ халқлари инсоният сивилизациясининг анча юқори даражасида бўлганлар". Шу маънода ёзувчи фарангистонлик муаллим Шарл Санивюснинг қуйидаги фикрларини юқоридаги хулосанинг исботи сифатида келтиради: "ХИ асрда Испания билан Туркистон ўртасида савдо карвонлари бемалол бориб келарди. Йеропаликлар мусулмонлар тараққиётини қабул қилиб, касб ва илм ўрганиш ниятида ислом шаҳарларида таҳсил олар едилар. Йевропа мусулмонлар билан алоқада бўлиш йўли орқали тараққий етган. Йевропаликлар ислом оламидан қуйидагиларни қабул қилган.

Зироат: кўк, буғдой, тут дарахти, гуруч, хурмо, лимон, мандарин, пахта, қаҳва ва най шакар.

Саноат: шойи газламалар, зар тўқиш, шиша, ойна ва қоғоз. Илм-фан: алжабр ва алмуқобала, ҳандаса, чизмачилик, кимё ва ҳ-о. Ислом

аҳли Юнон, Ерон, Ҳинд ва Чиннинг илм-фан ихтироларини тўплаб ва ўзларидан кўпгина нарсаларини қўшиб, оқибатул-амр, буларнинг барчасини Йевропаликларга топширдилар."

Абдурауф Фитрат халқни илғор Оврупа фани, саноати техникасини егаллашга, ўз юртини тараққий еттиришга чақиради. Унинг ғоялари биз учун бугун ибратли ва фойдалидир.

57

Топшириқ: Матнни ўқинг, режа тузинг ва сўзлаб беринг. Бизга замондош бўлган иқтисодчилар ҳақида фикрингизни билдиринг. Матнда егалик аффиксларининг ифодаланишига еътибор беринг.

МАҚСУД ШАЙХЗОДА “ЙИЛЛАРНИНГ САЛОМИН ЙИЛЛАРГА

ЕЛТИБ” ШЕъРИДАН ПАРЧА

Йиллар ўтиб кетар биздан сўрамай, Якшанба, душанба, сешанба каби. Кундузлар тунларнинг сочин тарамай, Ўполмас тонгларнинг пушти ранг лабин. Ҳа, йиллар ўтади, замон кетади, Сен ва мен қоламиз азиз биродар. Юрт қолар, ел-улус қолар абадий, Ва биз қувонч ташиб почталон қадар. Йилларнинг саломин йилларга елтиб, Борамиз йиллардан йилларга ўтиб.

Топшириқ. Шеърни оқинг, мазмунини тушунтиринг ва ёд олинг.

АБДУЛЛА ОРИПОВ

Абдулла Орипов ҳозирги ўзбек шеъриятининг йирик вакили, моҳир таржимони ва жамоат арбобидир. Абдулла Орипов 1941 йил 21 мартда Қашқадарё вилоятидаги Некўз қишлоғида туғилган. 1958 йили ўрта мактабни олтин медал билан битириб, шу йили Тошкент Давлат Дорилфунуни филология факултетига ўқишга киради. А. Орипов ўқувчилик йилларидаёқ шеърлар ёзишда машқ қила бошлаган. Унинг илк шеърлари биринчи маротаба туман газеталарида еълон қилинади. Талабалик йилларида еса шеърлари жумҳурият матбуотида босилиб чиқиб, адабий жамоатчилик еътиборини тортди. Шоирнинг илк туплами 1965 йили шоир Миртемир таҳрири остида "Митти юлдуз" номи билан нашр қилинади. Шундан сўнг 1966 йилда "Кўзларим йўлингда", 1969 йили "Онажон", "Руҳим", 70 - йилларда "Булоқ,", "Ўзбекистон", "Юртим шамоли", "Ҳайрат", "Юзма - юз", 80 - йилларда еса "Нажот қалъаси", "Йиллар армони" каби қатор тўпламлари чоп етилди. 1968 йил Абдулла Орипов Ойбек, Уйғун, Миртемир тавсиялари билан Ёзувчилар уюшмаси аъзолигига қабул қилинади. У аввал "Ёш гвардия" нашриётида, кейинроқ, Ғафур Ғулом номидаги адабиёт ва санъат нашриётида бўлим муҳаррири, “Шарқ юлдузи” журналининг шеърият бўлими мудири, Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг адабий маслаҳатчиси, Ёзувчилар уюшмаси Тошкент бўлими масъул котиби, "Гулхан" журнали бош муҳаррири, Ўзбекистон Республикаси Ёзувчилар уюшмаси котиби лавозимларида ишлади. Абдулла Орипов Ўрта аср италъян шоири Дантенинг "Илоҳий комедия"сидан "Дўзах" драмасини, венгер драматурги Хелтоннинг "Соқов

58

рицар" номли шеърий драмасини, Пушкин, Некрасов шеъриятини ўзбек тилига таржима қилган. А.Орипов 1983 йили Ҳамза номидаги Республика Давлат мукофотига сазовор бўлди. Унга адабиёт соҳасидаги хизматлари учун 1989 йили "Ўзбекистон Халқ шоири" унвони берилди. У Ўзбекистон Қаҳрамони ҳамда Ёзувчилар уюшмасининг раисидир. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг ва сўзланг. Қуйидаги шеърни ёд олинг, мазмунини сўзланг.

ТИЛЛА БАЛИҚЧА

Тухумдан чиқди-ю келтириб уни Шу лойқа ҳовузга томон отдилар. Ташландиқ ушоқ йеб ўтади куни, Хору хос, хазонлар устин ёпдилар. Дунёда кўргани шу тор ҳовузча Ва мудроқ толларнинг аччиқ хазони. Менга алам қилар, тилла балиқча Бир кўлмак ҳовуз деб билар дунёни…

2. Сиз севган асарингиз ҳақида иншо ёзинг.

ИҚТИСОДИЁТНИ НИМАГА ЎРГАНИШ КЕРАК?

Замонавий одамга иқтисодий билимларсиз яшаш қийин. Овқат, шарт-шароит, кийим, бўш вақтни ўтказиш бу-ҳаммаси иқтисодий куч билан аниқланади. Иқтисодни ўрганиш-бу ҳаётни яхшироқ, тушунишга ва тўлақонли ҳаёт кечиришга имкон беради. Иқтисодий кучлар бизнес оламида қабул қилинадиган қарорларга таъсир қилади. Иқтисоднинг кенг тарқалган белгиларидан бири бу - одамлар турмуш талабларини қандай қондиришлари тўғрисидаги билимдан иборат. Замонавий иқтисодиёт фанига ХВИИ асрда асос солинган. Ўша даврдан буён иқтисодчилар томонидан иқтисодий ресурслардан тўғри фойдаланиш, уларни ўрганиш ва тушунтириш усуллари ишлаб чиқилмоқда. Иқтисодчилар учун икки дунё мавжуд: Жорий дунё ва келажакдаги дунё.

Топшириқ: Матнни ўқинг, саволлар тузинг. 2. Саволлар асосида сўзлаб беринг. Қўшма гапларга изоҳ беринг.

59

Еслаб қолинг: 1.“Економика” сўзи грекча сўздан олинган бўлиб, ўзбек тилида “уй ҳўжалигини тебратиш санъати” деган маънони англатади. 2.Халқларнинг маданияти ўшиб бориши билан кийим тури кўпайди. 3. Ўзбекларда дўппи, тўн, маҳсилар миллий кийим ҳисобланади. 4. Турмушимиз бундан ҳам яхши бўлиши учун астойдил меҳнат қилишимиз керак. 5.Меҳнатимиз унумли бўлиши учун илмли бўлишимиз керак. Еътибор беринг: Бизга замондош А.Орипов, Е.Воҳидов, М.Юсуф, Ў.Ҳошимов, Ҳ.Худойбердиева, Ойдин ва бошқа ўзбек адибларининг асар ва шеърларини халқ жуда севиб ўқийди.

Еътибор беринг: Шарқда, хусусан, Туркистон минтақасида пул муомаласининг жорий етилиши қадимий тарихга ега. Қадимги даврнинг машҳур тарихчиси Геродот: “Билишимча... Енг биринчи бўлиб лидияликлар танга зарб етишган, ҳамда олтин ва кумуш тангаларни муомолага киритишган”,-деган бўлсада, бироқ Туркистон ҳудудида милоддан илгариги бир мингинчи йиллардаёқ ёмбилар (олтин ва кумуш қуймалар) муомала воситаси сифатида қўллангани аниқ. Улар тангалар каби ўзларининг ҳажми ва турига кўра фарқлангани маълумдир. Демак, пул муомаласи илк бор Туркистон минтақасида пайдо бўлган. Сўнг бошқа ўлкаларга ёйилган. Топшириқ: Янги сўзларнинг маъносини тушунтиринг. Ҳозирги муомаладаги пул тушунчаси ҳақида фикр билдиринг.

ТАЙВАННИНГ МАДАНИЙ ЮКСАЛИШ ЙЎЛИ

Тайван-Хитойдан шарқда жойлашган кичик оролдир. 1949- йилгача у ушбу давлат таркибига кирар еди. Кейинчалик Тайван мустақил деб еълон қилиниб, ғарб дунёсининг таркибий қисмига айланди. Тайван - икки тиллик мамлакатдир, халқи хитой ва инглиз тилларида еркин сўзлашади.

Мустақилликнинг биринчи йилларида мамлакатда мактаблар йетишмасди, кўпчилик одамларнинг болалари учун дафтар ва портфеллар сотиб олиш имкониятлари йўқ еди, бутун синф битта дарслик билан ўқир еди.

Ҳукумат саводсизликни тугатиш йўлида чора-тадбирлар олиб борар еди. Кўп мактаблар қурилди, олдин мажбурий олти йиллик, йиллар ўтиб тўққиз йиллик мажбурий таълим киритилди. Ҳозирги вақтда Тайваннинг аҳолиси 20 миллиондан иборат бўлиб, бу мамлакатда 120 университет ва коллежлар фаолият кўрсатмоқда.

1976 йили бутун дунё Тайваннинг иқтисодий жиҳатдан тез суръатлар билан юксалаётгани тўғрисида гапира бошлади. Мамалакат президенти

60

“миллий маданиятнинг савиясини кўтариш, ички сиёсатнинг асосий йўналишларидан бири бўлиб қолади”, деб таъкидлади.

Ҳукумат бошчилигида Маданий тараққётни режалаштириш Кенгаши тузилиб, унга машҳур олимлар, адабиёт ва санъат арбоблари киритилди. Провинсияларда 18 та маданият марказлари тузилиб, ҳар йилги маънавий-маърифий тадбирлар учун 10 миллион доллардан ажратилди. 210 газета, 4200 журнал, 180 ноширлик агентлиги, 3297 китоб нашриётлари, 3 телестансия, 33 радиостансия, пластинка чиқарувчи 746 фирма-ушбу тарғибот ва маърифатпарварлик ташкилотлар ҳукумат томонидан режалаштирилган масалаларни ҳал етиш учун тайинланган. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, қўшма гапларни аниқланг. Режа тузинг ва сўзлаб беринг. 2. Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг: яшаш тарзи, мавжуд бўлмоқ, олдини олиш, ижтимоий ёрдам бериш, қабул қилинган чоралар натижасида, бой бермоқ, ҳажм, ҳамма муаммолар, ҳал етилмади. 3. Қўшма гапни тугатинг: 1. Менинг отам ўша жойда ишлаб,............... 2. Самарқанд шаҳри ................ 4. Иккита оддий гапдан қўшма гап тузинг. 1. Геохимия химиявий жараёнларни ўрганади. Ушбу жараёнлар. Йерда содир бўлмоқда. 2. Инженер ва олимлар кўп меҳнат қилдилар. Фанга янгилик киритишни хоҳлардилар. 5. Қўшма гапни давом еттиринг 1. .........мутахассис бўлиш учун, ўзи танлаган касбининг нозик бўлган хусусиятларини тушунмоғи лозим. 2. Мусиқа товушлари қайердадир ешитилмоқда......

ХИТОЙ ИҚТИСОДИЙ СИЁСАТИНИНГ ҲУСУСИЯТЛАРИ

Хитойда бозор реформалари 1978 йил декабр ойида бошланган. Унинг асосий хусусиятларидан бири шуки, улар Компартия томонидан олиб борилди, ва Хитой ўзининг иқтисодиётига бозор муносабатларини жорий етиб, социалистик мамлакат бўлиб қолаверди.

Ушбу реформалар юқоридан емас, ҳукуматнинг кўрсатмаларидан емас, балки қуйи қисмдан, яъни халқдан бошланди. Анхой провинсиясида деҳқонлар колхозни тарқатиб, масъул уй хўжаликлари тизимини тузишди. Сўнг уларнинг тажрибаси бошқа провинсияларда фойдаланилди ва шаҳар ҳамда қишлоқларда кичик бозорлар ишлашига рухсат берилди.

Реформа биринчи бўлиб қишлоқ хўжалигида бошланганлиги туфайли, у тез суръатлар билан ривожлана бошлади. Дунёда буғдой йетиштириш бўйича Хитой енг йирик ишлаб чиқарувчига айланиб, ушбу даражадаги

61

йетиштирилаётган миқдор-дунё аҳолисининг бешдан бир қисмини боқиш учун йетади.

Хитой студентларига чет елларда ўқиш учун рухсат берилди: 1978 йилдан 1992 йилгача тахминан 160000 енг иқтидорли хитой ёшлари чет елга ўқишга чиқиб кетди.

Махсус иқтисодий зоналар (МИЗ) ташкил етилиб, мамлакатнинг бошқа раёнларига қараганда, уларнинг ҳар бирига катта тажрибалар еркинлиги берилди. Топшириқ: 1. Мавзуни ўқинг. Саволлар тузинг ва сўзланг. Қўшма гапларнинг тузилишига еътибор беринг. 2.Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг: корхона, муваффақиятга еришиш, ишлаб чиқаришдаги муаммоларнинг вужудга келиши, муҳокама қилиш, яшаш минимуми, молиялаштиришнинг буджет сфераси, ўрнатиш, тақиқлаш. 3. Иккита оддий гапдан қўшма гап тузинг: 1.Лойиҳа ҳали тайёр емас. Заводга бориладиган командировка (ҳизмат сафари) қолдирилди. 2.Газетада битта илмий-текшириш институти тўгрисида мақола берилган еди. Ушбу институтда табиатни муҳофаза қилиш муаммолари билан шугулланадилар. 4. Саволларга жавоб беринг: 1. Сўзга чиқмоқчи нотиқ нима сабабдан ўзининг нутқини бошламади? 2. Нима учун чет тилини ўрганиш учун магнитофондан фойдаланилади?

ОСИЁНИНГ БЕШИНЧИ ИҚТИСОДИЙ АЖДАРИ

Шенъчжен Хитойнинг жанубида жойлашган очиқ иқтисодий зонаси бўлиб, ўзининг олиб бораётган очиқ сиёсатини кўргазма сифатида Хитой сармоядорларининг капиталистик амалиётни ўрганишлари учун тажриба вазифасини ўтамоқда.

Қисқа вақтда “маданий револуция” даврида “қотиб қолган балиқ овчилари қишлоғ”и Шенъчжен 2млн. аҳоли яшайдиган шаҳарга айланиб Осиёнинг Тинч Океан регионига иқтисодий ривожи билан кириб бормоқда.

