İ Ö V İ İ Î Ü İŞ İisamveri.org/pdfdrg/D03296/2015_1/2015_1_APAYDINH_EKERR.pdf · 2016-01-25 · db 15/1 si 1, 2015 . 20 7 -2 34 oluşturulmuştur. İ Ö V İ İ Î Ü İŞ

db 15/1

Din

bili

mle

ri A

kad

emik

Ara

ştır

ma

Der

gisi

C

ilt 1

5, S

ayı 1

, 20

15

ss. 2

07

-23

4

DİN GÖREVLİLERİNDE

MESLEKÎ TÜKENMİŞLİK: KAHRAMANMARAŞ ÖRNEĞİ*

Halil APAYDIN**

Rukiye EKER***

Öz

Din, insanlığın doğuşundan bu yana var olan ve insanların duygu, düşünce ve davranışlarında etkili önemli bir faktördür. Din sayesinde insanlar manevî ihti-yaçlarının önemli bir kısmını büyük ölçüde karşılamaktadır. Bu noktada insanla-ra din hizmeti sunacak kişilere ihtiyaç vardır. Bu görev ülkemizde, yasalarla Di-yanet İşleri Başkanlığı’na verilmiştir. Din görevlisi olarak nitelendirilen bu insan-ların başında imam-hatip, müezzin ve Kur’an Kursu öğreticileri gelmektedir. Ça-lışmamız Kahramanmaraş İl Müftülüğüne bağlı merkez, köy ve kasabalarda gö-rev yapan din görevlilerinin meslekî tükenmişlik düzeylerini ölçmek ve etkileyen değişkenleri belirlemek amacıyla gerçekleştirilmiştir. Veriler, Maslach Tükenmiş-lik Ölçeği ve demografik bilgilerin yer aldığı soru formlarının uygulanmasıyla toplanmış ve SPSS ile analiz edilmiştir. Sonuç itibariyle; sosyo-demografik değiş-kenler tükenme konusunda farklı sonuçlar göstermektedir..

Anahtar Kelimeler: Din, tükenmişlik, kişisel başarı, duygusal tükenme, duyarsızlaş-ma, Maslach Tükenmişlik Ölçeği

The Occupational Burnout of Religious Officials: An Example

of Kahramanmaras

Abstract

Religion exists from the birth of the human-being and has been a vital factor that meets the spiritüel needs and effeccts the main thought and manners of the peo-ple. On this account, there has been a need for people who can serve about reli-gious topics. This mission has been given to the Department of Religious Affairs in our country. Those people who are called as chaplain are generally the ones graduated from Vocational Religious High Schools, or the instructors of the

* Bu makale, Rukiye Eker tarafından Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı’nda Yard. Doç. Dr. Halil Apaydın’ın danışmanlığında yürütülen “Din Görevlilerinde Meslekî Tükenmişlik: Kah-ramanmaraş Örneği” adlı yüksek lisans tezinde yer alan verilerden yararlanılarak oluşturulmuştur.

** Doç. Dr., Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, [email protected]. *** Din Psikolojisi Uzmanı, Adana Yüreğir Melihşah Anadolu Lisesi Rehber Öğretmen,

[email protected]

HALİL APAYDIN

DİNBİLİMLERİ AKADEMİK ARAŞTIRMA DERGİSİ CİLT 15 SAYI 1

208| db

Quran Courses. This study has been made in order to assess the burnout level and find out the variables that effect the burnout of the chaplains that are work-ing in the towns, villages and the capital of Kahramanmaraş, the data has been collocted by using the Maslach Burnout Scale and by the forms including the demograpic charakteristics. And the data has been analysed with SPSS 11,5 Consequently, it has been found out the socia-demograpic variables are yielding different results about burnout issui

Keywords: Religious, burnout, personal accomplishment, emotional exhaution, depar-sonalization, Maslach Burnout Scale.

Giriş

Bilim dünyasında özellikle son yıllarda; öğretmenlik, polislik, yöneticilik, otelcilik, çocuk bakıcılığı, din görevliliği, bankacılık, tezgahtarlık, akademisyenlik, hekimlik ve hemşirelik gibi insanlarla yüz yüze ve yakın iletişim gerektiren mesleklerde çalışan bireylerin yaşadığı sıkıntılar önem kazanmış ve söz konusu konular araştırma-cılar tarafından genişçe araştırılmaya ve incelenmeye başlanmıştır.1

Tükenmişlik, insanlarla yüz yüze ilişki içinde olan meslek çalı-şanlarında oldukça sık rastlanan bir problem olması nedeniyle, din hizmeti sunan din görevlilerinin ve Kur’an Kursu öğreticilerinin tükenmişlik düzeyleri de bu anlamda önem arz etmekte ve din eği-timi alanında çalışan kişiler tükenmişliğe en yakın risk gruplarından birini oluşturmaktadır. Din eğitimi ve öğretimi alanında yapılan tükenmişlik araştırmaları kısıtlı sayıdadır. Diyanet İşleri Başkanlığı, alanda oldukça fazla personel istihdam etmektedir; bu personelin her türlü özelliği, hizmet verdiği alanda karşılaştığı insanları şu ya da bu şekilde etkilediği için bilinmek durumundadır.2

1 Bkz.: Ergin, C., “Akademisyenlerde Tükenmişlik ve Çeşitli Stres Kaynaklarının İnce-

lenmesi”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 1995, 12 (1-2), ss.37-50; Baysal, A., “Lise ve Dengi Okul Öğretmenlerinde Meslekte Tükenmişliğe Etki Eden Faktörler”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi,1995, İz-mir; Torun, A., “Stres ve Tükenmişlik”, Endüstri ve Örgüt Psikolojisi, (ed.) Suna Tev-ruz, İstanbul: Türk Psikologlar Derneği ve Kalite Derneği Ortak Yayını, 1996, ss.43-53; Tümkaya, S., “Öğretmenlerdeki Tükenmişliğin Sosyo-Demografik Özellikler ve İş Ortamı İle İlişkisi”, III. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, Adana: Çuku-rova Üniversitesi, 1996, ss.245-253; Izgar, H., Okul Yöneticilerinde Tükenmişlik, Anka-ra: Nobel Yayınevi, 2001; Sürgevil, O., Çalışma Hayatında Tükenmişlik Sendromu, Tü-kenmişlikle Mücadele Teknikleri, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2006; Erdemoğlu Şa-hin, D., “Öğretmenlerin Meslekî Tükenmişlik Düzeyleri”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bi-limler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007, Ankara.

2 Kayıklık, H., “Din Görevlilerinde Tükenmişlik”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (2), 2007, s.8.

DİN GÖREVLİLERİNDE MESLEKÎ TÜKENMİŞLİK


db | 209

Din hizmeti sunan bu meslek grubunun meslekî tükenmişlik içerisinde olması sadece kendilerini veya kurumu ilgilendiren bir mesele olmayıp tüm topluma yansımaları olan bir durum arz et-mektedir. Bu durum, ülkenin din eğitimi sisteminde de sorunlara yol açmaktadır. Çünkü iş performansının düşmesi, işe yönelik olumsuz tutumlar, sık tekrarlanan işe devamsızlık, işten ayrılmayı isteme, hatta fiziksel ve ruhsal sağlık problemleri gibi sonuçlar ge-rek dini eğitim ortamına gerekse de tüm topluma yansımaktadır. Camide cemaate veya hizmet sunduğu öğrencilerine karşı duyarsız-laşan bir din görevlisi veya Kur’an Kursu öğreticisinin bu durumu ciddi sorunları beraberinde getirecektir. Din görevlilerindeki tü-kenmişlik yöneticilerin ve din eğitimi alanındaki uzmanların en önemli ilgi alanlarından biri olmalıdır. Tükenmişliğe sebep olan şartların iyileştirilmesi ancak din görevlilerinin tükenmişlik düzey-lerinin belirlenmesi ile mümkün olabilir. bu bağlamda bu araştır-mada din görevlilerinin tükenmişlik düzeyleri ve nedenleri ele alı-nıp tartışılmıştır.

2.Temel Kavramlar

2.1.Din Görevlisi

Din görevlisi; devlet memurları kanununa bağlı olarak tüm şe-hir, ilçe, kasaba, belde ve köylerde cami hizmetlerini ve diğer din hizmetlerini yürüten, toplumu din konusunda aydınlatan, camide namaz kıldıran, hutbe okuyan, vaaz veren, mevlit okuyan ve müf-tüye karşı sorumlu imam hatiplerdir.3 Genel olarak ise imam: söz-lükte kendine uyulan, önder, halife, ordu komutanı, delil gibi an-lamlara gelir; dini bir kavram olarak devlet başkanı, bir ekol veya hareketin önderi, cemaate namaz kıldıran kimse demektir.4 Müez-zin ise, camilerde imamdan sonra gelen ve namaz ibadeti esnasında ezan okuma ve kamet getirme gibi görevleri yerine getiren din gö-revlisidir.5 Kur’an-ı Kerim’i usulüne uygun olarak yüzünden okuma-yı öğretmek, ibadetler için gerekli sure, ayet ve duaları ezberlet-mek, hafızlık yaptırmak ve İslam dininin inanç, ibadet ve ahlak easları hakkında bilgiler vermek için Kur’an Kurslarında görevlendi-rilen devlet görevlilerine de Kur’an Kursu öğreticisi denir.

3 Krş.: Kirman, M.A., Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet Yayınları, 2004,

s.111. 4 Karagöz, İ., Dini Kavramlar Sözlüğü, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2005,

s.314. 5 Kirman, M.A., a.g.e., s.160.

