tarmpu.kztarmpu.kz/download/vestnik/ves17.doc · Web viewIelts writing..... 34 Бөгенбаева Ә. «Еңлік - Кебек» дастанындағы ұлттық салт

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК

ПЕДАГОГИКАЛЫҚИНСТИТУТЫНЫҢ

ХАБАРШЫСЫ

ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

ВЕСТНИКТАРАЗСКОГО

ГОСУДАРСТВЕННОГОПЕДАГОГИЧЕСКОГО

ИНСТИТУТА

НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

№172014

1

Таразмемлекеттік

педагогикалықинститутының

ХАБАРШЫСЫ

ВЕСТНИКТаразского

государственногопедагогического

института

2014№17

(қаңтар - ақпан - наурыз)

РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ

Д.П. Қожамжарова тарих ғылымдарының докторы, профессор (бас редактор)Р.С. Амандосова педагогика ғылымдарының докторыА.Ә. Байтелиев филология ғылымдарының докторы, профессорС.А. Байтілен тарих ғылымдарының докторы, профессорБ. Бәкірбаев физика-математика ғылымдарының докторы, профессорҚ. Бөлеев педагогика ғылымдарының докторы, профессорК.Ж. Бұзаубақова педагогика ғылымдарының докторыТ.К. Кенжебаев педагогика ғылымдарының докторы, профессорЮ.П. Киселев тарих ғылымдарының докторы, профессорИ.О. Мүлдеков техника ғылымдарының докторы, профессорМ. Мұратбеков физика-математика ғылымдарының докторы, профессорЖ.С. Төлеубаев ауылшаруашылығы ғылымдарының докторы, профессорТ.Р. Абдыкадырова педагогика ғылымдарының докторыА.Н. Тұрарова филология ғылымдарының кандидаты, доцентА.Г. Шуканов филология ғылымдарының кандидаты, профессорК.Б. Турдалин экономика ғылымдарының кандидаты, доцент

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ МӘДЕНИЕТ, АҚПАРАТ ЖӘНЕ СПОРТ МИНИСТРЛІГІ

Ақпарат және мұрағат комитетіБұқаралық ақпарат құралын есепке қою туралы

КУӘЛІК№5763-Ж

Астана қаласы «23» 02 2005 ж.

2

МАЗМҰНЫ

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРТарих (отан, жалпы), философия, саясаттану, әлеуметтану, дінтану, мәдениеттану, этномәдениеттану, құқықтану, экономикаАбдраймова С. Б.Момышұлы қазақ қалмгерлері туралы............................................................... 6Абдрасилова Г.Л. Халықтық салт-дәстүрлер мектебі – тәрбие беру негізі................................. 9Аблаева.А.И. Тарих сабағында оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеудің маңызы..................... 12Әбдіқадырова Т.Р. Жолдаудың мақсаты – мәңгілік ел болашағы................................................ 15Ботамқұлова А.Б. ҚР - ның орта білім беру жүйесіндегі жеке тұлғаның экологиялық мәдениетін музыка өнерімен қалыптастырудағы қазақ халық музыкасының орны.................... 18Жүнісов Е.А. Жеке тұлғаға және оның эстетикалық талғамының қалыптасуына қолөнердің әсері........................................................................................................................................................ 21Керімбеков С. «Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері»................................................ 23Керімбеков С., Ахметова А. Білім мен тәрбиенің мақсаты – үйрету.......................................... 25Қожимбетова Р.Қ. Мұстафа Шоқай: өмір жолы мен баспасөз саласындағы қызметі................ 27Сулейменова Т. Специфика рынка образовательных услуг в условиях рыночной экономики............................................................................................................................................. 29

ФИЛОЛОГИЯ (тіл және әдебиет): қазақ, орыс, шет тілдеріMunatayeva E.M. Ielts writing........................................................................................................... 34Бөгенбаева Ә. «Еңлік - Кебек» дастанындағы ұлттық салт - сана мәселесі және қоғамдық әлеуметтік жағдай................................................................................................................................ 36Ким Ф.Э., Тохтыев А.Ш. Исследование профессионально - педагогической пригодности будущих учителей физической культуры........................................................................................ 39Мунатаева Э.М. Явление эвфемии и эвфемизмы в современном английском языке политическая корректность................................................................................................................ 41Сейданова Д. Болашақ ағылшын тілі мұғалімдерін кәсіби даярлауда жаңа педагогикалық технологияны пайдалану..................................................................................................................... 45

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯАбдуллаева Ш.К. Воспитание детей дошкольного возраста к здоровому образу жизни........... 50Абыкеева Э. Жаңа педагогикалық технологиялар негізінде ағылшын тілін оқыту………..… 53Акдилдаева И.Т. Оқушыларды адамгершілікке тәрбиелеу заман талабы................................... 57Ақпаева Л.Т. Оқушылардың білім сапасын арттыруда жаңа технологияларды пайдалану 60Алиева П.С., Күмісбекова Ж.Н. Activ studio технологиясының келешегі................................. 62Алиева П.С., Күмісбекова Ж.Н., Бұзаубақова К.Ж. Балалардың жас мөлшері мен дербес ерекшеліктерін оқу – тәрбие процесінде ескерілуі........................................................................... 65Алиханова Г.Е., Сарыбекова Қ.Н. Интербелсенді әдістер арқылы білімгерді өз бетінше жұмыс істеуге үйрету........................................................................................................................... 68Болтаев А.Д., Алтаева Ү.А., Зәуірбекова Ұ., Белгібаева А., Мауленова Қ.И. Ажырасу мәселесі белең алып кетуінің негізгі себептері................................................................................. 72Болтаев А.Д., Бүйембаева Ш.Б., Мауленова Қ.И., Абсаматова Қ. Жастардың некеге пихологиялық даярлық мәселесінің алғы – шарттары..................................................................... 76Болтаев А.Д., Қыдыр З., Тасов Б., Өкен С., Мауленова Қ.И. Әлеуметтік мәселе ретіндегі жұмыссыздық және оның болу себептері....................................................................................... 78Болтаев А.Д., Рысбай Ж.Қ., Әшірәлі Б.Е., Қали Д.С. Қазіргі қоғамдағы жасөспірімдердің суидцидке барудағы психологиялық мәселелер............................................................................... 83Болтаев А.Д., Темірбекова А.Б., Қойбай Б.А., Асқарбекқызы Н. Жасөспірімдердің психикалық дамуының негізгі ерекшеліктері.................................................................................... 85Болтаев А.Т., Сұлтанбекова Ж.Қ., Башен Д.Қ., Таубалдиева М.Ж. Қарттық шақтағы тұлғалық өзгерістердің психологиялық мәні..................................................................................... 89Ботамқұлова А.Б. ҚР - ның орта білім беру жүйесіндегі оқушы тәрбиесінің құндылықтық мазмұны................................................................................................................................................ 91Ботамқұлова А.Б. Жоғары білімді дамытудың стратегиясы........................................................... 94Демешова А. Педагогические условия формирования компетентности будущих специалистов......................................................................................................................................... 97

3

Демешова А. Формирование социальных компетенций студентов вуза...................................... 100Джүнісбекова О.Т. Балабақшада жобалық іс-әрекет арқылы тәрбиеленушілердің танымдық қабілеттерін дамыту............................................................................................................................. 103Досымбекова А.Т. Мектепке дейінгі балаларды балабақшадан ағылшын тілін меңгертуге баулу...................................................................................................................................................... 106Жакипова М.Қ. Мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы........................................................ 108Исаева Ж.К., Абдигалиева А.Б. Беспризорность и безнадзорность как социальный феномен................................................................................................................................................. 111Кенжебаева З.К. Кредиттік оқыту жүйесі бойынша студенттердің өзіндік жұмыстарының маңызы.................................................................................................................................................. 114Керімбаева Р.Қ. Мектеп жасына дейінгі балаларды көптілді меңгеруге тәрбиелеу.................. 118Керімбаева Р.Қ., Құрманалиева Б. Дамыту ойындары арқылы балаларды мектепке даярлау................................................................................................................................................... 120Курманова С. Оқытудың инновациялық технологияларының негізгі ерекшеліктері мен сипаттамалары....................................................................................................................................... 122Курманова С. Оқытудың инновациялық технологиясының педагогикалық - психологиялық негіздері................................................................................................................................................. 125Құрманалиева М.Р. Бастауыш сынып оқушыларын оқытуда жаңа технологияларды пайдалану.............................................................................................................................................. 129Мауленова Қ.И., Садық Н.М., Абдуалиева Г.Ш., Керимбаева Қ.А. Жаңа тұрпатты педагог - психолог қызметінің негізгі ерекшеліктері........................................................................ 132Несипбаева А.Т. Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани - адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ ертегілерін пайдалану............................................................................................................... 140Погибо А. Применение икт на уроках технологии как фактор повышения активизации познавательной деятельности............................................................................................................. 143Пірімқұлова Ф. Пәндерді оқытуда зерттеу жұмыстарының маңызы........................................... 145Райымбекова Г. Бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру........................................................................................................................................ 148Рахматуллаева Г.М. Қазақ тілі сабағында халықтық педагогика элементтерін пайдалану 150Сабекова Д.А., Адилова Г.К., Джамалбекова Н.К. Отбасындағы тұлғааралық қарым -қатынасты жетілдіру ерекшеліктері................................................................................................................................ 153Сабекова Д.А., Ташмұратова Н.Ә., Джамалбекова Н.К. Аддиктология – мінез-құлық тәуелділігі туралы ғылым ретінде.................................................................................................... 157Сейдалиева Г.Ш., Закизянов Р.Т., Ражева Е. Роль родителей и школы в формировании здорового образа жизни у подростка............................................................... 161Сулейменова Т. Деңгейлеп оқыту технологиясы......................................................................... 164Сухова С.О. Применение инновационных технологий в учебном процессе дошкольных учреждений........................................................................................................................................... 167Темирханова Л. Бастауыш сыныптарда ақпараттық оқыту технологияның ғылыми теориялық негіздері............................................................................................................................. 170Шалғынбаева. Қ.Қ., Исмуратова.Ш.И. Болашақ мамандардың ғылыми – зерттеушілік іс – әрекеті арқылы шығармашылығын қалыптастырудың педагогикалық негіздері.......................... 174

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫ (математика, физика, информатика)Еркебеков Д. Негізгі мектепте ашық интерактивті тапсырмалардың компьютерлік бағдарламаларын қолданып математика оқыту әдістемесі ............................................................ 177Телгараева К. Ашық интерактивті тапсырмалардың компьютерлік бағдарламаларын жасаудың әдістемесі (алгебра оқыту мысалында)............................................................................ 181Туганбаева Г.Т, Еркебек Ж.Б. Программалау тілдерінің бір-бірінен ерекшеліктері............... 184

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯАбжапарова А.С., Жаңабай Г.Ж. Ланцет тәрізді сорғыштың биологиялық ерекшеліктері және тудыратын ауруы мен емдеу жолдары...................................................................................... 187Бегалиева С., Желеубай Қ. Жамбыл облысында кездесетін алабота тұқымдас – өсімдіктерінің шипалық қасиеттері..................................................................................................... 191Бегалиева.С., Желеубай Қ. "Өтпелі кезең" өтпелі........................................................................ 195Мәлікқызы Г., Тулеубаев Ж., Мырзалиев Қ. Жуалы ауданында картоп өсірудің кейбір биологиялық ерекшеліктері.................................................................................................................. 196

4

Нурбеков С.И., Тулеубаев Ж.С., Шинышерова Ғ.Б. Влияние сроков опыления на процент завязывания гибридных зерен............................................................................................................. 201Нурбеков С.И., Тулеубаев Ж.С., Шинышерова Ғ.Б. Выбор колосьев для кастраций и способ опыления при гибридизации пшеницы.................................................................................. 204Төлеубаев Б., Иманалиева А., Тулеубаев Ж. Жамбыл облысында таралған жайылым кенелерінің биологиялық ерекшеліктері мен күресу шаралары...................................................... 205Тулеубаев Ж.С., Зияева Г.К., Бекібаева М. Қазақстанда жылыжай құрылымының жағдайы.................................................................................................................................................. 212Шинышерова Ғ.Б., Чохыева Г. Жайралардың биологиялық ерекшеліктері............................. 215Мақалаларды рәсімдеу тәртібі 219Условия оформления статьи 220

5

ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР

ТАРИХ (ОТАН, ЖАЛПЫ), ФИЛОСОФИЯ, САЯСАТТАНУ, ӘЛЕУМЕТТАНУ, ДІНТАНУ, МӘДЕНИЕТТАНУ,

ЭТНОМӘДЕНИЕТТАНУ, ҚҰҚЫҚТАНУ, ЭКОНОМИКА

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ МАМАНДЫҚТАР

А14940.53(574)

Б.МОМЫШҰЛЫ ҚАЗАҚ ҚАЛАМГЕРЛЕРІ ТУРАЛЫ

Абдраймова С.М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Қазақтың әдебиеті мен мәдениетінің әлемдік дәстүрден кенже қалмауына бар мүмкіншілігін салған Б.Момышұлының бар сын-пікірлері тек қазақ қаламгерлерінің шығармашылық жолда өсуіне жағдай жасау болды. Осы таласы көп бағытта қандай істер атқарылуы тиіс деген мәселе төңірегінде ол өзгелердің назарын аудармақшы болды. Идеялық тұрғыда қарсы жақты пікрілерімен де санасып отырды. Пендешілікке бой алдырған қарсыластарын ынтымаққа шақырды. Өзгелерді тыңдап өзі де тыңдатуға тырысты. Қазақстан Жазушылар Одағының съезінде сөйлеген сөзінде ол алдағы тұрған міндеттерге тоқталып, оның басты бағыттарын айқындап берді. Батырдың осы сөзін толығымен беруді жөн санап отырмыз. «1. Өткен съезде алған міндеттемелеріміздің бәрі бірдей сүрінбей, жығылмай, ақсамай, тасымай мәреге түгелімен жетті деп айта алмаймыз.

2. Екі съездің арасында жазушылардың еңбектерінде табыстар да бар. Кемістіктерімізде аз емес.Кемістікпен кетіктік себепсіз болмайды. Олардың себебі өз арамызда, өз басымызда. Олар да –

біздің өзіміздің жемісті еңбектеріміздің арасындағы солғын, шалажансар мәуелері. Оларға біз өкіне де, ашына да қарауға еріктіміз.

Жараның барлығын отап, я күйдіріп жазуға болмайды. Сыйпап, майлап, дәрі-дәрмектеп жазылатындары көп.

Шеңберден шығара мақтамалық,Жерге жаншып таптамалық.Ашуды сын садағымен атқылаудан аулақ болалық.Табысымызды тау басына дараламалық, кемістігімізді керегеге кере кептірмелік. Әр қайсысын өзіне

жарасты орнына қоя білелік.Партиялық, творчестволық принциптен шықпастан, әділ де, жанашырлық, ағайындық ретінде

сыйласып сынасалық.Әділ сын ауызбірлік дәнекері деген сөз әрқашанда есімізде болсын.Күнге оңып, жауынға езілетін сырландыны майлы бояу санап, өзімізді алдамалық.Жамаумен жыртығымызды жасырмалық; көсеумен кетігімізді қаламалық.Сын атқамінердің азбандылығымен айтылмасын, жамап-жасқап жала жабудан аулақ болайық. Әдебиет әдептілік ұстамдылығымен айтылсын. Айыптау үшін дәлелді айғақ керек. Айдай айқын

айғақ та әдепті ұстамдылықпен айтылсын.Сәтсіздікке ұшырағандарды сабалай бермелік. «И у бьющего рука устает» деген сөз сын

шабармандарының есінде болсын.Съезіміз жоғары дәрежелі принципте… әділ биде туған жоқтай, табыстарымызды, кемшіліктерімізді

де терең оймен сыннан өткізіп, әдебиетіміздің болашағына түкпірлі жоба боларлық нұсқалы мәжіліс (құрылтай) дәрежесінде өтер деген үміттемін».

Б.Момышұлының әдебиет сынындағы тағы бір белесі өз заманындағы қазақ қаламгерлеріне берген бағысы дер едік. Қасында жүрген адамдардың олқылық әрекеттерін, теріс пиғылдарын ашық түрде сынау ағаттыққа жатпайды. «Дұшпан күлдіріп айтады, дос жылатып айтады» дейтін халық даналығын дұрыс көрген Б.Момышұлы әдебиет майданында жүрген қаламгерлерің үлкен – кішісіне қарамай әділін айтып отырған. Осынысы үшін де Жазушылар Одағының басшыларын жақпаған кездері көп болды. Орталық

6

партия комитетінің хатшысы Имашевпен болған пікіралысуда Б.Момышұлы жазушылар туралы: «Это беспартийная организация. Притом там писателей мало, а желающих быть писателями много. Не так-то легко иметь партийное влияние на эту организацию. Если Союз писателей работает плохо, в этом прежде всего виноват ЦК. Вам известно выражение Энгельса: «Если рабочий класс не понимает нас, в этом виноваты прежде всего мы».

Творческие люди по команде и по приказу не вдохновляются. Под видом выполнения социального заказа пишутся всякие «времянки,» они слишком легковесны, поверхностны.

В чем же причиныДело прежде всего в правильной, продуманной организации и в умелом руководстве.Наши писатели делятся на три поколения – старшие, средние и младшие. У каждого поколения свое

достоинство и недостатки, присущие только им в отдельности связанные временем, их школой, окружением и возрастным индексом», - деп қаламгерлер ұясында болып жатқан сорақылықты қатты сынға алады. [1. 48-бет]. Турасын айтамын деп туғанына жақпаған Б.Момышұлының мұндай әрекеттерін тек оның адалдық пиғылының көрінісі деуге тұрарлық.

Тарихи өзі адал ұлдарын тарих сахнасына алып шығады. Қолдағы құжаттар дәлелдегендей көп жағдайда оның іштей қарсыластарының өзі әділдігі үшін көмек қолын сұрап тұрған. Жазушылар одағының жиындарында, пленумдарда, ғылыми отырыстарда қайбір қаламгерге оң баға беруде батырдың пікірін білуді дұрыс көріпті. Мәселен, қазақ социалистік реализм әдебиетінің бағыт-бағдарын айқындап берген, социалистік реализмді ғылыми тұрғыда талдап бірген әдебиеттанушы ғалым М.Қаратаевтың докторлық диссертациясын қорғау барысында Б.Момышұлының пікірін тыңдау қажеттілігі туындағын сол кеңеске Б.Момышұлы арнайы қатысып, М.Қаратаевтың диссертациясына әділ бағасын беріпті.батырдың сөзі төмендегідей: «Я выступаю здесь как писатель. Я образованный военный, но необразованный писатель. Я пришел в литературу на буксире войны.

Биография диссертанта нам всем хорошо известна. Он, побывав под свинцовой тяжестью необоснованной репрессии, сохранил гражданское достоинство и, вернувшись снова в строй, солидно развернул общественную, творческую, научную и педагогическую деятельность

Вопрос социалистического реализма – вопрос весьма сложный, весьма проблемный, не каждый возьмется за эту тему, не каждому под силу эта тема. Что открыл, что доказал Каратаев, взявшись за эту тему? В этих вопросах я согласен с мнениями официальных оппонентов, но хотелось бы от себя сказать еще.

Наука не ради науки, а наука для жизни. И с этой точки зрения практическая работа М. Каратаева ПОЛНА ЖИЗНИ. В этом главное достоинство трудов диссертанта.

Благодарю вас за внимание. Сөз жоқ әділ сын. Б.Момышұлы үшін мақтау мен даттаудың арасы түкке тұрғысыз болып көрінуі мүмкін. Себебі келесі бір көзқарасында ол кеше ғана мақтаған М.Қаратевты жерге тығардай сынайды. Қарап көрелік: «Главный докладчик был член корреспондент АН Каз ССР критик, литературовед Мұхамеджан Каратаев – сильная бездарщина. Я его не слушал, я от него устал, когда он закончил доклад, аудитория аплодировала, я не аплодировал. Во время перерыва я ему сказал:

– Мұқа, по-моему, ты круглый дурак, когда перестанешь быть дежурным докладчиком, во всяком случае, ты в самом деле не ученый, самый неграмотный человек...». [9.75] Батырдың бұл сөзін қалай түсінуге болады?

Заманында М.Қаратаев әдебиеттану ғылымына өлшеусіз үлес қосқаны мәлім. Оның әдебиеттің теориясы мен тарихына берген бағасы кезінде жоғары бағаланды. Әдебиет сыншысы, теоретигі ретінде ол өз заманында көптеген жас әдебиеттанушы ғалымдарды тәрбиелеп шығарды. Бұған ешкімнің таласы жоқ. Алайда Б.Момышұлы ғалымның ғылыми жетістіктеріне оң бағасын беріп, көкке көтере мақтаса, ал пенделік болмысына, жағымпаздық әрекетіне жиіркене қарайды. Тіпті осындай талантты қазақ ұлдарының жоқ жерде жер болуына аяушылық та білдіретін сияқты.