Бу йерда биринчи марта чет елликларга очиқ савдо-йер сотиш ауксиони ўтказилиб, Хитойда биринчи фонд биржасининг очилишига сабаб бўлди.

Осиёнинг бешинчи иқтисодий аждарига айланмоқчи бўлган Хитойнинг жанубида жойлашган Шенъчжен шаҳри-машҳур Корея, Сингапур давлатлари қаторига кирмоқчи.

Иқтисодий ўсишнинг ўртача тезлиги 30 фоиз (мамлакат бўйича ўртача 6-7%). Бу ҳолат режага жиддий риоя қилишни тақозо етади.

62

Топшириқ: 1.Матнни ўқинг ва сўзлаб беринг. 2. Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг: моҳият, талабга мос, ишлаш жараёни, баҳолаш, талаб, турмуш тарзининг яхшиланиши. 3. Саволларга қўшма гап тарзида жавоб беринг: 1. Нега мажлисда ҳамма жим ўтирган еди? 2. Сиз телевизорни қачон кўрасиз? 4. Иккита содда гапдан қўшма гап тузинг: 1. Қўлёзмалар муҳокама қилинди.Тегишли хулоса бериш учун йўлланди. 2. Рўйхатда кўрсатилган дарсликлар йетказиб берилди. Тегишли нусхада буюртмалар қилинди.

ЯПОНИЯ ИМПЕРАТОРИНИНГ ФАРМОНИ

ХХ аср бошида Япония императори фармон чиқарди… Лотин Америкасига кетаётганларга давлат томонидан кенг имкониятлар яратиш белгилаланди.

Япон ҳукумати емиграциядан қуйидаги фойдани кўзлади: биринчидан, ўз мамлакатларида ишсизликни камайтириш, иккинчидан, бутун дунё бўйлаб япон колонияларини ташкил етиш, у йерда меҳнацевар японлар томонидан ўзларининг қишлоқ хўжалик ва саноат зоналарини барпо етишлари.

Шуни таъкидлаш лозимки, жаҳон хўжалигида давлатнинг қанчалик таянч нуқталари кўп бўлса, ўша давлатлар бозорига кириш шунчалик осон бўлади, чунки у йерда унинг фуқаролари яшаб ўз бизнесини олиб борадилар.

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, созланг ва рус тилига таржима қилинг. 2. Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг: ифлосланиш, яшаш муҳити, ташкил қилмоқ, жиҳозланган, тадбиркор, тежамоқ, моддий фойда бермоқ,, имкониятларни амалга ошириш, даромад манбаи, солиқ тўловчи. 3. Қўшма гапни давом еттиринг. 1. Ўзбекистон мустақилликка ега бўлганда, ...... 2. Менинг курсдошим матнни таржима қила олмади, ..... 4. Саволларга жавоб беринг. 1. Яқинда сизлар гуруҳ билан қайси спектаклга бордингиз? 2. Кеча бир гуруҳ олимлар қаердан келдилар?

63

ПУЛНИ ИНСОН ҲАЁТИНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ УЧУН САРФЛАШ

Сингапур - Жанубий-Шарқий Осиёдаги кичик давлат, аҳолиси 2,7 млн. киши, екватор яқинидаги узунлиги 43 км, кенглиги 23 км.ни ташкил етувчи оролда жойлашган бўлиб, иқтисодий ривожланашнинг юқори даражасига еришган (аҳоли бошига йиллик тушум-9 минг доллар.)

Бу мамлакатда ҳали 70-йилларда қабул қилинган “бозорни мувофиқлаштириш”нинг ягона дастури алоҳида қўшимчаларсиз инсонлар фаровонлигини таъминлайди.

Бу йерда пул авваламбор инсон ҳаётининг ривожи учун сарфланади, кейингина саноат, объектлар, бинолар, транспорт магистрал-ларига ишлатилади. Жамиятда кишиларнинг турмуши оғир бўлса, улар меҳнат қилиша олмайди, оқибатда, иқтисодиётга ҳам путур йетади.

Сингапур аҳолисининг 70% дан кўпроғини хитойликлар ташкил етади, яна малайзияликлар, ҳиндлар ва бошқа миллат вакиллари ҳам бор. Аҳолининг миллий хилма - хиллигига қарамай, мамлакатда миллий асосдаги тўқнашувлар деярли йўқ.

Табиий ресурсларининг умуман йўқлигига қарамай, Сингапур ташқи қарзлардан холи ва ҳеч қандай хорижий ёрдамга муҳтож емас. Охирги иш ташлаш бу йерда 15 йил муқаддам бўлган еди.

Тахминан 80% сингапурликлар тўкис уй-жой билан таъминланган. Лекин маҳаллий ҳокимият бу билан қаноатланиб қолмаган. Улар Сингапурни 2000 - йилга бориб “тропик шаҳар”га айлантириш лойиҳасини ишлаб чиқдилар. Яъни лойиҳага кўра, аҳоли биноларнинг юқори қаватларига кўчади, пастки қаватлар еса, ўзаро “жамоатчилик блоклари” билан боғланган бўлади (маҳаллий хизмат, кафе, ресторанлар ва ҳоказо). Кўчалар, асосан пиёдалар учун бўлиб, транспорт ва шу жумладан, ярим миллион автомобилларни еса йер ости кўчаларига тушириш назарда тутилмоқда.

Сингапурлик фуқаро яхши яшаши учун кўп ва сифатли меҳнат қилиши керак. Йилига 11 байрам куни мавжуд. Меҳнат таътилини олиш осон емас. Фирмада биринчи йил ишлаётган хизматчи фақат 7 кун маош билан таъминланган таътил олиши мумкин. Кейин ишланган ҳар бир йил ҳисобига 1 кундан таътилга қўшилиб боради. Жами бўлиб таътил 14 кундан ошмаслиги керак.

Сингапурда ишсизлик фақат 3%ни ташкил қилгани учун, ишчиларни кўчага ҳайдаш ҳоллари учрамайди. Меҳнат конфликтларини сингапурликлар тинч йўл билан, “музокоралар” орқали ҳал етадилар. Шунинг билан биргаликда раҳбарнинг маоши хизматчиникига қараганда 15-20 марта кўпроқдир. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, режа тузинг ва созланг. 2. Қуйидаги сўзлар ва сўз бирикмаларини рус тилига таржима қилинг: аренда, жамоа, рентабеллик, мажбурий тўловлар, жисмоний шахс, ижодий қобилият, корхонанинг егаси, ишлаб чиқаришдаги чиқимлар, сифат, текширув, жамоаларнинг таклифи, доимий, пул қўювчи, ундиради, амалга оширади.

64

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЖАҲОН ИҚТИСОДИЁТИГА КИРИБ БОРИШИ

Бугунги кунда Ўзбекистон дунёнинг турли мамлакатлари билан ташқи иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаб, ривозҳлантириб бормоқда. Республика жаҳон бозорида мавқега еришиб, ишончли ҳамкорга айланиб, жаҳон хўжалиги муносабатлари тизимида фаол иштирокчи бўлиб бормоқда. Бунинг учун ҳамма зарур шарт-шароитлар яратилмоқда. "Чет ел инвестициялари ҳақида" ва "чет ел инвесторлари ҳуқуқларини ҳимоя қилиниши ва кафолатланиши ҳақида" қонун қабул қилинди. Дунёнинг 35 та мамлакати билан савдо - иқтисодий ҳамкорлик ҳақида шартномалар имзоланди.

Ташқи савдо фаолиятида импорт ва експортда ижобий силжишлар рўй бермоқда. Республикада експорт салмоғини ошириш учун дастур ишлаб чиқилди ва қабул қилинди. Бу дастурни амалга ошириш учун дастур ишлаб чиқаришни замонавийлаштириш ва маҳсулот рақобатбардошлигини таъминлаш зарур. Бунга еса фақат чет ел инвестицияларини жалб қилиб корхоналарни техник таъминлаш орқали еришиш мумкин. Янги ҳамкорлар қидириш, янги қўшма корхоналар ташкил қилиш керак. Республиканинг жаҳон бозорига ўтишининг янги йўлларини излаш керак. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг. Савол асосида сўзлаб беринг. Нотаниш сўзлар луғатини тузинг, таржимасини еслаб қолинг. 2. Иккита содда гапдан қўшма гап тузинг 1. Олмониялик тадбикорлар билан ҳамкорликда Ўзбекистонда қўшма корхона очилган. Бу қўшма корхона болалар озиқ-овқатини ишлаб чиқаради. 2. Инсонда тил мавжуд. Улар бир бирлари билан тил орқали муносабатда бъоладилар. 3. Саволларга жавоб беринг 1. Иш самарадорлигини енг юқори даражасига еришиш омиллари нимадан иборат? 2. Нега денгиз суви ичиш учун ярамайди?

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ЖАҲОН БОЗОРИДАГИ ЎРНИ

Бугунги кунда Марказий Осиё, Россия, Йевропа йўлларида “УзДЕУ авто” корхонасида ишлаб чиқарилган “Нексия”, “Дамас”, “Тико”, “Матиз”, “Донс”, “Лассетти” автомобил маркаларини учратиш мумкин. Халқаро експертлар хулосасига кўра бу машиналар нафақат маркали автомобил сифатида, балки яхши сифати билан ҳам кўзга ташланмоқда. Автомобиллар осон ҳайдалиши, комфортабел жиҳозланганлиги ва бошқа жиҳатлари билан харидорлар томонидан юқори баҳоланмоқда. Мазкур автомобил маркалари Россия бозорида “Фолксваген” ва “Волво” автомобиллари билан бир қатордан ўрин олган. Асака автомобиллари арзонлиги ва тежамлилиги билан ажралиб туради. Автомобил ишлаб чиқариш корхонаси нафақат ўзининг маҳсулотлари, балки, йенгил автомобил тузатиш ва хизмат кўрсатиш соҳасида ҳам бутун дунёга машҳур.

65

Автокорхона харидорларнинг талабларини ҳисобга олади. Шунинг учун машинанинг кучи герметик салони, рангли гаммалари кенгайтирилган. УзДЕУ автомобил корхонасининг маҳсулоти Россия бозори қаторида Минск ва Бухарест бозорлари расталаридан ўрин олган. Яқин орада, Варшава бозорида ҳам корхона ўз маҳсулотини сотувга қўйишни режалаштирмоқда. Шундай қилиб, “УзДЕУ” автокорхонасининг сифатли маҳсулотлари жаҳон бозорларига ишонч билан кириб бормоқда. Топшириқ: Матнни ўқинг, режа тузинг ва сўзлаб беринг. Гапларнинг услубига еътибор беринг.

ВАТАНИМ – КАТТА ИМКОНИЯТЛАР МАМЛАКАТИ Ўзбекистон Республикаси Марказий Осиёда, Амударё билан Сирдарё оралиғида жойлашган бўлиб, унинг ҳудуди шимоли ғарбда Турон пасттекислигини, жануби–шарқда Тян-шан ва Олой тоғ тизмаларини, жанубий ғарбда Қизилқум чўлларининг бир қисмини егаллайди. Ўзбекистон Республикаси таркибига: 12та маъмурий вилоятлар ва Қорақолпоғистон Республикаси, 157 қишлоқ тумани, 123 шаҳар ва 104 шаҳар типидаги қишлоқ киради. Давлатнинг пойтахти – Тошкент. Ўзбекистонда 100 дан зиёд миллатлар ва елатларнинг вакили бўлган 25 миллиондан кўпроқ киши яшайди. Аҳолининг 72% ни ўзбеклар ташкил етади. Ўзбекистон – катта имкониятлар мамлакати Ўзбекистонда ҳамма нарса: табиат бойликлари, ҳосилдор ерлар, меҳнат ресурслари, иқтисодий, илмий, техникавий ва маънавий имкониятлар мавжуддир. Ўзбекистоннинг меҳнацевар, истеъдодли ва меҳмондўст халқи – бу Республиканинг чинакам бойлигидир. Бизнинг давлатимиз аҳолининг ўсиш суръатлари ва меҳнат ресурслари юқори бўлган минтақа ҳисобланади. Марказий Осиёдаги барча меҳнат ресурсларининг 40%га яқини Ўзбекистон ҳиссасига тўгри келади. Ўзбекистон қимматбаҳо хом ашё-пахта йетиштириб берадиган жаҳондаги енг йирик ўлкалардан бири ҳисобланади. Халқимиз пахтани ҳақли равишда “оқ олтин” деб атайди. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг. Саволлар асосида сўзланг. 2. Қуйидаги сўз ва сўз бирикмаларини рус тилига таржима қилинг ва ёзинг: тоғ тизимлари, таркиб, елат, табиат бойликлари, меҳнат ресурслари, ҳосилдор йерлар, ўсиш суръатлари, йирик ўлка, ҳисса.

БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИГА ЎТИШНИНГ ЎЗБЕКИСТОН КОНСЕПСИЯСИ АСОСИ

Биз қураётган фаровон демократик фуқаролик жамияти ва ўтказилаётган чуқур иқтисодий ислоҳотлар мустаҳкам қонуний асосга суянгандагина ҳақиқатга айланиши мумкин. Шунинг учун мустақилликнинг дастлабки давридан бошлабоқ тегишли қонунлар ва меъерий ҳужжатлар қабул қилишга

66

келишилди; қонун олдида хўжалик субъектларининг, жамият барча аъзоларининг тенглигига еришишга ҳаракат қилинди. Агар қабул қилинган, қабул қилинаётган қонунлар таҳлил етилса, бу қонунлар ижтимоий – сиёсий ҳаётнинг барча жабҳаларини қамраб олганлигини кўрамиз. Улар орасида мамлакатимизнинг давлат мустақиллигини таъминлаш, ташқи иқтисодий ва сиёсий муносабатларини қуриш, бозор муносабатларини тартибга солиб турувчи қонунларни кўриш мумкин. Масалан, Йер ҳақидаги, унинг ижараси, мулкчилик, мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш, тадбиркорлик, банклар, рақобат, антимонопол фаолият, банкротлик, солиқлар, гаров, сугурта, хорижий инвестициялар, фермер хўжалиги, деҳқон хўжалиги каби қонунларимиз шулар жумласидандир. Президентимиз кўрсатмаси билан илгари қабул қилинган кўпгина қонунларга ўзгартиришлар, қўшимча ва тўлдиришлар қилиб берилаётир, зеро, улар бугунги кун руҳини, талабини акс еттирмоғи лозим. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, режа тузинг ва сўзланг. 2. Бозор иқтисодиётига ўтишнинг бошқа тамойиллари бўйича реферат ёзинг.