HALİL APAYDIN


210| db

2.2.Tükenmişlik

Tükenmişlik kavramı ilk defa 1974 yılında kullanılmaya baş-lanmış farklı iş alanları ile ilgili olarak birçok araştırma yapılmıştır. Freudenberger’e göre “mesleksel otizm” olarak ifadelendirilen tü-kenmişlik “başarısız olma, yıpranma, enerji ve gücün azalması veya tatmin edilemeyen istek sonucunda bireyin iç kaynaklarında mey-dana gelen tükenme durumu” şeklinde veya daha genel bir ifade ile “iş hayatında yaşanan güçlükler ile ilgili bir kavram olarak ifade edilebilir.6 “Tükenmişlik, insanlarla yüz yüze ilişki gerektiren mes-leklerde daha fazla görülmektedir”.7 Meslek icrası esnasında özel-likle olumsuz çalışma koşulları altında verilen hizmetlerin nitelik ve niceliğinde bozulmaya yol açan faktörlerin başında tükenmişlik sendromu gelmektedir.8

Bu araştırmada, Maslach’ın Tükenmişlik modelini esas alan ve üç faktörlü Maslach Jackson modeli kullanılmıştır. Bu modele göre tükenmişlik; genel ve yaygın olarak insanlarla daha sıkı ilişkili olu-nan mesleklerdeki kişilerin, yaptıkları işleri gereği muhatap olduk-ları insanlara karşı duyarsızlaşmaları, duygusal yönden kendilerini tükenmiş hissetmeleri ve kişisel başarı ve yeterlik duygularında azalma şeklinde kendini gösteren bir sendrom olarak tanımlanmak-tadır. Bu modelde tek bir boyuttan değil “duygusal tükenme, duyar-sızlaşma ve kişisel başarısızlık” olmak üzere üç boyuttan söz edil-mektedir.9 Bu modelin birinci boyutu “duygusal tükenmedir”. Duy-gusal tükenme, tükenmişliğin bireysel stres boyutunu temsil etmek-tedir. Duygusal tükenme, fiziksel ve duygusal yorgunluk durumla-rını ifade eder. En önemli boyut olarak kabul edilen bu boyut, aynı zamanda tükenmişliğin başlangıcı ve en net belirtisi olarak da gö-rülmektedir.10 Bu modelin ikinci boyutu “duyarsızlaşma”dır. Bu

6 Polatçı, S., “Tükenmişlik Sendromu ve Tükenmişlik Sendromuna Etki Eden Faktör-

ler”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat, 2007, s.21.

7 Ensari, H.-Tuzcuoğlu, S., “Marmara Üniversitesine Bağlı Fakültelerde Görev Yapan Yönetici ve Öğretim Elemanlarının Meslekten Yılgınlıklarında Kişilik Özelliklerinin Rolü”, Öneri Degisi, 2(11), 1995, ss.51-63.

8 Aydoğan, O., “İş Stresinin Tükenmişlik ve Örgütsel Bağlılıkla İlişkisi: Kamu Sektörün-de Bir Uygulama”, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2008, s.51-53; Çam, M.O., Tükenmişlik, İzmir: Saray Medikal Yayıncılık, 1995, s.1; Tümkaya, a.g.m., s.245.

9 Izgar, a.g.e., s.60. 10 Gürses, İ., “Avukatların Meslekî Tükenmişlik Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler Açısın-

dan İncelenmesi: Sakarya Örneği”, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, Sakarya, 2006, s.86; Demirkan, E., “Hemşirelerde Meslekî Motivas-



db | 211

boyut, tükenmişliğin kişiler arası boyutunu ifade eder. Duyarsızlaş-ma; kişinin bakım ve hizmet verdiklerine karşı, duygudan yoksun biçimde tutum ve davranışlar sergilemesini içermektedir. Bu davra-nış katı, soğuk ve ilgisiz şekillerde kendini belli eder. Çalışanların hizmet verdikleri kişilere birer nesne gibi davranması, umursamaz, alaycı bir tutum sergilemeleridir. Yapılan işe ilginin azalması ve kendine yabancılaşma beraberinde ideallerin kaybedilmesini getir-mektedir.11 Bu modelin üçüncü boyutu ise “düşük kişisel başarı”dır. Kişisel başarı; sorunun üstesinden başarı ile gelme, kendini yeterli bulma olarak tanımlanmaktadır. Kişisel başarısızlık ise, kişinin ken-dini işinde yetersiz ve başarısız olarak algılamasıdır. Bireylerin ye-teneklerine ve başarılı olabileceklerine olan inançlarını kaybetmele-ri sonucunda çevrelerindeki insanların da onlara güveni kalmamak-tadır.12

2.3.Dindarlık, Maneviyat ve Ruh Sağlığı

Araştırmanın verilerinin toplandığı evren olan meslek grubu-nun meslekî özellikleri göz önünde bulundurulduğunda ve araştır-mamızın ana değişkenlerinden olan meslekî tükenmişlik kavramın-dan dolayı din, maneviyat ve ruh sağlığı kavramları üzerinde de durmak gerekmektedir.

Din kavramı tanımlanması en zor kavramlardan birisidir. Bu-nun ana nedenlerinden birincisi tanımın din ile olan ilişkisi (dine bağlı olup-olmaması, bağlı ise bağlı olduğu din vb.), ikincisi tanımı yapanın bilimsel bakış açısı ve bağlı bulunduğu bilimsel disiplin,

yon Eksikliğinin Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Sosyolojik Bir Çözümleme”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2007, s.71; Karataş, H., “Öğretmenlerin Meslekî Tükenmişlikleri ve Çok Boyutlu Algılanan Sosyal Destek-leri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 2009, s.27; Polatçı, a.g.t., s.55.

11 Izgar, a.g.e., s.28; Şanlı, Ş., “Adana İlinde Çalışan Polislerin İş Doyumu ve Tükenmiş-lik Düzeylerinin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2006, s.28; Demirkan, a.g.t., s.72; Pepe, Ş., “Beden Eğitimi ve Spor Öğretmenlerinin Meslekî Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi”, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya, 2008, s.9; Tümkaya, S., Çam, S., ve Çavuşoğlu, İ., “Tükenmişlik Ölçeği Kısa Versiyo-nu’nun Türkçeye Uyarlama, Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 18(1), 2009, s.390.

12 Budak, G.-Sürgevil, O., “Tükenmişlik ve Tükenmişliği Etkileyen Örgütsel Faktörlerin Analizine İlişkin Akademik Personel Üzerinde Bir Uygulama”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20 (2), 2005, s.7; Çelik, C.K., “Eğitim Yönetici-lerinin Meslekî Tükenmişlikleri İle Evlilik Doyumları Arasındaki İlişki”, Gaziosmanpa-şa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat, 2006, s.22; Kara-taş, a.g.t., s.28.

HALİL APAYDIN


212| db

üçüncüsü tanımı yapan kişinin mesleki ilgisi, duygusal yapısı, dün-ya görüşü vb. dördüncü ve belki de en önemlisi tanımlamanın ya-pıldığı zamanın algısıdır.13 Bir disiplin olarak din psikolojisinde ve onun bağlı bulunduğu gelenekte din denilince daha çok bireysel yaşamda kendini gösteren ve bireyin din ile ilişki biçimini ortaya koyan ve bilim insanlarınca farklı yönlerine değinilen dindarlık kavramı kastedilmektedir. Bu bağlamda bir tanımlama söz konusu olacaksa; bireyin psikolojik özelliklerinin yansımalarını bünyesinde barındıran bir tanımın ortaya çıkacağı kaçınılmaz olacaktır ki bu tanım da daha çok anlayıcılığı ve açıklayıcılığı ifade eden bir tanım olacaktır.

Dindarlık, dinden tamamen ayrılan ve birey tarafından öznel olarak tabiatüstü (aşkın varlık/lar) ile girilen bireysel tecrübenin kazanıldığı bir süreçtir. Bireylerin oluşturduğu algının toplumda yaygınlaşması da dinin toplumsal yansıma yönünü oluşturmaktadır. Dindarlık tecrübesinin üç aşaması vardır. Birinci aşama; aşkın varlı-ğın kabulü, ikinci aşama; bu aşkın varlığın gerçekliği, anlamları ve benzeri özellikleriyle yaşanılan bireysel tecrübeler ve üçüncü aşa-ma; topluluk içerisinde belli normlar, değerler, gelenek-görenek ve dünya görüşlerine sahip olmaktır.14 Hökelekli’nin ifadesiyle dindar-lık, belli bir dinin inanç ve öğretilerinin belli bir zaman ve şartlarda belli bir kişi, grup ya da toplum tarafından yaşama geçirilmesi, pra-tik uygulamaya dönüştürülmesidir.15

Din, dindarlık ve maneviyat kavramları çoğu kere birlikte kul-lanıldıklarından dolayı aynı olguyu ifade ediyormuş gibi düşünülse de bu doğru değildir. Yukarıda dindarlığın dinden farklı olduğunu ifade etmeye çalışmıştık. Burada da şunu söyleyebiliriz ki manevi-yat da dindarlıktan farklıdır. Belki maneviyat için dindarlığı da kap-sayan bir kavram diyebiliriz. Zinnbauer ve Pargament’in16 Elkind ve

13 Krş.: Yaparel, R., Dinin Tarifi Mümkün mü?”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakülte-

si Dergisi, IV, 1987,s.405; Apaydın, H., “Kişilik Özelliklerinin Dini Tutum ve Davranış-lara Etkisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Sam-sun, 2001, s.27; Apaydın, H., Ailesi Yanında ve Parçalanmış Ailede Yaşayan Ergenlerde Benlik ve Din İlişkisi, Kahramanmaraş: Ukde Yayınları, 2013, s.57.

14 Richard, M., “Religiosität als psychische Bindung: Die Struktur ‘innerer Arbeitsmodel-le’ von Gottesbeziehung”, Religiosität: Messverfahren und Studien zur Gesundheit und Lebensbewältigung, Hrsg. Christian Zwingmann-Helfried Moosbrugger, Münster: Waxmann Verlag, 2004, s.131-132; Apaydın, 2013, a.g.e., s.64.

15 Hökelekli, H., Din Psikolojisine Giriş, İstanbul: Dem Yayınları, 2010, s.31. 16 Zinnbauer, B.J.-Pargament, K.I., “Dindarlık ve Maneviyat”, Din ve Maneviyat Psikoloji-

si Temel Yaklaşımlar ve İlgi Alanları, (Ed.) İhsan Çapçıoğlu-Ali Ayten, Çev.: Sevdenur Düzgüner, Ankara: Phoenix Yayınevi,s.65.



db | 213

arkadaşlarından aktardığı şu tanımla birlikte bunun böyle olduğu anlaşılabilir. Maneviyat, aşkın bir boyutun fark edilmesiyle ortaya çıkan ve kişinin kendisi ile, hayatla ve Nihâi gördüğü şeyle ilişkili olarak tanımlanabilir bazı değerler tarafından karakterize edilen oluş ve tecrübe ediş biçimidir. Yani, maneviyat bireyin kutsallık atfettiği şeyle kurduğu ilişki biçimidir.