Сынның өзі тек көркем шығармаға қатысты емес, сол көркем шығарманы өмірге әкелуші қаламгерге де қатысты айтылатыны жасырын емес. Мәселен Б.Момышұлы Ғ.Мүсіреповтің «Қазақ солдатына» сын айтса ол авторға да қатысты болмақ. Сол сияқты М.Қаратаевтың ғылыми еңбегіне қатысты айтылған сын оның өзіне де қатысы бар деген сөз. Ал қайбір қаламгердің жеке өз басына айтылған сынның жөні бөлек. Себебі кез-келген адамның екі түрлі сипаты болады. Бірі, пенделік жағы да, екіншісі, қайраткерлік болмысы. Дегенмен, адамның екі көрінісі біріккенде ғана тұтас бір адамның әрекеті туындайды. Сондықтан Б.Момышұлы бір пікірінде сын тезіне алған адамның шығармашылық жетістігін айтса, келесі пікірінде оның пенделігін айтып, қаһарын төгеді. Сондықтан ол «Өз заманымызға сынды, билікті өзіміз айтуымыз керек. Сын айту үшін – шын айту керек. Билік айту үшін – біліп айту керек. Қысқарта айтқанда, сын айтсаң, шын айт, билік айтсаң, біліп айт. Білмей айтқан билік – былшыл», - деуден танбады. [3.99-бет]

Б.Момышұлы қазақ көркем сөзінің ордасы, ұлттық әдебиетіміздің алтын ошағы саналатын жазушылар Одағына қатысты сын пікірлерін өзінің естеліктерінде жазып қалдырды. Жылдар бойы халықтың мақтанышына бөленген одақ жұмысы Б.Момышұлының көзқарасы бойынша кешірілмес

7

кемшіліктерге толы. Батырдың мұндай көзқарастарын оны жазбаларынан анық аңғарамыз. «Мен ауырып жаттым. Пленумның шатағына қатысқан жоқпын. Екі шылбыр, бір тізгінді жастарға қимадыңдар. Извиняюсь! Жастар деп отырғаным 35-40 жаста болу керек. Ал, қарақтарым, жолдарың болсын, бізден өтсе, сендер қайталамаңдар деуге біреуің жарамадың. Орысша благословляю деген сөз біреуіңнің аузыңнан шыққан жоқ. Алжыған шалдар, жастарды жөргегінен құртам деп, өз арттарыңды өздерің аштыңдар. История это Вам никогда не простит. Повторяю, өз арттарыңды өздерің аштыңдар. Мен ешқандай мәслихаттарыңа қатысқаным жоқ, ауру едім, бірақ та, болжауымша, менің ойым осылай. Мен ойланып айтып отырмын Сізге. Адамның терең ойланар үш-ақ кезеңі бар. Сіз оған түсінбепсіз.

Олар: а) жалғыздық, қайдан келдім, қайда барамын!? б) қайдан шықтым, кімге өсиет айтамын? в) насихат айту үшін ақылым жете ме, жетпей ме, айтқаныма түсінер ұрпақ бар ма, қай

жерімнен қателестім... Осы үш сұрақты ойламағанның біреуі – Сізсіз. Сіз гений деген сөзге түсінбейсіз. Бәріңіз өздеріңізді

гениймін деп түсінесіздер. Сол дұрыс па, ағатай! Бәріміз гений болсақ, қазақ не болады. Соны неге ойламайсыздар?

Гений – это приоритет народа, а не отдельных личностей. Аспаннан түскен ешкім жоқ... Осыған Сіз түсінбедіңіз, ақсақал!?», - деп қазақтың классик қаламгері С.Мұқановқа айтқан сөзінде жанайқай табы бар емес пе. [3.54-55]

Дана болып ешкім тумайды. Даналық өмір тәжірибесінен, ақыл-парасатынан қалыптасатын қасиет. Даналық дегеніміз – толғанып шыққан тоқсан ауыз сөздің ғасырлар бойы мәнін жоғалтпауы. Даналық – халқымыздың ұлттық рухани философиясы. Даналық – жоғары деңгейдегі танымдық, адам баласының рухани мәдениетінен мол хабары бар дарашылдық жалпылығы ұлттық мінез, ұлттық тарихтан бастау алады. Даналық – адамның болмыстық қасиеті. Даналық қасиет – өткенді таразылау, болашақты болжау, қазіргі істің түйінін ашу сияқты күрделі ой-әрекеттермен тығыз ұштасқан. [4.15].

Даналық дегеніміз – қалған басқа заттардың болмысын айқындап беретін шалғай себептерді және себептері бар заттардың таяу себептерін білу. [5.221].

Даналық ұлттың мақтанышы, даналық жеке бастың мүддесінен аспаса қасірет. Жазушылар одағында болған айтыс-тартысқа қазіргі адамдардан ешкім қатыспаған. Алайда, Б.Момышұлының естеліктерінде пендешіліктің жетегінде кеткен одақ мүшелерінің келешек жастардың ертеңіне тосқауыл болуы себепті оның қатты ашуға берілгенін байқаймыз.

Б.Момышұлының сол тұстағын қаламгерлер арасында орын алған туысшылдық, жікшілдік мәселесі оның Имашевпен арада болған әңгімеден анық байқалады. «Молодое поколение – Вузовцы. В течение сорока лет руководство Союзом писателей целиком и полностью доверено старшему поколению: Сабита сменяет Габиден, Габидена сменяет Габит, снова Сабит, снова Габит, снова Габиден, снова Габит, они незаменимы, лишь происходят смены одного другим. Они сделали немало хорошего, но и много плохого. Это вам известно больше чем мне.

– В частности…– Беспринципная группировщина со всеми ее отрицательными последствиями. Злоупотребление

доверием ( властью, именем) в своих личных выгодах. Вовлечение в сферу беспринципной группировки молодежь…Это для вас не открытие, это давно известный факт…», - деген Б.Момышұлының зілді айыптауының астарында сол тұстағы өмір дәлдігі жатқан жоқ па. [1.48]. Бір ғажабы орталық партия комитетінің хатшысы Имашев батырдың бұл айыптауымен түбегейлі келіскен.

Б.Момышұлы қазақтың класиктері С.Мұқановпен, Ғ.Мүсіреповпен, Ғ.Мустафинмен соншалықтың неге өшіккен? Кезінде бір-бірімен ағалы-інілі болып араласқан алыптардың арасынан қандай қара мысық жүгіріп кеткен, анығы белгісіз. Бірақ Б.Момышұлы жоғарыда аталған әдебиет қайраткерлерінің істеген істеріне көңілі толмаған кейіпті аңғартады.

Егер Б.Момышұлы классик қаламгерлердің атақ-абыройын қызғанды дейтін болсақ, онда кей тұстарда оларды мақтауының сыры неде? Мәселен, 1944 жылғы қыркүйек айындағы әдебиеттанушы ғалым Е.Ысмайыловпен арада болған хат жазысуда Б.Момышұлы М.Әуезовтің, С.Мұқановтың, Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мустафиннің атын қызғыштай қорғап, олардың қазақ әдебиетінің дамуына қосқан үлесін аса мақтанышпен ауызға алады.

Аталмыш мақаласында Е.Ысмайылов Сәбитті, Мұхтарды, Ғабитті жөнді-жөнсіз сынап, ол сында қаламгерлердің жас қаламгерлердің өсуіне кедергі келтіргені, жазған шығармалары арқылы өздерінің мақтанға берілгендігі айтылған. Б.Момышұлы ғалым сынының объективті көзқараспен емес, тек олардың жеке бастарына қатысты сыни көзқарастарын сын емес, өсек, жала деп қабылдап, сыйласымда жүрген Е.Ысмайыловқа қарсы шығады. Мәселен, «Жуырда «Социалистік Қазақстан» газетіне Сіздің «Мен мен» деген «мақалаңыз» басылған екен.

8

Онда сіз қазақ халқының, біздің кеңестік әдебиетіміздің мақтанышы болып отырған үш жазушыны /Мұхтар, Сәбит, Ғабит/ «соя» сынаған көрінесіз. Біз сол «сыныңызды» жанымызды түршіктіре оқыдық та, Сізге «Социалистік Қазақстан» арқылы хат жазып, ойдағы пікірімізді айтуды мақұл көрдік.

Ол үшін жазушыға қоятын Сіздің бірінші кінәңіз: бұларда кішіпейілдік жоқ, өз шығармаларын көп мақтайды, сонысына мақтанады депсіз. Сонан кейін үш жазушының өздеріне сөз беріп, әр нәрсені айттырасыз», - дейді батыр. Қазақ классиктерінің қазақ әдебиетіне қосқан қомақы үлестерін ауызға ала отырып, сынның да сыны болады деген ойын білдіріпі.

Б.Момышұлының кез-келген мәселеге қатысты ойларының обьективті қырлары оның жан тазалығының куәсіндей көрінеді. Қай нәрсеге болмасын салмақпен, парасаттылықпен қараған ой түйіні бүгінгі әдебиетіміздің көркейуіне де қосар үлесі зор болмақ деп ойлаймыз.

Пайдаланған әдебиеттер:1 Момышұлы Б. Көп томдық таңдамалы шығармалар жинағы. 10-том.–Алматы, «Өнер», 2008.2 Момышұлы Б. Көз алдымда бәріңсің. – Тараз, 2007.3. 1 Момышұлы Б. Көп томдық таңдамалы шығармалар жинағы. 9-том.–Алматы, «Өнер», 2008.4 Сағатова Ә. Қазақ рухани дүниесіндегі даналық мәселесі. (ХҮІІ-ХҮІІІ ғ.ғ). кандидаттық диссертация. Қарағанды. 2001 ж. 133 бет.5 Әл – Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. Алматы. Ғылым. 1975 ж. 418 бет.)

Аннотация. В этой статье рассматривается мнение Б.Момышулы о творчестве казахских писателей. Annotation. This article focuses on the works of opinion B.Momyshuly Kazakh writers

ӘОЖ 37.035.6 А 14

ХАЛЫҚТЫҚ САЛТ - ДӘСТҮРЛЕР МЕКТЕБІ – ТӘРБИЕ БЕРУ НЕГІЗІ

Абдрасилова Г.Л.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазіргі кезде білім беру ісінде, жеке тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, танымдық іс-әрекеті мен ой-санасын дамытып, қалыптастыру барысында білім берудің ұлттық, педагогикалық, психологиялық негізін айқындау керек. Елімізде болып жатқан әлеуметтік, экономикалық, экологиялық, саяси, мәдени өзгерістерге байланысты оқу-тәрбие үрдісін ұлттық сипатта ұйымдастыру — өмір талабы. Әр халықтың ұлттық-тарихи дәстүрі, оның адамзаттық білім берудегі мәдениеті мен диалектикалық білімі осы оқу-тәрбие үрдісіне тікелей байланысты. Қазақ халқы - елін, жерін, оның табиғи, мәдени байлығын, өнері мен тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыпын сақтап, қорғап, рухани-адамгершілік тағылымдарын ұрпағына мұра етіп қалдырған. Сондықтан, оқу-тәрбие үрдісінде қолданылатын бағдарламалар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, ұлттық психологиялық ерекшеліктер ескеріле отырып, жасалуы керек. Бастауыштағы барлық пәндерді салт-дәстүрлерді пайдалана отырып байланыстыра оқыту, шын мәнінде оқушылардың алған білімінің тиянақты болуына, оны саналы түрде меңгеруіне, кеңінен ойланып, есіне сақтауына мүмкіндік тудыратын әдіс екендігін дәлелдеу үшін халқымыздың салт-дәстүрлерінің бай үлгілерін айтуға болады.

Оқу-тәрбие үрдісін қамтамасыз ететін педагогикалық шарттардың ішінде негізгі мәселелерін бөліп қараймыз:

- салт-дәстүрлер арқылы қалыптасатын адамгершілік-эстетикалық тәрбиенің біртұтастығына бағытталған мазмұнның қалыптасуы;

- тәрбие үрдісіне бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік-эстетикалық мәдениеттілігін қалыптастыруға әсер ететін ұйымдастыру формалары мен әдістерді енгізу;

- салт-дәстүрлер арқылы қалыптасатын адамгершілік-эстетикалық тәрбиенің тиімділігі критерийлерін жасау;

Кез-келген тәрбиенің принципі, соның ішінде эстетикалық тәрбиенің де қалыптасуы адамгершілік бағытта болатыны белгілі нәрсе. Эстетикалық тәрбиенің ерекшелігі сол, ол өте күшті эмоциялық-жекелік реакциясын тудыратын көрнекі-сезімдік құралдар арқылы жүзеге асады. Біздің пікірімізше, бұл принцип бастауыш сынып оқушыларының жас ерекшелігіне байланысты, оларды адамгершілік-эстетикалық тәрбиелеуде маңызды және жетекші болып табылады.

9

Болашақ бастауыш сынып мұғалімдері- практиканттар кейбір пәндердің, сабақ процесінің мүмкіндіктерін өз тәжірибелерінде пайдаланған жөн.

Сабақтардың негізгі мақсаты – бастауыш сынып оқушыларына халықтық салт-дәстүрлер арқылы адамгершілік-эстетикалық тәрбие беру. Әрбір сабақ белгілі міндеттерді көздейді:

- балаларға халықтық салт-дәстүрлер туралы бастапқы білім беру, ұғымдарымен таныстыру;- жас ерекшелігіне байланысты игере алатын білім мазмұнымен қамтамасыз ету;- халықтық салт-дәстүрлер негізінде балаларды гуманды-көркемдік сезімдерді бастан кешіруге

баулу;- халықтық салт-дәстүрлер негізінде балалардың бойында адамгершілік-эстетикалық дағдыларды

қалыптастыру;- алған білімдері, білік-дағдылары негізінде адамгершілік-эстетикалық әсерленуін, талғамын,

эмоциональды-бағалау қатынасын дамыту. Мысалы, 1-сыныпта «Ана тілі» пәнінен (Атамұра, Алматы) «Төрт түлік» бөлімін өткенде көптеген тақырыптар – «Мал атасы», «Құлыншағым», «Төлді қалай шақырады?» т.б., «Шаңырақ шуағы», «Үлкенге құрмет – кішіге құрмет», «Әке көрген оқ жонар...», «Талаптыға нұр жауар», «Сәлем –сөздің анасы», «Кішіпейілділік – кісілік белгісі» бөлімдері қазақ этнопедагогикасы материалдарына негізделіп берілген. Яғни бұл тақырыптарды өткенде қазақтың ата кеәсібі, тұрмыс-салт дәстүрлері, қолөнері, әлеуметтік дәстүрлерін кеңінен қолдануға болады. Осы бірінші сыныптың «Математика» пәнінде мынадай тақырыптарды өткенде халықтық педагогика элеменеттерін қолдануға болады: «Нешінші?» тақырыбы (Мысалы, «Көкпар» ойынын қолдануға болады, «Біріктіру және бөліп алу.» (Төрт түлікке қатысты ата кәсіп дәстүрлері) т.б.

«Дүние танудан» - «Табиғат», «Түн тынысы», «Айналадағы дүниемен танысу», «Отбасы», «Ауыл»; «Бейнелеу өнері» пәнінен «Графика», «Живопись», «Қазақ халқының өнері», «Ертегі бойынша сурет салайық», «Өрнек құрастырайық», «Халық шеберлерінің ісімен танысайық», «Үй жануарларын мүсіндейік», «Ұлттық киімдерді әшекейлейік», «Наурыз мерекесі»; «Музыка» сабағынан «Тұрмыс-салт әндері», «Төрт түлік малға арналған әндер», «Наурыз келді, алақай!» бөлімдері; «Еңбекке баулу» сабағынан «Қоржын жасау»; «Киім кескіндерін аппликациялау», «Қолданбалы өнер» бөлімінен – «Ұлттық киім үлгілері», «Зергерлік өнер», «Шаршы оюлар», «Көркем қолөнердің ерекшеліктері» тақырыптарын өткенде қазақ халқының салт-дәстүрлері мен олардың элементтерін пайдалану арқылы адамгершілік-эстетикалық тәрбие берудің мүмкіншілігі артары сөзсіз.

Екінші сыныпта да халықтық салт-дәстүрлерді пайдаланудың өзіндік ерекшеліктері бар. Ана тілі пәнінен «Туған елім – Қазақстан», «Асыл сөз», «Адам болам десеңіз», «Еңбек түбі – береке», «Өнегелі өмір», «Табиғат – тіршілік бесігі», «Біздің тілегіміз – достық» атты бөлімдерде ұлттық салт-дәстүрлер арқылы сабаққа сәтті жол тапсақ, оқушылардың белсенділігі дамып, пәнге деген құштарлығы ояна түсері сөзсіз. Олар - халықтық педагогикада балалар тәрбиесінің таптырмайтын құралы, әдіс-амалы, тәсілі, белгілі ережелері мен әдет-дағдылары болды, сонымен қатар құнды адамгершілік қасиеттерін (қайырымдылық, мейірімділік, ізеттілік, инабаттылық т.б.) және сезімдік-эстетикалық қасиеттерін (өнердегі, табиғаттағы әдемілікті, әсемдікті талғаммен, сүйіспеншілік сезіммен қабылдау, әсерлену, эстетикалық тұрғыда баға беру қалыптастыратын тәрбие құралы.

«Қазақ тілінен» – «Зат есімді» өткенде әр түрлі ұлттық жиһаздар, мәдени бұйымның атаулары: киіз үй, сандық, кебеже, күбі, мес, ожау, диірмен, сырға, шолпы, оймақ т.б. пайдалану арқылы тұрмыс-салт дәстүрлерін, «Етістікті» өткенде жан-жануарлардың төлдеуі, дыбыс шығаруына байланысты ұғымдарды меңгерту, мысалы: қой қоздайды, маңырайды, түйе боталайды, боздайды, жылқы құлындайды, кісінейді, сиыр бұзаулайды, мөңірейді, ешкі лақтайды т.б. және «Сын есімді» өткенде қазақтың ұлттық заттарын, мысалы, жылқының түр-түсін ажыратуға байланысты: жирен, құла, қара қасқа т.б. ұғымдар арқылы ата кәсіпке байланысты дәстүрлерді,, «Сан есімді» өткенде қазақта қасиетті сан болып табылатын жеті саны (жеті қазына, жеті жарғы, жеті ата, жеті шелпек, жеті күн, жұт - жеті ағайынды) туралы, он үш саны (он үш мүшел жас) әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлерді т.б., «Сөйлем»тақырыбын өткенде «Жеті ауылға саяхат» және «Мәтін» тақырыбын өткенде «Хан талапай» ойынын ойнату арқылы бала тәрбиесіне байланысты салт-дәстүрлерді пайдалану тәрбие мазмұнын арттырып, байытады.

Математикадан – «Жүз көлеміндегі сандар» бөлімінде – «Сандарды оқу, жазу, салыстыру, қосу және азайту», «Ондықтан аттамай ауызша қосу және азайту», «Кестелік қосу және азайту», «Ондықтан аттап ауызша қосу және азайту», «Ондықтан аттап жазбаша қосу және азайту»; «Мың көлеміндегі сандар» бөлімінде - «Сандарды оқу, жазу, салыстыру», «Қосу және азайту» тақырыптарын өткенде қазақ халқының сандарға байланысты игі дәстүрлерін пайдаланған жөн.

Дүние танудан – «Адамның айналадағы дүниемен қарым-қатынасы», «Табиғат», «Өсімдіктердің тіршілігі», «Жануарлардың тіршілігі», «Отан» бөлімдеріне енген көптеген тақырыптар халықтық мұра салт-дәстүрлерді пайдалануды өз-өзінен қажет етеді. Қазақ халқының салт-дәстүрлері – халықтың ғасырлар бойы сыннан өткен халық тағлымы екендігі айқын. Олай болса, халықтық салт-дәстүрлер мектебі тәрбиелеудің кені дей аламыз. Мектепте сабақтан тыс уақытта жүргізілетін жұмыс түрлері өте

10

көп. Мысалы: салт-дәстүрлерге арналған әңгімелесу, тәрбие сағаттары, саяхат, экскурсия, кездесулер, онкүндік, түрлі ойындар, КВН-дар ұйымдастыру арқылы адамгершілік-эстетикалық тәрбие берудің тың жолын салуға болады.

Бағдарламадағы «Ұлттық салт-дәстүрлер туралы түсінік» тақырыбына әңгіме жүргізуге болады. Әңгімені жоспарлы түрде жүргізген жөн. Алдын-ала қаралатын сұрақтары мен әңгіме барысын айқындау алу керек.

1) Ұлт, ұлттық сезім ұғымдарына анықтама.2) Салт дегеніміз не?3) Дәстүр дегеніміз не?4) Ұлттық салт-дәстүр дегеніміз не?«Ұлттық отбасы тәрбиесі» тақырыбына КВН өткізіп, отбасындағы қыз бала, ұл бала тәрбиесіне

орайластырылған «Қыз сыны», «Жігіт сұлтаны» атты конкурстар ұйымдастыруға болады. Қорыта айтқанда, бастауыш сынып оқушыларының қазақ салт-дәстүрлерінен алған білімдері, іскерліктері мен дағдылары түрлі әдіс-тәсілдер (ауызша, жазбаша, әңгімелесу және т.б.) арқылы айқындалады.