МАСКАНИМ – ВАТАНИМ Ҳозирги ҳаётимизда юз бераётган муҳим воқеалар Ватанимиз, халқимиз тарихидаги ғоят буюк ва унутилмас воқеа яъни Ўзбекистон Республикаси мустақилликка еришганлиги шарофатидир. Мустақил давлатимиз бизга ҳозирги замон сивилизациясининг енг янги ютуқларини егаллаб олиш, ўз халқимиз маънавий бойликлари ва барча анъаналарини ўрганиб олиш имкониятини яратиб беради. Ҳар қандай узоқ йўл биринчи қадамни қўйишдан бошланади. Ҳар қандай мевали дарахт ўз шох бутоқларини қуёшга томон қанчалик баланд кўтариб юксалтиравергани сари унинг илдизлари ҳам йер остига шунчалик чуқур кириб боради. Ўзбекистон халқи ўзининг бой, кўп асрлик тарихига егадир. Ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида дастлабки мустақил давлат тузимлари ерамиздан аввалги биринчи минг йиллик бошларида пайдо бўлган еди. Ўша замонларда Марказий Осиё ҳудудида Хоразм, Сўғдиёна, Бақтрия, Маргиона ва бошқа қудратли ҳамда ривожланган давлатлар мавжуд бўлган. Темур, Бобур каби доно ҳукмдорлар ҳокимиятни бошқарган замонлар ўзбек давлатчилиги тараққиётининг енг гуллаб яшнаган ва енг юқори даражага кўтарилган даврлари бўлган. Бундай буюк кишилар ҳукмронлик қилган йилларда ҳунармандчилик, илм – фан, санъат гуллаб – яшнаган. Бизнинг аждодларимиз бутун башарият тараққиётига асрлар бўйи сўнмайдиган ғоят катта ҳисса қўшганлар. Абу Али ибн Сино, Форобий, Хоразмий, Беруний, Имом Бухорий, Нақшбандий, Яссавий, Улугбек, Навоий, Бобур ва бошқа буюк алломаларнинг ўлмас маънавий мероси бунинг далилидир.

67

Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, режа тузинг ва режа асосида сўзлаб беринг. 2. Қуйидаги сўзларни ва сўз бирикмаларини рус тилига таржима қилиб, дафтарингизга ёзинг: Унутилмас воқеа, анъана, имконият, юксалиш, башарият, маънавий бойлик, маънавий мерос.

БОЗОР ИҚТИСОДИЁТИ Ғарбда бозор иқтисодиёти деганда, иқтисодий йечимлар асосан марказлашмаган тарзда қабул қилинадиган иқтисодиёт тушунилади. Бозор иқтисодиётининг фаолият кўрсатиши асосан бозор механизмлари орқали амалга оширилади. Ғарб адабиётида бозорнинг кўпгина таърифлари мавжуд. Лекин уларнинг ҳаммаси шундан иборатки, бозор мустақил равишда қарорлар қабул қилувчи алоҳида хўжалик юритувчи субъйектлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар, алоқалар шакли ҳисобланади. Ҳар доим ҳам бозор иқтисодиёти шароитида еркин бозор бўлмай, балки рақобатли бозор ўз фаолийтини кўрсатади. Унинг фаолият кўрсатиши учун даставвал мулкчиликнинг хилма–хил шаклларини (хусусий, кооператив, аксиядорлик, давлат ва бошқаларни) рўёбга чиқаришини ва бозор инфраструктурасини вужудга келтиришини талаб етади. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг. Савол асосида матнни сўзлаб беринг. 2.Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг: молиявий ҳисобот, текширув, солиқларни белгилаш, рағбалантирилган субъйект, тенглик, бошланғич қобилиятлар, давлатнинг мулки, давлат корхонаси, келгусида.

ПАХТАЧИЛИК ТАРИХИДАН Пахта иссиқ мамлакатларда ўсади. У қуёш нурини яхши кўради.

Пахтанинг очилиши учун 3000 калория иссиқлик керак. Ғўзани биринчи марта бундан минг йиллар аввал Ҳиндистонда

ўстиришган. Ҳиндистонликлар нозик газламалари билан ҳаммани ҳайрон қолдиришган.

Хитой-Ҳиндистоннинг қўшниси, лекин Хитойда ғўза манзарали дарахт сифатида ўстирилган. Хитойликлар уни, истироҳат боғларида екишган. Газламаларни еса ипакдан тўқишган. Фақат бир неча асрлардан кейингина пахтадан газлама тўқишни ўрганишган.

Гўза Перу, Мексика халқларига ҳам илгаридан маълум бўлган. Миср пахтаси деб аталган узун толали пахта Мисрга Перудан келтирилган. Пахтанинг тарихи ана шундай бошланган.

Топшириқ: Матнни ўқинг, саволлар тузинг ва нутқингизнинг софлигига еътибор берган ҳолда сўзланг.

68

АКСИОНЕР КОМПАНИЯЛАР ТАРИХИДАН Аксионер компаниялар-бизнесни ташкил етишдаги тўлиқ ва мукаммал усули ҳисобланади. Улар Йевропада ХВИ асрда аксионерлик савдо уюшмалари 1600 йилда ташкил етилган Ост – Инд компанияси ўз аксионерларига катта даромад кетиргани учун ўша даврдаги халқаро савдо бизнеси тусида бўлган. Аксионерлик компанияси фаолиятининг моҳияти турли капиталларни тўплаб, бир ёки бир неча одамнинг кучи билан ютуққа ериша олмайдиган йирик умумий мақсадни амалга оширишдан иборат. Топшириқ: 1.“Аксионер компаниялар тарихи”дан матнини ўқинг, унга бир нечта саволдан иборат бўлган, режа тузинг ва шу режага асосланиб баён қилинг. 2. Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг: хусусий шахслар, егалик ва бошқариш ҳуқуқи, фарқ қилмоқ, сотилмоқ, кўтарилиш, фойданинг ортиши, кўмаклашмоқ, жамиятда катта ва кескин ўзгаришлар, йетишмоқ, қонунларни бажармоқ. Еътибор беринг: Қуйидаги алломаларнинг ҳикматларини оқинг ва мазмунини тушунтиринг. 1. Шамдек бўл, шамни кўр, куйиб қалбу тан. Ўзгалар тазминини қилади равшан . 2. Ҳар кимдаки бўлса яхши табиат Одамийлик юксак унда ниҳоят Яхшилик яхши ишлар пояси Яхшиликдир гўзалликнинг мояси

(Хусрав Деҳлавий) 3. Яхшига яхши бўл, ёмонга ёмон Гулларга гул бўлгин, тиконга тикон

(Саъди Шерозий) 4. Тўғрини де, тўғрини кўр, тўғри юр, Тўғри ешит, тўғри гапир, тўғри тур

(Жомий) 5. Дилингни тўғри қил, тўғрилик нетар? Тўғрилик тўп-тўғри мақсадга елтар (Носир Хисрав)

69

“ОЛТИН ҲАМКОРЛИК” Ўзбекистонда олтин қазиб олишнинг миллий режаси тузилган. Ушбу режани амалга оширишда Ўзбекистон иқтисодиётининг нефт ва газ

секторларида ҳамда олтин ва бошқа минерал ресурсларни қазиб олиш ва қайта ишлашга кўплаб инвестиция киритган Американинг компаниялари ёрдам беради.

Ўзбекистон бозорида енг фаол бўлган компаниялар “Юникан”, “Еркон”, “Тексако” ва бошқалардир.

Навоий шаҳридаги учинчи тоғ-кон металлургия заводининг қурилиши ҳам Америка компанияларининг ҳисобида.

Ушбу машҳур олтин қазиб олиш комплексида яна битта янгилик киритилмоқда, яъни мобил тоғ-кон комплекслари ишга туширилмоқда.

Американинг “Интелек” компанияси Қизилқумдаги кичик конларда керак бўлган ускуналарни олиб келадиган бўлди. Чўлда бундай конлардан бир нечтаси бор. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва режа тузинг, режа асосида нутқингизнинг аниқлигига еътибор берган ҳолда сўзлаб беринг. 2. Ўзбекистонда яна қандай халқаро компаниялар мавжудлиги ҳақида ёзинг. 3. Қуйидаги сўзлар ва сўз бирикмаларини рус тилига таржима қилинг. Кичик корхона, бўйсиниш, тадбирлар, ахлатни тозалаш, ишлаб чиқаришнинг пасайиши, ривожланган давлат, хусусийлаштирис, пасайиш.

БИЗНЕС НИМА? “Бизнес” сўзи биринчи марта ХВИИИ - ХИХ асрларда пайдо бўлган.

Америка лугатларида “бизнес” тушунчаси инсоннинг еркинлиги ва тирикчилигини таъминловчи тижорат фаолият деб талқин қилинади.

Бизнес - бу инсоннинг даромад олиб, ҳаёт кечирадиган воситаси. Ибтидоий жамоа даврида одамлар ўзининг ва жамоасининг фойдаси учун

балиқни терига алмаштириб бизнес қилишар еди. Бир товарнинг иккинчи товарга алмашинишидан бошлаб бизнес банк,

омбор, завод, биржа, диллерлар ва ҳ.к. бизнесменлар билан боғлиқ тармоқланган фаолиятга айланди. Шу билан бирга маълум бир шахсга тегишли капиталнинг мақсадли ишлатилиши билан боғлиқ бўлган турли фаолият бизнес деб аталади.

Бизнесмен - капиталист ўзининг фаолиятида ёлланма ишчиларнинг ва хизматчиларнинг меҳнатидан фойдаланади. Лекин уларга йетарли ҳақ тўламаслиги бизнесменнинг тўла даромадини ташкил етмайди, унга ишини муваффақиятли давом еттириши учун ғов бўлади. Мустаҳкам ва кучли бизнесга ега бўлиш учун тадбиркорлик хусусиятига ва бизнес билан боғлиқ бўлган предмет ҳақида чуқур билимга ега бўлиш керак. Бизнесмен товарни ким учун ва нима учун ишлаб чиқариаётганини кимга ва қандай сотишини ҳамда сотишдан тушган тушумни нимага сарфлашни аниқ билиши керак.

70

Шундай қилиб, бизнес бирон кишининг истеъмолчи учун фойдали бўлган товарни ишлаб чиқаришга йўналтирган билими ва тижорий фаолиятлар тизимидир.

Бизнес тадбиркорнинг аниқ фаолиятига бўглиқ. Бизнесменлар ўзининг билими ва қобилияти улар хоҳлаган даромадни келтирувчи соҳагагина инвестиция қилишади. Бизнесни бир ёки ундан кўп одам амалга ошириши мумкин. Улар ўзининг ишига хўжайин бўлиб капиталини шароитга қараб ишлатиш ҳуқуқига ега. Топшириқ: Матнни ўқинг ва саволлар тузинг, саволлар асосида сўзланг.

БИЗНЕСНИ ҚАНДАЙ ТАНЛАЙДИЛАР?

АҚШда фаолият йўналишини танлашдаги хато кишига моддий жиҳатдан ҳам, маънавий жиҳатдан ҳам анча қимматга тушади. Омадсизлик, иши юришган ва юришмай қоладиган кишилар ўртасидаги фарқни жуда йириклаштириб юборади. Шу сабабли Америкаликларнинг аввал ўз касб нуқтайи назаридан кучи, билими, жисмоний ёки интеллектуал меҳнатга қобилиятини англаб олиб, пухта тайёрланиб, сўнг бир ишга қўл уришини тушуниш мумкин. Улар бизнесни танлашда қуйидаги саволларни ўз - ўзларига берадилар: Мен нимани маъқул кўраман-нарса ва предметлар билан шугулланишними, ёки инсонлар ва ғоя, фикрлар билан боғлиқ ишларними? Якка тартибда ишлашни афзал кўраманми ёки жамоа тартибидами? Жисмоний куч талаб етиладиган ишни уддалай оламанми? Ташкилотчилик, раҳбарлик қобилиятига егаманми? Ўз меҳнатимнинг моддий натижасини кўришни истайманми? Юқоридаги саволларга ҳар бир америкалик ҳаққоний, тўгри жавоб излайди. Улар яхши биладиларки, АҚШда қўлидан келмайдиган ёки мукаммал бажара олмайдиган ишни бўйнига оладиган кишиларни ёқтирмайдилар. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг ва саволлар тузинг. 2. Савол асосида сўзлаб беринг.

САВДОНИНГ ДЎКОНДАН ТАШҚАРИ БЎЛГАН ТИЗИМИ

Фирма раҳбарлари харидорларни ўз маҳсулотларига қизиқтириш учун ҳар доим савдонинг янги усулларини барпо етадилар. 20-асрнинг 80 йилларида АҚШда ишлаб чиқариш компаниялари дўкондан ташқари бўлган савдо тизимини ташкил етди. Бу тизим харидорларга қулай имконият берди, чунончи улар уйдан чиқмасдан маҳсулотларни сотиб олиш имкониятига ега бўлдилар. Бундай тизимнинг ташкил етилиши воситачи фирмаларнинг ишлаб чиқариш компаниялар маҳсулотини кўп миқдорда сотиб олиб сўнг бозорда баланд нархда сотиб фойда кўрадиганлардан қутилиш учун мўлжалланган.

71

Савдонинг бу тури ишлаб чиқариш компаниялари ва харидорлар учун жуда қулай, улар бир-бирлари билан видео ва компютерлар орқали мулоқот қилишади. Топшириқ: 1.Матнни ўқиб режа тузинг, сўзланг. 2.Қуйидаги сўзларни рус тилига таржима қилинг. Хўжалик фаолияти, молиявий барқарорлик, харажатлар, соф даромад, иқтисодий харажатнинг натижаси, фойда, тежаш имконини яратиш.

ҚИММАТЛИ ҚъОГОЗЛАР БОЗОРИНИНГ ТУЗИЛИШИ Аксионер жамиятлар пайдо бўлгач улар томонидан қимматли қоғозлар

чиқарила бошланди ва бу қимматли қоғозларни оммага ауксион асосида фонд биржаси орқали йетказишни ташкил етиш лозим деб топилди.

Фонд биржасининг асосий мақсади-аксиялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозларни тез ва самарали олиб–сотишдан иборат.

Қимматли қоғозларнинг курси доимий равишда улар олиб келадиган даромад (дивиденд ёки фоиз кўринишида) талаб ва таклиф орасидаги бўлган муносабатдан иборатдир.

Фонд биржасида фақатгина брокерлар (маклерлар) сотувчи бўлиб ишларди, улар ўз мижозлари буюрган ишни бажариб, шунга асосан маълум фоиз миқдорида фойда кўрар еди. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг ва созланг. 2. Қуйидаги сўз бирикмаларини еслаб қолинг ва таржима қилинг. Қонуний егалик, ташкилий, ҳуқуқ, усул, доимий мижоз, ваколатхона, кўмаклашиш, иш унумдорлиги, яшаш шароити, тараққиёт йўли, ўхшаш давлатлар, қувват, атроф муҳитни муҳофаза қилиш. 3. Қуйидаги саволларга жавоб беринг. 1. Кўп олимлар нималарга интиладилар? 2. Курсдошлар қачон ўзларининг таасуротлари билан узоқ (суҳбатлашадилар) ўртоқлашадилар? 4. Қуйидаги қўшма гапни тугатинг. 1. Кеча ҳуқуқшунос билан учрашув бўлиб ўтди, ... 2. Дарахт қуриб қолди, …

ФОНД БИРЖАСИ Фонд биржаси - қимматбаҳо қоғозлар олди-сотди қилинадиган биржа, бозор инфраструктурасининг муҳим бўғинидир. Қимматбаҳо қоғозлар (давлат облигациялари, корхоналар, аксия ва облигациялари, банк кредит билетлари, тижорат викселлари) валута олди - сотдиси бўйича мунтазам ва ташкилий фаолият кўрсатади. Халқаро фонд биржалари федерацияси - Парижда жойлашган халқаро ташкилот, асосий мақсади-барча аксионерларга тенг ҳуқуқни таъминлаш ва

72

қимматбаҳо қоғозлар бозори таркибини мувофиқлаштириш. Фонд биржаси-қимматбаҳо қоғозлар савдосини тартибга солиш, сиёсатнинг фонд бозорига таъсири, биржа иши техникаси ва технологиясини ривожлантириш масалаларини кўриб чиқадиган кенгашлар ўтказади. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг, саволлар тузинг ва грамматик қоидага риоя қилган ҳолда исўзлаб беринг. 2. Қуйидаги сўзларни таржима қилинг: олди - сотди, халқаро фонд, тенг ҳуқуқни таъминлаш, таркиб, тартибга солиш, таъсир, кенгаш, дарҳақиқат, шунингдек, албатта, сўзсиз, бизнингча

БАНК

Банк ( фр. банқуе) - кредит - молия муассасалари, уларнинг енг асосий вазифаси вақтинча бўш пул воситаларини бир жойга тўплаш, корхоналарга ва умуман пулга муҳтожларга, кредит, ссуда бериш, пул ҳисоб-китобларини амалга ошириш, пул ва турли қимматбаҳо қоғозлар чиқариш, олтин ва чет ел валуталари билан боғлиқ муаммоларни бажариш ва бошқалар. Банклар пул қўювчиларга маълум фоиз тўлаб, қарз олганлардан юқорироқ фоиз ставкаси ундиради. Ана шу фоизлар ўртасидаги фарқдан банк фойдаси ҳосия бўлади. Ҳозирги даврда қуйидаги асосий банк турлари фаолият кўрсатади:

Марказий (емиссия) банклар мамлакатнинг жами кредит тизимига раҳбарлик қилади, давлат пул - кредит сиёсатини амалга оширади, пул ва қимматбаҳо қоғозлар емиссиясини монопол ҳуқуқда амалга оширади.