Ruh sağlığı kavramı ise ilgili disiplinler açısından tanımlanması en zor kavramlardan birisi olarak görülmekte ve bir tanımlama yapmak yerine ruh sağlığının göstergelerinin neler olabileceği üze-rine düşünce geliştirilmektedir.17 Bireysel, toplumsal ve kültürel gerçeklikleri göz önünde bulundurarak Yapıcı, ruh sağlığı kavramı-nı şöyle tanımlamaktadır: “ferdin bedensel ve psikolojik açıdan kendisiyle, benimsediği inançlar ve değer yargılarıyla, yakın ve uzak çevresinde aynı kültürü paylaştığı diğer insanlarla, kendisini kuşatan fiziksel dünyayla uyumlu ve barışık olması”dır.18

Araştırmamızda, din görevlilerinin mesleki tükenmişliklerinin araştırılmasında bizi motive eden teorik yaklaşımlardan birisi, Schowalter ve Murken19 tarafından geliştirilen “davranış düzenleme teorisi” olmuştur. Bu teoriye göre, bütün dinler bağlılarının davra-nışlarını yapılmasını istediği (namaz, oruç, hac, vaftiz, dua, günah çıkarma vb.) ve kaçınılmasını zorunlu kıldığı (içki, kumar, uyuştu-rucu vb.) emirlerle bir yöne doğru yönlendirmektedir. Bu yönlen-dirme sonucu dindar birey bedensel ve ruhsal rahatsızlıklara karşı korunmaya alınmaktadır. Aynı davranış yönlendirmesinin toplum-sal yönü ve bunun bireysel karşılığı olan davranış kalıpları da var-dır. Örneğin, dindar bireyler daha az boşanmakta, ebeveyn-çocuk ilişkileri daha canlı olabilmekte bu da toplumsal sağlığa stres önle-yici olarak katkı sağlamaktadır.20 İkinci teori ise, alternatif değerler teorisidir. Bu teoriye göre, algılanan dünyada oluşturulan bazı de-ğerler bireyi bunalıma götürebilmektedir. Örneğin, başarı, güç ve toplumca yüklenen bazı idealler bunlardandır. İnsanı ruhsal çökün-tüye götürebilecek bu algı ve değerlere karşı din alternatif değerler

17 Bkz.: Yapıcı, A., Ruh Sağlığı ve Din Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık, 2. Baskı, Adana:

Karahan Kitabevi, 2013, s.43-46. 18 Yapıcı, a.g.e., s.46. 19 Schowalter, M.-Murken, S., “Religion und psychische Gesundheit-empirische Zusam-

menhänge komlexer Konstrukte“, Einführung in die Religionspsychologie, Christian Henning, Sebastian Murken, Erich Nestler (Hg.), Paderborn: Schöningh UTB, 2003.

20 Apaydın, H., “Ruh Sağlığı-Din İlişkisi Araştırmalarına Bir Bakış”, Dinbilimleri Akade-mik Araştırma Dergisi, 10, 2, 2010, s.67; Ayrıca krş.: . Schowalter, M.-Murken, S., a.g.m., s.149-150).

HALİL APAYDIN


214| db

oluşturur ve bu değerlerle insanı ruhsal rahatsızlıklardan koruyabi-lir. Örneğin, başarısızlığı tatmış olan bir birey “Tanrı böyle istedi, bunun için bana sabretmek düşer. Bu benim imtihanım” diye düşü-nerek olumlu bir transfer yapar ve ruh sağlığını korur. Genel olarak bütün inanç sistemlerinde insanın kendisinden yukarıda olanı değil aşağıda olanı görmesi istenir. Bu da kişinin başarısızlık ve eksiklik duygusunu ortadan kaldırır ve ruh sağlığını korur.21 Bir anlamda, din görevlilerinde mesleki tükenmişliğin düzeyinin düşük olacağı varsayılmıştır. Ancak, unutulmaması gereken ise, bireyin yaşamını etkileyen faktörler hepsi birden düşünüldüğünde; ortaya çıkan tu-tum ve davranışı bir ya da birkaç faktörle izah etmek pek de müm-kün gözükmemektedir. Bu nedenledir ki ruh sağlığı din/dindarlık ilişkisine dönük araştırmalar hem dindarlık yaklaşımları hem de ruh sağlığı yaklaşımları bakımından çok çeşitlilik göstermektedir ki bu, iki kavram arasındaki kompleks yapının bir tezahürüdür ve kaçı-nılmazdır.22

3.Yöntem

3.1.Evren ve Örneklem

Bu araştırmada, temel olarak “meslekî tükenmişlik” bağımlı değişkeni ile bazı bağımsız değişkenler arasındaki ilişkiler istatistik-sel anlamlılık bakımından ele alınıp değerlendirilmiştir. Örneklem grubumuz, 2012 yılında Kahramanmaraş İl Müftülüğüne bağlı ola-rak il merkezi, köy ve kasabalarda görev yapmakta olan imam-hatip, müezzin ve Kur’an Kursu öğreticilerinden random (tesadüfi) örnekleme yöntemiyle seçilen 400 kişiden oluşmaktadır.

21 Apaydın, H., 2010, a.g.m., s.68. 22 İlgili araştırmaların çeşitlilikleri ve teorik temellendirilmelerindeki farklılıklar için

bkz.: Göcen, G., Şükür Pozitif Psikolojiden Din Psikolojisine Köprü, İstanbul: Dem Ya-yınları, 2014; Yapıcı, a.g.e.,; Cirhinlioğlu, Z.-Ok, Ü.-Cirhinlioğlu, F.G., Dindarlık Ruh Sağlığı ve Modernite, Ankara: Nobel Yayınları, 2013; Ayten, A., Empati ve Din: Türki-ye’de Yardımlaşma ve Dindarlık Üzerine Psiko-sosyal Bir Araştırma, İstanbul: İz Yayıncı-lık, 2013; Ayten, A., Tanrı’ya Sığınmak: Dini Başa Çıkma Üzerine Psiko-sosyal Bir Araş-tırma, İstanbul: İz Yayıncılık, 2012, Apaydın, H., 2010, a.g.m.,; Yıldız, M., Ölüm Kay-gısı ve Dindarlık, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006; Hayta, A., “İbadetler ve Ruh Sağlığı Dini Pratikler İle Psiko-Soyal Uyum Arasındaki İlişki Üzerine Bir Araştır-ma”, Hayati Hökelekli (Ed.), Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, İstanbul: Dem Yayın-ları, 2006, ss.137-179; Kimter,N., “Dini İnanç, İbadet ve Duanın Umutsuzlukla İlişkisi Üzerine Bir Araştırma”, Hayati Hökelekli (Ed.), Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, İs-tanbul Dem Yayınları, 2006, ss. 217-249.



db | 215

3.2.Ölçme Aracı ve Değişkenler

Araştırma verilerini toplamak amacıyla “Kişisel Bilgi Anketi” ile “Maslach Tükenmişlik Ölçeği”nin uygulaması Kahramanmaraş İl Müftülüğünün izni ile 14.06.2012 tarihinde, Hz. Yunus Camisinde, din görevlilerinin aylık rutin toplantılarında yapılmıştır. “Kişisel Bilgi Anketi”nde araştırmanın bağımlı değişkeni olan “meslekî tü-kenmişlik” üzerinde etkili olabileceği düşünülen bağımsız değişken-lerle ilgili sorular yer almıştır. “Meslekî Tükenmişlik Ölçeği” Mas-lach ve Jackson (1981)’ın geliştirdiği ve Türkçeye uyarlaması, ge-çerlik ve güvenirlik çalışması Ergin (1993) tarafından yapılan ölçek-tir. Bu ölçek üç temel faktör çerçevesinde oluşturulan maddeleri kapsamaktadır. Bunlardan birisi olan “Duygusal Tükenme”: 1, 2, 3, 6, 13, 14, 16 ve 20. maddeleri ile; biri “Duyarsızlaşma”: 5, 10, 11, 15 ve 22. Maddeleri ile ve son olarak “Kişisel Başarı”: 4, 7, 12, 17, 18, 19 ve 21. Maddeleri ile ölçülmüştür.23

Meslekî Tükenmişlik ölçeğinin güvenirliği, bu çalışmada da he-saplanmıştır ve sonuçlar şu şekildedir:

1.Mesleki Tükenmişlik birinci alt faktör (Duygusal Tükenme) 9 maddeden oluşmaktadır ve Cronbach Alpha Katsayısı: 0,07679

2.Mesleki Tükenmişlik ikinci alt faktör (Duyarsızlaşma) 5 mad-deden oluşmaktadır ve Cronbach Alpha Katsayısı: 0,6510.

3.Mesleki Tükenmişlik üçüncü alt faktör (Kişisel Başarısızlık) 8 maddeden oluşmaktadır ve Cronbach Alpha Katsayısı: 0,7651.

Araştırmada toplanan veriler SPSS for Windows 11,5 Paket Programı ile istatistiksel analize tabi tutulmuş ulaşılan sonuçlar tablolar halinde verilmiş ve yorumlanmıştır. Bulguların analizinde ve hipotezlerin test edilmesinde varyans analizi (Anova-F testi) kullanılmıştır. Varyans analizi, bir değişkene ait ikiden çok grubun ortalamaları arasında önemli bir farkın olup olmadığını araştırdık-tan sonra, aralarında istatistiksel olarak önemli bir fark varsa, bu farkın hangi gruplar arasında olduğunu ortaya koymak amacıyla yapılır. Varyans analizi sonucunda ortalamalar arasında önemli bir fark bulunmuşsa, hangi grup ortalamalarının birbirinden farklı ol-

23 MTÖ ile ilgili geniş bilgi için bkz.: Ergin, C.,a.g.m.,; Dinler, A., “Isparta İli Otel İşlet-

melerinde Çalışanların İş Doyumu ve Tükenmişlik Düzeyleri İle Etkileyen Etmenler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta, 2010; Eker, R., “Din Görevlilerinde Meslekî Tükenmişlik: Kahramanmaraş Örneği”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş, 2013.