Бастауыш сынып мұғалімдерінің бастауыш сынып оқушыларына қазақ салт-дәстүрлері арқылы тәрбие беруге дайындығының деңгейіне талдау жасасақ, дайындық көрсеткіштері ретінде қазақ салт-дәстүрлері жөніндегі білімдері, салт-дәстүрлерге оқушыларды тәрбиелеу іскерліктері, салт-дәстүрлер бойынша тәрбие жұмысын ұйымдастыру дағдыларын алдық. Қазақ салт-дәстүрлері жөніндегі білімі деп этнопедагогика ғылымының теориялық негіздерін, салт-дәстүрлер іскерлігін, сол салт-дәстүрлер бойынша білімін практикада қолдану қабілетіне ие болуын, ал салт-дәстүрлік дағдылар бойынша ұлттық тәрбие беру іскерліктерінің қалыптасуын айтамыз. Сонда бастауыш сынып мұғалімдерінің қазақ салт-дәстүрлері бойынша дайындық көрсеткіштерінің деңгейлерін, олардың қазақтың салт-дәстүрлерінен алған теориялық білімдерін, қазақ салт-дәстүрлері жөніндегі іскерліктері мен дағдыларын анықтауға болады.

Жоғарыда айтылғандардан төмендегідей шешімдерге келдік:1.Халыққа білім берудің қазіргі кезеңінде адамгершілік-эстетикалық тәрбие үрдісі өн бойына

аймақтық және ұлттық ерекшеліктерге орай халықтық салт-дәстүрлерді енгізу керек.2.Жеке адамның бойына жоғары адамгершілік-эстетикалық қасиеттерді қалыптастыруда басқа да

құралдармен қатар, ұрпақтардың жалғасын тауып келе жатқан іс-тәжірибесі көрінетін халықтық салт-дәстүрлер үлкен рөл атқарады, мұнда халықтық педагогиканың бай іс-тәжірибесін және салт-дәстүрлерін өн бойына жинаған жеке адамның тәрбиесіне қатысты ақылдары мен нақылдары бар.

3.Халықтық салт-дәстүрлер халық ауыз шығармашылығында, оның ішінде мақал-мәтелдер, жаңылтпаштар, өлеңдер, жырлар, дастандар мен ертегілерде кеңінен кездеседі. Бұлардың барлығын өзінің сезімділігімен, тілінің жеңілділігімен балалардың жүрегіне жақын болғандықтан, оқу-тәрбие үрдісінде табысты қолдануға болады.

4.Қазақ халқының халық ауыз шығармашылығы өмірдің ащы шындығын бейнелейтін терең реалистік шығармалар. Халықтық салт-дәстүрлердің мәні өте зор, өйткені оларда адамның жоғары адамгершілік-эстетикалық қасиеттеріне қатысты тәжірибелері беріледі.

5.Халықтық шығармалардан көрініс тапқан халықтық салт-дәстүрлер арқылы тәрбиелеу халық шығармашылығының көптеген түрлеріне бастауыш сынып оқушыларының қызығушылығын қалыптастырады.

6.Қазақ халқының салт-дәстүрлерін сабақтан тыс уақытта пайдалану (таңертеңгіліктер, конкурстар, викториналар, тәрбие сағаттары және т.б.) балалардың сезімдік ортасына елеусіз түрде әсерге жол ашады, олардың халық шығармашылығына, ондағы идеяға қызығушылығын тудырады, яғни тәрбиелеу үрдісін жеңілдетіп, оны әрекетті етеді.

7.Сабақ кезінде және сабақтан тыс уақытта қолданылатын салт-дәстүрлердің тәрбиелеу мүмкіндіктерін пайдаланудың қажетті шарттары болып, балалардың жас ерекшелігін ескеру болып табылады.

8.Мектеп пен отбасының тығыз қарым-қатынасы жағдайында ғана халықтық салт-дәстүрлер арқылы бастауыш сынып оқушыларына адамгершілік-эстетикалық тәрбие беруде алдын-ала болжанған нәтижелерге қол жеткізуге болады.

9.Адамгершілік-эстетикалық тәрбиелеу құралы ретінде халықтық салт-дәстүрлерді пайдалануды мазмұнның мақсатты бағытталған, ұйымдастыру түрлері мен жұмыс әдістері жүйесінде жүзеге асыру.

10.Бағдарламалар мен оқу кітаптарына енген халықтық салт-дәстүрлер көрініс беретін шығармаларда оқушылардың адамгершілік-эстетикалық дүниетанымын қалыптастыруды көздейтін тәрбиелік идеялар мен ойлар жатады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие / қазақтың халық педагогикасындағы эстетикалық тәрбие/. - А., 1995.

11

2.Қожахметова Қ.Ж. Халықтық педагогиканы зерттеудің кейбір ғылыми және теориялық мәселелері. – А., 1993.3.Көшеров Н.М. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің этнопедагогикалық дайындау жүйесі: кан. дис. - Алматы, 2000.

Аннотация. В данной статье используются все предметы и традиции для установление связи обучения, в этом случаи ученики получая четкие знания, будут здравомысленно усваивать, широко думать, с помощью способа запоминание рассматривается богатые обычаи и традиции нашего народаAnnotation. This article uses the tradition of all the items and for establishment of communication training, in which case the students get a clear knowledge will absorb zdravomyslenno widely thought by the method of memorization is considered rich in customs and traditions of our people

ӘОЖ: 378: 723

ТАРИХ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫ ПАТРИОТТЫҚҚА ТӘРБИЕЛЕУДІҢ МАҢЫЗЫ

Аблаева А.И.№47 орта мектеп, Тараз қ.

Егемен ел атанып, тәуелсіздіктің арайлы ақ таңы атқан күннен бастап, өскелең ұрпақты отансүйгіштікке, мемлекетшілдікке, ұлтжандыққа баулу ісі күн тәртібіне шығарылды. Кең байтақ қазақ даласын пана еткен тілі басқа болса да тілегі бір, түрі басқа болса да жүрегі барша халықтың бойына қазақстандық патриотизмді дарыту өте-мөте маңызды дүние. Бүгінде бүл мәселе барлық қоғамдық, мемлекеттік, саяси, мәдени-рухани тақырыптардың өзегіне айналуда. Патриотизмнің негізгі мағынасы әр азаматтың ұлтын, отанын сүюден туындайды. «Ұлттық патриотизм» және «Қазақстандық патриотизм» ұғымдары арқылы отан, туған өлке, туған халқы туралы нақты түсініктер берудің тиімділігі арта түспек. Ал түсінік дегеніміз - бір нәрсенің мағынасы мен мәнін ұғыну. Сөйтіп, «ұлтық патриотизм» және «қазақстандық патриотизм» ұғымдарына анықтама беру, олардың мазмұнын құрайтын: отансүйгіштік сезімін дамыту, ұлттық салт-дәстүрді ұстанумен мемлекет рәміздеріне құрмет қалыптастыру тағы басқа тәлім-тәрбиелік мүмкіндіктерін кеңейте түседі. Осыларды көздеп жүргізген зерттеу еңбегімізде педагог, психолог, философ ғалымдар мен ақын-жазушылардың ой-пікірлеріне сүйене отырып «ұлттық патриотизм» және «қазақстандық патриотизм» ұғымдарына анықтама беруге ұмтылдық. Сондай-ақ бұл ұғымның маңызын ашып көрсету жас буындарды тәрбиелеуде бүгінгі күннің кезек күттірмейтін қажеттігінен туындап отыр. Қазақстандық патриотизмнің арқауы қазақ мемлекетіне деген сұйіспеншілік, ұлтына сенімі, нанымы, саяси көзқарасы т.б. қарамастан, әрбір қазақстандық өзі өмір сүріп, күн көріп отырған мемлекетін «Отаным» деп тануы, оның негізін салып отырған қазақ ұлтына сыйластық,оның заңдарына бас ию, рәміздеріне құрмет, жетістігіне сүйсініп, мақтану, кемшіліктерін болдырмаудың жолын қарастыру қазақстандық патриотизмнің белгілері болуы керек деген ой келіп туады.

Туған халқымыздың өткен тарихына көз жіберсек,отансүйгіштіктің керемет үлгілерін көреміз.Бүгінгі күні егеменеді ел болып,қазақ деген ұлт болып отыруымыздың өзі ата-бабаларымыздың теңдесі жоқ ерлігінің арқасы.Тарихи мәліметтерден байқайтынымыздай,жоңғар шапқыншылығы кезі мен одан бертіндегі ұлт азаттық көтерілісін алып қарасақ,ондағы батырлардың ешқайсысы бүгінгідей жүйелі патриотизмге тәрбиелеудің тезіне салынбаған.Бірақ елін,жерін,отанын қорғауда жанын,тәнін аяп қарап қалмаған.Осындай көптеген тарихи тәжірибелерден,сол кездегі отбасы тәрбиесіндегі отансүйгіштік сезімінің қалыптасуына отбасындағы тәрбиенің ықпалын елемей қоюға болады. Ұрпағымызды кеудесінде намысы бар,білімді,туған елін,жерін сүйетін өнегелі ұрпақ етіп өсіргіміз келсе, бар назарды келкшек ұрпақ тәрбиесіне аударумыз қажет. Қазіргі білімнің болашағы мол факторларының бірі-патриоттық тәрбиеге береді. Әсіресе бастауыш сынып оқушылары өзінің «қазақстандық » екенін мақтанатындай етіп тәрбиелеу үшін педагогика халық педагогикасына сүйену қажет екенін айтады. [1]

Патриоттық тәрбиені ұрпақ бойына сіңіру үшін әр уақыттағы қазақ халқының басынан өткен оқиғаларды айта отырып,түсіндіру қажет. Оқушылардың дүниеге көзқарасын қалыптастыру тарих сабағының маңызы зор. Өйткені тарих адамзаттың басынан өткізген тарихи-мәдине тәжірибесін,алдымен құндылықтарын оқытып үйретуді мақсат етеді. Сабақтың тәрбиелік міндетін толық жүзеге асыру үшін мұғалімге қосымша материалдар пайдалануға тура келеді.Сабақтың тәрбиелік міндетін анықтау өтілетін тақырыптың мазмұнына байланысты негізінен ,бұрыннан белгілі оқу –тәсілдерінен бөлек ,өлке материалдарын пайдалану да оқушыларға Отан тарихын ,өлке тарихын сүюге ,құрметтеуге шақырады. Өз жерінің қадір қасиетін біліп,танып өскен ұрпақ сол елдің азаматы болмақ. Тарих пәні небір қаншама тарихи фактілерді,оқиғаларды баяндайды,осылардың бәрі олардың жүрегіне ,сезіміне әсер етеді,

12

адамгершілігі жоғары сапалы азамат болып қалыптасуына әсер етеді.3.Қазақстан Республикасы –өзінің тәуелсіз мемлекет екендігін бүкіл әлемге дәлелдеді. Енді басты міндет –осы мемлекеттің өркендеп өсуі халықтың әлеуметтік,экономикалық жағдайын көтеру. Қазақстанды – Отаным деп таныған әрбір азаматтыі осыған өз мүмкіншілігінше үлес қосуы тиіс.

Қазіргі тәуелсіз Қазақстан жағдайында жастарға білім және тәрбие беретін мектеп оқушыларының алдына қойылатын ерекше талап-еліміздің ертеңін ойлайтын қасиетті азамат қалыптастыру. Оқушылардың сана – сезімін ұлттық патриотизмін ояту қазір қоғамдағы тәрбиенің алға қойған негізгі мақсаты болуы қажет. Бұнда ұлттық құндылықтарды студенттердің бойына сіңіріп тәрбиелеу екендігінде ешқандай күмән жоқ. «Адамға ең бірішінші тәрбие берілуі керек, тәрбиесіз берілген білім – азаматтың қас жауы , ол келешекте оның барлық өміріне апат әкеледі» ,- депті Әл-Фараби бабамыз Осыдан өз тағдырын өзі шешуге қолы енді жеткен халқымызға ұлттық рухани болмысты дұрыс қалыптастыру аса қажет екендігін байқаймыз.

Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2030 – стратегиялық бағдарламасының «Қазақстан мұраты » деп аталатын бөлімінде – еліміздің тұтастығын , оның тыныштығын яғни мемлекетімізге қауіп төндіретін қандай да болмасын ішкі және сыртқы күштерден сақтау міндетінің өзі , жастарымыздың отаншылдық, елжандылық , патриоттық рухта тәрбиелеуді жүктейді. Қазақ халқының біртуар ұлдарының бірі- Бауыржан Момышұлы : «Патриотизм Отанға деген сүйіспеншілік, жеке адамның аман саулығы , қоғамдық, мемлекеттік қауіпсіздікке байланысты сезіну , әр адам өзінің мемлекетке тәуелді екенін , олай болса мемлекетті нығайту жеке адамдарды күшлейту екендігін мойындау»,- деген болатын. Міне осылай жас ұрпақ, оның ішінде жастардың бойына патриоттық сезімді қалыптастыру , ол үшін патриоттық іс – әрекет ұйымдастыру , бұл шараны іске асыру үшін оқу – тәрбие процесінде патриоттық тәрбие беру қажет. Осылайша оқушылардың бойына «ұлттық патриотизмді» қалыптастыруға болдаы.

Ұлттық патротизм - жеке адамның өз халқына деген сүйіспеншілігі. Ерекшелігі, тегі, территориясы, тарихи дәстүрі т.б. жағынан дербес белгілеріне байланысты. Патриоттық сезім тәрбие арқылы қалыптасады, ол жетіліп патриоттық сана түріне айналады. Сонда ғана жеке адам ө ұлтына тән ерекшеліктерді түсініп , сезініп, өз ұлтының бабаларының қаиеттерін бойына жинақтайды. Бүгінгі күні тәуелсіздікке қол жеткізіп отырған егеменді елімізді дамыту мен қорғау міндеттерінің тереңдей және күрделене түсуіне байланысты, патриоттық тәрбие мәселелеріне басты назар аударудың қажеттігі артып отыр.

Патриоттық тәрбиенің мақсаты – халық педагогикасы негізінде тұлғаның немесе әлеуметтік топтың патриоттық іс- әрекетке саналы түрде ұмтылысын сипаттайтын саяси- моральдық, кәсіби, психологиялық және дене қасиеттерін қалыптастыру болып табылады. Отанына деген сүйіспеншілікті қалыптастыру мәселесі - бүгінгі күннің білім беру жүйесі алдында тұрған маңызды міндеттерінің бірі. Халқымыздың отансүйгіштік, патриоттық туралы мұрасының даму тарихына үңілер болсақ, ХV – ХVІІ ғасырлардағы Асан қайғы бастаған, Ақтамберді, Доспамбет, Шалкиіз, Бұхар, Махамбет т.б. ақын – жыраулардың поэзиларындағы тәлімгерлік ой-пікірлерінен көреміз. Халқының қаситтерін ардақтайтын сезім өзі келмейді, жоқтан жаралмайды. Туған жерінің топрағынан, ана сүтінен, тәрбие арқылы ұйыған ұлтжандылықтың арқасында қалыптасатын сезім.

Жалпы ұрпақ тәрбиесінде ұлттық ерекешеліктерде, халықтық педагогика құндылықтарын есекере отырып тәрбиелеудің тұтас жүйесін жасауда өткен ғасырдағы көрнекті ағартушы - педагогтардың, соның ішінде Ш.Уәлизанов, А.Құнанбаевтың, Ы.Алтынсаринның, М.Жұмабаевтың және тағы басқалардың да маңызды ой – пікірлері, отансүйгіштік, патриоттық туралы қағидалары қазіргі кезде өз жалғасын табуда. Қазіргі жағдайда патриоттық тәрбие процесінде идеялық сенімділік, өз Отанына, ана тіліне, еліне, жеріне, мәдениеті мен салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік, жалпы ұлттық мақтаныш, өз халқының тағдыры үшін жоғары жауапкершілік, туған Отанының экономикалық, ғылыми, моральдық – саяси және әскери элементтерін дамытуға ұмтылыс, оны идеологиялық және саяси жағынан қорғауға даярлық қалыптасады. Егеменді елдің қуатты өндірістік күштері және өндірістік қатынастарын дамыту патриоттық тәрбиенің экономикалық негізін құрайды. Әлеуметтік – саяси негізге тқоғамдық және мемлекеттік құрылыс,қоғамның әлеуметтік – саси және идеялық бірлігі, шетел халықтарымен интернацоналистік және достық қарым-қатынас жатады. Тұтастай алғанда, үкіметтің ұлттық патриотизм туралы идеологиясы, дүниежүзілік және қазақ классиктерінің патриотизм ұлттық патриотизм туралы идеялары потриоттық тәрбиенің әдіснамалық негізі болып табылады.

Патриоттық тәрбие педагогика, этнопедагогика, психология, этнопсихология, әскери ғылымдардың ғылыми теориясына сүйенеді, олар жеке адамның патриоттық тәрбиелілігінің мінсіз үлгісін жәнеоған қажетті қасиетті қалыптастырудағы негізгі принциптерді, нысандар мен әдістерді айқындауға мүмкіндік береді. Патриоттық тәрбиенің құралдары болып халықтың, нақты ұлттың және оның қарулы күштерінің еңбек , ұлттық дәстүрлері табылады. Патриоттық сананы қалыптастыру барысында жеке әңгімелесу мен тағы басқа да әлеументік зерттеулер арқылы қажеттіліктерді зерттеу және оның дамуына жәрдемдесу маңызды, себебі, мұның өзі патриоттық тәрбие мәселелерін тиімді шешуге көмектеседі.

13

Патриоттық тәрбие процесінде идеялық сенімділік, өз Отанына, ана тіліне, еліне, жеріне, мәдениеті мен салт-дәстүріне деген сүйіспеншілік, жалпы ұлтқа мақтаныш, өз халқының тағдыры үшін жоғары жауапкершілік, туған Отанының экономикалық, ғылыми, моральдық- саяси және әскери әлеуеттерін дамытуға ұмтылыс, оны идеологиялық және саяси жағынан қорғауға даярлық қалыптасады . Патриоттық тәрбие ең алдымен өз Отанының құндылықтарын танудан басталады. Тәрбие жұмысы барысында өз халқының, ұлтының ұлылығын, олардың тіршілік салтының артықшылық- жетістіктерін, халық саясаты мен жауынгерлер қызметінің прогресшілдігін терең ашып көрсету, студент жастарды ерлік- патриоттыққа тәрбиелеуде ұлттық дәстүрлерді, халықтың Отанын қорғау туралы ілімін насихаттау, өмірдегі жағымсыз салттарды, шовинизмді, вигилизмді және т.б. келеңсіздіктерді дәлелді сынап отыру қажет. Біздің пайымдауымызша, тәрбие жүйесінде жастарымызды халқымыздың рухани және ұлттық құндылықтарын дұрыс бағалауға тәрбиелеу осы білімдерді пайдалануға бағытталуы тиіс. Елбасы Н.Ә.Назарбаев сөзімен айтқанда, патриоттық тәрбие процесінде «әрбір адам біздің мемлекетімізге, оның бай және даңқты тарихына , оның болашағына өзінің қатысты екенін мақтанышпен сезіне алатындай іс-қимыл жүйесін жасауы қажет. Елдің проблемалары да, келешегі де барлық адамға жақын әрі түсінікті болуы тиіс. ..әрбір адам бала кезінен Қазақстан- менің Отаным, оның мен үшін жауапты екені сияқты, мен де ол үшін жауаптымын деген қарапайым ойды бойына сіңіріп өсетіндей істеген жөн» .

Патриотизмге берілген анықтамалардан, оның жалпы негізгі «Отан» ұғымында жатқандығын көреміз. Олай болса, қоғамдағы жеке адамдар санасында «Отан» тусінігінің әртүрлі деңгейде орнығынуына байланысты, патриотизмнің екі деңгейін көреміз:

1.Отан туралы жалпы түсінік. Ол халқының тарихы, дамуы, қорғаныс тәсілдері, патриоттық пікірлер, көңіл-күйі мен салт-дәстүрлері мен саналы сезімі кіреді.

2.Патриоттизмнің теориялық деңгейі. Оған Отанның құрылуы, сақталуы, дамуы, оның егемендігі мен тәуелсіздігі туралы ғылыми білімдерді жете меңгеру жатады. Отанға қызмет ету жөніндегі патриоттық идеялар, патриоттық мінез-құлық нормалары осы теориялық деңгейді сипаттайды.

Отан халық топтары өмір сүріп еңбек ететін белгілі бір саяси, мәдени әлеуметтік және аумақтық орта. Ғалымдар Отан құрылымы үш элементттің берік байланысы ретінде түсіндірілуге тиіс деп, былай көрсетеді.