Тижорат банклари жисмоний ва ҳуқуқий шахсларга хилма -хил банк хизмати кўрсатади.

Махсус банклар муайян мижозлар гуруҳига хизмат кўрсатади ёки айрим ҳаракатларга ихтисослашади.

Универсал банклар ҳамма турдаги асосий банк ҳаракатларини амалга оширадиган банклардир.

Мулк шаклига кўра давлат банки, аксионер, кооператив, маҳаллий ўз-ўзини бошқариш идоралари, аралаш ва халқаро банклар бор. Ҳозир банклар фаолиятида тижоратлашув, хусусийлашув жараёни кечмоқда. Топшириқ. Матнни ўқинг, саволлар тузинг. Саволлар асосида сўзлаб беринг.

ҲИССАДОРЛИК ЖАМИЯТИ Ҳиссадорлик жамияти-бир гуруҳ шахслар (аксионерлар) аксия ва

облигацияларни харид қилишдан тушган маблағлар ҳисобидан ташкил топган корхона.

Аксиялар ўз егаларига даромад (дивиденд) келтириб, уларга аксионерлар йиғилишида овоз бериш ҳуқуқини беради. Облигациялар еса қатъий фоиз орқали фақат даромад олиб келади.

Ҳиссадорлик жамияти кенгаш мажлисида сайланган жамоа орқали бошқарилади. Асосан, ҳиссадорлик жамиятининг бошқаруви аксияларнинг енг

73

йирик қисмига ега бўлганлар қўлида бўлади. Умумий мажлисга жами акционерлар йиғилмаслиги сабабли, овоз йиғиш учун 5-20 фоиз аксия бўлиши йетарли.

Аксионерлик жамиятини бошқариш ҳуқуқи билан таъминланиши “Назорат пакети” дейилади.

Аксиялар бир неча хил бўлади: оддий, хусусий, имтиёзли. Аксияларни сотиш, совға қилиш ва мерос қолдириш мумкин. Топшириқ: Матнни ўқинг ва режа тузинг. Гапларнинг ифода мақсадига кўра турини аниқланг.

ИНВЕСТИЦИЯЛАР Инвестициялар (нем. Инвеститион, лат. Инвестере - ўриш) иқтисодни

ривожлантириш мақсадида мамлакат ёки чет елларда турли тармоқларга узоқ муддатли капитал киритиш, капитал сарфлаш тушунчасига тўгри келади. Унинг молиявий ва реал турлари мавжуд.

Молиявий инвестиция-аксия, облигация ва бошқа қимматбаҳо қоғозларни сотиб олиш; реал инвестиция-мамлакат ичкарисида ва чет елларда ишлаб чиқаришга капитал қўйиш, шунингдек, ёш суверен давлатларга қарз ва субсидия бериш шаклларида амалга оширилади. Инвестицияни давлат, банклар ёки хусусий соҳибкорлар бериши мумкин. Кейинги даврда халқаро иқтисодий мунособотларда инвестицион ҳамкорлик ривож топди: бундай ҳамкорликнинг реал, (ишлаб чиқариш тармоқларига узоқ муддатли пул қўйилмалари), молиявий, (қимматбаҳо қоғозлар муомаласини ҳам қамрайдиган халқаро кредит -молиявий фаолият), интеллектуал (мутахассисларни курсларда тайёрлаш, тажрибани лицензияларни, ҳамкорликда бажариладиган илмий ишланмалар ва бошқага сарфлаш) турлари бор. Инвестицион ҳамкорлик умумжаҳон ва миллий муаммоларни ҳал қилишга хизмат қилади.

Топшириқ: Матнда қандай услубдан фойдаланганлигини изоҳланг. Саволлар

тузинг.

КРЕДИТ Кредит (лат. средитум-қарз) - пул маблаглари, товар ва хизматларни

келишилган устама (процент) тўлаб қайтариб бериш шарти билан маълум муддатга қарзга бериш. Тижорат кредити ва банк кредитига бўлинади. Қарзга маблағ берувчи томон кредитор, ссуда олувчи томон еса дебитор дейилади. Кредит келишуви қарздан фойдаланиш шартлари қайд етилган шартнома билан расмийлаштирилади. Кредитлар икки хил: қисқа муддатли ва узоқ муддатли бўлади. Қисқа муддатли кредит корхона ва ташкилотларини айланма фондларини шакллантиришга хизмат қилади. Узоқ муддатли кредит еса моддий ишлаб чиқариш тармоқларига капитал маблағлар ажратиш манбаи ҳисобланади.

74

Топшириқ. Матнни ўқинг ва таржима қилинг. Саволлар тузиб, сўзлаб беринг.

ХАЙРИЯ ЖАМҒАРМАЛАРИ Катта бойликларга ега бўИган одамларга пулларини ҳар хил турдаги

хайрия жамғармаларга ўтказиш жуда фойдали. Ҳамма ривожланган мамлакатларда бу пуллар солиқларга тортилмайди.

ХХ асрнинг биринчи ярмида Американинг пўлат қироли бўлмиш Ендрю Корнеги, Рокфеллер, Бордоларнинг машҳур жамғармалари жаҳонга танилган. Жамоатчиликдаги катта дастурлар ушбу жамғармалар орқали маблағга ега бўлганлар.

Бу жамғармалардан катта маблағлар илм-фан ривожига, санъат ва адабиёт тараққиётига, табиатни муҳофазасига йўналтирилган. Топшириқ. Қуйидаги сўз ва сўз бирикмаларни рус тилига таржима қилинг: аксиялар миқдорига пропорсионал, тақсимланади, корхона, шароитлар яратиш, савиянинг кенглиги, иқтисодий ҳаракатларнинг натижалари, олиб келади, ютуқлар, ошиб кетади.

ВАЛЮТА Валута (итал. Валута, лат. Валере - қадрламоқ, қиймат) - мамлакатнинг

пул бирлиги ва унинг тури (олтин, кумуш, қогоз); пулга тенглаштирилган тўлов воситалари; пул ҳисоб - китобларини тақозо етадиган халқаро иқтисодий айирбошлаш ва бошқа алоқаларда қатнашади. Валута сифатида миллий пул бирлиги (масалан АҚШда доллар, Германияда марка) валюта курсида ифодаланадиган халқаро баҳога ега. Амалиётда валута миллий банкнотлар шунингдек тўлов воситалари ва ҳисоб - китобнинг кредит ҳужжатлари шаклида қўлланади. Бундан ташқари халқаро шартномалар асосида ташкил топган ҳисобларга ёзиб қўйиш ҳам валутага киритилади. Металл пул муомаласи шароитида валута олтин ёки кумушга майдаланадиган миллий пул кредитлари шакллида намоён бўлган еди. Валутани қимматбаҳо металларга майдалаш тўхтатилгандан кейин халқаро ҳисоб - китобларда фойдаланадиган барча миллий валуталар қогоз бўлиб қолди. Халқаро тўлов муомаласи еркин алмаштириладиган ёки Халқаро валута фонди белгилаган курс бўйича еркин алмаштириладиган валута билан амалга оширилади. Халқаро валута фонди АҚШ доллари, Германия маркаси, Франсия франки, Англия фунт стерлинги ва Япония иенасини бошқа ҳар қандай мамлакатлар валутасига еркин алмаштириладиган валутага киритган. Бошқа мамлакатлар валуталари чегараланган ёки бутунлай тикланмайдиган, еркин алмаштирилмайтиган валуталардир.

Чексиз конвертлаштирилган валута бошқа валуталарга ҳеч қандай чегарасиз алмаштирилади. Ушбу валута яна “қатъий валюта” деб ҳам юритилади, чунки у бошқа пулларга қараганда йетарли стабил курсга ега.

“Ярим конвертлаштирилган валута” деганда мамлакатнинг миллий валутаси фақатгина бир нечта чет ел валутасига алмаштирилиши тушунилади.

75

Конвертлаштирилмаган валута деб фақатгина битта мамлакатнинг ичида ишлатиладиган ва чет ел валутасига алмаштирилмайдиган валутага айтилади.

Жаҳон иқтисодиёти мамлакатлар орасида тартибга солинган валуталар алоқа системаларисиз иш юритолмайди. Улар ташқи иқтисодиёт алоқаларининг пул формаси бўлиб ҳисобланади, чунки валюта бу ташқи савдогарчилик ва кредит – молия операцияларининг таянчи деб ҳисобланади.

Ҳозирги замонда олимлар ҳисоби бўйича дунё бўйлаб бўлиб ўтаётган ҳар йилги валута-молия операциялари, тахминан беш юз миллард АҚШ долларига тенг. Топшириқ: 1.“Валута” матнни ўқиб чиқинг, унга бир нечта саволдан иборат режа тузинг ва матнни баён қилиб беринг. Қандай услубда ёзилганини аниқланг. 2.Қуйидаги сўз ва сўз бирикмаларини рус тилига таржима қилинг: маиший чиқиндилар, бино, ишончли, тижорат, ҳамкор, жамиятга еътибор, еркин муомала, жамоа, иқтисодий йўқотишлар, атроф - муҳитни сақлаш.

МИКРО ВА МАКРО ИҚТИСОДИЁТ

Микро ва макро иқтисодиёт ривожланган мамлакатлар илмий адабиётида кенг тарқалган тушунча. Иқтисодиётни бошқаришнинг турли даражаларидаги ҳолатини таҳлил қилишда қўлланилади ва қуйи хўжалик йечимларини корхона, фирмани бошқариш даражасида ҳал қилиш микро иқтисодиётга бўлинади. Микроиқтисодиёт бу айрим корхона хўжалик ёки оила доирасидаги иқтисод. Макро иқтисодиёт-бутун жамият, умумдавлат миқёсидаги ёки миллий иқтисод турли соҳалар тармоқлар мажмуидан иборат. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг. Қўшма гапларга еътибор беринг. 2. Қуйидаги сўзларни таржима қилинг. Ривожланиш, тушунча, бошқариш, таҳлил қилиш, жами хўжалик, ҳал қимоқ, оила даражасидаги иқтисод, турли соҳа. 3. Берилган иккита содда гапдан қўшма гап тузинг. 1. У доимо иқтисодий ва сиёсий адабиётларни ўқир еди. У сиёсатчи бўлмоқчи еди. 2. Мактабни бу йил тугатдик. Биз институтга ўқишга кирдик. 4. Саволларга жавоб беринг а) Нима учун йерда ҳар доим кун тун билан алмашиб туради? б) Нима учун ёшлар чет давлатларга бориб ўқишмоқда?

76

ЛАМПАЛАРНИ СИНДИРМАНГ Атроф – муҳитнинг ифлосланиши натижасида симоб буғлари қатор

металлар ва органик моддалар билан қўшилиб, организмга бир неча баробар кўп зарарли таъсир кўрсатади, генетик ўзгаришларни келтириб чиқаради.

Ёдда тутинг, бир дона синган лампанинг буглари консентрациясидан қисқа вақт ичида ўткир заҳарланиш даражаси 20 баробарга йетади.

Хонани шамоллатган билан симоб буғлари чиқиб кетмайди, чунки у бир қатор бошқа буюмларга тез сингади ва узоқ вақт давомида буғланади. Бу еса хонага махсус ишлов бериб “дезинфексия” қилиб, инсонга симоб таъсирини нейтраллаштиришни талаб қилади.

Бир вақтнинг ичида 1000 дона лампа синса симоб Тошкент шаҳар ҳудудининг 75 фоизини уч қаватли бино баландлигини заҳарлайди. Фақатгина махсус технологик жараён ва махсус ускуна ёрдами билан люминисцент лампаларни йўқ қилиш – атроф-муҳитга зарарли таъсирини 8.5 минг маротаба камайтириш имконини беради. Яъни сизни симоб хавфидан қутқаради.

Люминисцент лампаларни асло синдирманг! Ўзингиз ва яқинларингизни бу хавфдан асранг! Топшириқ. Матнни ўқинг, режа тузинг ва сўзлаб беринг.

СУВ НОЁБ ТАБИИЙ БОЙЛИГИМИЗ

Ҳозирги вақтда атроф-муҳит ва табиий ресурслардан фойдаланишнинг енг муҳим муаммоларидан бири аҳолини йетарли миқдорда тоза ичимлик суви билан таъминлашдир.

Умумий саноат корхоналари мавжуд сув манбаларининг 20%ини ташкил етади. Саноат ишлаб чиқаришдан чиққан оқава сувлар таркибида ўта заҳарли моддалар, оғир металлар мавжуд. Кон–руда саноати корхоналари оқава сувларида оғир металлар рухсат етилган меъёрдан 50 баробар, нефт ундан ҳам кўп учрайди. Таҳлилий назоратга ихтисослашган давлат инспексияси мутахассислари маълумотига кўра, 626 саноат корхоналаридан кўп миқдорда йетарли тозаланмаган оқавалар чиқиб турибди.

Улардаги оқаваларни тозалайдиган қурилмаларнинг ишлаш самарадорлиги 50%-90% ўртасидаги қувват билан ишлатилмоқда. Бу еса оқава сувларининг ифлослик даражасини кескин ошиб кетишига сабаб бўлмоқда. Немис олими Г.Либман айтганидек, бизнинг сайёрамизда кишиларнинг саломат қолишлари учун техниканинг мўжизалари емас, балки тоза, ичиш учун яроқли сув йетарли бўлиши керак.

Сайёрамизнинг 3/4 қисмини океан, денгиз, кўл ва дарёларнинг суви егаллаган. Аммо истеъмол қилишга ярайдиган тоза ичимлик сув миқдори жуда оз, йердаги жами сув заҳирасининг ўртача 0,6 %ни ташкил етади.