HALİL APAYDIN


216| db

duğuna “çoklu karşılaştırma” yöntemi ile bakılır. Değişken grubu iki grup ise bu iki grup ortalamalarının farklı olup olmadığı t-testi ile test edilir. Varyans analizi ve t-testinde grupları belirten değişken bağımsız, ortalamaları belirten değişken ise bağımlı değişkendir. Sosyal bilimler ile ilgili araştırmalarda genellikle kabul edilen önemlilik bir başka ifade ile anlamlılık düzeyi (en çok hata payı) 0,05 olarak alınmaktadır. Bu araştırmada, grup ortalamalarının çoklu karşılaştırmasında Scheffe Testi kullanılmıştır. Scheffe testi varyans analizi testi sonucu uygulanan çoklu karşılaştırma yöntem-leri içinde güçlü testlerden biridir. Scheffe testi, grupların örneklem sayılarının birbirine eşit olmadığı durumlarda tercih edilir.24

Meslekî tükenmişliği belirlemek için MTÖ’nde alt faktörlere gö-re karşılaştırmanın yapılacağı bilgiler Tablo 1’de yer alan ölçütlere göre değerlendirilecektir.

Tablo 1: Tükenmişlik Ölçeği Puanlarını Yorumlama Tablosu

Tükenmişlik Düzeyi

Düşük Orta Yüksek

Duygusal Tükenme 9-20,5 21-32 33,5-45

Duyarsızlaşma 5-11 12-18 19-25

Kişisel Başarı 40-30 29-19 8-18

4. Bulgular

4.1.Katılımcıların Demografik Özellikleri

Araştırmaya katılan katılımcıların % 84,3’ü erkek ve % 15,5’ise bayanlardan oluşmaktadır. Katılımcıların %19,5’u 20-29 yaş, % 31,5’i 30-39 yaş, % 39’u 40-49 yaş ve % 10’u 50 ve üzeri yaş aralı-ğında yer almaktadır. Katılımcıların % 7,5’i bekar, % 91,8’i evli, % 0,5’i boşanmış ve % 0,3’nün ise eşi vefat etmiştir. Katılımcıların % 73,5’i İmam-Hatip, % 15,8’i Kur’an Kursu Öğreticisi ve % 10,8’i ise müezzinlik yapmaktadır. Katılımcıların % 29’u 0-5 yıl arası, % 14,3’ü 6-10 yıl arası, % 13,3’ü 11-15 yıl arası, % 6,5’i 16-20 yıl ara-sı, % 19,5’u 21-25 yıl arası, % 15’i 26-30 yıl arası ve % 2,5’i 31-35 yıl arası görev yapmakta olduğu tespit edilmiştir. Katılımcıların % 37,5’i köyde, % 12,8’i kasabada ve % 49,8’i şehir merkezinde görev yapmaktadır. Katılımcıların eğitim durumlarına göre dağılımları ise

24 Bu test ile ilgili bilgi için bkz.: Sipahi, B.-Yurtkoru, E.S.-Çinko, M., Sosyal Bilimlerde

SPSS’le Veri Analizi, İstanbul: Beta Basım, 2008; Altunışık, R.-Coşkun, R. -Bayraktaroğlu, S.-Yıldırım, E., Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulama-lı, Adapazarı: Sakarya Yayıncılık, 2010.



db | 217

şöyledir: % 21,8’i lise, % 57,8’i önlisans, % 18’i lisans ve % 2,5’i lisansüstü mezunudur. Katılımcıların % 6,8’i alt gelir, % 89,8’i orta gelir ve % 3,5’i üst gelir grubunda yer almaktadır. Katılımcıların % 8,5’i aldığı maaşı yetersiz, % 35,3’ü kısmen yeterli ve % 56,3’ü ye-terli bulmaktadır. Katılımcıların % 9,3’ü yaşadıkları çevreden hiç memnun değil, % 51,5’, biraz memnun ve % 39,3’ü ise memnun-dur. Katılımcıların % 25,8’ ailesinin, % 1,3’ü arkadaşının, % 3,3’ü imam-hatibin, % 63,5’i kendi seçimi ile ve % 6,3’ü diğer etkenlerle yapmakta oldukları mesleğe yönelmişlerdir. Katılımcıların % 0,8’i yaptığı mesleği kişiliğine hiç uygun bulmazken, % 21,8’i kısmen ve % 77,5’i oldukça uygun bulmaktadır. Katılımcıların % 0,8’i mesle-ğini hiç severek yapmazken, % 24,5’i kısmen ve % 74,8’i oldukça severek yapmaktadır. Katılımcıların % 1,5’i kendisini meslekî açı-dan yetersiz bulurken, % 65,8’i kısmen yeterli ve % 32,8’i oldukça yeterli bulmaktadır. Katılımcıların % 39,8’inin görevleriyle ilgili amir desteği görmediği, % 50’sinin kısmen gördüğünü ve % 10,3’ü ise oldukça amir desteği gördüğünü belirttiği görülmüştür. Katılım-cıların % 1,8’i din görevlisi olmaktan memnun değil iken, % 2,3’ü çok az memnun, % 18,3’ü kısmen memnun ve % 77,8’i çok mem-nundur. Katılımcılar, eğer ellerinde olsaydı % 45,75 oranında öğ-retmenlik, % 14 ticaret, % 7,25 askerlik, % 6,5 siyaset, % 6,25 halk-la ilişkiler, % 6 adliye, % 5,25 doktorluk, % 5 mühendis ve % 4 oranında diğer meslek dallarında görev almak isteyeceğini belirt-miştir. Katılımcıların ellerinde olsa % 34 oranında başka bir ku-rumda görev yapacağı tespit edilmiştir.25

4.2. Meslekî Tükenmişlik İle İlgili Bulgular

4.2.1.Din Görevlilerinin Meslekî Tükenmişlik Düzeyleri

Din görevlilerinin yapılan MTÖ’nden aldıkları minimum ve maksimum puan ortalamaları ve standart sapma bilgileri Tablo 2’de yer almaktadır.

25 Bkz.: Eker, R., a.g.t., 57-67.

HALİL APAYDIN


218| db

Tablo 2: Tükenmişlik Ölçeğinin Alt Boyutlarının Ortalama ve Standart Sapmaları

Toplam Minimum Maksimum Ortalama Standart Sapma

Duygusal Tükenme

400 9,00 41.00 17,1225 5,64066

Duyarsızlaşma 400 5,00 19,00 7,8125 2,95027

Kişisel Başarı 400 8,00 40,00 30,7050 4,93699

Tükenmişlik ölçeğinden elde edilen puan ortalamaları, tüken-mişlik ölçeği puanlarının yorumlanması tablosuna göre (Bkz: Tablo 1) değerlendirildiğinde; düşük düzeyde “duygusal tükenme”, “du-yarsızlaşma” ve “kişisel başarı” düzeyini göstermektedir. Buna göre, din görevlilerinin meslekî tükenmişliğin alt faktörlerinin her üçünde de düşük düzeyde meslekî tükenmişliğe sahip olduklarını göster-mektedir.

4.2.2.Meslekî Tükenmişlik Cinsiyet İlişkisi

Din görevlilerinden oluşan katılımcılarda, kadın ve erkeklerin tükenmişlik düzeylerinin farklılık gösterip göstermediğine bakılmış ve ilgili veriler Tablo 3’te verilmiştir.

Tablo 3:Cinsiyete Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan

Ortalamaları ve t testi Sonuçları

Cinsiyet n Ss

Duygusal Tü-kenme

Erkek 337 17,08 5,68 F=0,090 p=0,765 Bayan 63 17,33 5,41

Duyarsızlaşma Erkek 337 7,95 3,00 F=05,903 p=0,016* Bayan 63 7,06 2,55

Kişisel Başarı Erkek 337 30,50 5,02 F=1,712 p=0,191 Bayan 63 31,76 4,31

Tablo 3’te görüldüğü gibi t testi sonuçlarına göre cinsiyetler arasında “duygusal tükenme” ve “kişisel başarı” tükenmişlik düzey-leri arasında anlamlı farklılık yoktur. Ancak “duyarsızlaşma” alt boyutunda t testi değerine göre anlamlık düzeyine ulaşan bir farklı-lık (p<.05) olduğu görülmektedir. Her iki cinsiyetin puan ortalama-ları dikkate alındığında erkeklerin bayanlara göre daha çok duyar-sızlaştıkları söylenebilir. Kayıklık26 tarafından yapılan araştırmada da benzer bir sonuç söz konusudur.

26 Kayıklık, 2007, a.g.m.



db | 219

4.2.3.Meslekî Tükenmişlik Yaş İlişkisi

Araştırmaya katılan din görevlilerinin yaşlarına göre sınıflandı-rıldıklarında, tükenmişlik alt boyutlarından aldıkları puan ortalama-ları ve Scheffe testinde anlamlı ilişki bulunan alt kategorilerin veri-leri Tablo 4’te görülmektedir.

Tablo 4: Yaşa Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları,

Varyans Analizi ve Scheffe Testi Sonuçları

Yaş n % Duygusal Tükenme

Duyarsızlaşma Kişisel Başarı

20-29 78 19,5 17,23 8,35 29,10

30-39 126 31,5 17,14 7,51 31,11

40-49 156 39,0 16,69 7,59 31,27

50 + 40 10,0 18,50 8,52 30,32

Sd F P

Kişisel Başarı

3/396 3,879 0,009* 20-29 ile 30-39 yaş arası p=0,045/20-29 ile 40-49 yaşa arası p=0,017

Tablo 4’te görüldüğü gibi din görevlilerinin yaşları ile meslekî tükenmişlik düzeyleri arasındaki alt faktörler içerisinde “kişisel başarı” tükenmişlik düzeyi ile yaş değişkeni arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Buna göre, yaş ilerledikçe “kişisel başarı” alt faktöründe tükenmişlik azalmaktadır. “Duygusal tüken-me” ve “duyarsızlaşma” alt faktörleri ile yaş değişkeni arasında ise istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişkinin olmadığı görülmektedir. Cengil’in27 araştırmasında ise yaş değişkeni ile meslekî tükenmişlik arasında bir ilişkinin olmadığı tespit edilmiştir. Doğan’ın yaptığı araştırmada ise yaşın ilerlemesiyle birlikte “duygusal tükenme” düzeyinde bir artışın olduğu gözlenmektedir.28 Bizim araştırma bulgularımıza bakıldığında 50+ yaş kategorisinde meslekî tüken-mişlik puanlarının tekrar tükenmeyi işaret edici nitelikte bir yöne sahip olduğu da düşünülebilir.