1. Халық тарихымен ұштасқан, сол халық субъект ретінде тарихты жасаушы ретінде көрінетін туған жері этностық аймағы.

2. Өзінің тілі ұлттық мәдениеті, дәстүрлері бар белгілі бір халық.3. Мемлекет түрін анықтайтын қоғамдық-экономикалық және әлеуметтік-саяси құрылыс.Қазақстан ғалымдары патриоттық тәрбие мәселесінде жазған еңбектерінің маңызы зор. Оларға

Е.Жұматаеваның “Қазақ майдангер жазушыларының шығармалары арқылы оқушыларға патриоттық тәрбие беру”, С.Иманбаеваның ”Оқушыларды ұлттық жауынгерлік дәстүр арқылы ерлікке баулудың педагогикалық негіздері”, Н.Түйебақованың, Л.Сайдахметованың еңбектерін алуға болады. Оқушыларды патриотизмге тәрбиелеуде ең алдымен патриоттық құндылықтарды қалыптастыру қажет, яғни ұлттық дәстүрлерге сүйене отырып, олардың ішкі жан дүниесі—-ой-санасы мен сезімін дамытып, қалыптастыруға бағытталуы керек. Бұл ретте Н.Ә.Назарбаевтың “Қазақтың ұлттық сана-сезімін дамыту, “қазақ” деп аталатын таңғажайып, әрі бай тарихи және мәдени байтаққа өз қатысының барын сезіну…”-дегені, біздің ұстанып отырған пікірімізді қуаттай түседі.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Сейдахметов.Л «Оқушылардың патриоттық тәрбиесін қалыптастыру» Алматы 20092.Ә.Қалмырзаев «Біз,Қазақ, Ежелден Еркіндік аңсаған»Қазақстан 2030, Алматы, 20123.Төгісов Ә. Тәрбие арқауы-қазақстандық патриотизм./ Қазақ батыры, №4 2008.-2б4.Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты 2012ж. 14 желтоқсан5.Назарбаев Н.Ә. Заманның сыншысы да, тарихы да бүгінгі жастар. «Егеменді Қазақстан», 2012. 3 ақпан,-Б.1-2.

Аннотация. В данной статье рассматривается патриотическое воспитание будущего поколения каждый раз объясняя молодежи все прошедшие события казахского народа.Annotation. This article discusses the patriotic education of the next generation of young people each time explaining all past events of the Kazakh people

14

ӘОЖ 37-(091)+37.01

ЖОЛДАУДЫҢ МАҚСАТЫ – МӘҢГІЛІК ЕЛ БОЛАШАҒЫ

Әбдіқадырова Т.Р.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты халыққа арналған Жолдауында:«Біз үшін ортақ тағдыр – бұл біздің Мәңгілік Ел, лайықты әрі ұлы Қазақстан! Мәңгілік Ел – жалпы қазақстандық ортақ шаңырағымыздың ұлттық идеясы. Бабаларымыздың арманы, - дей отырып, Егеменді дамудың 22 жылында барша қазақстандықтарды біріктіретін, ел болашағының іргетасын қалаған басты құндылықтарды санамалап көрсетті. Соның ішінде ең басты құндылық, бұл – Қазақстанның тәуелсіздігі деді. Ал, тәуелсіздік дегеніміз – елдің егемендігі, халықтың бостандығы, сана еркіндігі. Елдің аңсарлы азаттығы, елшілдік-ұлттық санасы, тарихымен қоса, рухани құндылықтары, рухы. Бұл бірнеше ғасырлар бойы халықтың армандаған қасиетті ұғымы. Арман болып жеткен тәуелсіздігімізді, ендігі жерде сақтап қалу біздің халқымыздың ең қасиетті борышы.

Екінші құндылық, бұл – қоғамымыздағы ұлттық бірлік, бейбітшілік пен келісім. Біздің халқымыз - өзгеге қыспақ көрсетпек түгіл көмекке мұқтаж кез-келген ұлттың өкілін баурына баса білген дана, мейрімді халық. Біз - аға буын халқымыздың осындай игі қасиеттерін жас ұрпақ бойына сіңіре білгенде ғана ертеңгі болашағымыздың жарқын, еліміздің қуатты болатыны анық. Ел басы жолдауының да қасиетті құндылығы осында болар. Қазақ халқы сан ғасырлар бойы өзінің егемендігі мен тәуелсіздігі үшін күресіп келді. Өзінің ең жақсы қасиеттерінің: қатер төнген сәттерде бірігіп, ұйымдаса білуінің, сондай-ақ басқа халықтармен бейбітшілік, келісім мен тату көршілік жағдайында тұруға деген ынта-ықыласының арқа-сында ол тарих тасқынының астында қалып қоймай, өзінің дербестігін, тәуелсіздігін сақтап, мемлекеттігін қалпына келтіре алғандығы тарихтан да аян. Сондықтан біздің ең басты мақсатымыз - тату-тәтті ынтымағы жарасқан көп ұлтты халқымыздың тыныштығы мен көркейіп өсуі. Қасиетті тәуелсіздігімізді -мықтап ұстап тұру.

Ел дегенде, жер дегенде — білегін сыбанып, іске дайын тұратын, еліміздің жарқын болашағы үшін күресе білетін, намысты ұрпағымыз болса, қоғамымыздағы ұлттық бірліктің іргесі шайқалмаса, ұлтымыз өз әдет-ғұрпын, таза тілін сақтаса Мәңгілік ел боламыз, бұл - жеңіске жетуіміздің негізгі кепілі. Міне, біздің басты байлығымыз да — осы. Рухы еркін халық қана кез –келген мәселені шеше алады, әлемдік деңгейде өз орнын таба алады.

Қазақ халқы өзінің тарихи негізді ұлттық құндылықтарын өзі де танып, өзгеге де танытып, ұлттық тілін құрметтеп, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелегенде ғана руханияты жоғары, зайырлы қоғам бала алады. Бұл - біздің үшінші құндылығымыз.

Ғасырлар бойы басқыншылық-шапқыншылық соғыстарға, отарлау езгiсiне, әдейi ұйымдастырылған ашаршылық пен босқыншылықтарға, саяси қуғын-сүргiндерге және т.б. озбырлықтарға ұшыраса да осы күнге дейiн негiзгi халықтық-ұлттық дiлiн сақтаған қазақ ұрпақтарының ұлттық рухта тәрбиеленуі – аса зәру мәселе екендiгi айқын сезiледi. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының Президентi Н.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» (1996) кiтабындағы пiкiрiнiң қазiргi қазақ жастарының ұлттық рухты жоғары ұстауға тиянақты бағдар болатыны да күмәнсiз: «Мен өз халқымның көнбеске көнiп, шыдамасқа шыдай бiлетiн төзiмдiлiгiне қайран қаламын. Мәңгiлiктiң қатыгез басқыны бiржолата шайып әкететiндей талай қилы кезең тұсында қиналса да аман қалыпты. Қазақтар талай жерде тұтасымен қырылып кетуге шақ қалды. Бiрақ өмiрге құштарлық, азаттыққа құштарлық қайтадан жығылған еңсенi көтерiп, тәуекелге бел буғызды», деп Елбасы ұлтымыздың ұлылығын, ұлттық ерекше қасиеттерін, намысын, төзімділігін, тәуекелшіл қасиеттерін ұлықтады.

ХХІ ғасырдағы тәуелсіздік осы ежелден келе жатқан ұлттық идея мен ұлттық идеологияның маңызын арттыра түсті, ұлттық рухымызды асқақтатты. Мәңгілік ел болу үшін ұлттың рухын асқақтатып, тілін, дінін, ділін, тарихын, әдебиеті мен мәдениетін яғни ұлттық құндылықтарын жете зерттеп, насихаттау міндеті тұр. Өйткені, қай халықтың болмасын өзге жұртқа ұқсамайтын бөлек болмыс-бітімін даралап, өзіндік тағдырын айқындайтын басты белгі – әдебиеті мен мәдениеті, рухы мен тілі. Ал, «Әрбір ұлт – өзінің халқы үшін Ұлы. Халықтың мәңгі ғұмыры – оның тілінде» (Ш.Айматов).

Елбасы төртінші құндылық, бұл – индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсім, екендігіне тоқтала отырып, әрбір қазақстандықтардың әл ауқатының жақсарып дамыған отыз елдің қатарына қосылудың бірден-бір сара жолын анықтап берді.

Қазақ халқы табиғатынан қарапайым, кешірімді, сөз құдіретін білетін, сөз құдіретіне үлкен мән беретін, түсі жылы, табиғатынан қайрымды да ақылды, жайдары халық. Халқымыздың мінез-құлқындағы бұл ерекшеліктері оның іс-әрекетінен, табиғи қарапайымдылығынан да көрініп тұрады. Бойында пайымдылық, кешірімділік, ата-баба дәстүрін құрметтеушілік қасиетін ұрпақ бойына сіңіре отырып,

15

оларды жалқаулық пен тоғышарлықтан арылтып тәрбиелегенімізде ғана алдымызға қойған мақсаттарға жетеріміз анық. Нарықтық экономика талаптарына сай, бәсекелестікке қабілетті, ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген, білімді, жан-жақты дамыған, ақылды, ата-баба дәстүрін қастерлейтін ұрпақ қана кез-келген қиыншылыққа төтеп бере алатыны да белгілі.

Адамзат өмірінің барлық кезеңдерінде тарихи мұраға, өткен өмірге көзқарас үнемі бірқалыпты болмағанын білеміз. Тарихи оқиғалардың қоғам дамуымен бірге өзгеріп отыратындығы да анық. Адамзаттың өркениетінде, ата-бабаларымыздың бізге қалдырған мәдени-рухани мұраларын зерттеу барысында жетістіктер мен кемшіліктер де баршылық. Оларды саралай отырып, рухани өміріміздің дамуына мұрындық болатын өзекті мәселелерді, ізгі ойларды, ұлы адамдардың есімдерімен байланысты іс-әрекеттерді зерттеп, сөйтіп ғасырлар тереңіне бойлау, мақтануға тұрарлық. Тарихымыздағы игі істерді кейінгі ұрпақты тәрбиелеуге пайдалану, өркениетті дамыған қоғам болу, оған лайықты ұрпақ қалыптастыру мәселесі уақыт күттірмейді. Ғылым мен экономиканың дамыған, жаңарған, оның әлеуетін артыру қажеттілі туындаған уақытында өмір сүріп отырмыз.

Ел басы ғылыми қамтымды экономика құру – ең алдымен Қазақстан ғылымының әлеуетін арттыратындығын, бұл бағыт бойынша венчурлік қаржыландыру, зияткерлік меншікті қорғау, зерттеулер мен инновацияларды қолдау, сондай-ақ ғылыми әзірлемелерді коммерцияландыру жөніндегі заңнаманы жетілдіру қажеттілігін әр кез айтып жүр. Ғылымды қаржыландыру көлемін біртіндеп арттырып, оны дамыған елдердің көрсеткіштеріне жеткізу жөнінде нақты жоспар қажеттілігін ғалымдардың алдына негізгі міндет етіп те қойды. Өндіріс пен ғылымды қатар алып, ғылыми жаңалықтар өндірісте тиімді пайдаланылғанда ғана индустрияландыру мен инновацияларға негізделген экономикалық өсім ала алатынымызды көрсетті. Ұлттық инновациялық жүйенің, оның негізгі институттарының тиімділігін арттырудың маңыздылығын, олардың белсенділігін стартаптарды және венчурлік мәмілелердің бастапқы кезеңдерінде қолдау көрсету қажеттілігіне тоқталды, арнайы мамандарға тапсырмалар беріп, міндеттер жүктеді

Бесінші құндылық, бұл – Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы; Президент болашақта «жеңілдің астымен ауырдың үстімен» жүріп көзге түсетіндерді сынай отырып,

қазіргі заманда «Жеңілдің асты, ауырдың үстімен» жүретін жылпостарды емес, өзін-өзі тәрбиелей білетін, қалың көпшілікке нақты атқарған игі істерімен көзге түскен, өзін ылғи дамытып өсіріп, айналасындағыларды да адал еңбек етуге ықпал ете алатын адал азаматтардың ғана сый құрметке бөленіп, абырой атаққа лайықты болатындығын айтты. Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамы Елбасының қазақстандық қоғамның бүгінгі, жаңа замандағы бейнесі деуге болады. Президент Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың жаңғырту үрдістерінің табыстылығын жүзеге асыратын басты қағидалардың бірі ынталандыру екенін де жоққа шығармайды. Сондықтан адал еңбекке ынталандырудың жолын табу, еңбек табыстарын қоғамдық ынталандырудың жүйесін құру Қазақстандағы әлеуметтік жаңғыртудың аса маңызды мәселелерінің бірі. Елбасының адам еңбегін адал бағалау принципі де жүзеге асуда. Бұл рейтинг жүйесі. Әркім атқарған еңбегіне орай және көрсеткен нәтижесіне карай бағалануы заңдылық. Адал еңбек еткен ғана бақытты болмақ, Еңбек, еңбек және еңбек қана бәрін жеңбек.

Алтыншы құндылық, бұл – тарихтың, мәдениет пен тілдің ортақтығы; “Өз тарихын, өз философиясын білмейінше және оған белгілі бір көзқараста болмайынша ешқандай

да мәдениеттің дамуы мүмкін емес”, – дейді көрнекті түркітанушы ғалым Л.Н.Гумилев. Шындығында, өз елінің тарихын, философиясын білу, ұлттық құндылықтарын зерттеу, солар арқылы ұлттық идеологияны қалыптастыру, жас ұрпақты ұлттық рухта тәрбиелеу, оны ұрпақ санасына сіңіру елдің ертеңін ойлаған әрбір елдің, ердің басты мұраты. Еліміздің сан ғасырлық дәстүрін, ата-баба салтын, тілін, ділін, дінін, мәдениеті мен тарихын, әдебиеті мен өнерін өзінің бар болмысымен сақтай отырып, оларды әлемдік өркениет өрісіне қарай өрістете отырып, бүгінгі бәсекеге бейім елу елдің қатарына қосылу талабына сай жаңарта дамыту мәселесімен қатар мәңгілік ел болу идеясы күн тәртібіне қойылды.

“Ұлттың дамып өркендеуі – оның әрбір өкілінің қаншалықты және қалай тәрбиелегеніне тікелей байланысты. Ұлттың әрбір өкілі өзіне сын көзбен қарамаса, ішкі жан дүниесі нұрланбаса, ол ұлттың дамуын күту бекершілік”, – деп ислам ойшылы әрі ағартушысы Ф.Гүленнің айтқанындай отбасы, бала тәрбиесінен бастау алатын ұлттық идеяның ұдайы жетілуі, ұлттық рухани құндылықтармен толысуы адамзат үшін аса маңызды өлшемдер болып табылады. Өйткені, қазақ халқының ұлттық құндылықтарының қалыптасып, дамуына көп еңбек сіңірген ұлт зиялыларының, тарихи тұлғаларымыздың әр кезеңдегі әр саладағы ұлттық мүддені аңсаған арман-тілектері, ғылыми-танымдық, тәрбиелік, зерттеушілік еңбектері бүгіндері тәуелсіз ой-сана тұрғысынан қайта қаралып, тарих таразысына қайта салынып, жаңаша көзқараспен жүйелі түрде жазылып, ұлттық рухты асқақтатып, ұлттық тіліміз бен мәдениетімізді байытып отыр. Ана тіліңде ойлаудан, сөйлеуден қалсақ, ұлттық рухымыздан ажырайтынымыз, өз ана тіліне менсінбей, жерсінбей қарайтындардың талайларының тағдыры тәлкектікпен аяқталатындығын да тарихтан белгілі. Ұлттың ең ұлы анасы тілі екенін, тілден ажыраған шақта ұлттың да жойылатындығы айдан анық. Халықтың түпсіз даналығы, өмірден түйген өнегелері,

16

этикалық қағидалары, эстетикалық талғамы, тәлім-тәрбиесі тілі арқылы сақталып, тілі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып жататындығы анық. Біздің тіліміздің байлығы мен құнарлылығы кез-келген халықтың тіліндегі шығармалармен салыстырғанда да анық байқалады. Бұл тіл - ұлы Абай мен Мұхтардың сөйлеген тілі. Ата-баба құндылықтарын сақтап, оларды жете біліп, терең меңгеру, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізе білу аға ұрпақтың парызы. Даналардың даналығы тілі арқылы жеткізіледі. Сондықтан, ең қымбат байлығымыз – ана тіліміз. Белгілі бір ұлттың мыңдаған ғасырлар бойы бой тұмардай сақталып, аялап келген тарихы, бай әдеби мұралары, ұлттық құндылықтары да осы тілі, яғни сөз өнері арқылы ғана ұрпақ санасына сіңеді.

Ел басы «Енді ешкім өзгерте алмайтын бір ақиқат бар. Ана тіліміз Мәңгілік Елімізбен бірге Мәңгілік тіл болды! Оны даудың тақырыбы емес, ұлттың ұйытқысы ете білгеніміз жөн»,-жөн деп тіліміздің мәңгілік тіл болатындығын дәлелді де айқын ойларымен жеткізді. Ежелден рух еркіндігін ерекше қастер тұтқан халқымыздың асыл дәстүрлері жаңа заманға жарасымды жалғасын тапты.

Шынында да, өркениетті ұлт, ең алдымен тарихымен, мәдениетімен, әдебиетімен, ұлтын ұлықтаған ұлы тағдырымен, халықтың рухани алтын қорына қосылған қомақты да қыруар ұлттық құндылықтарымен мақтана алады. Аты – Алаш, сүйегі – ағаш, шаңырағы биік киіз – туырлықты халқымыздың ұрпақтан-ұрпаққа ұлықтап жеткізуінде қарапайым қағида, өлмес өнеге жатыр.

Халық бар жерде оның даналығын дәріптер руханияты жүретіні ақиқат. Біз — қашан да өткенге салауат айтып, жарқын болашақтан жақсы үміт күткен халықпыз

Қазақ - пейіліне сай ұлан-ғайыр жері бар, асты-үсті толған кені бар, мейірбан, ақ көңіл, адал елі бар, жаны үшін малын, ары үшін жанын садаға ететін ері бар халық. Ары үшін жанын садаға ететін осындай текті халықымыз толыққанды, тәуелсіз мемлекет болып отыр, оны әлем тануда. Мұндай бақыт арғы-бергідегі қазақ баласының бірде-бірінің пешенесіне бұйырмаған. Осындай бақытты кезеңде өмір сүру әрбір қазақстандықтың алдына шексіз міндет пен үлкен жауапкершілікті жүктейді. Тәуелсіз, экономикалық дамыған мемлекетте өмір сүру бақытына ие болып, қызмет етуден артық ештеңе жоқ. Осы жолда бойымыздағы бар қайрат-қабілетімдізді, білім-білігімдізді аямай жұмсап, қандай тәуекелге де баруға тиіспіз.

Жетінші құндылық, бұл – еліміздің ұлттық қауіпсіздігі және бүкіләлемдік, өңірлік мәселелерді шешуге жаһандық тұрғыдан қатысуы. Осы құндылықтар арқасында біз әрдайым жеңіске жеткендігімізді, еліміздің нығайғандығын, ұлы жетістіктерімізді еселегендігіміз Ел басы өз жолдауында қадап айтты, елдің алдына үлкен міндеттер жүктеді. Яғни «Жаңа Қазақстандық Патриотизмнің» идеялық негізі осы мемлекет құраушы, жалпыұлттық құндылықтарда жатқандығын атап өтті. Халықтың ұлттық рухы мен ұлттық тілі ұлттық санасы мәңгілік, рухын көтеретін, ұлттық идеяны ұлықтайтын мәңгілік ел болу – Ел басы жолдауының басты мақсаты

Пайдаланылған әдебиеттер:1.«Қазақстан жолы - 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ», атты халыққа арнаған жолдауы. « Егемен Қазақстан» газеті, 2014, 17 қаңтар 2.Н.Назарбаевтың «Ғасырлар тоғысында» Алматы: Ғылым, 19963.Ә.Кекілбай. Ұлттық рухтың ұлы тіні. Жинақ. ”Ұстаз ұлағаты”. –Алматы: Ғылым, 1999.- 568 б. 4.Жұмабаев М. Педагогика.-Алматы: Ана тілі, 1992.- 160 б (Жазушы, 2005. -3т.-232 б).5.Ә.Кекілбай. Ұлттық рухтың ұлы тіні жинақ. ”Ұстаз ұлағаты”. –Алматы: Ғылым, 1999.- 568 б.

Аннотация. В статье рассматривается Послание Президента к народу Казахстана. В нем определен главный вектор вхождения в 30 развитых стран мира и ясные горизонты развития Казахстана до 2050 года. В Послании представлено совершенно новое видение судьбы и каждого казахстанца через национальную идею «Мангилик ел», в основе которой – процветание страны, благополучие и рост благосостояния каждого его гражданина. Annatation. The article considers the Presidential Address to the people of Kazakhstan. It defines the main vector of entry into the 30 developed countries of the world and clear horizons of development of Kazakhstan till 2050. In his address represented an entirely new vision of fate and every citizen of Kazakhstan through the national idea "Mangilik eating", which is based - the country's prosperity, well-being and welfare of every citizen.