Қарши канали атрофида жойлашган қувурларнинг оқавалари каналга оқизиб қўйилган. Оқибатда вилоятнинг қуйи қисмидаги кўп хўжаликларнинг минглаб гектар унумдор йерлари зах босиб, шўрланиб кетди. Сув муҳофазасининг муҳим асосий шартларидан бири – уни тежамли сарфлашдир. Сувни тежашда оқава сувларни йиғиб уни тозалаш ва қайта ишлатиш катта

77

аҳамиятга егадир. Бу иш фойдаланадиган сувни тежайди, йерни сув шўрланиши ва сувни ифлосланишининг олдини олади. Япон ёзувчиси Хироси Нома: “Мабодо келгусида йерда ҳаёт тамом бўлса, у атом урушидан емас, сув йетишимовчилигидан бўлади”, - деган еди. Шунинг учун биз ҳаёт манбаи бўлган сувни тоза сақлаш ва кўпайтириш чораларини кўра олсак, келгусида халқимизнинг соғлом ва фаровон турмуш кечиришини таъминлаган бўламиз. Топшириқ: 1. Матнни ўқинг. «Сув – ҳаёт манбаи» мавзусида иншо ёзинг. 2. Иқтисодиётга оид қуйидаги терминлар ёрдамида гаплар тузинг. Пулнинг қадрсизланиши, қарз, ҳисобот, кимошди, қимматбаҳо қоғоз, арзон мол.

78

ҲУЖЖАТЛАР

МАЪЛУМОТНОМА

Назар Аҳмедов ҳақиқатдан Тошкент Молия институтининг Бошқарув факултетининг 1 курс БК - 50 гуруҳида ўқийди. Факултет декани Котиба Сана Муҳр

ТАРЖИМАЙИ ҲОЛ

Мен, Карима Назаровна Илҳомова 1985 йил 10 июлда Тошкент шаҳрида хизматчи оиласида туғилдим4. Отам – Илҳомов Назар 1954 йилда туғилган бълиб, тадбиркорлик билан шуғулланади. Онам Илҳомова Раъно 1960 йилда туғилган, уй бекаси.

1992 йилдан 2002 йилгача Тошкент шаҳридаги 41-мактабда ўқидим. Мактабда синф деворий газетаси муҳаррири бўлдим. Математика фанига жуда қизиқаман. Бу фан бўйича шаҳар олимпиадасида 2-ўринни егаллаганман. Теннис бўйича республика мусобақаларида фахрли ўринларни олганман. 2002 йилда 11-синфни тугатиб Тошкент Молия институтига ўқишга кирдим.

Турар жойим: Тошкент шаҳар, Чилонзор туман Наққошлик кўчаси, 14 - уй.

Имзо Сана

Тошкент молия институти молия-иқтисод факултети декани проф.

З.Йўлдошевга И курс ММ-36 гуруҳи талабаси

З. Аҳмедовдан

ТУШУНТИРИШ ХАТИ 2004 йилнинг 20-октабридан 10-ноябригача касаллигим туфайли дарсга кела олмадим. Касал бўлганим ҳақидаги маълумотномани илова қилаяпман.

Сана (Исми ва фамилияси)

79

ТИЛХАТ

Мен, Тошкент Молия институти хожалик ишлари болимининг мудири Турдиали Деҳқонов Тошкент мебел корхонасининг тайёр буюмлар омбори мудири Елшод Гиёсовдан институт буюртмаси асосида тайёрланган, умумий баҳоси 300000 (уч юз минг) сом болган 15 дона столни қабул қилиб олдим.

18. 08. (имзо) Т.Деҳқонов

Тошкент шаҳар Саноат-қурилиш банкининг Шаҳристон бўлими бошқарувчиси А. Собировга

Б. Аҳмедовдан

АРИЗА Мени ушбу банкнинг бухгалтерия бўлимига ҳисобчи лавозимига ишга қабул қилишингизни сўрайман.

Тошкент Молия институтининг ҳисоб - иқтисод факултетини битирганлигим ҳақидаги диплом нусхасини илова қиламан.

Сана Имзо

Республика Марказий банкининг раиси Р. Комиловга Пул моумаласи бошқармаси бошлиғи Қ. Ҳусановдан

БИЛДИРИШНОМА 2005 йилнинг 20 февралидан 28 февралгача режалаштирилган хизмат сафарида бўлдим ва 1-мартдан ўз вазифам бўйича ишга тушдим. Хизмат сафарида бажарилган иш ҳисоботи илова қилинди.

Сана Имзо

80

ИШОНЧНОМА

Мен, Г.Муслимова курсдошим А.Муҳиддиновага шаҳарнинг 3-алоқа

болимидан менинг номимга келган 50.000 (еллик минг) сом миқдоридаги пул

жонатмасини олиш учун ишонч билдираман.

2004 йил 20 октабр (имзо) Г.Муслимова

81

МАВЗУ ЮЗАСИДАН ТЕСТ САВОЛЛАРИ 1. Янги ўзбек алифбосида нечта товуш бор?

1. 33та 2. 35та 3. 29та 4. 30та 5. 28та

2. Янги ўзбек алифбосидаги унли товушларни кўрсатинг?

1. а, о, у, ў, и, е 2. а, х, о, қ, и, д 3. б, у, ў, е, о 4. а, ф, қ, е, ў, и 5. а, о, у, ў, т, е

3. Тўғри ёзилган сўзлар қаторини топинг

1. адабий, ақл, анча, айрим 2. амал, асос, аҳал, ақил 3. абадий, айрм, абадй, атроф 4. айнан, азм, алока, ақил 5. акл, аенан, аҳир, адиб

4. Навоий қайси асарида ўзбек тили бой тиллардан бири еканлигини асослаб берган?

1. «Хамса» 2. «Лисон-ут-тайр» 3. «Муҳокамат-ул луғатайн» 4. «Фарҳод ва Ширин» 5. «Ҳайрат-ул-аброр»

5. Тўғри ёзилган сўзлар қаторини топинг

1. Одл, оқим, одий 2. олим, ойдин, орзу 3. олтин, одий, омон 4. оралиқ, олм, озот 5. омонот, ош, овос

6. Тўғри ёзилган сўзлар қаторини топинг

1. ун, узин, узим 2. улуғ, устоз, уллат 3. улиғ, устос, узум 4. мулк, ушоқ, дастирҳон 5. мулк, устоз, узим

82

7. Мамлакатимиз парламенти қачон “Ўзбекистон Республикасининг Давлат герби тўғрисида”ги қонунни қабул қилган?

1. 1992 йил 2 - июлда 2. 1995 йил 1 - сентябрда 3. 1991 йил 1 - сентябрда 4. 1994 йил 2 - июлда 5. Б,C

8. Давлатимиз нуфузли халқаро ташкилотларнинг тенг ҳуқуқли аъзосими?

1. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Йевропада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Кенгаши, Халқаро меҳнат ташкилоти, Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти.

2. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти Бирлашган миллатлар Ташкилоти, Қизил ярим ой жамияти.

3. Йевропада Хавфсизлик Кенгаши, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти. 4. А ва Б 5. Б ва C

9. Тоғри ёзилган сўзларини топинг.

1. илим, ижот, ис. 2. илм, ижод, из 3. бир, дил, қзқ. 4. иқтисот ,иқтисодчи, ҳисобла 5. 1 ва 4

10. Ушбу мақолдаги лазиз сўзининг қайси тури ёзилмаган? Инсон-азиз, яшамоқ ….

1. лазиз 2. мароқли 3. лаззатли 4. лаззатланиш 5. лазизланиш

11. Тўғри ёзилган сўзлар қаторини топинг. 1. Йелак, йертага, йеллик 2. Етаж, еркин, ерта 3. Елак, йета, йерта 4. пойезия, поема, ертага 5. 3 ва 4.

83

12. Тўғри ёзилган сўзлар қаторини топинг. 1. ёз ,янги, юрт, ёрдам 2. йз, юнги, юқори, ёқламоқ 3. ёз, ёрмоқ, ёрдам, етарли 4. ерсиз, етакчи, ёқумли, яроқли 5. 3-5

13. Марказий Осиёда молия фанга оид асарни яратган аллома ким? 1. Навоий 2. Бобур. 3. Рўдакий 4. Ибн Сино 5. Замахшарий

14. Тўғри сўзлар қаторини топинг 1. қиймат, иқтисод, ҳисоб, ғазаб 2. ғалаба, ғазап, иқтисот, ғарб 3. ғам, илсим, ҳамдард, кийма 4. игро, ғоя, ғунча, ғалла 5. ғор, ғалаб, қариндош, ҳабиб

15. “Мавоза” терминининг маъноси нима? 1. айирбошлаш 2. қарз 3. кирим 4. чиқим 5. фойда

16. Гапга қайси ибораларни қъшиш мумкин? Солиқ давлат буджетини …. 1. вужудга келтиради 2. ҳосил қилади 3. пайдо қилади 4. олиб қолади 5. йетиб келади

17. Қадимда савдогарлар Буюк ипак йўли устида жойлашган Бухоро орқали қайси давлатларга ўз молларини олиб боришган?

1. Хитой, Ҳиндистон, Ерон, Византия 2. Америка, Англия, Греция 3. Италия, Хитой, Афғонистон 4. Африка, Монголия, Франсия 5. 3, 4

84

18. Марказий Осиёда ИХ-ХИИ асрларда санъатнинг мусиқа жанрига еътибор берган алломалар кимлар?

1. М. Қошғар, Юсуф Хос Ҳожиб 2. Ибн Сино, Рўдакий 3. Навоий, Низомий, Ганжавий 4. Жомий, Чўлпон 5. Муқимий, Фурқат

19. Тўғри ёзилган сўзлар қаторини топинг

6. жон, жаҳл, жазм 7. жахон, жарима, жасо 8. жода, жабир, жаҳолат 9. жуфит, жазирама, гожа 10. аждар, жангалма, жупт

20. Қуйидаги ибратли гапнинг қайси созлари ёзилмаган? ...... раҳбаринг бўлгандан кўра Раҳбарсиз .... яхши.

3. Жоҳил, отган 4. Зулмкор, қайтган 5. Номард, келган 6. Ваҳший, борган 7. Мард, отган

21. Навоийнинг асарларини корсатинг

6. «Хамса», «Маҳбуб-ул-қулуб», «Лисон-ут тайр» 7. «Фарҳод ва Ширин», «Юлдузли тунлар», «Мирзо Улуғбек» 8. «Шайтанат», «Улуғбек хазинаси», «Лайли ва Мажнун» 9. «Олтин девор», «Чимилдиқ», «Ҳайрат-ул аброр» 10. 4.

22. Қуйидаги ҳикматли гапда қайси сўзлар тушириб қолдирилган? Ҳаёт ҳар доим, ҳар ........... ҳақиқатни ................., ҳақиқат изланмай ........... ҳамон ҳаёт ҳам ...........

2. жойда, излашдан бошланади, қўйиши, тўхтайди 3. йерда, қидиришдан бошланади, қолиши, туради 4. йерда, қидиришдан, тугайди, келиши, бошланади 5. 3 6. 1

85

23. Қуйидаги тоғри ёзилган сўзлар қаторини топинг. 3. сентнер, процент, ссенарий 4. конференция, стансия, силиндр 5. ссиртул, инқукция, деклорасия 6. ситрус, цитата, абзац, консепция 7. 4.

24. Қуйидаги гапда қайси созлар тушириб қолдирилган? Суғурта тушунчаси ........... ва ....... тушунчаларидан олдин шаклланган.

7. олтин ва бойлик 8. бойлик ва кумуш 9. давлат ва соглиқ 10. бойлик ва соглиқ 11. пул ва кредит

25. Қуйидаги тоғри ёзилган сўзлар қаторини топинг.

12. Рано, мано, мамурият 13. ало, сурат, қала 14. Мамура, талим, мано 15. немат, марифат, талим 16. етибор, езоз, елон

26. Қуйидаги мақолда қайси соз ёзилмаган?

Бемаънида ....................... йўқ 6. маъно 7. фикр 8. маъноли 9. сўз.

27. Егалик қўшимчалари одатда қайси олмош турига қўшилиб келмайди?

1. кишилик олмошига 2. ўзлик олмошига 3. сўроқ олмошига 4. белгилаш олмошига 5. бўлишсизлик олмошига.

86

28. Омонимларга ега бўлган сўзни топинг 1. тубан 2. тугал 3. туюқ 4. тузоқ 5. туман

29. -чи,- ли, -дон, -лик вазифасига кўра қандай қўшимчалар?

1. сўз ясовчи 2. сўз шакли ясовчи 3. сўз ўзгартирувчи 4. маъно ўзгартирувчи 5. 2, 3

30. Фитратнинг иқтисодий дунёқараши баён етилган асарнинг номи қандай?

1. «Ҳинд сайёҳининг қиссаси» 2. «Миррих Юлдузи» 3. «Судхўрнинг ўлими» 4. «Бемор» 5. «Жамоа кимники»

31. Шоир А. Ориповнинг илк тўплами қандай номланади?

1. «Юртим шамоли» 2. «Йиллар армони» 3. «Митти юлдуз» 4. «Юзма-юз» 5. «Биринчи муҳаббатим»

32. Уйқуларим қўчиб кетди гапидаги -лар қўшимчаси нимани ифода етади? 1. маъно кучайтириш 2. ҳурмат қилиш 3. кўпликни билдириш 4. 2. 5. 1, 3.

33. -лар кўплик аффикси қўшиладиган сўзлар қаторини топинг. 1. Халқ, тўда, армия 2. гул, юлдуз, сармоя 3. китоб, ручка, қалам 4. Ойна, рўмол, дафтар 5. 2, 3

87

34. Ўзбек тилида -ники қўшимчаси шакли нимани ифодалайди 1. Қарашлилик маъносини ифодалайди 2. Егалик қўшимчаси 3. Келишик қўшимчаси 4. 2, 3 5. 1, 3

35. Қатағонга учраган адибларни кўрсатинг. 1. Фитрат, Чўлпон 2. М. Беҳбудий, Саид Аҳмад 3. Ҳ. Муин, А. Орипов 4. У.Носир, Ҳалима Худойбердийева 5. 2, 4

36. “Шайтанат” асарини ёзган адиб ким? 1. А.Орипов 2. Т.Малик 3. М.Юсуф 4. С.Аҳмад 5. Ойбек

37. Марказий Осиё Давлат университетининг иқтисод факултетини битирган ўзбек адиби ким?

1. Ғ.Ғулом 2. Ойбек 3. М.Шайхзода 4. А.Қаҳҳор 5. Ҳ. Ғулом

38. ХХ асрнинг бошида “Муштум” журналига асос солган адиб ким? 1. Ойбек 2. А.Авлоний 3. М.Беҳбудий 4. А.Қодирий 4. А.Орипов

39. “Ўтган кунлар” романини қайси ўзбек ёзувчиси ёзган? 1. А. Қодирий 2. М.Шайхзода 3. А.Навоий 4. У.Носир 5. Фитрат

88

40. Бизга замондош бўлган ўзбек адибларини топинг 1. А.Навоий, З.Бобур 2. А.Орипов, Ойдин 3. Е.Воҳидов, Фурқат 4. Муқимий, М.Юсуф 10.О.Матчон, Завқий

41. “Бизнес” сўзи биринчи марта қачон пайдо бўлган?