27 Cengil, M., “Din Görevlileri ve Kur’an Kursu Öğreticilerinin Tükenmişlik Düzeyleri”,

Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 2010, c.10, s.1, ss.79-101. 28 Doğan, A., “Din Görevlilerinin Meslekî Aidiyetleri, Meslekî Tükenmişlik Tutumları ve

Hizmetiçi Eğitime Bakışları”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora te-zi, Ankara, 2013, s.207-208.

HALİL APAYDIN


220| db

4.2.4. Meslekî Tükenmişlik Medeni Durum İlişkisi

Araştırmaya katılan din görevlilerinin medeni durumlarına gö-re tükenmişlik alt boyutlarından aldıkları puan ortalamaları ve var-yans analizi sonuçları Tablo 5’te yer almaktadır.

Tablo 5: Medeni Duruma Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından

Alınan Puan Ortalamaları ve Varyans Analizi Sonuçları

Medeni Durum

n % Duygusal Tükenme


Bekar 30 7,5 17,23 7,70 30,06

Evli 367 91,8 17,05 7,82 30,76

Tek Yönlü Anova F P F p F p

1,370 0,25 0,076 0,97 0,29 0,82

Tablo 5’te medeni durum ile meslekî tükenmişliğin alt boyutları arasındaki puan farklılıklarının varyans analizi sonucu istatistiksel açıdan anlamlı olmadığı; yani, medeni durum ile meslekî tükenmiş-lik arasında bir ilişkinin olmadığı ortaya çıkmıştır. Kayıklık29 (2007), Cengil30 (2010) ve Doğan’ın31 yapmış olduğu araştırmalar-da da medeni durum ile meslekî tükenmişlik arasında bir ilişkinin bulunmadığı tespit edilmiştir. Ancak, Doğan’ın çalışmasında evli bireylerin “kişisel başarı” algıları bekârlara göre daha düşük çıkmış-tır.32

4.2.5.Meslekî Tükenmişlik Meslekî Branş İlişkisi

Araştırmaya katılan din görevlilerinin meslekî branşlarına göre tükenmişlik alt boyutlarından aldıkları puan ortalamaları ve var-yans analizi sonuçları Tablo 6’da yer almaktadır.

29 Kayıklık, 2007, a.g.m. 30 Cengil, 2010, a.g.m. 31 Doğan, a.g.t., s.202. 32 Doğan, a.g.t., s.212.



db | 221

Tablo 6: Branşa Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından


Branş n % Duygusal Tükenme

Duyarsızlaşma Kişisel Başa-rı

İmam-Hatip

294 73,5 16,96 7,91 30,63

Müezzin 43 10,8 17,86 8,23 29,65

Kur’an Kursu Öğr.

63 15,8 17,33 7,06 31,76

F p F p F p

0,519 0,59 2,654 0,07 2,473 0,08

Tablo 6’da görüldüğü gibi din görevlilerinin meslek içerisindeki branşı ile meslekî tükenmişliğin alt faktörleri arasında yer alan “duygusal tükenme”, “duyarsızlaşma” ve “kişisel başarı” arasındaki farkın istatistiksel açıdan anlamlı olmadığı ortaya çıkmıştır. Yani, branşa göre meslekî tükenmişlik değişkeni farklılık göstermemekte-dir. Doğan’ın yaptığı araştırmada da din görevlilerinin branşlarına göre “duygusal tükenme” düzeyleri arasındaki farkın anlamlı olma-dığı tespit edilmiştir.33

4.2.6.Meslekî Tükenmişlik Görev Süresi İlişkisi

Araştırmaya katılan din görevlilerinin görev sürelerine göre tü-kenmişlik alt boyutlarından aldıkları puan ortalamaları ve varyans analizi sonucu Tablo 7’de verilmiştir.

Tablo 7: Görev Süresine Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından


Görev Süresi



0-5 116 29,0 16,52 7,68 30,20

6-10 57 14,3 18,70 8,19 30,40

11-15 53 13,3 16,50 7,67 31,41

16-20 26 6,5 18,15 7,23 31,38

21-25 78 19,5 16,74 7,43 30,84

26-30 60 15,0 17,20 8,43 30,88

31-35 10 2,5 18,10 8,50 30,50

F p F p F p

1,327 0,24 1,125 0,34 0,520 0,79

33 Doğan, a.g.t., s.201.

HALİL APAYDIN


222| db

Tablo 7’de yer alan verilere göre, meslekî tükenmişlik ile görev süresi arasında anlamlı bir ilişki olmadığı görülmektedir. Yani, mes-lekî tükenmişlik düzeyi görev yapılan süreye göre değişiklik gös-termemektedir. Cengil’in34 araştırmasında da benzer bir sonuç bu-lunmuştur. Kayıklık35 ise araştırmasında, görev süresi ile “duygusal tükenme” ve “duyarsızlaşma” arasında anlamlı bir ilişki tespit et-memiştir. Doğan’ın yaptığı araştırmada ise, 6-10 yıl görev yapanlara göre 26-30 yıl görev yapanlar daha “duyarsız” bulunmuştur.36

4.2.7.Meslekî Tükenmişlik Eğitim Durumu İlişkisi

Araştırmaya katılan din görevlilerinin eğitim durumuna göre meslekî tükenmişlik alt boyutlarından aldıkları puan ortalamaları, varyans analizi sonucu ve Scheffe testi verileri Tablo 8’de verilmiş-tir.

Tablo 8: Eğitim Durumuna Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Varyans Analizi ve Scheffe testi Sonuçla-

rı

Eğitim Durumu



Lise 87 21,8 16,60 7,48 31,21

Önlisans 231 57,8 16,46 7,76 30,75

Lisans 72 18,0 19,18 8,34 30,00

Lisansüstü 10 2,5 21,90 7,90 30,10

F p F p F p

7,184 0,00* 1,174 0,31 0,861 0,46

Tablo 8’de yer alan veriler değerlendirildiğinde; öğrenim du-rumu ile meslekî tükenmişliğin “duyarsızlaşma” ve “kişisel başarı” alt boyutları arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir ilişkinin olma-dığı, “duygusal tükenme” alt boyutu ile ise anlamlı bir ilişkinin bu-lunduğu görülmektedir. Scheffe testi verilerine göre lise ile lisans (p=0,03) ve lisansüstü (p=0,04); önlisans ile lisans (p=0,00) ve lisansüstü (p=0,02) arasında ilişki olduğu tespit edilmiştir. Buna göre, lisans mezunlarının lise ve önlisans mezunlarına; lisansüstü eğitim alanların ise önlisans ve lisans mezunlarına göre daha fazla “duygusal tükenmişlik” yaşadıkları söylenebilir. Cengil de37 araştır-

34 Cengil, 2010, a.g.m. 35 Kayıklık, 2007, a.g.m. 36 Doğan, a.g.t., s.228. 37 Cengil, 2010, a.g.m.



db | 223

masında “duygusal tükenme” ile eğitim durumu arasında bir ilki tespit etmiştir. Onun araştırmasında ilahiyat fakültesi mezunu din görevlilerinin meslekî tükenmişlik düzeyi, lise ve önlisans mezunla-rından yüksek bulunmuştur. Doğan’ın araştırmasında ise, eğitim düzeyi yükseldikçe “duygusal tükenme” düzeyinin de arttığı bu-lunmuştur.38

4.2.8.Meslekî Tükenmişlik Algılanan Sosyo-ekonomik Durum İlişkisi

Tablo 9: Algılanan Sosyo-ekonomik Düzeye Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Varyans Analizi ve

Scheffe testi Sonuçları

Algılanan Sosyo-ekonomik durum



Alt 27 6,8 19,92 9,18 30,59

Orta 359 89,7 16,86 7,70 30,72

Üst 14 3,5 18,42 7,92 30,50

F p F p F p

4,161 0,01* 3,208 0,04* 0,021 0,97

Tablo 9’da görüldüğü gibi, algılanan sosyo-ekonomik düzey ile meslekî tükenmişliğin “duygusal tükenme” ve “duyarsızlaşma” bo-yutu arasında anlamlı bir ilişki vardır. Scheffe Testi verilerine göre kendi sosyo-ekonomik olarak “alt” sosyo-ekonomik kategoride algı-layan din görevlilerinin hem “duygusal tükenme” hem de “duyarsız-laşma” tükenmişlik düzeyleri, kendilerini “orta” sosyo-ekonomik düzeyde algılayan din görevlilerinin hem “duygusal tükenme” (p=0,02) hem de “duyarsızlaşma” (p=0,04) düzeylerinden daha yüksektir. Buna göre, “Alt” sosyo-ekonomik düzeyde algılayan din görevlileri “orta” sosyo-ekonomik düzeyde algılayanlara oranla kendilerini hem daha fazla duygusal olarak tükenmiş hem de diğer canlılara karşı daha fazla duyarsız hissetmektedir. Kayıklık da39 yaptığı araştırmada sosyo-ekonomik durumu düşük olan din görev-lilerinde sosyo-ekonomik durumu yüksek olanlara oranla daha yük-sek meslekî tükenmişlik tespit etmiştir. Din görevlilerinin aldıkları maaştan tatmin olup-olmamaları bakımından meslekî tükenmişlik

38 Doğan, a.g.t., s.206. 39 Kayıklık, 2007, a.g.m.

HALİL APAYDIN


224| db

yaşama durumları da burada yer alan verileri doğrular nitelikte-dir.40

4.2.9.Meslekî Tükenmişlik Yaşanılan Çevreden Memnuniyet İlişkisi

Tablo 10: Yaşanılan Çevreden Memnuniyete Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından

Alınan Puan Ortalamaları, Varyans Analizi ve Scheffe testi So-nuçları

Yaşanılan Yerden Memnuniyet



Hiç 37 9,3 18,91 9,10 30,45

Biraz 206 51,5 17,84 7,71 30,66

Çok 157 39,3 15,74 7,63 30,81

F p F p F p

8,582 0,00* 4,031 0,01* 0,091 0,91

Tablo 10’da görüldüğü gibi din görevlilerinde yaşanılan yerden memnuniyet durumu ile meslekî tükenmişlik arasında (duygusal tükenmişlik ve duyarsızlaşma) anlamlı bir ilişkinin olduğu tespit edilmiştir. Scheffe Testi ile hangi alt boyutlarda ilişkiye bakıldığın-da; yaşadığı çevreden hiç memnun olmayan din görevlilerinin duy-gusal tükenmişliği yaşadığı çevreden çok memnun olanlardan (p=0,00); yaşadığı çevreden bira memnun olan din görevlilerinin duygusal tükenmişliği de yaşadığı çevreden çok memnun olanlardan (p=0,00) daha fazladır. Yaşadığı çevreden hiç memnun olmayan din görevlileri yaşadıkları çevreden biraz (p=0,03) ve çok memnun olan din görevlilerinden (p=0,02) daha duyarsız’dırlar.