17

ӘОЖ: 374. 64. 74/76 Б 14

ҚР - ның ОРТА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЕТІН МУЗЫКА ӨНЕРІМЕН ҚАЛЫПТАСТЫРУДАҒЫ

ҚАЗАҚ ХАЛЫҚ МУЗЫКАСЫНЫҢ ОРНЫ

Ботамқұлова А.Б.Жамбыл гуманитарлық -техникалық университеті, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының білім беру жүйесінде 12 жылдық білім беру оны енгізу мен жүргізудің басым бағыттары айқындалған, жан-жақты мәселе. Уақыт өткен сайын адамның жалпы орта білімі мен кәсіби дайындығының деңгейіне қойылатын талаптар үнемі арта әрі жандана түсуде.

«Білім сапасы» атты жаңа анықтама 1993 жылы Еуропалық кеңесте XXI ғасырға бет алған білім жүйесін дамытудағы басты міндет ретінде танылды. Бұл үрдіс көптеген елдердің орта білім беретін мектептері 12 жылдық тіпті 13 жылдық мектепке айналуынан көрініс тапты. Біздің елімізде қалыптасқан білім жүйесі академиялы және түбегейлі білім береді деп бағаланатынын ескере отырып, жыл асқан сайын заман талабына сай

12 жылдық білім берудің бағадарламалары бойынша жұмыс тәжірибелері жүргізіліп жатыр. Осыған орай, қазіргі білім беру тәжірибесінде білім көлемін жинақтай отырып, оқу материалын жеңілдетуді, сондай-ақ құзырлылыққа жетуге бағдарланған білім мазмұны жұмыс істеуде.

Мұндағы мақсат- еліміздің білім ұйымдарының бала денсаулығына жағымды ықпал етуді көздейтін білім беру ортасын құру, әлемдік білім беру кеңістігімен бірігу болып табылады. Осыған байланысты мұнда тұлғаға қойылатын нақты талаптар бар: креативтілік, белсенділік, әлеуметтік жауапкершілік, жоғары ой-өріс, терең білімділік, кәсіби сауаттылық. Мұнадай талаптар мектеп қабырғамынан қалыптасуы тиіс.

12 жылдық мектептің басты ерекшелігі-ұлттық құндылықтарды баланың бойына сіңіру арқылы оның жан-жақты дамуына, өз пікірін, оын ашық жеткізуіне, әр адамға табиғаиынан берілген шығармашылық әлеуетін толық іске асыруына ықпал ететін, өзін-өзі айқындауға саналы түрде дайын болуға, қоғамдық, эколономикалық, мәдени, саяси өміріне белсенді араласуға мүмкіндік беретін психологиялық-педагогикалық орта құру болып табылады. Мұнда барлығына негіз болатын- жеке тұлғаның генетикалық тегіне назар аудару жағы ерекше. /1/ . Сондықта да 12 жылдық білім берудегі мектептердің мақсатан орай оқушылардың жеке тұлға болып қалыптасуынан негіз болатын этно, яғни халықтық тәрбиенің қоршаған ортамен, яғни экологиялық әлеуетін біртұтас қалыптастырудың нәтижесінде этноэкологиялық мәдениетің туындап мәдениеттің темірқазыған айналуының бас қадамы екендігін ескеруіміз қажетті екендігін көрсетіп отыр.

Қазақстан жолы -2050: «Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың халқына Жолдауында: «Жалпықазақстандық мәдениетті дамытуға жаңа серпін берген жөн. Онда қазақстандықтардың бәсекеге қабілетті мәдени ментальдігін қалыптастыруға, заманауи мәдениет кластерін дамытуға бағытталған шаралар белгілеу керек»,- делінген мәдени кредосынан жеке тұлғаның дамуы ұлттық, мәдени әлеуметте, қоршаған ортада шынайы негізде өмір сүруі бүгінгі білім беру жүйесінің алғы мәселесі болып табылады. Мәселенің темірқазығы жеке тұлғаның бекзатты өмір сүруі - ұлттық құндылықтармен сусынданып өмір сүруінің мәнінде болып табылады. /2/

Қазақ халық музыкасы халықтың қоғамдық өмірімен және табиғат байлығымен тығыз байланысты. Халықтың әндерінде, күй, эпостық жырлары мен аңыз-ертегілерінде туған жерге, елге деген сүйіспеншілік сезім, өсімдіктер мен жануарлар туралы философиялық толғаныстар, адамның ішкі жан күйзелісі, қоршаған ортаның әсем сұлулығын түйсінулер айқын бейнеленген.

Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы саласындағы рухани мәдениетін зерттеуде М.Әуезов, Р.Бердібаев, М. Ғабдуллин, Ә. Қоңыратбаев, М.Мағауин, С. Мұқанов, А.Оразақын, А.Сейдімбек, Р.Нұрмағамбетова, Б.Уақатов және т.б., /5;6/; музыкатануда — П.Аравин, М.Ахметова; Т.Бекхожина, О. Бейсенбекұлы, С.Елеманова, Б.Ерзакович, А.Жұбанов, А.Затаевич, Б.Қарақұлов, А.Құнанбаев, Т.Мерғалиев, А.Мұхамбетова, Б.Сарыбаев /4/; музыкалық педагогикада Ж.Акбарова, М.Балтабаев, Р.Дүйсенбинова, Т.Қышқашбаев, М.Оразалиева, С.Ұзақбаева, Ш.Б.Құлманова, Р.Рысбекова және т.б. / 2;3/, зор үлес қосты. Олардың зерттеулері қазақ халқының ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан асыл қазынасының құпиясын ашуға, қазіргі қоғамдағы халық шығармашылығының алар орнын және оның экологиялық, адамгершілік, эстетикалық және т.б.тәрбиелік мәнінің шынайы бағасын беруге арналған.

Ғылыми әдебиеттерге жасалған сараптама біздің республикамыздағы ғалымдардың ізденістері қазақ халық шығармашылығы жанрларын жүйелеуге және жіктеуге бағытталғандығын көрсетеді. Бұл осы

18

саладағы білімді тереңдетіп қана қоймай, жанрлардың түрлерін ажырата білудегі мүмкіндікті кеңейте түседі.

Жіктеу /классификация/ ұғымы латын сөзінен шыққан, белгілі бір нысананы осы саланың біртұтас жүйесіндегі нысаналарды классаралық заңды байланысын бекітетін, нысананың өзіне тән ортақ белгілеріне сәйкес классқа немесе бөлімге бөлу дегенді білдіреді /30, 235/.

Қазақ музыкатануында ән өнерінің анағұрлым толық жіктемесі А.В.Затаевичтің /6/ еңбегінде көрсетілген. Ол қазақ халық әндерінің негізгі жанрларын әннің сипатын, мәні мен мазмұнын терең сараптай отырып жинақтаған. Оған қоса, ол әндердің жанрларын мынадай топтарға бөледі: қисса, тарихи, тұрмыстық (той жыры, жоқтау, бесік жыры), айтыс, әзіл әндер. Осыған ол көтеріліс әндерін де қосады. Бірақ Б.Г.Ерзакович, А.Затавич ұсынған әндерді далалық, теңіздік және теңіз жағалаулық; жылқы туралы және жылқыға арналған; таулық, авторлық және басқа да жанрлық бөлінуі негізсіз деп көрсетеді /6;7/.

Дегенмен де, А.В. Затаевичтің қазақ музыкасы тарихында алғаш рет атақты халық композиторлары — Абай Құнанбаев, Құрманғазы Сағырбайұлы, Жаяу Мұса Байжанов, Біржан Қожағұлұлы, Мұхит Мірәлиев, Дәулеткерей Шығайұлы, Ыбырай Сандыбаев және т.б. құнды өмірбаяндық деректері мен сипаттама берген еңбегін айтпай кету мүмкін емес.

Жанрлық бөлудің педагогикалық маңызына сәйкес, қазақ халық музыкасының қарастырылып отырған жанрларының мазмұндық сипаттамасын беріп, оның атқаратын қызметін көрсетуді жөн көрдік.

Балаларға арналған әндер — бұл, санамақтар, өлең-әзілдер, ойын кезінде айтылатын әндер, табиғат, жануарлар, құстар, тұрмыстағы заттар туралы айтылатын әндер. Көшпелі малшыларың отбасында өскен кез келген балаға жақсы таныс тұрмыстық заттардың бәрі дерлік әндерде бейнеленеді. Мысалы, ерте замандарда ер балалар мал бағуға көмектесіп, қыздар үй шаруашылығын атқаратын (тамақ дайындау, жүн иіру, т.б.).

Лирикалық әндер — бұл, туып-өскен жеріне, табиғатқа, адамға бағышталатын тамаша сезім — махаббат шығармалары. Онда адам бастан кешкен шынайы, тұңғиық сезімі, жан толқынысы көңіл күй мен толғанысы бейнеленеді. Бұл жанр бағытында туған көптеген әндер жануарлар мен құстарға арналған. Өзінің ырғақтылығы мен әуезділігінің арқасында халықтың лирикалық әндер орындауға аса ыңғайлы.

Ересектер айтатын көптеген лирикалық тұрмыстық әндерде туған өлкеге, үйге сағынышы, бала кезіндегі бейқам өмірі туралы айтылады. Солардың бірі “Туған жер”, “Әй-әй бөпем” мысал болып табылады. Сондай-ақ, көптеген лирикалық әндерге астарлау сипаты тән. Мысалы, табиғат сұлулығымен байланысып жатқан әндер де аз емес. Оған “Япурай”, “Назқоңыр”, “Қараторғай” және т.б. әндер жатады.

Лирикалық халықтық-кәсіби әндер, сондай-ақ, туған өлке, ел-жұрт, табиғат, жануарлар тақырыбында қамтиды. Адамның жан күйзелісінің барлық нәзік тұстарын, жанның қуатты да, ынтық ұмтылысын, ауыр қайғы мен жарқын қуаныш сәттерінің бәрі осы классикалық халықтық-кәсіби әндерде айшықталған /3;5/. Халықтық-кәсіби әндердің жарқын концерттік сипаты оны әуеніндегі екі қайнар көздің, яғни халықтың әндік екпін мен ақындық мақамның болуынан білінеді. Мұндай әндер тыңдармандардың кең қауымына арналған. Қазақ халқында “Аққұм”, “Қызыл бидай”, “Жиырма бес”, т.б. сияқты халықтық-кәсіби әндер кең тараған.

Халықтық-кәсіби әндердің атақты авторлары деп Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Ыбырай, Әсет, т.б. ақындар саналады. Көптеген лирикалық әндердің авторы Ақан сері Қорамсаұлы. Оның “Маңмаңгер”, “Қараторғай” және т.б. сияқты әндері халық арасына кең тараған. Ыбырай Сандыбаевтың атақты әні “Гәкку” өзінің нәзік әрі жүрек тебірентер әуенімен кербез сұлудың сыртқы келбетін табиғаттың сұлу көріністерімен сәйкестігін салыстыра отырып бейнелеуі «табиғат-адам-қоғам» байланысын көрсетеді. Мұхит Мералиевтің «Дүние” әні халыққа танымал. Жаяу Мұсаның “Шолпан”, “Адасқақ”, Біржан сал Қожағұлұлының “Айтбай” әндері өз бойына жарқын бейне, терең мазмұн мен тамаша табиғат сұлулығын сіңірген.

Ұлы ақын, композитор, қазақ қоғамының дамуына прогрессивті әсер еткен ағартушы Абай Құнанбайұлының әндері жоғары деңгейлі табиғат лирикасына ие. Абай әндерінің өткірлігі мен әуенінің әсемдігі, поэтикалық мәтінінің музыкада үйлесім табуы, шынайылығы басқа халық әндерінен ерекшелейді. Оның әндері дайындықсыз орындап отырған адамға да өте жеңіл келеді. Абайдың “Желсіз түнде жарық ай”, “Қараңғы түнде тау қалғып” және т.б. әндері табиғаттың сұлу көрінісін ғана емес сонымен қатар адамдардың табиғатқа деген адамгершілік қарым-қатынасын, олардың табиғат байлығын сақтап күте білу қамқорлығын оятатын сезімменен халық арасында зор құрметке ие болып таралғандығында. Тіптен бүгінгі ұрпақтардың Абайдың табиғат лирикасына жазылған әндерін орындау арқылы олардың табиғатқа деген қамқорлығын оятып, экологиялық мәдениетін қалыптастырудағы тәрбиелік әлеуеті өте зор екендігі ақиқат.

Зерттеу барысында біз аспаптық күй музыкасының да өзіндік жанрлық жіктемесін негізге алдық. Республикамызда жүргізіліп жатқан түрлі зерттеулер осы мәселеге қатысты толассыз қызығушылықтың барын көрсетеді (П.Аравин, Е.Айтжанов, Б.Аманов, Т.Беккожина, І.Елеусізова, Т. Мерғалиев,

19

А.Райымбергенов, А. Сейдімбек, П.Шегебаев және т.б.) /2;4;/. Солардың арасынан біздің зерттеу проблемамызқа қатысты кейбіріне қысқаша тоқталып кетейік.

Т. Мерғалиев күйдің мынадай жіктемесін береді: күй-аңыз, тарихи күй, күй-арнау, лирикалық күйлер. Т.Бекхожина сыбызғыға арналған күйді зерттеп, мынадай үш түрін ерекшелейді. Эпостық және тарихи күй-аңыздар, жан-жануарлар туралы күй, табиғат туралы күй. Е.Айтжанов пен І. Елеусізова төмендегідей түрде күйді топтастырады: мифологиялық негізгі бар ежелгі күйлер; қазақ тарихын баяндайтын тарихи күйлер, адамның ішкі жан-дүниесін ашатын күйлер және лира-эпостық күйлер.

А.Сейдімбек өз зерттеулерін күй-аңыздарға арнаған. Ғылыми және тарихи фактілерге сүйене отырып, б.з.д. V—VІІІ ғасырлардан біздің заманымыздың бүгінгі күндеріне дейінгі аралықта дүниеге келген күйлердің толық сараптамасын береді. Ол мынадай ретпен жіктеледі:

- тарихи оқиғаларға байланысты күй-аңыздар; - күйші-композиторлардың шығармашылығы жайлы күй-аңыздар; - табиғат пен қоршаған орта туралы күй-аңыздар; - тұрмысқа байланысты күй-аңыздар (мерекелер, күрестер, аңшылық, айтыс, т.б.) - күй-арнаулар туралы аңыз-әңгімелер (ана, сүйікті жар, жақын адам, балаға, табиғатқа және т.б.) - жан-жануарлар туралы күй-аңыздар. Музыкалық педагогика саласында бірқатар ғылыми жұмыстарға жасалған сараптама жанрлық

жіктеуді қолдану, зерттеуде тиімді нәтижеге қол жеткізуді қамтамасыз ете алатынын дәлелдеп берді (М.Х.Балтабаев, Ж. Ақбарова, Р.Дүйсенбинова, Е.Қозыбаев, М.Оразалиева) /7/. Атап айтқанда, М.Х.Балтабаев күй музыкасын жіктеуде қолданылатын тиімді нұсқа ретінде мыналарды есептейді: отбасылық-тұрмыстық, шаруашылық, батырлық, эстетикалық, лирикалық, бейнелік.

Е.Қозыбаев Б.Ғизатовтың еңбегіне сүйеніп, жоғары сынып оқушыларына қазақ халық аспаптық музыкасының жанрын зерттеу үшін келесілерді ұсынады: эпостық, тарихи-батырлық (тарихи-отансүйгіштік), лирикалық, отбасылық-тұрмыстық, ғұрыптық.

Р.К.Дүйсенбинова орта мектеп оқушыларына қазақ халық әндері жанрлық жіктемесінің төмендегідей нұсқасын ұсынады:

- ғұрыптық-отбасылық (бесік жыры, шаруа жайы, діни, той, жерлеу, қоштасу); - өсиет-әндер; - тарихи әндер; - әлеуметтік қарсылық әндер. - эпостық әндер (дастан, қисса, толғау, терме); - айтыс; - лирикалық әндер және т.б. Ж.М.Акбарова орыстілді бастауыш сынып оқушыларына мынадай жанрлық жіктемені берген дұрыс

деп есептейді: - ғұрыптық-тұрмыстық шығармалар (балалар, бесік жыры, ғибраттамалық, айтыс, тартыс); - тарихи шығармалар (халықтың басынан өткен оқиғалар туралы күй мен әндер, батырлардың

ерлігі); - эпостық шығармалар (музыкадағы ертегілер мен күй-аңыздар); - лирикалық шығармалар (табиғат, Отан, адамдар, құстар мен жануарлар туралы). ІІ. Тарихи әндер мен күйлер — бұл музыкада сақталып қалған халықтың жады. Қазақ халқының көне

замандардан бүгінгі күнге дейінгі даму тарихы халықтың бүкіл ғұмырында болған ірі бетбұрыстардың нақты деректерін өз бойына жинақтайды. Халықтың музыкалық шығарма-шылығында көрініс тапқан осы оқиғалар жөнінде музыкатанушы ғылымдардың көпшілігі айтады. (П.Аравин; В.Виноградов, Б.Ерзакович, А.Жұбанов, А.Затаевич, С.Елеманова, Т.Мерғалиев) /3;7/, т.б.

Дегенмен педагогикалық жұмыстар тәжірибесі көрсеткендей, қазіргі кезде эстетикалық, экологиялық тәрбиелік, білімдік сипаты бар, заман талабына сай оқушыларға арналған әндер саны айтарлықтай төмендеген.

Бірақ соңғы жылдары балалар талаптылық конкурстары өтетін түрлі радио-телевизиялық бағдарламалар арқасында, олардың ішіне ең танымалылары «Айналайын», «Балақай», «Айгөлек» балалар аудиториясы жылы қабылдаған өлеңдердің саны арта түсті. Олардың көпшілігіне композиторлық стиль, жеке тұлғалық, мазмұндылығы, образының жарқындылығы, шаттылығы мен әзілі тән. Алайда, өкінішке қарай, радио мен телевидениеден жиі берілетін қазіргі заманғы балалар әнінде экологиялық тәрбие туралы әндер көптеп таралмайды. Бұл оқушылар мен оқу-тәрбие жұмысын жүргізген кезде қолданатын материалдың жоқтығын ұлғайтып, кедергі келтіреді.

Біздің ойымызша мектеп оқушыларының әндік репертуары балалардың табиғат туралы білімі мен тәрбиесінде сенімді көпфункционалды және педагогикалық «құрал» болуы керек. Сондай-ақ, онда үлкен адамгершіліктік-экологиялық әлеует болатын адамзат қоғамының өмірлік сипатының барлық қырлары қамтылуы қажет. Балалар музыкасы, ең алдымен, экологиялық тәрбиеге бағытталғаны дұрыс:

20

- өз мемлекетінің, туған өлкесінің табиғи байлығын құрметтеу мен қадір тұту;- қазақ халқының табиғат қорғау дәстүрімен әдет-ғұрпын құрметтеу;- халық өміріндегі айтулы даталардың мәнін түсіну (Жаңа жыл, Наурыз, т.б.);- табиғат флорасындағы өсімдіктер мен жануарларға, оларды қорғауға үлес қосқан адамдарға

сүйіспеншілік;- экологиялық, музыкалық білім алуға деген саналы көзқарас (мектеп өмірін бейнелейтін әндер).Жүз отыздан астам ұлт пен ұлыс өмір сүретін Қазақстанда көпұлттық тәрбие, қоғамдық өмірге,

әлеуметтік тұрмысқа, айнала қоршаған табиғи ортаға, өзге халықтардың мәдениетіне құрмет міндеті аса үлкен маңызға ие. Әр халық жалпыадамзаттық нормалары негіз боп қаланған, басқа ұлттарға да түсінікті табиғат қорғау туралы жеке ұлттық озық салт пен дәстүр сақтауға құқылы. Қазақ халық музыкасының өзге халықтар үшін гуманизм, адамдарға, әсіресе балаларға, айнала қоршаған ортаға деген сүйіспеншілік дәстүрлі құндылық болып саналады. Өнердің өзге де түрлері арқылы, соның ішінде музыкамен әр халық өз түсінігі мен қоршаған орта шындығын қалай көретінін білдіреді.