1. ХВ аср 2. ХВИИИ-ХИХ асрлар 3. ХХ аср 4. ХВИИ аср 5. 3, 4

42. Ёпиқ турдаги аксиядорлик жамиятида 63 киши фаолият кўрсатяпти. Берилган гапда ишлатилган феълнинг замонини аниқланг.

1. ҳозирги замон феъли 2. келаси замон феъли 1. ўтган замон феъли

43. Келаси замон феълларини топинг.

1. учрашмоқчиман, чиқаман 2. учрашдим, чиқдим • учрашмоқчиман, чиқяпман • учрашаман, чиқяпман

44. Қайси қаторда сифатдош ясалган феъллар товуш ўзгаришига учраган?

1. сана, ёндаш 2. қийна, пасай 3. яшнат, қизиқтир 4. ўйна, ата 5. гурулла, шўвулла

45. Мен деворий газетага мақола ёзмоқчиман. Феъл қайси майлда берилган?

1. мақсад майли 2. шарт майли 3. буйруқ-истак майли 4. хабар майли 5. 2, 3

89

46. Иш-ҳаракатнинг юзага келиш ўрнини билдирган, кўмакчи вазифасидаги сўзларни топинг

1. ёнидан, ичида, тепасида • сайин, сари, томон • 3. сингари, каби, орқали • устига, остида, тагидан • А ва Д

47. Меҳмонҳона яхши иситилган, катта столга дастурхон ёзилган, атрофига стуллар терилган. Ушбу гап таркибида феълнинг қайси нисбат (даража) шакли қўлланган?

1. аниқ нисбат 2. мажҳул нисбат 3. биргалик нисбат 4. ўзлик нисбат 5. орттирма нисбат

48. Биргалик нисбат шаклидаги феъллар қаторини белгиланг

1. гуллатмоқ, битирмоқ, йедирмоқ 2. табрикламоқ, ёзмоқ, келмоқ 3. кийинмоқ, таралмоқ, ювилмоқ 4. синмоқ, сўлмоқ, бўямоқ 5. теришмоқ, екишмоқ, кулишмоқ

49. Олим бўлсанг, олам сеники. Мақоладаги феъл қайси майлда берилган?

1. мақсад майли 2. шарт майли 3. буйруқ майли 4. истак майли 5. хабар майли

50. Санам . . . саккиз дема Нуқталар ўрнига феъл ясовчи қўшимчаларнинг зарурини белгиланг

1. –илла 1. –ай 3. –а 4. й 5. –р (ар)

90

51. Қайси қатордаги феъл ҳозирги замонни билдиради? 1. кулиб гапирибди 2. алқаб юрибди 3. югуриб турибди 4. сакраб қолибди 5. ўқияпти

52. Математика фанига асос солган қомусий олим ким?

1. Форобий 2. Хоразмий 3. Ибн Сино 4. Замахшарий 5. Улуғбек

53. Предметнинг аниқ бир шахсга қарашлилигини ифодалаганда қандай қўшимча қўлланади? 1. нинг 3. га 5. дан 2. ни 4. да 54. Талабалар имтиҳонни аъло баҳоларга топшир…. Биргалик нисбат қўшимчасини қўйинг.

1. –ун (н) 2. –т, -тир 3. –ш, (-иш) 4. –ир, -ар 5. –қиз, -қар

55. Қайси феъл майллари еди тўлиқсиз феъли билан қўллана олади?

1. шарт майли 2. мақсад майли 3. буйруқ-истак майли 4. хабар майли 5. А,Б,Д

56. Керакли равишдошларни қўйинг: … айцанг ҳам … айт

1. ўйнаб, ўйлаб 2. кулиб, югуриб 3. чопиб, сакраб 4. тез, шошилиб 5. шошиб, ўйлаб

91

57. Ҳаракат номи бор гапни топинг. 1. Ўқиш-ўрганиш-ҳамманинг бурчи 2. Талабалар кутубхонадан китоб олишди 3. Тикансиз гул, машаққациз ҳунар бўлмас 4. Қолган ишга қор ёғар 5. 3, 4

58. Сўроқ юкламаларини топинг

1. –ми, -чи, -а (я) 2. фақат, ҳам, -гина 3. –кй, -га, -чи 4. –гина, -й, -ю 5. 3, 4

59. Модал сўздан фойдаланган гапни топинг.

1. Бу, албатта, институтни аъло баҳоларга тугатади 2. бу, шубҳасиз, бизнинг юртимиз 3. Ҳа, яна бир таъзирингни бераман чамаси 4. Ҳуллас, мақсадим ҳалол бўлиш 5. Ҳамма гапларда модал сўзлар қўлланган

60. Аксиялар турларини топинг. 1. оддий, хусусий, имтиёзли 2. шахсий, умумий, тўловли 3. аралаш, оддий, шахсий 4. хусусий, соф, жамоали 5. 3, 4.

61. Содда гап тузилиши жиҳатидан қандай турларга бўлинишини аниқланг. 1. йиғиқ, ёйиқ, шахси маълум, шахси номаълум гап 2. тўлиқ ва тўлиқсиз, шахси умумлашган гап, атов гап 3. шахси маълум га[, шахси номаълум гап, шахси умумлашган гап, атов гап

4. йиғиқ ва ёйиқ, тўлиқ ва тўлиқсиз гаплар

62. Рус тилидаги творителний падеж ўзбек тилида қайси сўзлар билан ифода етилади?

1. билан, етиб, қилиб, томонидан 2. ва, ҳам, етиб, билан 3. балки, яъни, жумладан 4. шунинг учун, ва, ҳам 5. 2, 4

92

63. Абу Райҳон Берунийнинг иқтисодга оид қандай асарини биласиз? «Минералогия» «Хамса» «Иқтисод нега керак»? «Қобуснома» 3, 4

64. Рус тилидаги “из”, “c”, “от” предлоглари ўзбек тилида қайси келишик қошимчасига тўғри келади?

1. ўрин-пайт келишиги қўшимчасига 2. жўналиш келишик қўшимчасига 3. бош келишикка 4. чиқиш келишик қўшимчасига 5. 1, 2

65. Егалик қўшимчалари одатда қайси олмош турида қўшилиб келмайди? 1. кишилик олмошига 2. ўзлик олмошига 3. сўроқ олмошига 4. белгилаш олмошига 5. бўлишсизлик олмошига

66. Қўшимчалар ноўрин қўлланган гапларни топинг

1. Улкан мажбуриятни шараф билан бажарилди 2. Бахт ҳар кимнинг ўз диди ва мезонида баҳоланади 3. Туянинг устидан туриб, пичан уриб бўлмайди 4. Мен одамларни яхши жиҳатлари оз емаслигини тушунаман 5. Барча гапларда қўшимчалар ноўрин қўлланган.

67. “Банк” сўзи биринчи марта қайерда пайдо бўлган? 1. Хитойда 2. Италияда 3. Грецияда 4. Франсияда 5. Англияда

68. “Иқтисод” сўзининг маъноси нима?

1. Хўжаликни тебратиш санъати 2. Ишни тебратиш санъати 3. Уй хўжалигини тебратиш санъати 4. Хўжаликни ўрганиш 5. Тежаш

93

69. Қуйидаги қўшма гапда нуқталар ўрнига қандай боғловчи қўйилади? Одам очликка бардош бера олиши мумкин, . . . сувга бўлган ташналикка ҳеч ким бардош бера олмайди.

1. аммо лекин бироқ ва, ҳамда шунинг учун

70. Қуйидаги гапда “орқали” кўмакчисининг ўрнига қайси келишик қўшимчасини қўллаш мумкин? Амур Темур кўчасига шу йўл орқали борилади.

га да дан ни нинг

71. Қуйидаги ергаш гапли қўшма гап бош гапга қайси қўшимча орқали қўшилади. Тажрибали раҳбар қайерга бор..., у йерда иш яхши ташкил қилинади.

-са -ки -у, -ю син са, ҳам

72. Мен шуни айтаман..., халққа нима керак бўл..., шуни кўпайтиринг. Ушбу ергаш гапли қўшма гапга қайси қўшимча орқали қўшилади?

-ки -са, -ки, -ди -у, -ю син са, ҳам

73. Фонд биржасининг асосий мақсади нимадан иборат?

товар олиб сотиш меҳнатни муҳофаза қилиш товар қабул қилиш аксиялар, облигасиялар ва бошқа қимматли қоғозларни олиб сотиш 1 ва 2

94

74. Кредит турлари неча хил бўлади? 1. қисқа муддатли, ўрта муддатли, узоқ муддатли 2. қисқа муддатли, ўрта муддатли 3. узоқ муддатли 4 ўрта муддатли 5. 2,3

75. Инвестицияларнинг қандай турларини биласиз?

1. молиявий, реал 2. ҳисоб 3. узоқ муддатли ўрта муддатли 1, 3

76. Мамлакатнинг жами кредит тизимига ким раҳбарлик қилади?

Марказий банк Биржа Вазирлар маҳкамаси Президент 1 ва 2

77. Қандай услуб шаклларини биласиз?

бадиий услуб, оммабоп услуб, расмий иш юритиш услуби, илмий услуб, нотиқлик услуби бадиий услуб, нутқ услуби, ёзма услуб оммабоп услуб, расмий иш юритиш услуби, огзаки услуб нутқ услуби, илмий услуб, созлашув услуби 1 ва 2

78. Фан ва техниканинг турли тармоқларига доир асарлар қайси услубда ёзилади?

1. бадиий услуб 2. илмий услуб 3. оммабоп услуб 4. хатлар услуби 5. расмийлаштириш услуби

79. У ўз вазифасини бир бажарди, асти қўяверасиз. Юқоридаги гапда бир сўзи қандай маънони ифодалаган?

1. маъно кўчиш 2. ноаниқлик 3. биргалик 4. миқдор 5. мўлжалланганлик

95

80. Сингапур давлати қайерда жойлашган? 1. Шарқий Осиёда 2. Шимолий Осиёда 3. Жанубий-Шарқий Осиёда 4. Ғарбий Осиёда 5. 1, 4

81. Сингапурда нечта байрам нишонланади?

1. 7та 3. 5та 5. 11та 2. 10та 4. 12та

82. Озбекистондаги олтин қазиб олиш компанияси қайси давлат билан ҳамколик қилади?

Англия, Франсия Америка, Россия Қозогистон, Қиргизистон Америка 1 ва 2

83. Фонд биржасининг асосий мақсади нима?

1. молларни сотиш 2. савдоларга мол йетказиш 3. аксиялар, облигациялар ва бошқа қимматли қоғозларни сотиш 4. воситачилик вазифасини бажаради 3, 4

84. Халқаро фонд биржаси қайерда жойлашган?

1. Парижда 3. Ҳиндистонда 5. Франсияда 2. Англияда 4. АҚШда

85. “Пўстагини қоқмоқ” иборасининг синонимини топинг 1. қаттиқ жазоламоқ 2. аёвсиз танқид қилмоқ 3. озор йетказмоқ 4. талабчан бўлмоқ 5. чидамоқ

86. Ўзбекистонда қоғозни нимадан ишлаб чиқарилади?

1. пахтадан 2. ёғочдан 3. канопдан 4. ундан 5. дарахтдан

96

Ўзбекча-русча луғат А Авзо – авзо - вид, виражение Адо – адо - исполнение, завершение, окончание Адо етмоқ – адо етмоқ - исполнят, виполнят, завершат Ажратма (маблағ) – ажратма (маблағ) – отчисление, ассигнование Айланма – айланма - круг, колцо, круговой Айрим – айрим - отделний, разделний, особий Аккредитлаш – аккредитлаш – аккредитация Актив баланс – актив баланс – активний баланс Акция – аксия – акция Акциядор – аксиядор – акционер Акциядорлар маблағи-аксиядорлар маблағи - акционерний капитал Акциядорлик жамияти-аксиядорлик жамияти- акционерное обшчество Алоқа – алоқа - связ Алоқа воситалари – алоқа воситалари - средства связи Алоқа-аралашув – алоқа-аралашув - коммуникация Алоқаларни тикламоқ – алоқаларни тикламоқ - восстанавливат связи Алоҳида шахс – алоҳида шахс - частное лицо Амалга оширмоқ – амалга оширмоқ - воплошчат, осушчествлят Амалдор – амалдор - чиновник, должностное лицо Амалиёт – амалиёт - практика Амалий – амалий - практический Андоза – андоза - стандарт Ариза – ариза - заявление (писменное) Асл – асл - сут, сушчество, начало, оригинал, сушчност Асл нусха – асл нусха - подлинник, оригинал Асос – асос - основа, основание Асосий воситалар – асосий воситалар - основние средства Атама – атама - термин Атамашунослик – атамашунослик - терминалогия Афзаллик – афзаллик - преимушчество, превосходство, достоинство Ахборот – ахборот - известие, сообшчение, информация Ақлий бойлик – ақлий бойлик – умственний потенциал Ақлий меҳнат – ақлий меҳнат – умственний труд Аҳд – аҳд - уговор, договор, соглашение, обешчание Ашё – ашё - вешч, предмет Б Бадал – бадал – взнос Баённома – баённома – протокол Баёнотнома – баёнотнома – декларация Бажармоқ – бажармоқ - исполнят, виполнят

97

Баланс ҳисоботи – баланс ҳисоботи – балансовий отчёт Банк кредити – банк кредити – банковский кредит Банк ўтказмалари –банк ўтказмалари – банковский перевод Банк фоизи – банк фоизи – банковский процент Банкноталар – банкноталар – банкноти Барқарор қилмоқ-барқарор қилмоқ- прочно устанавливат Баҳо – баҳо - цена, стоимост, оценка Бекор қилмоқ – бекор қилмоқ – аннулироват Белги – белги - знак, отметка, примета, признак Белгиланган қиймат – белгиланган қиймат – номинал Бепул – бепул – безвозмездний Билдириш – билдириш – рапорт Билдириш хати – билдириш хати – извешчение Билдиришнома – билдиришнома - извешчение, сообшчение, объявление Биргалик – биргалик - совместност Бирикма – бирикма – соединение, сочетание Бирлашма – бирлашма - объединение, ассоциация, соединение Битик – битик - надпис, писмо Битилмоқ – битилмоқ - писаця, бит написанним Битим – битим - соглашение, сделка, примирение Боғловчи – боғловчи – связиваюшчий Бож – бож - пошлина, таможенний сбор Божхона – божхона - таможня Бозор – бозор - ринок Боқиманда – боқиманда - недоимка, дебиторская задолжност Босқич – босқич - ступен Бошқармоқ – бошқармоқ - руководит, управлят, вести (дела) Буйруқ – буйруқ - приказ, распоряжение, предписание Буюм – буюм - вешч, предмет Буюртма – буюртма - заказ Бўлинма – бўлинма - частное, подразделение Бўнак – бўнак - аванс, задаток Бўшамоқ – бўшамоқ - освобождаця, уволняця В Вазир – вазир – министр Вазирлик – вазирлик - министерство Вазифа – вазифа - задача, задание, поручение, обязанност Вазифаларни тақсимлаш – вазифаларни тақсимлаш – распределение обязанностей Вакил – вакил - представител, уполномоченний, делегат Ваколат – ваколат – полномочие Ваколатнома – ваколатнома – доверенност, верителная грамота Вақтинчалик иш – вақтинчалик иш – временная работа