40 Bkz.:Eker, a.g.t., s.78-79.



db | 225

4.2.10.Meslekî Tükenmişliğin Mesleğin Kişiliğe Uygun Olup-Olmamasıyla İlişkisi

Tablo 11: Mesleğin Kişiliğe Uygun Olup-Olmamasına Göre Tü-kenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Varyans

Analizi ve Scheffe testi Sonuçları

Mesleğin Kişiliğe Uygunluğu


Duyarsızlaşma Kişisel Başa-rı

Hiç 3 0,8 26,66 8,66 29,00

Kısmen 87 21,8 20,87 9,20 28,44

Oldukça 310 77,5 15,97 7,41 31,35

F p F p F p

35,021 0,00* 13,480 0,00* 12,652 0,00*

Tablo 11 incelendiğinde din görevlilerinin mesleklerini kişilik-lerine uygun görüp görmemelerine göre meslekî tükenmişlikleri (duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı) puan ortalama-ları arasında farklılıklar görülmektedir ve bu farklılıklar istatistiksel açıdan anlamlı bulunmuştur. Scheffe Testi ile din görevlilerinin mesleklerinden memnun olup olmama basamakları ile meslekî tü-kenmişliğin alt boyutları arasındaki ilişkiye bakılmış ve şu sonuçlar tespit edilmiştir: Mesleğinden hiç memnun olmayan din görevlileri-nin duygusal tükenme düzeyi mesleğinden oldukça memnun olanla-rın duygusal tükenme düzeylerinden yüksektir (p=0,00). Yine, mes-leğinden kısmen memnun olan din görevlilerinin duygusal tükenme düzeyi mesleğinden oldukça memnun olanların duygusal tükenme düzeylerinden yüksektir (p=0,00). Mesleğinden kısmen memnun olan din görevlileri, mesleğinden oldukça memnun olan din görevli-lerine göre daha duyarsız görünmektedir (p=0,00). Ayrıca, mesle-ğinden kısmen memnun olan din görevlilerinin kişisel başarı düzeyi mesleğinden oldukça memnun olan din görevlilerinden daha dü-şüktür (p=0,00).

HALİL APAYDIN


226| db

4.2.11.Meslekî Tükenmişlik Mesleği Severek Yapıp-Yapmama İlişkisi

Tablo 12: Mesleği Severek Yapıp-Yapmaya Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Varyans Analizi ve

Scheffe testi Sonuçları

Mesleği Sevip-Sevmeme



Hayır 3 0,8 34,33 14,66 27,00

Kısmen 98 24,5 20,89 9,10 28,80

Oldukça 299 74,8 15,71 7,32 31,36

F p F p F p

58,248 0,000* 24,108 0,000* 11,318 0,000*

Tablo 12’de görüldüğü gibi mesleğini sevip sevmeme ile mes-lekî tükenmişlik alt boyutları (duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı) puan ortalamaları arasında belirgin farklılıklar gö-rülmekte ve bu farklılıklar istatistiksel açıdan anlamlı ilişkiye işaret etmektedir. Yapılan Scheffe Testi’ne göre de mesleğini hiç sevme-yen din görevlilerinin meslekî tükenmişliğin duygusal tükenmişlik düzeyi mesleğini kısmen sevenlerden (p=0,000) ve sevenlerden (p=0,000); mesleğini kısmen sevenlerin duygusal tükenmişliği de mesleğini sevenlerden (p=0,000) daha yüksektir. Mesleğin sevil-memesi duygusal tükenmeyi artırmaktadır. Mesleğini sevmeyen din görevlileri mesleğini kısmen sevenlerden (p=0,003) ve sevenler-den; mesleğini kısmen seven din görevlileri de mesleğini sevenler-den (p=0,000) daha duyarsızdır. Mesleğini seven din görevlilerinin kişisel başarıları da mesleğini hiç sevmeyenlerden daha yüksektir (p=0,000).

4.2.12.Meslekî Tükenmişlik Meslekî Yetkinlik Algısı İlişkisi

Tablo 13: Meslekî Yetkinlik Algısına Göre Tükenmiş-lik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Var-

yans Analizi ve Scheffe testi Sonuçları

Meslekî Yetkinlik Algısı



Hiç 6 1,5 19,66 8,33 29,00

Kısmen 263 65,8 17,59 7,97 30,32

Oldukça 131 32,8 16,06 7,45 31,54

F p F p F p

3,901 0,02* 1,452 0,23 3,042 0,04*



db | 227

Tablo 13’te görüldüğü gibi din görevlilerinin meslekî yetkinlik algıları ile meslekî tükenmişlik boyutları arasında (duygusal tü-kenme, kişisel başarı) anlamlı bir ilişki vardır. Bu ilişkinin hangi değişkenler arasında olduğunu öğrenmek için yapılan Scheffe Testi sonuçlarına göre, meslekî açıdan kendini kısmen yeterli gören din görevlilerinin duygusal tükenme düzeyi mesleğinde oldukça yeterli olduğunu belirten din görevlilerinden daha yüksektir (p=0,03).

4.2.13.Meslekî Tükenmişlik Amirden Yeterli Destek Görüp-Görmeme İlişkisi

Tablo 14: Amirden Destek Görüp-Görmemeye Göre Tüken-mişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Varyans


Amir Desteği

n % Duygusal Tü-kenme


Hayır 159 39,8 19,05 8,69 30,44

Kısmen 200 50,0 16,04 7,25 30,64

Evet 41 10,3 14,90 7,09 32,00

F p F p F p

17,438 0,000* 12,634 0,000* 1,648 0,19

Tablo 14’te yer alan verilere göre amir desteği alıp-almama ile meslekî tükenmişlik alt boyutları arasında (duygusal tükenme, du-yarsızlaşma) anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Amir des-teği alt faktörleri ile meslekî tükenmişliğin hangi boyutları arasında ilişkinin olduğunu öğrenmek için yapılan Scheffe Testine göre, ami-rinden destek görmediğini belirten din görevlilerinin duygusal tü-kenme düzeylerinin amirlerinden kısmen (p=0,000) ve tam destek gören (p=0,000) din görevlilerinden daha yüksektir. Yine, amirin-den destek görmeyen din görevlileri, amirinden kısmen (p=0,000) ve tam destek gören (p=0,007) din görevlilerine göre daha duyar-sızdır.

HALİL APAYDIN


228| db

4.2.14.Meslekî Tükenmişlik Din Görevlisi Olmaktan Duyulan Memnuniyet Düzeyi İlişkisi

Tablo 15: Din Görevlisi Olmaktan Memnuniyet Düzeyine Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından Alınan Puan Ortalamaları, Varyans


Meslek Memnuniye-ti


Duyarsızlaş-ma

Kişisel Başa-rı

Değil 7 1,8 31,00 12,42 27,71

Çok az 9 2,3 17,77 9,55 29,44

Kısmen 73 18,3

21,28 9,19 29,21

Çok 311

77,8

15,81 7,33 31,15

F p F p F p

43,586

0,000*

16,528 0,000* 4,227

0,006*

Tablo 15’te görüldüğü gibi din görevlisi olmaktan memnuniyet düzeyi ile meslekî tükenmişlik arasında (duygusal tükenme, duyar-sızlaşma, kişisel başarı) anlamlı bir ilişki vardır. Din görevlisi ol-maktan memnuniyet alt faktörleri ile meslekî tükenmişlik alt boyut-larının hangileri arasında ilişki olduğunun araştırılması için yapılan Scheffe Testi sonuçlarına göre; din görevlisi olmaktan memnun olmayan din görevlilerinin duygusal tükenmişlik düzeyi din görevlisi olmaktan çok az (p=0,000), kısmen (p=0,000) ve çok memnun olanlardan (p=0,000) daha yüksektir. Din görevlisi olduğundan kısmen memnun olan din görevlilerinin duygusal tükenmişlik düzeyi de din görevlisi olduğundan dolayı çok memnun olanlardan (p=0,000) yüksektir. Din görevlisi olduğu için memnun olmayan din görevlilerinin duyarsızlığı din görevlisi olduğu için kısmen (p=0,03) ve çok memnun (p=0,000) olan din görevlilerinin duyar-sızlığından daha yüksektir. Din görevlisi olduğu için kısmen mem-nun olanların duyarsızlığı da (p=0,000) din görevlisi olduğu için çok memnun olanlardan daha yüksektir. Din görevlisi olduğu için çok memnun olan din görevlilerinin kişisel başarı düzeyi din görev-lisi olduğu için kısmen memnun olanlardan daha yüksektir (p=0,02).



db | 229

4.2.15.Meslekî Tükenmişlik Başka Kurumda Çalışma İsteği İlişkisi

Tablo 16: Başka Kurumda Çalışma İsteğine Göre Tükenmişlik Alt Boyutlarından

Alınan Puan Ortalamaları ve t testi Sonuçları

Başka Kurumda Çalışma İsteği


Duyarsızlaş-ma

Kişisel Başarı

Hayır 264 66,0 15,65 7,22 31,16

Evet 136 34,0 19,96 8,94 29,80

F p F p F p

7,106 0,008* 10,669 0,001* 3,871 0,05*

Tablo 16’da görüldüğü gibi başka kurumda çalışmak isteyen din görevlilerinin meslekî tükenmişlik puan ortalamaları ile kendi kurumunda mesleğine devam etmek isteyenlerin meslekî tükenmiş-lik puan ortalamaları arasında belirgin farklılaşma var. Bu farklı-laşmanın t testi ile yapılan ilişkisellik sonuçlarına göre, başka ku-rumda çalışmak isteğinde olan din görevlilerinin meslekî tükenmiş-lik alt boyutlarından duygusal tükenme düzeylerinin kurumunda kalmak isteyenlerden daha yüksek (p=0,008) olduğu söylenebilir. Yine, başka kurumda çalışmak isteyen din görevlilerinin duyarsızlık düzeyleri de kendi kurumunda devam etmek isteyenlerden daha yüksektir (p=0,001). Ayrıca, kendi kurumunda çalışma hayatına devam etmek isteyen din görevlilerinin kişisel başarı düzeyleri baş-ka kurumlarda çalışmak isteyen din görevlilerinden daha yüksektir (p=0,05).