Қорытындылай келгенде оқу-тәрбие жұмысы барысында іске асырылатын қазақ халық музыкасының барлық қызметі мақсатқа сәйкес қазақ халық музыкасының педагогикалық мүмкіндіктері біз шартты түрде топтастырған қызметтердің өзара байланысы мен серпімді қарым-қатынасы қамтамасыз етіледі.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім беру туралы тұжырымдамасы. Астана, Ақорда 2009.2.Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 17 қаңтар 2014.3.Қульманова Ш.Б. Научно-педагогические основы воспитания младших школьников средствами казахской народной музыки: Дисс.д.п.н. (Инст-т повыш.квалиф. и переподгот.кадров системы образ (ИПКСО), Алматы, 2000. – 415 б.4.Қозыбаев Е. Формирование эстетической культуры старшеклассников средствами казахского музыкального фольклора: Автореф.дисс.. канд.пед.наук. –Алматы, 1998. – 25 б. 5.Оразалиева М.А. Бастауыш сынып оқушыларының қазақ халық аспаптық музыкасына қызығушылығын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дисс.– Алматы, 1998. – 122 б.6.Өтемұратова Б.С. Оқушыларға эстетикалық тәрбие беруде қазақтың дәстүрлі көркем мәдениетін пайдалануға музыка мұғалімдерін даярлау: Пед.ғыл.канд. дисс. 13.00.01. –Алматы. 2000. – 25 б.7.Апраксина О.А. Задачи музыкального воспитания в свете реформы школы //Музыкальное воспитание в школе / Сост. О.А.Апраксина. – М., 1986. – вып. 17. – 5-15 бб.8.Ботамқұлова А.Б. 12 жылдық мектепте «Өнертану» бағыты бойынша оқытудың жаңаша жолдары. Гуманитарлық ғылымдар саласындағы жас ғалымдардың инновациялық идеялары атты Жас ғалымдардың халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференциясының материалдары Секция педагогика 11 ноябрь 2006 Астана.

Аннотация. В данной статье рассматриваются учебно-воспитательная проблема 12 летней обучении развития экологического воспитания в процессе обучения музыки. Также определяются возможности формировния экологической культуры путями казахской народной музыки.Annotation. The following article considers the problem of teaching an ecological education in the process 12 years of studying music. Also it is asked another ways and aims of ecological education in stadying national music.

Ж 9175/749(574)

ЖЕКЕ ТҰЛҒАҒА ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭСТЕТИКАЛЫҚ ТАЛҒАМЫНЫҢҚАЛЫПТАСУЫНА ҚОЛӨНЕРДІҢ ӘСЕРІ

Жүнісов Е.А.№4 Құлан колледжі, Т.Рысқұлов ауданы

Әрине «өсер елдің бірлік екен, қай кезде де қалауы» демекші бұл шара ең алдымен мемлекет тарапынан ұйымдастырылып, мектеп қабырғасынан үйретілген жөн деп ойлаймын. XXI ғасыр - жастар ғасыры емес пе? Оқушыларға технология пәнінен көненің көзі саналатын қолөнер түрлерімен таныстырып, жасалу жолдарын меңгертсек, ескі дүниемен қазіргі жаңа әдісті пайдаланып, керемет қолөнер туындыларын ойлап шығаратындықтарына кім шүбә келтіре алады? Мысалы, еңбек пәніне 51 сағат бөлінсе,оқушылардың жас шамасына қарай қолөнер бөлімін де ұтымды пайдалана білуге болады.

21

Егер кітаби жоспарды құру менің үлесіме тисе, бұл сағаттарды мен мына түрде жүзеге асырар едім, мәселен, 7-сыныптың сабақ жоспарын төмендегідей ұйымдастырған тиімді деген сенімдемін: Сұраныс бар жерде, қолөнердің өріс алып, өркен жаятыны сөзсіз. Еліміз тәуелсіздік алғалы қолөнер біршама еленіп, өз беделіне ие бола бастады. Қазақ өзінің ұлан байтақ жеріндегі ежелден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, байытушы, жаңғыртушы. Қорыта айтқанда нағыз әсем өнер ғана адам жанына рухани азық болады, адамның эстетикалық сезімін оятып, ізгілік, парасаттылық қасиеттерін қалыптастырады. Адам сезімін тәрбиелеу проблемасы бірқатар факторлармен шешіледі, өның ішінде өнер басты рөл атқарады. Өнер арқылы адам өзінің шын мәніндегі өз ішкі көңіл – күйін білдіреді. Олай болса осы ғылыми зерттеудің негізгі мақсаты – ол адам баласының барлық әрекетіндегі сергек сезімталдықты қалыптастыру.

Ғылыми ой тікелей санамен байланысты болса, ал өнер санамен тек сезім арқылы байланысады. Оймен елестетіп, образбен көрсетуге сүйенеді. Өнер атаулы жас ұрпақтың сұлулықты қабылдауын, әсемдікке деген көзқарасын, әдемілікке деген талғамын қалыптастырып, осы тұрғыда мол тәжірибе жинақтауға жағдай жасайды. Тұлғаның творчестволық қабілетін дамыта отырып, оның даралық қасиетінің көзін ашып, жан – жақты, барынша дамуына бағытталады. Әр халықтың эстетикалық дүниетанымы, көркемдік мәдениеті, өзіне тән өнер туындыларымен ерекшеленетіні өмір шындығы. Ұрпақ тәрбиесінде, туған халқымыздың ұлттық өнерін, оның нәзік те көркем сырын тұлғаның дамуында әсемдікті түсіне білуге баулу құралы екені сөзсіз. Сондықтан қалыптасушы тұлғаның өнерге деген қызығушылығын қалыптастыруда бейнелеу өнерінің сан – алуан түрлері жайында қарапайым түсініктер беру көзделеді.

Адамның рухани дамуы белгілі дәрежеде сұлулқты қажетсінудің пайда болуымен байланысты. Ал, рухани қажетсіну практикалық іске тікелей белсенді араласу нәтижесінде туады. Сондықтан жаңа қоғамның азаматын тәрбиелеуде практикалық іске қатысудың өзі адамның дұрыс шын мәндегі әдемілікке, әсемдікке деген көзқарасын қалыптастырады. Бұл жерде, себеп пен салдардың өзара ықпал етуі пайда болып, өнерді қабылдауда творчестволық процесс белгілі дәрежеде практикалық әрекеттен туып, ал практикалық әрекет өнерді творчестволықпен қабылдап, оның сұлулыққа деген қатынасының өзгеруін туғызады/1.3 – 5/. Бүгінгі күннің көкейтесті мәселелерінің бірі ретінде адамды өнердегі ұлттық айшықты, ерекшелікті сезіне білуге баулып, оның шебердің қолынан шыққан ағаштан, темірден, матадан, теріден, жүннен сондай - ақ сүйектен жасалған бұйымдар арқылы халық тұрмысын білуін, ақылмен ойластырған еңбек нәтижесін көріп, қоршаған ортаға үңіле қарауын, ой қиялын дамытып, бейнелеу өнеріне деген қызығушылығын, көркемдік талғамын қалыптастыру міндеті қойылып отыр. Демек, тұлғаның көркемдік талғамын ұлттық қолөнер негізінде қалыптастыру мәселесі арнайы зерттеуді талап ететіні ақиқат. Сол себептен де қазақ халқының тәлім – тәрбие, мәдениетінің бастауы болатын – халықымыздың қолданбалы өнерді күнделікті тұрмыста пайдалануын өзек етіп, басшылыққа ала отырып «Жеке тұлғаның эстетикалық талғамын ұлттық қолөнер негізінде қалыптастыру» деген мәселені арнайы зерттеуді ұйғардық.

Жеке тұлға ұғымы тереңнен тамыр алады. Бұл сөзді айғақтаушы біздің заманымыздан неше мың жыл бұрын өмір сүрген грек ойшылдары Платон, Аристотель сынды ғалымдардың тұлға мәселесін өз еңбектерінің негізгі мәселесі етуі. Бертін келе бұл мәселені американдық психолог Э.Торндайк та зерттеген. Сол сияқты Э.Роттердамский, Я.А. Коменский, К.А.Гельвецкий, Д.Дидро, К.Д.Ушинский, А.С.Макаренко, Л.И.Божовичтар еді. Ал еліміздегі тұлға мәселесі жайын сөз еткенде ең алдымен зерттеушілер арасынан қомақты жұмыс атқарып жатқан жетекшілік етуші Ж. И. Намазбаева және оның шәкірттері, яғни Л.О.Сәрсенбаева, Р.Ш.Сабірова, Л.В.Пилипчук, С.Ж.Өмірбекова, Г. Т.Бекмұратова және тағы басқалардың ғылыми зерттеу еңбектері бүгінгі таңда белсенді түрде дамуда.

Қазақ қолөнерінің «алтын кезеңі» болып есептелген XVII-XVIII ғасырлар өзге ұлт ғалымдарын да елең еткізбей қоймады. Орыстың атақты тарихшысы Я.К.Палтароцкая Алтай, Тарбағатай елді мекендерінде болып, аталмыш өнер саласына байланысты эерттеулер жазып, соның ішінде бас киімнің түрі сәукелеге арнайы тоқталады. Мұндай ғажап дүниені бұрын – соңды кездестірмегендігін айтып, аса жоғары бағалайды. Сондай – ақ Г.Н.Потанин, В.В.Стасов, Э.Масанов, Р.Ходжаев, И.Захарова еңбектері де зор үлес қосты. Бертін келе қолөнердің өте жақсы зерттеліп, дамуына байланысты бірнеше оқулықтар басылып шықты. Солардың ішінде көлемді әрі көркем жазылған А. Тәжімұратовтың «Қолөнер шеберлігі – жалпы халықтық қазына» атты өнертану – этнографиялық сипаттағы алғашқы кітаптардың бірі ретінде қазақ халқының сәндік – қолданбалы өнеріне терең ғылыми талдаулар жасалады. Бұл кітаптың көрнекіліктері жақсы безендірілген және ұлттық ою - өрнек жайлы көптеген мәліметтер алуға болады. Сол секілді Х. Арғынбаевтың «Қазақ халқының қолөнері», М.Мұқановтың «Қазақтың үй тұрмысына арналған қолөнері», Ө.Жәнібекковтың «Жаңғырық» атты еңбектерін атап өту орынды.

Қолөнер тарихы туралы тағы бір топ ғалымдардың қалдырған еңбектері баға жетпес дерек болып табылады. Олар: А. Янушкевич, И.Ф.Русанов, Н.М.Ядринцев, П.И.Лерх, Д.Львович, А.И.Якоби, Г.Н.Потанин. Жеке тұлғаның жалпы дамуына, ұлттық тәрбиесіне, көркемдік талғамына үлкен мүмкіндік беретін халықтық қолданбалы өнердің табиғатын, оның адам, қоғам өміріндегі атқаратын қызыметінің

22

мәнін зерттеген орыс ғалымдары: И. Я. Богусловская, В.Б. Воронов, С. М. Темерин тағы басқалар өз еңбектерінде бұл өнердің өміршеңдігін, қайталанбас көркемдік құндылығын айқындай отырып, оның тәлім – тәрбиелік маңызына да баса назар аударды.

Жалпы рухани – эстетикалық тәрбие мәселесін ұлттық үрдісте қарастырып қолданбалы өнер бейнелеу мәдениеттерін соңғы жылдары зерделеп елеулі үлес қосқан ғалымдар: Б. Әлмұхамбетов, Ж. Балкенов, О. Сатқанов, Е. Асылханов, Қ. Болатпаев.

Дәстүрлі өнер табиғаты, өзіне тән даму жолдары, адам өміріндегі атқаратын қызметі жағынан бейнелеу өнері басқа түрлерінен ерекшеленеді. Сондықтан, дамушы тұлғаның жасына, танымдық мүмкіндіктеріне сәйкес, әрі қолданбалы өнер туындыларын қабылдаудың, оның мәнерлілік құралдарын меңгертудің өзгеше оқу – тәрбие жүйесі жасалғанда ғана көркемдік талғамының қалыптасуы нәтижелі болады.

Ұлтық қолданбалы өнер арқылы жеке адамның көркемдік білім мен эстетикалық тәрбие берудің ғылыми – педагогикалық, әдістемелік негізін анықтау;

- көркемдік талғам табиғатын, оны қалыптастырудың эстетикалық тәрбие мен көркемдік білім жүйесіндегі мәнін анықтау;

- ұлттық өнер арқылы көркемдік талғам қалыптастырудың мүмкіндіктерін анықтау жеке тұлғаның қоршаған өмір шындығына эстетикалық қатынасын қалыптастырудағы бейнелеу және ұлттық қолданбалы өнердің, шығармашылық іс - әрекеттің маңызы туралы философиялық, эстетикалық, ілім негіздері; педагогиканың, психологияның және эстетикалық тәрбие теориясының қоғамдық мұраттарға байланысты даму заңдылықтары; жас ұрпаққа имандылық – эстетикалық тәрбие беру ісін жандандыруға бағытталған мемлекеттік ресми құжаттар, педагогикалық нұсқаулар, тұжырымдар мазмұны. Қазақ дәстүрлі қолданбалы өнер арқылы қоршаған орта мен өнердегі сұлулық жарасымдылығы туралы алғашқы сезімдік, танымдық түсініктерін көркемдік талғам деңгейінде қалыптастыру.

Пайдаланған әдебиеттер:1. А.Н.Лук өз еңбегінде адамның шығармашылық дамыту мен қалыптастыру, ең алдымен ол шығармашылық ойлауға байланысты дейді. /Лук А. Н. Психология творчества. Москва: Наука, 1928. 284 – 23 б/. Ол шығармашылық қабілеттердің белгілері ретінде: 2. Көркемөнер мен шығармашылыққа анағұрлым жақынырақ келетіні – педагогика, психология, тарих, әлеуметтану, этнография және т. б. ғылымдар. / Дюрер А. Дневники, письма, трактаты т 1. Москва: Искуство 1657, 86 – 89/3. «Қазақ мактептері мен мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде имандылық эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы» /1990/ сияқты қолданбалы өнер сабақтарында балаларға ұлттық өнер туындыларының мазмұны арқыла халық мәдениетінің бай мұрасын игеруді көздеген құжаттар дүниеге келді және бұлар басшылыққа алынып отыр. (қазақ мектептері мен мектепке дейінгі балалар мекемелерінде имандылық эстетикалық тәрбие берудің кешенді бағдарламасы. – Алматы. – 1990 – 52б.

Аннотация. В данной статье рассматривается создания формировки окружающей среды для подходящей познаваемости красоты этого искусство с помощью казахского прикладного искусство.Annotation. This article discusses the creation of forming a suitable environment for the knowability of the beauty of this art with the help of Kazakh Applied Arts.

К 3275(574)

«СУРЕТ САЛУ ЖӘНЕ БОЯУМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ ӘДІСТЕРІ»

Керімбеков С.М.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Сурет салу өнері – білімгерлердің қабілеті мен талантын шыңдайды. Сурет салу өнері бойынша екінші «Бейнелеу өнері және сызу» мамандығын дамыту мақсатында:

- Білімгерлердің теориялық білімін жетілдіріп, дамытуға;- Әртүрлі нобайда сурет салуға;- Көру, қабылдау, бейнелі ойлауды жетілдіруге;- шығармашылық қабілетін дамытуға;- заттардың сипаттық ерекшеліктерін еркін қабылдауға;- болмысты тұтас аңғаруға;- сурет салу жабдықтарын қолдана білуге;

23

- сурет салатын графит карандаштарды : - (6т, 5т, 4т, 3т, 2т, т, тм, м, 2м, 3м, 6м) пайдалана білуге үйрету;

- Сурет салынатын қағазды планшетке керіп бекіту үшін сызба (архитектура) кнопкасын қолдана білуге;

- Суреттегі керексіз сызықтарды өшіру үшін қолданылатын өшіргіштерді тиімді пайдалануға;- Сурет салғанда қолды дұрыс ұстау тәсілін;- Сурет салуда көмір таяқшаларын пайдалануға;- Сызықтар мен штрих жүргізу тәсілін;- Сурет салу композициясының алғашқы тәсілдері;- Суреттің шекараларын анықтауға үйрету;- Сурет салуда неден бастап, қалай істеу керек деген күрделі мәселелер түсіндіріледі. [7]Бейнелеу өнерін оқыту барысында сурет салудың жоғарыда көрсетілген мәселелердің бәрін

жақсылап ой елегінен өткізіп алғаннан кейін ғана оны жүзеге асыру тапсырылады.Білімгерлердің болашақ сурет жөніндегі негізгі ой қалыптасқаннан кейін сурет салушы шығарманың

жоспарын жасайды. Бұл жоспар бәрі үйлесімді, қисынды, әбден дұрыс болып шыққанша сан рет түзетіліп, толықтырылып, өзгертіліп отырады. Жоспарды жетілдіру үстінде толып жатқан эскиздер жасауға тура келеді.

Алдын – ала орындалатын жұмыстарды жоспарлау яғни суретті үйлестіру тәсілі (компановка) білімділік пен шеберлікті қажет етеді. Компановканың түпкі мақсаты – бейненің жеке бөліктерін біріктіріп, олардың біртұтас болып шығуына негіз қалайды. Сурет салудың басты міндеттері:

- Суреті салынатын нәрселерді кеңістікте өзара орналасуын дұрыс белгілеу;- Қағаз ортасын кесіп өтетін вертикаль (тік), горизонталь (көлденең) сызықтар (координаталар,

осьтер) жүргізу;- Бұл сызықтар (симетриялы осьтерінен басқалары) нәрселердің (заттардың) көлбеу бұрыштарын

анықтау үшін пайдаланып, соңынан өшіріліп тастау ескеріледі;- Визирлеу әдісі кезінде сурет салушы қолын алға созып, қарындашты көзінің деңгейінде ұстап

отырып, қашықтықта тұрған объектінің биіктігін анықтап, оны басқа заттардың көлемдерімен салыстыруға мүмкіндік береді;

- Нәрсе бөліктерінің прапорцияларын визирлеу арқылы тексеру, суреті салмай тұрып емес, салынып біткенен кейін істеледі;

- Сурет салғанда заттың өзіне тән ерекшеліктерін, оның прапорцияларын: биіктігінің көлденеңіне, бір бөлігінің екінші бөлігіне шама қатынасын анықтап алу қажет;

- Сурет саларда алдымен кескіннің қағаз бетіне дұрыс орналасуын, оның белгілі бір жағдайда тым көп ашық орын қалмауын ойластырып алады;

- Сурет салып ұдайы жаттығу арқылы көзбен мөлшерлеу күшті дамыған болса визирлеп өлшеуге қарағанда, көзбен мөлшерлеу дәлірек болып шығады;

- Бейнеленетін объектінің жарық және көлеңке жақтарын анықтау қажет;- Адамның жеке суретін салуға машықтанады;- Сурет пәні бойынша «Бейнелеу өнері» мамандығына баулудың алғы шарттары түсіндіріліп,

үйретіледі.Зерттеуші әрі суретші И.С. Болатинаның натюрморт туралы айтқан құнды пікірлеріне сүйене

отырып, білімгерлерге наюрморт жайлы жан – жақты түсінік бере отырып, натюрморт кескінін салу үшін алдын – ала дайындықтар жүргізіледі.

1. Натюрморт туралы түсінік беру;2. Натюрморт ретінде салатын затты дайындау; 3. Натюрморт кескінін айқындау (алыс – жақынын, жарық пен көлеңке жағын айқындау); 4. Натюрморттың композициялық кескінін қағазға түсіру;5. Натюрморттың түсін, түрін айқындау;6. Натюрмортқа лайықты бояуларды таңдау;7. Натюрморт салатын заттарды алдын – ала даярлау (кист, бояу, планшет, плакат, қағаз, қалам т.б.);8. Натюрморт кескінін айқындай отырып, суретін салуға кірісу.Натюрморт салу үшін «Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері» туралы әдістемелік құралды

(Б. Әлмұхамбетов, Ж. Балкенов, - Алматы «Мектеп» 1987) басшылыққа ала отырып, сурет салу жабдықтары, сурет салудың техникасын білуді, сурет салу композициясының алғашқы тәсілдерін меңгеруді, эскиз және нобайын қағазға түсіруді, натюрмортқа лайықты әртүрлі заттар мен адамның суретін салуды, акварель мен майлы бояулы живопись арқылы түрлі материалдармен жұмыс жасауға арналған қағаздарды таңдау білу мақсатында «Натюрморт салу және бояумен жұмыс істеу әдістері» тақырыбындағы әдістемелік көмекші құралға Б. Әлмұхамбетов пен Ж. Балкеновтың «Сурет салу және бояумен жұмыс істеу әдістері» (А, 1987ж) қосымша ендіріледі. Білімгерлерді мамандыққа үйрету үшін –

24

көмекші құрал бойынша А.С. Щипановтың «Әуеқой жас суретшілері мен мүсіншілерге» (А, 1981) деген еңбегіндегі натюрморт жайлы суреттерімен И.С. Болатинаның натюрморт проблемасы жайындағы пікірлері де қосымша берілді.

Мектепте сурет көрмесін ұйымдастыру ойластырылуда. Мектеп мұражайына оқушылардың салған суреттерін жинақтап, суретті альбом жасау жоспарларын, іске асырылуда.

«Суретшілер» үйірмесінің мүшелерін мектеп ішін безендіру жұмысына қамту арқылы көптеген жұмыстар іске асырылды.