98

Валюта – валута - валюта Валюта курси – валута курси – валютний курс Валюта муомаласи – валута муомаласи – валютная операция Варақа – варақа – лист Васият қилувчи – васият қилувчи – завешчател Васиятнома – васиятнома – завешчание Ворис – ворис - наследник, преемник Восита – восита - средство, орудие Воситачи – воситачи – посредник Г Гаров – гаров - залог, заклад Герб – герб – герб Гербли муҳр – гербли муҳр – гербовая печат Гувоҳ – гувоҳ - свидетел, очевидец Гувоҳнома – гувоҳнома - свидетелство (документ), удостоверение Гуруҳ – гуруҳ - группа Д Давлат – давлат - государство, богацтво, достояние, благо Давлат банки – давлат банки – государственний банк Давлат корхонаси– давлат корхонаси- государственное предприятие Давлат мулки – давлат мулки – государственное имушчество Далил – далил - довод, доказателство, аргумент Даллол – даллол – маклер Далолатнома – далолатнома – акт Даража – даража - степен, уровен, ступен Даромад – даромад - доход, приход, подоходний Даромад солиғи – даромад солиғи - подоходний налог Даъво – даъво - иск, претензия Девонхона – девонхона – канцелярия Декрет – декрет - декрет Депутат - депутат - депутат Дўкон – дўкон - магазин Е Емирилиш – йемирилиш - амортизация, разрушение, свержение Етакчи – йетакчи - ведушчий, руководяшчий, руководител Етарли асослар – йетарли асослар – достаточние основания Етиб келиш санаси – йетиб келиш санаси – дата прибития Етказиб бериш шартномаси - йетказиб бериш шартномаси - договор поставки

99

Ж Жабҳа – жабҳа - област деятелности Жавоб – жавоб - ответ Жавоб хат – жавоб хат – писмо-ответ Жавобгар – жавобгар - ответчик Жавобгар шахс – жавобгар шахс – отвецтвенное лицо Жамғарма – жамғарма – накопление, фонд Жами – жами - итого, всего Жамият – жамият - обшчество, публика, народ Жамоа – жамоа - коллектив Жараён – жараён - процесс, течение, ход Жарима – жарима - штраф Жисмоний шахс – жисмоний шахс – физическое лицо Жорий – жорий - действуюшчий, текушчий Жўнатма – жўнатма - посилка И Идора – идора - контора, правление, управление, учреждение Ижара – ижара - аренда, наём Ижарачи – ижарачи - арендатор, нанимател, съёмшчик Ижро етувчи ҳокимият- ижро етувчи ҳокимият-исполнителная власт Ижрочи – ижрочи - исполнител Ижтимоий – ижтимоий - обшчественний, социалний Изоҳ ва ўўшимчалар – изоҳ ва қўшимчалар – примечания и добавления Икки томонлама битим – икки томонлама битим – двустороннее соглашение Иқтисод – иқтисод - економика Иқтисодий – иқтисодий - економический Иқтисодчи – иқтисодчи - економист Илмий – илмий - научний Илмий даража – илмий даража – учёная степен Илмий ишланма – илмий ишланма – научная разработка Илова – илова - дополнение, приложение, вставка Имзо – имзо - подпис Имтиёз – имтиёз - привилегия, преимушчество, лгота Инвестиция – инвестисия – инвестиция Инқироз – инқироз - банкроцтво Инсонпарварлик ёрдами – инсонпарварлик ёрдами – гуманитарная помошч Инфляция – инфлясия - инфляция Ислоҳот – ислоҳот – реформа Истеъмол – истеъмол - употребление, потребление Истеъмолчи – истеъмолчи - потребител Истеъфо – истеъфо - оцтавка Ихтисос – ихтисос - специалност

100

Иш – иш - работа, труд, дело, деятелност Иш юритиш – иш юритиш - делопроизводство Ишбилармон – ишбилармон - бизнесмен Ишлаб чиқариш муносабатлари – ишлаб чиқариш муносабатлари – производственние отношения Ишонч ёрлиғи – ишонч ёрлиғи – верителная грамота Ишсизлик –ишсизлик - безработица, незанятост Й Йиғим – йиғим - сбор (денежний) Йиғинди – йиғинди - совокупност, сумма Йил чораги – йил чораги - квартал Йиллик режа – йиллик режа – годовой план Йирик корхона – йирик корхона – крупное предприятие Йўқлама дафтари – йўқлама дафтари – инвентарная книга Йўл солиғи – йўл солиғи – дорожний налог Йўлланма – йўлланма – направление, путёвка Йўналиш – йўналиш – направление Йўриқ – йўриқ - инструкция, указание Йўриқчи – йўриқчи - инструктор К Кадрлар бошқармаси – кадрлар бошқармаси – управление кадрами Кадрлар бўлими – кадрлар бўлими – отдел кадров Кам маошли лавозим – кам маошли лавозим – низкооплачиваемая должност Каммаҳсул – каммаҳсул - малопродуктивний Касаба уюшмаси – касаба уюшмаси - профсоюз Касаллик варақаси – касаллик варақаси – болничний лист Касб – касб - специалност, профессия, ремесло, занятие Касбий фазилатлар– касбий фазилатлар – профессионалние качества Касса – касса - касса Кассир – кассир - кассир Кафолат – кафолат - поручателство Кафолатнома - кафолатнома – гарантийное писмо Кенгаш – кенгаш - совет, совешчание Кимошди савдоси – кимошди савдоси – аукцион Кирим ва чиқим – кирим ва чиқим – приход и расход Комиссия – комиссия – комиссия Коммунал хизмат – коммунал хизмат – коммуналная услуга Корхона – корхона - предприятие Котиба – котиба - секретар Котибият – котибият - секретариат Кун тартиби – кун тартиби – повестка дня

101

Кўлам – кўлам - объём, размер, масштаб Кўникма – кўникма - навик Кўргазма – кўргазма - виставка Кўрсаткич –кўрсаткич - указател, показател, указка Кўрсатма – кўрсатма - указание Кўчирма – кўчирма - виписка Л Лавозим – лавозим - должност Лавозим йўриқномаси – лавозим йўриқномаси - должностная инструкция Лавозимни бажаришга киришмоқ – лавозимни бажаришга киришмоқ - вступит в должност Лойиҳа – лойиҳа - проект Лойиҳалаштирмоқ – лойиҳалаштирмоқ – запроектироват, проектирования М Маблағлар – маблағлар - ресурси Мавзу – мавзу - тема Мавзули текширув – мавзули текширув – тематическая проверка Мавсумий иш – мавсумий иш – сезонная работа Мадҳия – мадҳия – гимн Мажбурият – мажбурият – обязателства Мажлис – мажлис – заседание, совешчание Мажлис баённомаси – мажлис баённомаси – протокол заседания Мажмуа – мажмуа - комплекс Маиший хизмат – маиший хизмат – битовие услуги Малака – малака – квалификация Малака даражаси – малака даражаси – разряд квалификации Малака ошириш – малака ошириш – повишение квалификации Мансабдор шахс – мансабдор шахс – должностное лицо Манфаатдор шахс – манфаатдор шахс – заинтересованное лицо Манфаатдорлик – манфаатдорлик – заинтересованност Маош бериш – маош бериш – видача зароботной плати Масала – масала – вопрос Маслаҳат бюроси – маслаҳат бюроси – консултационное бюро Маслаҳатчи – маслаҳатчи - консултант Масъул ходим – масъул ходим – отвецтвенний работник Масъул шахс – масъул шахс – отвецтвенное лицо Масъулият – масъулият - отвецтвенност Матбуот – матбуот - пресса Мафкура – мафкура - идеология Махсус бўлим – махсус бўлим - спецотдел Махфий – махфий - секретно

102

Маълумот – маълумот - сведение Маълумотнома – маълумотнома - справка Маъмур – маъмур - администратор Маъмурият – маъмурият - администрация Маъруза - маъруза – доклад, лекция Мақом – мақом – статус Мақтовнома – мақтовнома – похвалний лист Маҳкама – маҳкама - учреждение Маҳсулот – маҳсулот - продукция Мезон – мезон - критерий Меҳнат – меҳнат – труд Меҳнат битими – меҳнат битими – трудовое соглашение Меҳнат дафтарчаси – меҳнат дафтарчаси – трудовая книжка Меҳнат тақсимоти – меҳнат тақсимоти – разделение труда Мижоз – мижоз -клиент Моддий – моддий - материалний Мол турлари – мол турлари - ассортимент Молия – молия - финанси Муаммо – муаммо – проблема Муассаса – муассаса - учреждение Муддат – муддат - срок Мудир – мудир - заведуюшчий Мукофот – мукофот - награда Мунозара – мунозара - дебати Мурожаат – мурожаат - обрашчение Н Назорат – назорат - контрол Нақд пул – ҳақд пул – наличние денги Намуна – намуна - образец Нарх – нарх - цена Нархнома – нархнома - прейскурант Натижа – натижа - резултат Нафақа – нафақа - пенсия Нафақахўр – нафақахўр - пенсионер Нашриёт – нашриёт - издателство Низом – низом - устав Номенклатура – номенклатура - номенклатура Номзод – номзод - кандидат Нотариус – нотариус - нотариус Нуқсон – нуқсон - дефект Нусха – нусха - копия Нусхалаш – нусхалаш – копирование

103

О Обуна – обуна - подписка Овоз бериш – овоз бериш – голосование Огоҳлантириш – огоҳлантириш - предупреждение Оддий муҳр – оддий муҳр – простая печат Оилавий аҳвол – оилавий аҳвол – семейное положение Ойлик режа – ойлик режа – месячний план Олди-сотди шартномаси– олди-сотди шартномаси – договор купли-продажи Олий маълумот – оилй маълумот – висшее образование Олий ўқув юрти – оилй ўқув юрти - ВУЗ Омбор – омбор - склад Омонат – омонат - вклад Омонатчи – омонатчи - вкладчик Ордер – ордер - ордер Очиқ хат – очиқ хат – откритое писмо Ошкоралик – ошкоралик - гласност Оғирлик бирлиги – оғирлик бирлиги – единица веса П Пухта-пухта-прочний Пировард-пировард-конец, исход Пора-пора-взятка Пинҳон-пинҳон-скритий, тайний Покламоқ-покламоқ-чистит, очишчат Пасайиш-пасайиш-понижение Пассив баланс-пассив баланс-пассивний баланс Патта-патта-квитанция Патент-патент-патент Почта манзили-почта манзили-почтовий адрес Почтамт-почтамт- почтамт Пудрат-пудрат-подряд Пул-пул-денги Пул бирлиги-пул бирлиги-денежная единица Пул-буюм-пул-буюм-денежно-вешчевая лотерея Пул ислоҳоти-пул ислоҳоти-денежная реформа Пуллик-пуллик-платний Пўлат сандиқ-пўлат сандиқ-сейф Р Равшан-равшан-светлий, ясний Расмийлаштирмоқ-расмийлаштирмоқ-оформлят Расмий-расмий-официалний, формалний Расмий қоғозлар-расмий қоғозлар-деловие бумаги

104

Расмиятчи-расмиятчи-бюрократ Рақамли ҳисобот-рақамли ҳисобот-статистический отчет Рақам-рақам-цифра Рақобат-рақобат-конкуренция, соперничество Рақобатбардош-рақобатбардош-конкурентоспособний Рағбатлантириш-рағбатлантириш-поошчрение Раҳбар ходим-рахбар ходим-руководяшчий работник Раҳбарият-раҳбарият-руководство Режа-режа-план Режадан ташқари жамғарма-режадан ташқари жамғарма-cверхпла-новое накопление Режалаштирилган даромад-режалаштирилган даромад-плановая при-бил Режали иш-режали иш-плановая работа Риоя қилмоқ-риоя қилмоқ-соблюдат Рисола-рисола-трактат, брошюра, послание Ривож-ривож-развитие, расцвет Ривожланмоқ-ривожланмоқ-развиват Розилик-розилик-согласие Розилик белгиси-розилик белгиси-виза Рухсат варақчаси-рухсат варақчаси-карточка допуска Рухсат тури-рухсат тури-форма допуска Рухсатнома-рухсатнома-пропуск Рухсатнома бюроси-рухсатнома бюроси-пропускное бюро Рўй бермоқ-рўй бермоқ-происходит, случаця Рўйхат-рўйхат-список, перечн Рўёбга чиқмоқ-рўёбга чиқмоқ-осушчествляця Рўйхатдан чиқариш-рўйхатдан чиқариш-отчисление, списание Рўйхатдан ўтмоқ-рўйхатдан ўтмоқ-зарегистрироваця Рўйхатга киритмоқ-рўйхатга киритмоқ-включит в список С Сабоқ-сабоқ-урок Савдо-савдо-торговля Савдо-сотиқ-савдо-сотиқ-купля-продажа Савдо устама нархи-савдо устама нархи-торговая наценка Савия-савия-уровен Самара-самара-плод, резултат Саноқ-саноқ-счет Саноат-саноат-промишленност Сансалорлик-сансалорлик-волокита Салмоқ-салмоқ-вес, тяжест Сармоя-сармоя-капитал Сарфланган маблағ-сарфланган маблағ- расходний капитал Саркор-саркор-старший, началник

105

Сарф-сарф-расход Сайёр сессия-сайёр сессия-виездная сессия Сиғим –сиғим-емкост, вместимост Сермаҳсул-сермаҳсул-продуктивний Сиёсат-сиёсат-политика Сифат-сифат-качество Синишга учраш-синишга учраш-банкроцтво Солиштирма оғирлик-солиштирма оғирлик-уделний вес Собиқ-собиқ-бивший, прежний Соф-соф-чистий Солиқ-солиқ-налог Соҳа-соҳа-област, сфера Соҳибкор-соҳибкор-знаток, специалист Суғурта-сугурта-страховка Суръат-суръат-темп Сўров варағи-сўров варағи-анкетний лист Сўров хат-сўров хат-писмо-запрос Т Тавсифнома-тавсифнома-характеристика Тавсиянома-тавсиянома-рекомендация Тадбирлар режаси-тадбирлар режаси-план мероприятий Тадбиркор-тадбиркор-распорядителний, предпринимател Тайёрлов идораси-тайёрлов идораси-заготовителная контора Талабнома-талабнома-требование Тамойил-тамойил-уклон, направление Танбеҳ-танбеҳ-замечание Танлама-танлама-виборка Танлов комиссияси-танлов комиссияси-конкурсная комиссия Таннарх-таннарх-себестоимост Таржимаи-ҳол-таржимайи ҳол-биография Тариф жадвали-тариф жадвали-тарифная сетка Тарғибот-тарғибот-реклама Тармоқ-тармоқ-ветв, ответвление Тасниф-тасниф-классификация, составление Тасдиқламоқ-тасдиқламоқ-заверят Тафтишчи-тафтишчи-контролёр, ревизор Ташаккурнома-ташаккурнома-благодарственное писмо Ташрифнома-ташрифнома-визитная карточка Тақдимнома-тақдимнома-ходатайство Тақдимот-тақдимот-презентация Тақриз-тақриз-рецензия,отзив Тақчил, камёблик-тақчил, камёблик-дефицит Таҳлил-таҳлил-анализ