5.Sonuç

Araştırma sonunda elde ettiğimiz bulgulara göre din görevlile-rini meslekî tükenmişliğin alt boyutları bakımından değerlendirdi-ğimizde; duygusal tükenme, duyarsızlaşma ve kişisel başarı açısından küçük düzeyde bir tükenmişlik gösterdiklerini söyleyebiliriz. Farklı değişkenler bakımından ise şu sonuçlarla karşılaşılmıştır:

Cinsiyete göre imam-hatip ve müezzin olan din görevlilerinin Kur’an Kursu öğreticisi olan bayanlara göre duyarsızlaşma tüken-mişlik düzeylerinin daha yüksek olduğu söylenebilir. Duyarsızlaş-ma, ana hatlarıyla başkalarına karşı ilgisiz kalma ve sert davranma olarak kendini dışa vuran bir yapı arz ettiğinden din görevliliği açı-sından kritik bir öneme sahiptir. Bayanlar yapıları gereği duygu

HALİL APAYDIN


230| db

yaşantıları daha canlı olduğundan duyarsızlaşmanın onlarda ortaya çıkışının az olması bu bağlamda değerlendirilebilir. Farklı meslek dallarında yapılan araştırmalarda ise cinsiyete göre duyarsızlaşma farklı sonuçlara sahiptir.41 Din görevlilerinde yaş ile meslekî tüken-mişlik arasında anlamlı bir ilişki vardır. Yaş ilerledikçe ve meslek kıdemi arttıkça meslekî tükenmişlik düzeyi de düşmektedir. Konuya yakın ve farklı meslek dallarında yapılan araştırmalarda da benzer sonuçlar tespit edilmiştir.42 Cengil43 ise yaş değişkeni ile meslekî tükenmişlik arasında bir ilişki olmadığını bulmuştur. Araştırmamız-da ve benzer araştırmalarda medenî durum ile meslekî tükenmişlik arasında istatistiksel anlamlılığa sahip bir ilişki olmadığı tespit edilmiştir.44

Din görevlilerinin eğitim durumuna göre, lisans mezunlarının lise ve önlisans mezunlarına; lisansüstü eğitim alanların ise lise, önlisans ve lisans mezunlarına oranla daha fazla duygusal tükenmiş-lik yaşadıkları söylenebilir. Din görevlileri üzerinde yapılan diğer araştırmalarda da benzer sonuçlar söz konusudur.45 Araştırmamız-da kendini alt sosyo-ekonomik düzeyde algılayan din görevlilerinin hem duygusal tükenmişlik hem de duyarsızlaşma düzeylerinin ken-

41 Bkz.: Sürgevil, a.g.e.; Avşaroğlu, S.-Deniz, M.E.-Kahraman, A., “Teknik Öğretmenler-

de Yaşam Doyumu, İş Doyumu ve Meslekî Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, 2005, ss.115-129; Oruç, S., “Özel Eğitim Alanında Çalışan Öğretmenlerin Tükenmişlik Düzeylerinin Bazı Değiş-kenler Açısından İncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana, 2007; Sayıl, I.-Haran, S.-Ölmez, Ş.-Özgüven, H.D., “Ankara Üni-versitesi Hastanesinde Çalışan Doktor ve Hemşirelerin Tükenmişlik Düzeyleri”, Kriz Dergisi, 5(2), 1997, ss.71-77; Sünter, A.T.-Canbaz, S.-Dabak, Ş.-Öz, H.-Pekşen, Y. “Pratisyen Hekimlerde Tükenmişlik, İşe Bağlı Gerginlik ve İş Doyumu Düzeyleri”, Ge-nel Tıp Dergisi, 16(1), 2006, ss.9-14; Engin, A., “Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Mü-fettişlerinin Tükenmişlik Duygusu Üzerine Bir Araştırma”, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa, 2006.

42 Bkz.: Kayıklık, 2007, a.g.e.,; Dolunay, A.B.-Piyal, B., “Öğretmenlerde Bazı Meslekî Özellikler ve Tükenmişlik”, Kriz Dergisi, 11(1), 2003, ss.35-48; Sayıl, I.-Haran, S.-Ölmez, Ş.-Özgüven, H.D., a.g.m.; Abacı, Z.K., “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na Bağlı Saray ve Ayaş Rehabilitasyon Merkezlerinde Bakıma İhtiyaç Duyan Bireylerin Bakımından Sorumlu Personelin İş Doyumu, Tükenmişlik, Stres ve Depres-yon Düzeyleri Açısından Karşılaştırılması”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitü-sü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara, 2004

43 Cengil, 2010, a.g.m. 44 Özdemir, K.-Özdemir, D.-Çoşkun, A.-Çınar, Z., “Diş Hekimliği Fakültesi Öğretim

Elemanlarında Meslekî Tükenmişlik Ölçeğinin Değerlendirilmesi”, Cumhuriyet Üniver-sitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 2(2), 1999, ss.98-104; Budak ve Sürgevil, a.g.m.,; Sünter ve diğerleri, a.g.m.,; Oruç, a.g.t.,; Şanlı, a.g.t.,; Kayıklık, a.g.m.,; Cen-gil, a.g.m.

45 Bkz.: Kayıklık,2007, a.g.m.; Cengil, 2010, a.g.m.



db | 231

dini orta sosyo-ekonomik düzeyde algılayan din görevlilerinden daha yüksek olduğu tespit edilmiştir. Din görevlilerinin aldıkları maaş ile tükenmişlik düzeyleri arasındaki ilişki de sosyo-ekonomik algı ile paralellik arz etmektedir. Yaşadıkları çevre bakımından din görevlilerinin tükenmişlikleri ise şöyledir: Yaşadığı çevreden hiç memnun olmayanların duygusal tükenmişlikleri yaşadıkları çevre-den biraz memnun olanlardan; biraz memnun olanların ise çok memnun olanlardan daha yüksektir. Benzer araştırmalarda da ya-şanılan yerden memnuniyet durumu ile tükenmişlik arasında ilişki olduğuna dair bulgular vardır.46

Din görevlilerinin mesleklerinin kişiliklerine uygunluğu ile tü-kenmişlik durumlarına baktığımızda; din görevliliğini kişiliğine uygun bulanların duygusal tükenmişliği ve duyarsızlaşma durumları din görevliliğini kişiliğine uygun bulmayanlardan daha düşüktür. Din görevliliğini kişiliğine uygun bulanların kişisel başarı düzeyleri de din görevliliğini kişiliğine uygun bulmayanlara göre daha yük-sektir. Din görevliliğini severek yapanların duygusal tükenmişliği ve duyarsızlaşma düzeyleri bu mesleği sevmeyerek yapanlardan daha düşüktür. Aynı şekilde, bu mesleği sevmeyerek yapanların kişisel başarı düzeyleri de severek yapanlardan daha düşüktür.

Din görevlilerinden kendilerini mesleğinde yetkin hissedenlerin tükenmişlik durumları kendilerini bu meslekte yetkin bulmayanlar-dan daha düşüktür. Aynı şekilde meslek icrası esnasında amir des-teği gördüğünü belirtenlerin tükenmişlik düzeyleri amir desteği görmediğini belirtenlerden daha düşüktür. Başka kurumda çalışmak isteyen din görevlilerinin tükenmişlik düzeyleri kurumunda çalış-maktan memnun olanlardan daha yüksektir.47

Bu sonuçlar, araştırmamızın örneklemi ile sınırlı olup genelle-me yapılamaz. Ancak, konuyla ilgili olarak yapılacak yeni çalışma-lardan elde edilecek sonuçlar birleştirilerek daha geçerli ve güveni-lir bilgilere ulaşılabilir. Tükenmişlik, gerek kişilerarası ve aile ilişki-lerinde sorunlar yaşanmasına gerekse genel anlamda yaşama karşı olumsuz bir tutum geliştirilmesine neden olabilecek şekilde bireyin yaşantısını çok yönlü etkileyebilmektedir. Gerek bu araştırmada gerekse ülkemizde ve yurt dışında yapılan araştırmalarda sosyo

46 Bkz.: Çam, O., “Hemşirelerde Tükenmişlik ve Çeşitli Değişkenlere Göre İncelenmesi”,

Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir, 1989; Erdemoğlu Şa-hin, a.g.t.

47 Eker, a.g.t., s.100-101.

HALİL APAYDIN


232| db

demografik değişkenlerin tükenmişlik konusunda farklı sonuçlar verdiği görülmektedir. Bu yüzden, tükenmişliğe neden olan birey-sel, kurumsal ve diğer değişkenleri inceleyen yeni çalışmalara ihti-yaç vardır.

Kaynakça ABACI, Z.K. (2004), “Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu’na Bağlı Saray ve

Ayaş Rehabilitasyon Merkezlerinde Bakıma İhtiyaç Duyan Bireylerin Bakımından Sorumlu Personelin İş Doyumu, Tükenmişlik, Stres ve Depresyon Düzeyleri Açı-sından Karşılaştırılması”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li-sans Tezi, Ankara.

ALTUNIŞIK, R.-COŞKUN, R.-BAYRAKTAROĞLU, S.-YILDIRIM, E. (2010), Sosyal Bilimler-de Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı, Adapazarı: Sakarya Yayıncılık.

APAYDIN, H. (2013), Ailesi Yanında ve Parçalanmış Ailede Yaşayan Ergenlerde Benlik ve Din İlişkisi, Kahramanmaraş: Ukde Yayınları.

APAYDIN, H. (2010), “Ruh Sağlığı-Din İlişkisi Araştırmalarına Bir Bakış”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, 10, 2, ss.59-77.

APAYDIN, H. (2001), “Kişilik Özelliklerinin Dini Tutum ve Davranışlara Etkisi”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Samsun.