1. Мектеп залын безендіру ісіне көмектесу ұйымдастырылды;2. Әдістемелік оқу бөлмесін жабдықтау іске асырылып келеді;3. Мектеп мұражайына қажетті суреттер даярлануда;4. Ұстаздардың көрнекті құралдарын салуға көмектер берілді;5. Олимпиада жүлдегерлерін даярлау мақсатында сурет өнеріне баулу міндеттері іске асырылды.

Пайдаланған әдебиеттер:1. Ростовцев Н.Н. «Академиялық сурет» Москва; 1984.2. Кузин В.С. «Рисунок» М; Агар 1997.3. Луковенко Б.А. «Рисунок пером» М; 20004. Болатбаев Қ. Бейнелеу өнері. Жұмыс дәптері – Алматы: Атамұра, 2002 32б.

Аннотация. В данной статье рассматривается выставка рисунков в школе.Annotation. This article discusses an exhibition of drawings at school

К 32374/377(574)

БІЛІМ МЕН ТӘРБИЕНІҢ МАҚСАТЫ – ҮЙРЕТУ

Керімбеков С.М., Ахметова А.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақ мектептерінде оқушыларға білім мен тәрбие беру ісі өте күрделі. Кеңестік оқыту жүйесінің озық жетістіктерін тиімді пайдалану арқылы қазақ мектептерінде оқыту жүйесін жан – жақты дамыту – басты мақсат.

Мектеп өмірі – күнделікті сабақтардан басталады. Сабақ арқылы ұстаз көрінеді. Ұстаз білімі, парасаты, мәдениеті мен тіл – шәкірттердің жан – жақты білімді болуына әсері тиеді.

Күнделікті сабақ – жоспарлауды қажет етеді. Сабақ арқылы оқушыларға білім мен тәрбиенің жаңа үрдістерін үйрету – тақырыптар бойынша жаңарып, өзгеріп, дамып отырылады.

Сабақта сұрақ қою жүйесі арқылы білім мен тәрбиені дамыта отырып, оқушылардың ойлау қабілетін оятады, талабын талантпен ұштатырады, білімнің жан – жақты қырымен таныстырады, тәрбиенің көзін ашып, бұлақтың таза білім суынан сусындатып, өнердің биік шыңына шығарады. Шәкірттің ойлы болуы – ұстаз біліміне орай іске асырылады. Сабақ барысында – халқымыздың өткен өмірі, тарихы, ұлттық дәстүрі мен әдет – ғұрып, салты, тілі, мәдениеті, діні, ділі, шешендік өнері мен халқымыздың жас ұрпақтарға өсиет етіп қалдырып кеткен ырым – тыйым сөздері мен мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, мысал, аңыз, ертегі, жыр, дастан, эссе жанырындағы ой түйіндері мен толғау, терме, баталары – ұлттық өнеріміздің бастамасы болуға тиіс. Сабақ барысында оқулық материалынан тыс қосымша түсіндіруді қажет ететін ұлттық өнеріміздің сан түрлі қырларын түсіндіру, үйрету ісі – үнемі іске асырылуға тиіс.

Мектепте білім мен тәрбиенің басты мақсаты – үйрету. Үйрету арқылы мектеп оқушылары мен жоғары оқу орны білімгерлерінің білім сапасы мен ұлттық тәрбиесін дамытуға болады. Ол үшін мектептің оқу жүйесін ұлттық дәстүрімізге орай қайта құруды қажет етеді. Мектебі жоқ көне заманғы ата – бабаларымыздың салып берген даңғыл жолынан адаспай, ұлтымыздың тілі мен мәдениетін, шешендік өнерін, ырым – тыйым сөздерін, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаштарын оқушылар бойына да, ойына да біртіндеп сіңіре берген тиімді. Мұндай әдіс – тәсілдерді жан – жақты іске асыру үшін мектепке білімді әдіскер мен парасатты басшы керек. Бсшылық – мектеп жұмысын күшейтеді, ұжымды нығайтады.

Мектеп – білім мен тәрбие ордасы. Мектеп арқылы – талатты да, тәрбиелі оқушылар өмірге жолдама алады. Қазіргі мектеп – білім мен ұлттық тәрбиенің қайнар көзі. Мектеп – ұлттық санамыздың ордасы. Мектеп тарихы – мұражайдан басталады. Әрбір мектептің жас ұрпақтарға тәрбие көрсететін ұлттық мұражайы болуы тиіс.

Мұражай – мектептің ұлттық тарихы. Онда мектеп түлектерінің жинаған заттары, халқымыздың көне заманғы ескеткіш мұралары, қолжазбалары мен мектеп жайлы деректері болуға тиіс. Сабақта

25

мұражай материалдарын тиімді пайдалана отырып, оқушылардың ойын дамытуға болады, санамыздан шығатын түрлі сөздерді қайта жаңғыртып отыруға мүмкіндік береді. Әрбір сыныптар арқылы жинақтап, қолдан жасаған альбомдар мұражайда сақталынса, мектеп бітірген түлектердің асыл мұрасына айналар еді. Мектептерде білім мен тәрбие беру ісі – жылдан – жылға күрделеніп келеді. Жаңа технологиялық оқу үрдісі – оқушылардың ой – санасын дамытуды тереңдете түседі. Мектеп саласында жаңа технологиялық әдістер мен амалдарды пайдалану кезінде ұлттық дәстүрімізді, әдет – ғұрып, салтымызды, тілімізді, дінімізді, ділімізді, мәдениетімізді өркендету – басты мақсат болуға тиіс. Ырым – тыйым сөздер, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, терме, бата, толғау, жыр, дастан, аңыз, ертегі мен көне заманғы эссе туындыларын жаңа технологиялық әдіс- амалдар арқылы оқушылар бойына қалыптастыру – назардан тыс қалмауға тиіс.

Қазіргі басты мақсат – мкетеп оқушылары мен жоғары оқу орындарының білімгерлеріне ұлттық мәдениетіміз бен тілімізді үйрету болып табылады. Жаңа технологияның да басты мақсаты – оқушылар мен білімгерлерге ұлттық дәстүрімізді, тілімізді, дінімізді, ділімізді, мәдениетіміз бен әдебиетімізді жан – жақты үйрету.

Мектептерде ұлттық дәстүрімізге орай ырым – тыйым сөздер мен мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, терме, бата, толғау, жыр дастан, аңыз, ертегі мен эссе туындыларын оқулық материалдарына орайластыра отырып, қосымша материалдар ретінде қолдануға жаңа технологиянаң маңызы зор. Қазақ халқының ұлттық өнері мен мәдениетін түсіндіру – көп ізденісті қажет етеді. Қазіргі оқулықтарда ұлттық өнер мен тіл дамытуға байланысты шешендік сөздер, ырым – тыйым сөздер мен мақал – мәтелдер, жұмбақтар аз қамтылған. Соңғы жылдары оқулықтарға байланысты қосымша оқулық – хрестоматиялары қысқара бастады. Бұл жағдай милиондаған шәкірттер мен ұстаздардың өзбетінше ізденіп, оқуын қажет етеді. Оқулық - хрестоматиялар- да әрбір сыныптардағы оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай келетін шешендік сөздер, ырым – тыйым сөздер, мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, бата, терме, толғау ертегі, аңыз, дастан, жыр үзінділерімен эссе туындылары жоқтың қасы.

Қазіргі мектеп – үш сатылы оқу жүйесі арқылы оқшылар білімін дамытып келеді.1. Бірінші саты (төменгі буын, I-IV сынып)2. Екінші саты (ортаңғы буын, V-VIII сынып)3. Үшінші саты(жоғарғы буын, IX-XI сынып)Мктептің оқыту жүйесінде болашақта төртінші саты (XIІ сынып) бойынша оқушыларға білім мен

тәрбие беру ісі қарастырылмақшы. Бұл төрт сатылы оқыту жүйесі – жаңа технологиялық оқыту жүйесімен ұштасатыны ақиқат. Оқыту жүйесінде жоғары оқу орындарындағы оқытушы ғалымдар мен мектептегі озат тәжірибелі ұстаздардың білім парасатын, бірлігін қажет етеді.

Мектеп оқушыларынан бұрын, ұстаздар білімін тереңдетіп, ұлттық дәстүрге орай әдебиетпен мәдениетті, шешендік өнерді, тілімізді, дінімізді, ділімізді, оқушыларға таныту – халқымыздың жас ұрпақтарға өсиет етіп қалдырған асыл мұрасын жан – жақты үйретуден басталады.

Үйрету – білімінің бастамасы. Үйрету арқылы жастарға білімен тәрбие беріледі. Білім мен тәрбиенің қайнар көзі – мектеп. Мектеп арқылы оқушыларға жан – жақты білім мен өнегелі тәрбие беру ісі күрделі. Мектепте ұлттық әдет – ғұрып, салт – дәстүрімізді, дінімізді, ділімізді, тіліміз бен мәдениетімізді үйретудің алғы шарттары мыналар:

- Ата – бабамыздың жас ұрпақтарға қалдырған ырым – тыйым сөздерін үйрету;- Мақал – мәтел, жұмбақ, жаңылпаш, терме, бата, тұрмыс – салт өлеңдерін үйрету- Шешендік өнерге баулу арқылы сөз өнерін үйрету;- Ақындық өнер;- Ұлттық өнер саласындағы би, домбыра, қобыз тартуға үйрету;- Шығармашылыққа баулу арқылы өлең, әңгіме, аңыз, эссе, мақала, баяндама жазуға үйрету;- Кітапхана арқылы көркем әдебиет оқуға үйрету мен ғылымға бейімдеу;Үйрету арқылы оқушылардың ой – санасын, ақылын, білімін дамыта отырып, жақсы мінезге

тәрбиелеу – басты мақсат болуға тиіс. Оқушылар бойында ұлттық мінеді қалыптастыру арқылы өнер саласындағы талап пен талантын

шыңдап, өнердің биік шыңына шығару – ұстаздың асыл да, абзал міндеттеріне жатады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қ.Тасболатов. Әдебиет сабағында оқушылардың танымдық белсенділігін аттыру жолдары. Алматы, «Мектеп», 1974, 80б.2.«Ел ертеңі бүгінгі мектепте» көмекші құрал, Керімбеков М., Саду Д. Қалтаева М., Керімбеков С. 2012 ж.3.«Мектеп – интернет тәрбиелерінің білім мен тәрбие берудегі әдістері» Тараз.қ 2011 ж. Керімбеков М., Ақжолова Қ.4.«Арнайы мектеп – интернет оқушылары мен жүргізілетін коррекциялық жұмыс ерекшеліктері» Тараз қ. 2011ж. Ақжолова Қ., Керімбеков М.

26

Аннотация. В статье рассматривается воспитание и знания учеников в казахских школах.Annotation. The article deals with education and knowledge of students in Kazakh schools.

УДК 32-051 Қ 56

МҰСТАФА ШОҚАЙ: ӨМІР ЖОЛЫ МЕН БАСПАСӨЗ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ

Қожимбетова Р.Қ.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Мұстафа Шоқай дүниеге келген түста, яғни ХIX ғасырдың соңғы ширегі Түркістан тарихының ең қараңғы кезеңдерінің бірі еді. Бұл кезеңде патшалық Ресей Түркістанды жаулап алуын толық аяқтаған. Бұдан кейін Петербург өкіметі бұл жерлердегі билігін нығайтуға күш жұмсап жатты. Сонымен қатар Түркістанның кең даласын мүмкіндігінше жан-жақты қанау шараларын жүргізді. Ресейдің ішкі аймақтарындағы жері жоқ орыс мұжықтарының Түркістанға жаппай көшулерін тездетті. Түркістандағы жергілікті орыс билеушілері де осы саясатқа сай билік жүргізді. Меншікті жер мен мал-мүлікке ие болуға әбден құнығып алған орыс келімсектерінің Түркістанның жергілікті қазақ, қырғыз, өзбек, тәжік және түрікмен секілді халықтарының жерлерін иемденуіне тосқауыл болмады.

Халық жер дауына байланысты жүгініп барған орыс сот орындарынан көбіне оңды нәтиже ала алмады. Өйткені халық жергілікті дәрежеде орыс тілі мен заңдарын білмеуші еді. Осындай қилы заманда дүниеге келген Мұстафа жастайынан білімге құштар болып, алғашқы білімін анасы Бақтыдан алды. Бақты ұлының сауатын бес жасар кезінде ашты. Бұдан кейін Мұстафа ауыл балаларымен бірге ауылдағы түрік имамынан дәріс алды. Бұл дәрістер Исламның негіздерін қамтыған діни сабақтар еді. Мұстафа ауыл балаларымен салыстырғанда осы дәрістерді және Құранды үнемі үздік оқыды.

Мұстафа діни біліммен қатар Мұстафа музыкадан да сабақ алды. Бес жасында домбыра тартып, ән салатын еді. Мұнда да оның алғашқы мұғалімдері – отбасы мүшелері болды.

Мұстафа Шоқай ауыл имамынан алған діни білімін аяқтап, мектеп жасына келгенде Түркістанда ол бара алатын төрт түрлі мектеп бар еді. Олар: ескі әдістегі медреселер, жаңа әдістегі жадит мектептері, жергілікті халық пен орыс балалары білім алатын аралас мектептер және орыс мектептері еді. Бұлардың ішінде соңғы екі мектеп орыс өкіметінің демеуімен сапалы білім бере білді. Осыған байланысты әкесі Шоқай Мұстафаны аралас мектепке беруді қалады. Бірақ бұған екі әйелі мен ауыл имамы қарсы болды. Оған қарамастан Шоқай би ұлын жергілікті халық пен орыс балалары бірге оқитын аралас мектепке беруде табандылық танытты.

Мұстафаның орысша білім алуына қарсы шыққандар баламыз ұлттық және діни ерекшеліктерінен көз жазып, орыстанып кете ме деп алаңдады. Тіпті діннен безіп, шоқынып кете ме деп қорықты. Бірақ Шоқай би ондай қорқынышқа бой алдырмады. Өз перзентінің орыс мектебінен білім алса да азамат болып шығып, өз халқына қызмет ететініне нық сенді. Бірақ Шоқайлар тұратын маңайда аралас мектеп жоқ еді. Мұндай мектеп Ташкент, Ақмешіт секілді орталықтарда ғана бар болатын. Ал Шоқайдың ауылы болса Ташкент темір жолы бойында, Сарышығанақ станциясына бес шақырымдай жерде орналасқан еді. Шоқай би баласын үйіне жақын Ақмешіттегі мектепке жіберуді ұйғарды.

Әкесі Шоқай Мұстафаны жеті жасқа толғанда оқуға тіркеу үшін Ақмешітке алып барды. Сонымен бала Мұстафа тұңғыш рет үлкен қаланы көрді. Қаланың у-шуы мен адамдардың көптігі алғашқыда оны шошытты. Екінші жақтан өмірде бірінші рет көріп тұрған таңсық шаһар тірлігіне таңырқай қарады. Әсіресе, сөрелері әр түрлі заттарға лық толы дүкендерді аң-таң болып тамашалады. Әкесі осы дүкендерде сауда жасап жатқанда, алғаш рет ақшаны көрді. Орыс тілін тұңғыш рет осында естіді. Орысша сөздерді еш түсінбегендіктен, орыс тілін ешқашан меңгере алмайтынына алаңдады.

Шоқан би оны Ақмешіттегі бір орыс мектебіне тіркеді. Мұстафа мектепте жатып оқитын болды. Бірақ мектепте сабақтың басталуына әлі бірнеше ай бар болғандықтан, Шоқай баласымен ауылға қайтты. Мектепте сабақ басталған күні Мұстафа Ақмешітке қайтып келмекші еді. Бірақ ойлағандай болмады. Сабақ басталуына аз уақыт қалғанда Мұстафа қаракешек ауруына шалдығып, үш апта бойы төсек тартып жатып қалды. Ал сауыққан кезінде сабақ басталып кеткен еді, отбасы да аурудан жаңа тұрған Мұстафаны ұзаққа жіберуге қимады. Алайда Шоқай би оны орыс мектебінде оқыту туралы райынан қайтпады. Осы себепті оны Сарышығанақ станциясы маңайындағы орыс балалары баратын мектепке берді.

Мұстафаның бастауыш мектепте өткен күндері туралы ешқандай мәлімет жоқ. Тек оның бұл мектепті 1902 жылы бітірді. Мұстафа Шоқай би ұлының орта мектеп пен лицей білімін де орыс мектептерінде жалғастыруын қалады. Ол кезде жақсы білім алудың алғышарты да осы еді. Ондай мектеп

27

тек Ташкентте бар еді. Ол кезде Петербург өкіметінің Түркістанда орыс тілін білетін жергілікті кадрларға сұранысы күннен-күнге күшейіп келе жатты. Сол себепті орыс мектептеріне жергілікті оқушылар да қабылданатын. Сонымен қатар жыл сайын жаңа мектептер де ашылуда еді.

Мұндай мектептердің бірі Ташкент гимназиясы еді. Әкесі Шоқай баласын осы оқу орнына берді. Мұстафа әкесінің өзін оқыту жолындағы табанды шешімінің орынсыз емес екенін дәлелдеді. Ол гимназияны үздік бітіріп, мектеп үздігі атағына ие болды.

Диплом беру рәсімінде Мұстафа өмірінде ұмытпайтындай үлкен бір әділетсіздікке ұшырады. Ташкент гимназиясында оқуды ең үздік бітірген оқушыға алтын, екіншіге күміс медаль беру дәстүрі қалыптасқан еді. Сол жылғы диплом беру рәсімінде мектептің ең үздік оқушысы ретінде Мұстафаға алтын медаль берілуге тиіс. Бірақ бұл жағдай Ташкенттегі Түркістан генерал-губернаторы А.В.Самсоновқа ұнамады. Самсонов түркістандық бір оқушының орыстардан жоғары тұруын көтере алмады. Мектеп директоры Граменицкийдің қарсылығына қарамастан, алтын медальды Мұстафаға емес, екінші үздік оқушы Запреметовке тапсыруға нұсқау берді. Самсоновтың бұл шешімі сол дәуірдегі патшалық Ресей генерал-губернаторларының жергілікті халықты қаншалықты төмен санайтындықтарының айқын бір көрінісі еді. Самсонов жабайы және мәдениетсіз қоғам ретінде бағалаған халықтан шыққан жас жеткеншектің орыс оқушыларынан озық тұруына төзе алмады.

Мұстафа марапаттау рәсімінде өзіне берілген күміс медальды алмады. Осыған орай Запреметов те лайықты емес екенін айтып, өзіне берілген алтын медальдан бас тартты. Сөйтіп диплом рәсімі Мұстафаға мына ащы шындықты үйретті: әкімдер мен халықтың дүниетанымы бір-бірінен өзгеше. Әкімдер саясаттың ырқына беріліп нәсілшіл және империалист пиғылда болса да, қарапайым халықтар саясаттан аулақ бір-бірлеріне адал және мейірімді бола біледі. Сол себепті Мұстафаның өмір бойы жиі қайталаған сөзінің бірі мынау болды: «Жаман ұлттар жоқ, жаман адамдар бар. Мейірімді мемлекеттер жоқ, мейірімді адамдар бар». Ташкентте лицейде оқып жүргенде Шоқай қоғамның құқықтық және мәдени өміріне қатысты көп нәрсені жақыннан бақылады. Оның рухани салада өсіп-кемелденуіне башқұрттан шыққан атақты фольклорист ғалым Әбубәкір Диваев көп әсер етті.

Мұстафа Шоқай студент кезінен-ақ баспасөздің қоғамның саяси және мәдени өміріне тигізер ықпалы мол, пәрмені күшті екендігін байқаған еді. Сол себепті ол кейінгі кезеңдерде баспасөз тірлігінен қол үзбеген. 1917 жылғы Ақпан төңкерісінен кейін Түркістанда атқарған қауырт саяси жұмыстары кезінде де мақала жазуға уақыт бөлді. Ол Ташкентте Ұлттық орталықтың төрағалығымен қатар «Бірлік туы» газетін басқарып жүрді.

Ташкентте 1917 жылдың маусымында шыға бастаған «Бірлік туы» газеті Шоқайдың алғашқы газет басқару тәжірибесі болып табылады. Газет Ташкентте тұратын қазақтар құрған «Ықтият одағының» баспасөз органы еді. Аптасына бір рет шығып тұрған газеттің баспасөз саясаты – Түркістан халқының ынтымақтастығын қамтамасыз ете отырып, саяси таным-түсінігін толықтыру, осылайша Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына дайындалу еді. Газет осы орайда Бөкейхановтың жетекшілігіндегі «Алашорда» қозғалысының баспасөз органы «Қазақ» газетімен үйлесімді әрекет етті. «Алаш» қозғалысына қарсылардың бірі – Сәкен Сейфуллин Түркістандағы қазақ зиялыларының Ташкенттегі «Бірлік туы» газеті арқылы «Алаш» қозғалысына қолдау көрсетіп, кеңес өкіметінің саясатын сынағандықтарын айтады.

Шоқай Ташкенттен кеткеннен кейін газетті басқаруды Қожанов мойнына алды. 1918 жылдың орта шеніне дейін отыз шақты саны жарық көрген газет Түркістан большевиктер қолына өткен соң жабылды.