106

Таҳририят-таҳририят-редакция Тежамкор-тежамкор-економний Тижорат-тижорат-торговля, коммерция Тизим-тизим-система Тикмажилд-тикмажилд-скоросшивател Тилхат-тилхат-расписка Товон, бадал-товон, бадал-возмешчение Тортма, ғаладон-тортма, ғаладон-видвижной яшчик Тушунтириш хати-тушунтириш хати-объяснителная записка Тўртбурчак муҳр-тўртбурчак муҳр-штамп Тўламок,ундирмоқ-тўламоқ,ундирмоқ-возместит У Унсур-унсур-елемент Уюшма-уюшма-объединение Унум-унум-урожай, производителност Умумистеъмол-умумистеъмол-обшчее потребление Устама-устама-надбавка Улуш-улуш-част,доля Улгуржи-улгуржи-оптом Улушбай-улушбай-долевой Умумий-умумий-обшчий Ундирма нафақа-ундирма нафақа-алименти Устхат-устхат-гриф, надпис Учбурчак муҳр-учбурчак муҳр-треуголная печат Ушлаб қолиш-ушлаб қолиш-удержат Ф Фармойиш-фармойиш-распоряжение Фармойиш хат-фармойиш хат-циркулярное писмо Фоиз-фоиз-процент Фойда-фойда-вигода Фойдали таклиф-фойдали таклиф-делное предложение Фуқаролик-фуқаролик-гражданство Х Хабар-хабар-известие Хабарнома-хабарнома-извешчение Хабарчи-хабарчи-курер Хайрия-хайрия-благотворителний Хазина-хазина-казна Халқаро хос рақам-халқаро хос рақам-международний код Хатбоши-хатбоши-абзац

107

Хатлов, хатлаш-хатлаш, хатлов-опис Хизмат-хизмат-сервис Хизмат ёзишмаси-хизмат ёзишмаси-служебная записка Хизмат сафари-хизмат сафари-командировка Ходим-ходим-сотрудник Ходимлар кўнимсизлиги-ходимлар кўнимсизлиги-текучест кадров Холи-холи-свободний,пустой Хорижий-хорижий-иностранний Хос иш коғози-хос иш қоғози-фирменний бланк Хуфия-хуфия-тайний, сишчик Хулоса-хулоса-вивод, итог Хусусийлаштириш-хусусийлаштириш-приватизация Хусусий ҳужжат-хусусий ҳужжат-индивидуалний документ Хўжалик-хўжалик-хозяйство Ц Цензура-сензура- цензура Ч Чайқовчи-чайқовчи-перекупшчик, спекулянт Чакана-чакана-розничний, мелкий Чегирма-чегирма-скидки Чегирма ёрдам-чегирма ёрдам-дотация Чек-чек-чек Чек дафтарчаси-чек дафтарчаси-чековая книжка Чипталар кассаси-чипталар кассаси-билетная касса Чора-тадбир-чора тадбир-мери Чорак-чорак-квартал, четверт Чоп етмоқ-чоп етмоқ-печатат Ш Шарт-шарт-условие, необходимо Шартнома-шартнома-договор Шартли рақам-шартли рақам-индекс Шартномавий мажбуриятлар-шартномавий мажбуриятлар-договор-ние обязателства Шарҳ-шарҳ-коментарий Шахсий-шахсий-индивидуалний Шахсий варақа-шахсий варақа-личний листок Шахсий варақча-шахсий варақча-личная карточка Шахсий мулк-шахсий мулк-личная собственност Шахсий ҳужжатлар йиғма жилди-шахсий ҳужжатлар йиғма жилди-личное дело

108

Шаҳодатлаш-шаҳодатлаш-аттестация Шаҳодатнома-шаҳодатнома-аттестат Шериклик-шериклик-партнерство Шикоят-шикоят-жалоба Ширкат-ширкат-кооператив Шохобча-шохобча-ветка,сет Штат жадвали-штат жадвали-штатное расписание Шўъба-шўба-сектор, секция, филиал Шўъба корхона-шўба корхона- дочерное предприятие Е Егри-егри- кривой, согнутий Експедитор-експедитор- експедитор Електрон-ҳисоблаш машинаси-електрон-ҳисоблаш машинаси-елект-ронно-вичислителная машина Елчихона-елчихона-дипломатический корпус Енг юқори кўрсаткич-енг юқори кўрсаткич-наивисший показател Ескириш-ескириш-износ Еслатма-еслатма-примечание Еътироф-еътироф-признание, сознание Еълон-еълон-объявление Еълонлар тахтаси-еълонлар тахтаси-доска объявлений Еътироз-еътироз-возражение Еътирознома-еътирознома-рекламация Еҳтиёж-еҳтиёж-потребност, нужда Ю Юкламоқ-юкламоқ-возложит Юкхат-юкхат-накладная Юқори идора-юқори идора-вишестояшчий орган Юқори малака-юқори малака-високая квалификация Юқори мартаба-юқори мартаба-високое положение Юқори меҳнат унумдорлиги-юқори меҳнат унумдорлиги-високий производителний труд Юқори ташкилот-юқори ташкилот-вишестояшчая организация Юқори раҳбарият-юқори раҳбарият-висшее руководство Юқори фойда-юқори фойда-високая прибил Я Якдиллик-якдиллик-единодушие, солидарност Ялпи-ялпи-валовий Ялпи даромад-ялпи даромад-валовий доход

109

Ялпи маҳсулот-ялпи маҳсулот-валовая продукция Яширин овоз бериш-яширин овоз бериш-тайное голосование Яққол-яққол-ясний, отчетливий

Ў Ўз харажатларини қоплаш-ўз харажатларини қоплаш-самоокупае-мост Ўзак-ўзак-основа Ўзаро келишув-ўзаро келишув-компромисс Ўзаро манфаат-ўзаро манфаат-взаимная вигода Ўлчов-ўлчов-измерение Ўнкунлик-о`нкунлик-декада Ўрам-ўрам-виток, свёрток Ўринбосар-ўринбосар-заместител Ўриндошлик асосида-ўриндошлик асосида - по совместителству Ўтказмок-ўтказмоқ – переводит Ўқув режаси-ўқув режаси-учебний план Қ Қабул қилмоқ-қабул қилмоқ-принимат Қабулхона-қабулхона-приемная Қайдлов бўлими-қайдлов бўлими-регистратура Қайд қилмоқ-қайд қилмоқ-констатироват Қайдлов бюроси-қайдлов бюроси-регистрационное бюро Қайдлов назорат дафтарчаси-қайдлов-назорат дафтарчаси –регистрационно-контролная карточка Қайднома-қайднома-ведомост Қайта-қайта-многократно Қайтармоқ-қайтармоқ-вернут Қалам ҳақи-қалам ҳақи-гонорар Қалам ҳақи жамғармаси-қалам ҳақи жамғармаси-гонорарний фонд Қалбаки-қалбаки-подложний Қарз-қарз-долг Қарздорлик-қарздорлик-задолженност Қарор-қарор-решение Қатор-қатор-ряд Қиймат-қиймат-стоимост, ценност Қиммат-қиммат-дорогой, ценний Қимматбаҳо ўоғозлар-қимматбаҳо қоғозлар-ценние бумаги Қисқа баённома-қисқа баённома-краткий протокол Қисқача шарҳ-қисқача шарҳ-аннотация Қолдиқ-қолдиқ-салдо, остаток Қонун-қонун-закон Қониқтирмоқ-қониқтирмоқ-удовлетворят Қоғоз-қоғоз-бумага, документ, грамота

110

Қоғозбозлик-қоғозбозлик-бумажная волокита Қўлланма-қўлланма-руководство, пособие Қўмита-қўмита-комитет Қўшма корхона-қўшма корхона-совместное предприятие Қўшимча ҳақ-қўшимча ҳақ-доплата Ғ Ғамламоқ-ғамламоқ-запасат Ғанимат-ғанимат –добича, трофей Ғоя-ғоя-идея Ҳ Ҳадя шартномаси-ҳадя шартномаси-договор дарения Ҳажм-ҳажм- объем, емкост Ҳайфсан-ҳайфсан-виговор Ҳайъат-ҳайъат-коллегия Ҳакамлик-ҳакамлик-арбитраж Ҳамкасб-ҳамкасб-коллега Ҳисоб-ҳисоб-счет Ҳисоб-китоб аризаси-ҳисоб-китоб аризаси- отчётное-заявление Ҳисоб-китоб дафтарчаси-ҳисоб-китоб дафтарчаси-расчётная книжка Ҳисоб-китоб рақами-ҳисоб-китоб рақами-расчётний счёт Ҳисобга олиш варағи-ҳисобга олиш варағи-учётний лист Ҳисобчи-ҳисобчи-учетник, бухгалтер Ҳисобот-ҳисобот-отчет Ҳисса-ҳисса-доля Ҳокимият ҳокимият-власт Ҳолат-ҳолат-положение состояние Ҳужжат-ҳужжат-документ Ҳужжатчилик-ҳужжатчилик-документация Ҳукумат мукофоти-ҳукумат мукофоти-правителственная награда Ҳуқуқшунос-ҳуқуқшунос-юрист Ҳуқуқий-ҳуқуқий-правовой

111

АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ:

1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. Тошкент. "Ўзбекистон", 1998. 2. Ўзбекистон Республикасининг Қонуни: "Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий етиш тўғрисида". (Тошкент ш. л993-йил,12-сентабр) “Тошкент оқшоми” газетаси. 1993. 12 октабр. 3. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Қарори: “Ўзбек тилининг асосий имло қоидаларини тасдиқлаш ҳақида”, “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси” (Вазирлар Маҳкамасининг 1995, 24-августдаги 339-сонли қарори.) 4. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашиниг Қарори: “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбосини жорий етиш тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга киритиш тартиби ҳақида. “Тил ва адабиёт таълими” журнали, 1994-й. №л. 5. Р.Жуманиёзов, Т.Зуфаров. “Ҳарфлар гулшани” (Шеърлар, ҳуснихат). Тошкент. Ғ.Ғулом номидаги” адабиёт ва санъат нашриёти. 1994 йил. 6. Р.Жуманиёзов, Ф.Ешмонов, Д.Ҳакимов, Б.Жуманиёзов “Янги алифбони ўрганамиз”. Тошкент, “Фан” 1994. 7. Ш.Раҳматуллайев, Аҳожийев, “Ўзбек тилининг имло луғати”. Т., “Ўқитувчи”. 1995. 8. А.Саидов. Лотин ёзуви асосидаги янги алифбони ўрганиш бўйича қўлланма. Тошкент. 1996. 9. Ўқишда ҳам уқиш бор. Тузувчи ва янги ўзбек ёзувига тайёрловчи Тўлқин Тоғайев, Тошкент. “Шарқ”. 1998. 10. Ш.Раҳматуллайев. Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси. (Талабалар ва мустақил ўрганувчилар учун қўлланма). Тошкент, “Университет” 1999, 54 бет. 11. Й.Абдуллайев. “Ҳамроҳим”. Тошкент 1996. 12. Й.Абдуллайев. “Совға”. Тошкент. 1996. 13. Р.Журақулов. “Истиқлол алифбоси”. Тошкент.1996. 14. С.Ризайев. “Қалдирғоч”. Тошкент. 1997. 15. Н.Ҳусанов, З.Расулова “Лотин ёзувига асосланган ўзбек алифбоси ва имлоси” (қўлланма) Т. “Молия”, 2004 й. Имомова Т.З., Тухфатуллина Л. Иш қоғозлари қандай ёзилади, -Т.: Ўқитувчи, 1992. Саидов А., Кўчимов Ш. Қонун ва тил, -Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” 1997. Маликов Т.С. Молиявий қарор қабул қилиш асослари, -Т.: Ўзбекистон, 1996. Абдуқаюмов А. Контракт бўйича иш юритиш. -Т.: Ўзбекистон, 1994. Қўнғуров Р., Бегматов Е., Тожиев Ё. Нутқ маданияти ва услубият асослари, -Т.: Фан, 1992. Қўнғуров Р., Абусаидов А. Газета тили лексик стилистикаси. -Т.: Самарқанд. Сам.ДУ, 1994.

112

Ҳозирги ўзбек тили фаол сўзларининг изоҳли луғати. -Т.: “Сард”, 2001. Исматуллаев Х. Самоучител узбекского язка. -Т.: Ўқитувчи, 1991. Махмудов Н., Тўхлиев Б. Ўзбек тилини ўрганамиз. -Т.: Ўқитувчи, 1991. Узоқов Х., Мирзакаримова Ў., Саидова Р. Ўзбек тили амалиёти. -Т.: Ўқитувчи, 1993. Кессин И., Рахматуллаев Ш. Узбекский язик для взрослих. -Т.: 1990. Рахматуллаев Ш. Ўзбек ва рус тилларини қиёслаш. -Т.: Ўқитувчи, 1993. Азларов Е., Усмонова М. Ўзбек тили. -Т.: Ўқитувчи, 1992. Йўлдошев Р. Ўзбек тилини ўрганамиз. -Т.: Ўқитувчи, 1996. Махмудов Н. ва бошқалар. Ўзбек тилида иш юритиш. -Т.: Енциклопедия 1990. Қиличев Е. Ўзбек тилининг амалий стилистикаси. -Т.: Фан, 1992. Русча-ўзбекча луғат. -Т.: 1993. Ҳусанов Н., Бердимуродова С. Ўзбек тили. Ўқув қўлланма, -Т.: ТМИ, 2001. Раҳматуллаев Ш. Ўзбек фразеологизмларнинг етимологик луғати. -Т.: Ўзбекистон 2000. Узоқов Х., Мирзакаримова Ў., Саидова Р. Ўзбек тили амалиёти -Т.: Ўқитувчи 1993.

113

Қўшимча адабиётлар: Форобий Абу Наср. Фозил одамлар шаҳри. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1993. Беруний Абу Райҳон. Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар. - Т.: Фан,

1968. Темур тузуклари. - Т.: Адабиёт ва санъат, 1994. Улуғбек Мирзо. Тўрт улус тарихи. - Т.: Чўлпон, 1996. Навоий Алишер. Маҳбуб-ул қулуб. -Т.: Фан, 1987. Шомий Низомиддин. Зафарнома. - Т.: Ўзбекистон, 1996. Бобур З.М. Бобурнома. - Т.: Чўлпон, 1998. Авлоний А. Туркий гулистон ёҳуд аҳлоқ.- Т.: Шарқ, 1994. Беҳбудий М. Танланган асарлар. - Т.: Маънавият, 2000. Маънавият юлдузлари. - Т.: Абдулла Қодирий номидаги нашриёт, 1999. Алпомиш. - Т.: Шарқ, 1998. Халқ, миллий мафкура ва зиёли масъулияти. // Тафаккур, 1999, 2-сон. Ўзбек тилининг имло луғати. -Т.: Ўқитувчи, 2000. Бегматов Е. Нотиқнинг нодир бойлиги. -Т.: Фан, 1990. Турсунов У., Ўринбоев Б. Ўзбек адабий тили тарихи. -Т.: Ўқитувчи, 1999. Тошалиев И. Сарлавҳа стилистикаси. -Т.: Фан, 1995. Комилов Н. Тасаввуф. -Т.: Фан, 1996. Шомаҳмудов Ш. Шорахмедов Ш. Ҳикматнома -Т.: Ўзбек енциклопедияси

бош редакцияси, 1990. Фарзанд-азиз, она мўътабар. -Т 2001. Ўзбек халқ мақоллари. -Т, 1985.