AVŞAROĞLU, S.-DENİZ, M.E.-KAHRAMAN, A. (2005), “Teknik Öğretmenlerde Yaşam Doyumu, İş Doyumu ve Meslekî Tükenmişlik Düzeylerinin İncelenmesi”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 14, ss.115-129.

AYTEN, A. (2012), Tanrı’ya Sığınmak: Dini Başa Çıkma Üzerine Psiko-sosyal Bir Araştır-ma, İstanbul: İz Yayıncılık.

AYTEN, A. (2013), Empati ve Din: Türkiye’de Yardımlaşma ve Dindarlık Üzerine Psiko-sosyal Bir Araştırma, İstanbul: İz Yayıncılık.

AYDOĞAN, O. (2008), “İş Stresinin Tükenmişlik ve Örgütsel Bağlılıkla İlişkisi: Kamu Sektöründe Bir Uygulama”, Kara Harp Okulu Savunma Bilimleri Enstitüsü, Yük-sek Lisans Tezi, Ankara.

BAYSAL, A. (1995), “Lise ve Dengi Okul Öğretmenlerinde Meslekte Tükenmişliğe Etki Eden Faktörler”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir.

BUDAK, G.-SÜRGEVİL, O. (2005), “Tükenmişlik ve Tükenmişliği Etkileyen Örgütsel Faktörlerin Analizine İlişkin Akademik Personel Üzerinde Bir Uygulama”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 20 (2), ss.95-108.

CENGİL, M. (2010), “Din Görevlileri ve Kur’an Kursu Öğreticilerinin Tükenmişlik Düzey-leri”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, c.10, s.1, ss.79-101.

CİRHİNLİOĞLU, Z.-OK, Ü.-CİRHİNLİOĞLU, F.G. (2013), Dindarlık Ruh Sağlığı ve Moder-nite, Ankara: Nobel Yayınları.

ÇAM, O. (1989), “Hemşirelerde Tükenmişlik ve Çeşitli Değişkenlere Göre İncelenmesi”, Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, İzmir.

ÇAM, M.O. (1995), Tükenmişlik, İzmir: Saray Medikal Yayıncılık. ÇELİK, C.K. (2006), “Eğitim Yöneticilerinin Meslekî Tükenmişlikleri İle Evlilik Doyumları

Arasındaki İlişki”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat.

DEMİRKAN, E. (2007), “Hemşirelerde Meslekî Motivasyon Eksikliğinin Nedenleri ve Sonuçları Üzerine Sosyolojik Bir Çözümleme”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.



db | 233

DİNLER, A. (2010), “Isparta İli Otel İşletmelerinde Çalışanların İş Doyumu ve Tükenmiş-lik Düzeyleri İle Etkileyen Etmenler”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sağlık Bilim-leri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Isparta.

DOĞAN, A. (2013), “Din Görevlilerinin Meslekî Aidiyetleri, Meslekî Tükenmişlik Tutum-ları ve Hizmetiçi Eğitime Bakışları”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, Ankara.

DOLUNAY, A.B.-PİYAL, B. (2003), “Öğretmenlerde Bazı Meslekî Özellikler ve Tükenmiş-lik”, Kriz Dergisi, 11(1), ss.35-48.

EKER, R. (2013), “Din Görevlilerinde Meslekî Tükenmişlik: Kahramanmaraş Örneği”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş.

ENGİN, A. (2006), “Milli Eğitim Bakanlığı İlköğretim Müfettişlerinin Tükenmişlik Duygu-su Üzerine Bir Araştırma”, Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Şanlıurfa.

ENSARİ, H.-TUZCUOĞLU, S. (1995), “Marmara Üniversitesine Bağlı Fakültelerde Görev Yapan Yönetici ve Öğretim Elemanlarının Meslekten Yılgınlıklarında Kişilik Özel-liklerinin Rolü”, Öneri Degisi, 2(11), ss.51-63.

ERDEMOĞLU ŞAHİN, D. (2007), “Öğretmenlerin Meslekî Tükenmişlik Düzeyleri”, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.

ERGİN, C. (1995), “Akademisyenlerde Tükenmişlik ve Çeşitli Stres Kaynaklarının İnce-lenmesi”, Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 12 (1-2), ss.37-50.

GÖCEN, G. (2014), Şükür Pozitif Psikolojiden Din Psikolojisine Köprü, İstanbul: Dem Yayınları.

GÜRSES, İ. (2006), “Avukatların Meslekî Tükenmişlik Düzeylerinin Çeşitli Değişkenler Açısından İncelenmesi: Sakarya Örneği”, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Ens-titüsü, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya.

HAYTA, A. (2006), “İbadetler ve Ruh Sağlığı Dini Pratikler İle Psiko-Soyal Uyum Arasın-daki İlişki Üzerine Bir Araştırma”, Hayati Hökelekli (Ed.), Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, İstanbul: Dem Yayınları, ss.137-179.

HÖKELEKLİ, H. (2010), Din Psikolojisine Giriş, İstanbul: Dem Yayınları. IZGAR, H. (2001), Okul Yöneticilerinde Tükenmişlik, Ankara: Nobel Yayınevi. KARAGÖZ, İ. (2005), Dini Kavramlar Sözlüğü, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınla-

rı. KARATAŞ, H. (2009), “Öğretmenlerin Meslekî Tükenmişlikleri ve Çok Boyutlu Algılanan

Sosyal Destekleri Arasındaki İlişkinin İncelenmesi”, Maltepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.

KAYIKLIK, H. (2007), “Din Görevlilerinde Tükenmişlik”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7 (2), ss.1-19.

KİMTER, N. (2006), “Dini İnanç, İbadet ve Duanın Umutsuzlukla İlişkisi Üzerine Bir Araştırma”, Hayati Hökelekli (Ed.), Gençlik Din ve Değerler Psikolojisi, İstanbul Dem Yayınları, ss. 217-249.

KİRMAN, M.A. (2004), Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Rağbet Yayınları. ORUÇ, S. (2007), “Özel Eğitim Alanında Çalışan Öğretmenlerin Tükenmişlik Düzeyleri-

nin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

ÖZDEMİR, K.-ÖZDEMİR, D.-ÇOŞKUN, A.-ÇINAR, Z. (1999), “Diş Hekimliği Fakültesi Öğretim Elemanlarında Meslekî Tükenmişlik Ölçeğinin Değerlendirilmesi”, Cum-huriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi, 2(2), ss.98-104.

PEPE, Ş. (2008), “Beden Eğitimi ve Spor Öğretmenlerinin Meslekî Tükenmişlik Düzeyle-rinin İncelenmesi”, Selçuk Üniversitesi Sağlık Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Konya.

HALİL APAYDIN


234| db

POLATÇI, S. (2007), “Tükenmişlik Sendromu ve Tükenmişlik Sendromuna Etki Eden Faktörler”, Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Tokat.

RICHARD, M. (2004), “Religiosität als psychische Bindung: Die Struktur ‘innerer Arbe-itsmodelle’ von Gottesbeziehung”, Religiosität: Messverfahren und Studien zur Ge-sundheit und Lebensbewältigung, Hrsg. Christian Zwingmann-Helfried Moosbrug-ger, Münster: Waxmann Verlag, ss.131-156.

SAYIL, I.-HARAN, S.-ÖLMEZ, Ş.-ÖZGÜVEN, H.D. (1997), “Ankara Üniversitesi Hastane-sinde Çalışan Doktor ve Hemşirelerin Tükenmişlik Düzeyleri”, Kriz Dergisi, 5(2), ss.71-77.

SCHOWALTER, M.-MURKEN, S.(2003), “Religion und psychische Gesundheit-empirische Zusammenhänge komlexer Konstrukte“, Einführung in die Religionspsychologie, Christian Henning, Sebastian Murken, Erich Nestler (Hg.), Paderborn: Schöningh UTB,.

SÜNTER, A.T.-CANBAZ, S.-DABAK, Ş.-ÖZ, H.-PEKŞEN, Y. (2006), “Pratisyen Hekimlerde Tükenmişlik, İşe Bağlı Gerginlik ve İş Doyumu Düzeyleri”, Genel Tıp Dergisi, 16(1), ss.9-14.

SÜRGEVİL, O. (2006), Çalışma Hayatında Tükenmişlik Sendromu, Tükenmişlikle Mücadele Teknikleri, Ankara: Nobel Yayın Dağıtım

SİPAHİ, B.-YURTKORU, E.S.-ÇİNKO, M. (2008), Sosyal Bilimlerde SPSS’le Veri Analizi, İstanbul: Beta Basım.

ŞANLI, Ş. (2006), “Adana İlinde Çalışan Polislerin İş Doyumu ve Tükenmişlik Düzeyleri-nin Bazı Değişkenler Açısından İncelenmesi”, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilim-ler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

TORUN, A. (1996), “Stres ve Tükenmişlik”, Endüstri ve Örgüt Psikolojisi, (ed.) Suna Tevruz, İstanbul: Türk Psikologlar Derneği ve Kalite Derneği Ortak Yayını, ss.43-53.

TÜMKAYA, S. (1996), “Öğretmenlerdeki Tükenmişliğin Sosyo-Demografik Özellikler ve İş Ortamı İle İlişkisi”, III. Ulusal Psikolojik Danışma ve Rehberlik Kongresi, Adana: Çukurova Üniversitesi, ss.245-253.

YAPAREL, R. (1987), “Dinin Tarifi Mümkün mü?”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV, ss.403-417.

YAPICI, A. (2013), Ruh Sağlığı ve Din Psiko-Sosyal Uyum ve Dindarlık, 2. Baskı, Adana: Karahan Kitabevi.

YILDIZ, M. (2006), Ölüm Kaygısı ve Dindarlık, İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları. ZINNBAUER, B.J.-PARGAMENT, K.I. (2013), “Dindarlık ve Maneviyat”, Din ve Maneviyat

Psikolojisi Temel Yaklaşımlar ve İlgi Alanları, (Ed.) İhsan Çapçıoğlu-Ali Ayten, Çev.: Sevdenur Düzgüner, Ankara: Phoenix Yayınevi, ss.61-102.

Documents

İ Ö V İ İ Î Ü İŞ İisamveri.org/pdfdrg/D03296/2015_1/2015_1_APAYDINH_EKERR.pdf · 2016-01-25 · db 15/1 si 1, 2015 . 20 7 -2 34 oluşturulmuştur. İ Ö V İ İ Î Ü İŞ