Большевиктер Түркістанға өз биліктерін орнатқаннан кейін Тбилиси мен Бакуге барып уақытша тұрақтағанда баспасөзге мақала жазумен қатар журналдар да шығарды.

1919 жылдың сәуір айында Тбилисиге келіп, 1921 жылы ақпан айының ортасына дейін осы жерде тұрған Мұстафа Шоқай осы мерзім ішінде орыс тілінде «На рубеже» және «Шафак» атымен түрік тілінде екі газет шығарды. Бірақ бұл екі газеттің де өмірлері қысқа болды. Шоқай бұл газеттерді Тбилисиде болған күндерінің соңғы алты айында шығара бастаған еді. Ол бұдан бұрын Тбилисиде шығып тұрған дағыстандық Ахмет Салиховтың «Вольный горец» және «Борьба» газеттеріне мақала жазуын жалғастырды. Сонымен қатар, «Шафак» газетінде түріктердің армяндарды қырып салғаны туралы өзінің тұжырымдарын қорытып, мақалалар да жазды. Әсіресе, Тбилисиде белең алған әсіре сілтеушіліктерге қарсы түрік жағы берген мәліметтер арқылы жауап беруге тырысты.

«Шафак» пен «На рубеже» газеттерінің жұмыстары большевиктердің Кавказды жаулап алуынан кейін тоқтап қалды. Алты-ақ саны жарық көрген «На рубеже» Грузия өкіметінің материалдық көмегі арқылы шығып тұрды. Түрік тілінде шыққан «Шафак» Тбилисидегі түрік қоғамының жәрдемімен жарияланды. Шоқай «На рубеже» газеті арқылы Грузия өкіметі кеңес билігінің қарсы ұлт-азаттық күресін қолдаса, «Шафак» газеті арқылы Анатольяда Мұстафа Кемалдың жетекшілігінде одақтас мемлекеттерге қарсы жүргізіліп жатқан ұлт-азаттық күреске қолдау көрсетті. Бұл мәселеде ұлт-азаттық күштерінің Тбилисидегі өкілі Қазым «Дирик» пашамен жақын қарым-қатынаста болды. Қазым пашадан Анадолыдағы күрес туралы алған мағлұматтарын «Анатолья хаттары» деген атпен жариялады. Бұл мақалалар оқырмандар арасында үлкен қызығушылық туғызды.

28

Содан ағылшындардың қол астындағы Стамбулға өтіп, бірнеше апта «Таймс» газетіне мақалалар беріп тұрды. Шоқай 1921 жылдың жазында Парижге барғаннан кейін Түркістанның саяси және экономикалық жағдайы туралы мақала жазуды жалғастырды. Шоқайдың мақалалары орыс, түрік, француз және ағылшын тілдерінде әр түрлі газет-журналдарда жарияланды. Шоқай орыс тілідегі мақалаларын, бұдан бұрын жан-жақты айтылып өткеніндей, босқын орыс лидерлері Кренскийдің «Діни» газеті мен Милюковтың «Последние новости» газеттерінде жариялады. Француз тіліндегі мақалаларының басым көпшілігі «Прометей» журналында, содан кейін «Ориен е Оксидан» журналында жарық көріп тұрды. Ағылшын тіліндегі мақалалары болса, «Азиятик Ревью» секілді журналдарда орын алды. Осылайша Шоқай әр түрлі журналдарда мақалалары үнемі басылып тұрған қаламгер болды.

Шетелдердегі өмірінің соңғы аялдамасы – Париж қаласында Мұстафа Шоқайдың саяси шығармашылық тәжірибесінің шырқау шегіне жеткені байқалады. Оның мақалалары орыс, француз, түрік және ағылшын тілдерінде шығатын әр түрлі газет-журналдарда басылды. Сондай-ақ, екі журналдың жарыққа шығуына жетекшілік етті.

Мұстафа Шоқайдың студенттік жылдарынын бастап баспасөз саласында жинақтаған тәжірибесінің бір жемісі мақала жазу әдетін II дүниежүзілік соғыстың ең қызып тұрған күндерінің өзінде де тастамады. Мұстафа Шоқай өз өмірінің ең қасіретті, ауыр күндерін бастан өткерген тұтқын лагерьлеріндегі жұмыстары кезінде де естеліктері мен алған әсерлерін қағазға түсіре білді. Міне, тап осы кезеңде, немістерге Түркістанның мәдени және философиялық қырын таныстыру үшін «Түркістан» атты мақала жазды. Бірақ Шоқай бұл мақалаларын басып үлгерместен қайтыс болды. Осы қолжазба мақала оның соңғы мақалалары болды.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қойгелдиев М. “Алаш қозғалысы”. Алматы. 1995.2.Қара Ә. Мұстафа Шоқай Өмірі. Күресі. Шығармашылығы. Алматы. 2004.

Аннотация. В данной статье рассматривается биография и служба пресс-секретаря М. Шокая, не дожив своих дней он не распечатал свои статьиAnnotation. This article examines the biography and service press secretary M. Shokai, before reaching his days he did not print your article

УДК 53.44: 21

СПЕЦИФИКА РЫНКА ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УСЛУГ В УСЛОВИЯХРЫНОЧНОЙ ЭКОНОМИКИ

Сулейменова Т.АО НЦПК «Өрлеу» Жамбылской области, г. Тараз

В выступлениях Главы государства Н.А.Назарбаева подчеркивается, что сфера образования должна сформировать основы «умной экономики» путем развития человеческого капитала. Главным критерием успешности реформы образования может выступить то, что любой гражданин, получивший в республике соответствущее образование и квалификацию, может стать востребованным специалистом в любой стране мира. Сфера образовательных услуг является стержнем современной цивилизации, мощнейшим фактором развития человеческого общества, отдельной страны и региона. Сегодня становится очевидным, что будущее за теми государствами и народами, которые смогут превзойти других в освоении новых знаний, научных достижений и их практическом использовании. В этой связи особое значение приобретают проблемы рыночной трансформации образовательной сферы экономики, и в первую очередь проблемы разработки и практического внедрения современных маркетинговых стратегий ее развития.

Зародившись в производственной сфере, маркетинг достаточно длительное время не находил соответствующего применения в сфере образовательных услуг. Однако нацеленность казахстанской экономики на интеграцию в мировою экономическую систему, возрастание конкуренции и коммерциализации сферы образовательных услуг привели к необходимости скорейшего внедрения элементов маркетинга в практическую деятельность образовательных учреждений.

Научно-обоснованный подход к выбору маркетинговых стратегий развития сферы образовательных услуг страны, каждого конкретного региона будет способствовать решению целого ряда важнейших задач, таких как: совершенствование образовательных программ и повышение их нацеленности на решение приоритетных социально-экономических задач; развитие наиболее перспективных форм межрегионального и международного сотрудничества в сфере профессионального образования;

29

повышение эффективности образовательного потенциала и построение эффективной инвестиционной системы, ориентированной на четко определенные приоритеты и способствующей отбору наиболее продуктивных направлений и специальностей при подготовке кадров.

Применения маркетинга в сфере высшего образования будет способствовать улучшению качества и расширению ассортимента образовательных услуг, позволит разнообразнее удовлетворять запросы потребителей, позволяет вузам приспособить к себе основные объективные факторы внешней как макро, - так и микросреды, наиболее полно реализовать основные и предпринимательские цели, обеспечить для себя наиболее эффективную финансовую поддержку.

Маркетинговый подход к управлению деятельностью субъектов рынка встречается с особыми трудностями в сфере образования. Даже в странах с развитой рыночной экономикой образование остается преимущественно объектом внимания и поддержки государства, финансируются государственными органами; потребность в маркетинге здесь до сих пор проходит период становления. Если в развитых странах потребность в маркетинге в сфере образования еще только нарастает, то в Казахстане активно идущая коммерциализация образования поставила проблему маркетинга уже в практическом плане, в том числе перед государственными образовательными учреждениями.

В западной литературе образование рассматривается как инвестиционный проект, когда затраты на получение образования окупаются в дальнейшем более высоким доходом. Т.Шульц пишет: "Полученные в процессе обучения знания представляют собой "капитал", который используется его владельцем в течение всей трудоспособной жизни. Этот капитал, как и всякий другой, приносит прибыль... сумма пожизненных доходов рассматривается как прибыль на капиталовложения, произведенные в образование". Согласно различным расчетам, норма прибыли на вложения в высшее образование в США составляет 8-11% . Еще Адам Смит писал: "Человек, изучивший с затратой большого труда и продолжительного времени какую-либо из профессий, которые требуют чрезвычайной ловкости и искусства, может быть сравнен с ... машиною. Следует ожидать, что труд, которому он обучается, возместит ему, сверх обычной платы за простой труд, все расходы, затраченные на обучение, с обычной, по меньшей мере, прибылью на капитал, равный сумме этих расходов".

В нашей стране (бывшем СССР) образование рассматривалось, прежде всего, (исключая идеологическую направленность его) как средство повышения эффективности функционирования народного хозяйства. Струмилин С.Г. провел анализ рентабельности различных ступеней образовательной школы – от начальной до высшей. Он также предложил расчет экономической эффективности образования в масштабе всего народного хозяйства.

Подробно рассмотрены вопросы взаимосвязи образования и социально-экономического развития, проблемы планирования и финансирования образования, экономической роли образования в развивающихся странах в работе советского ученого Г.Е. Скорова. Проблемы, с которыми сталкивались развивающиеся страны, получившие самостоятельность в 50-70 годах, во многом схожи с нынешними проблемами образования стран СНГ, особенно республик азиатского региона. Среди таких проблем можно отметить следующие:

• нарушение взаимосвязи между системой образования и экономикой, между выпуском квалифицированных специалистов и реальными потребностями общества. Так, Скоров Г.Е. указывает на проблемы образования развивающихся стран (в 60гг.), которые, безусловно, свойственны и системе нашего образования в нынешних условиях: "...полученное образование отчасти не соответствует изменившимся условиям, а отчасти просто низкого качества".

• несоответствие между ограниченными материальными и людскими ресурсами и потребностями системы образования. "Весьма серьезной диспропорцией по своим последствиям для дальнейшего развития образования является разрыв между потребностью в преподавателях, их нынешней численностью и уровнем квалификации...". Конечно, наблюдающаяся схожесть этих проблем не говорит о полном совпадении ситуации в развивающихся странах и в настоящее время у нас. О существенности различий свидетельствуют хотя бы такие факторы, как:

• наблюдающаяся практически полная безграмотность населения развивающихся стран в 60-е годы, и полная грамотность населения у нас;

• оставшаяся от социалистических времен мощная система образования (не полностью разрушенная);

• различные этапы научно-технического, информационного и социального развития цивилизации в рассматриваемые периоды.

Следует отметить также, что советские исследователи изучали проблемы образования (экономики образования в особенности) исключительно с позиции государственных интересов. Все изменения системы образования при этом рассматривались на основе общегосударственных плановых мероприятий. Рыночные явления в области образования, когда появляется, например, неплановый спрос на те или иные образовательные услуги, рассматривались как проявление недостатков образовательной системы. Как уже

30

указывалось выше, западные авторы считают, что основной экономической потребностью людей, получающих образование, является желание получать более высокую оплату за свой труд.

В нынешних условиях становления рыночной экономики в странах СНГ такой подход принимает зачастую более жесткую форму - речь идет скорее не о более высоком доходе, а о самом факте получения работы. Главным потребителем образовательных услуг является личность. Однако полноценная реализация полученных конкретным человеком знаний и умений на благо обществу и, как следствие, себе, возможна только в том случае, если окружающая его экономическая, политическая, бытовая, человеческая обстановка будет способствовать этому. Но поскольку общество состоит из людей, также получивших или получающих образование, то оно (образование) носит общественный характер. Таким образом, в конечном счете, потребителем социально-культурного эффекта образовательных услуг исходя из широты его запросов, формируется и широта ассортимента образовательных услуг. В литературе отмечаются следующие возможные критерии классификации образовательных услуг:

содержание услуг (тематическая направленность, профиль и специализация образования;глубина, длительность, степень фундаментальности;степень гуманитаризации и прикладной направленности;степень ориентации на решение проблем конкретного потребителя.Панкрухин А.П. рассматривает многослойность образовательных услуг, степень полезности

образовательных услуг для различных прямых (личность) и косвенных потребителей (предприятия, социальные слои, общество в целом). Он делает вывод о том, что «чем больше допустимый срок подготовки (оказания образовательных услуг), тем больше должен быть в них удельный вес медленно меняющихся, трудно устаревающих частей образования, т.е. выше должен быть уровень фундаментальности образования». Не требует, - указывает автор, - особых обоснований утверждение, что если для предприятия-потребителя эффект от общекультурной и общенаучной подготовки ограничен, по крайней мере, средним периодом времени, в котором специалист является работником данного предприятия, то для общества в целом и для самой личности специалиста этот эффект проявляется на протяжении всей человеческой жизни.

Отсюда следует, с одной стороны, необходимость максимально осознанного участия в образовании самой личности. И важнейшим здесь является возможность выбора человеком своего пути в образовании, удовлетворения своих образовательных потребностей. С другой стороны, без участия в таких процессах общества (прежде всего в лице государства), сфера образования может достаточно быстро перейти на коммерческие рельсы, когда экономические интересы субъектов образования заслонят общественные интересы. При этом общественно-государственное влияние на процессы образования вовсе не должны отрицать необходимость ориентации учреждений образования на запросы потребителей услуг.

Другие возможные критерии классификации образовательных услуг:длительность и периодичность оказания услуг;степень контакта потребителя с преподавателем и мера самостоятельности обучаемого (например,

очное, заочное, вечернее, дистанционное обучение, экстернат);доминирующие технологии (например, школы развивающего обучения, Вальфдорфской педагогики,

информационные технологии и т.д.);ступени образования (от начального образования до высшего, докторантуры и др.);Но «...определяющим критерием (хотя и работающим в отечественных условиях далеко не всегда)

может быть признана степень ориентации на развитие личности обучающегося». По этому критерию А.Панкрухин классифицирует образовательные услуги следующим образом:

• услуги по адаптации кадров (включая их подготовку и особенно переподготовку);• опережающая подготовка, ориентированная на кадровые потребности ближайших лет;• работа по развитию человеческих ресурсов, включая обучение, не связанное напрямую с

основной трудовой деятельностью обучающегося, а ориентированное на саморазвитие. Образовательные услуги, связанные с профессиональным выбором потребителя; это может быть рубеж окончания полной средней школы.

Относя образовательные услуги к сфере нематериальных благ, А. Панкрухин отмечает, что результатом оказания этих услуг может быть:

• приобретение клиентом (школьником, студентом/слушателем) знаний, умений, навыков в принципиально новой сфере (новая продукция);

• повышение уже имеющегося потенциала знаний, умений и навыков клиента;• преобразование личности, ее развитие.Нужно отметить, что в условиях нашего государства потребители образовательных услуг иногда

отдают приоритет несодержательным сторонам, не имеющим отношение к существу самой образовательной услуги. Например, таким, как отсрочка от призыва в армию, самому факту получения

31

диплома и т.д. Такие моменты являются проявлениями недостаточно экономически сильного государства и пережитками планового хозяйствования, когда только наличие диплома, даже не подкрепленное знаниями, уже в какой-то степени гарантировало определенное место в обществе.

Несмотря на то, что образовательные услуги направлены личностно, оказание их осуществляется в коллективе, «что, с одной стороны, создает дополнительные возможности повышения эффективности процесса оказания услуг, а с другой — позволяет готовить не только отдельных специалистов, но и целые «команды», способные к более продуктивной совместной работе».

Другой стороной обеспечения качества современного образования является возможность вхождения учреждения образования в мировые информационные ресурсы. Здесь имеется в виду как возможность личностного общения преподавателей и студентов различных стран и учебных заведений, доступ к инновационным педагогическим технологиям, так и постоянный, полномасштабный доступ к компьютерным ресурсам Internet. Эта сторона организации образования также требует больших материальных затрат. Наполняемость групп и информационная обособленность - наиболее узкие места (существуют и другие проблемы) многих учебных заведений, особенно провинциальных. Однако эти факторы непосредственно не видны, а зачастую и неизвестны потребителю. Но именно индивидуализация и дифференциация обучения, вхождение в мировое информационное и научно-педагогическое сообщество - стратегические пути для улучшения качества образования а, следовательно, и для стратегически устойчивого развития учебного заведения. Определение термина «образовательная услуга» связано с сущностью понятий «услуга» и «образование». Ф.Котлер предлагает следующее определение: «Услуга - любое мероприятие или выгода, которые одна сторона может предложить другой и которые в основном неосязаемы и не приводят к завладению чем-либо», но выражаются в полезном эффекте. Согласно классической теории маркетинга, услугам присущ ряд специфических характеристик:

- неосязаемость: услуги невозможно увидеть, попробовать на вкус, услышать или понюхать до момента приобретения;

- неотделимость от источника: услуга неотделима от своего источника, ее осуществление возможно только в присутствии производителя;

- непостоянство качества: качество услуг колеблется в широких пределах в зависимости от их производителей, а также от времени и места их оказания;

- несохраняемость: услугу невозможно хранить для последующей продажи или использования. По определению, принятому 20-ой сессией Генеральной конференции ЮНЕСКО, под образованием

понимается процесс и результат совершенствования способностей и поведения личности, при котором она достигает социальной зрелости и индивидуального роста. В Законе РК «Об образовании» дается следующее определение образования: «образовательная деятельность – процесс целенаправленного, педагогически обоснованного, последовательного взаимодействия субъектов образования, в ходе которого решаются задачи обучения, развития и воспитания личности» (ст. 1 п. 11). Главной целью образования как педагогического процесса, его миссией является приращение ценности человека как личности, работника, гражданина.

Наиболее распространенный из них под образовательными услугами понимает «систему знаний, информации, умений и навыков, которые используются в целях удовлетворения многоликих потребностей человека, общества и государства».

Согласно другому подходу услуга образования в процессе потребления трансформируется в рабочую силу, качество которой зависит не только от совокупности потребленных образовательных услуг, но и от количества и качества личного труда, затраченных в процессе потребления этих услуг, личных способностей, степени их реализации и других субъективных факторов. Поэтому в рамках этого подхода следует отличать совокупность знаний, умений, навыков, которая является продуктом совместного труда преподавателя и обучающегося, от образовательных услуг, потребленных обучающимся, которые суть продукт труда преподавателей. Таким образом, «именно образовательные услуги (т.е. совокупность труда преподавателей), а не знания, умения, навыки, как это часто утверждается в литературе, могут рассматриваться как товарная продукция учебного заведения».

Еще более конкретизирует приведенное выше положение А.В.Сагинова, которая, ссылаясь на определение товара в теории маркетинга (все, что может удовлетворить потребность и предлагается рынку с целью приобретения, потребления, использования или привлечения внимания) продуктом любого образовательного учреждения называет образовательную программу, которая разрабатывается им для того, чтобы удовлетворить потребность в образовании, профессиональной подготовке, обучении или переподготовке, т.е. достижении определенного социального эффекта (изменение образовательного или профессионального уровня). Индивидуальные потребители, особенно в Казахстане, склонны систематически недооценивать свою потребность в образовании (а также здравоохранении, культуре и т.д.) в отличие от материальных благ. Однако в настоящее время всё больше людей понимают, что именно

32

образование позволяет им повысить свою ценность на рынке труда и увеличить свой интеллектуальный потенциал, что в свою очередь увеличивает интеллектуальный капитал общества в целом (Рисунок 1).

Рисунок -1. Значение образования для человека

Для рынка в образовательной сфере характерны следующие особенности:- наличие достаточного количества вузов, других образовательных учреждений и некоторых

организаций, производящих такие же услуги и продукцию, а так же потребителей, заинтересованных в их приобретении и использовании (этим достигаться взаимный выбор и конкуренция субъектов рынка);

- одинаковая доступность всех субъектов рынка к необходимым ресурсам;- производство услуг и продукции на недостаточно известный рынок, характерный тем, что

вузы не всегда точно знают своего потребителя, его местонахождение, численность, потребительские предпочтения и т.д.;

- самостоятельность вузов в осуществлении своей деятельности, включая возможность самим выбирать направления подготовки специалистов, заключать договора, принимать и выполнять заказы, принимать и увольнять работников и т.д.

Ситуация на образовательном рынке во многом определяется рынком труда, результаты функционирования этого рынка проверяются и переоцениваются рынком труда. Рынок образования имеет свои особенности, свои закономерности движения, существует возможность разрыва между требованиями рынка труда и образовательного рынка. Во-первых, во взаимодействии двух рынков действует эффект временного лага вследствие продолжительности высшего образования. Рынок труда предъявляет потребности сегодня, а рынок образования может обеспечить их через определенный срок, причем еще нужно время для адаптации специалиста в практической среде. Во-вторых, рынок труда чаще всего бывает динамичным по структуре. Рынок образования менее поворотлив, он может задерживаться с изменением структуры.

Литературы:1.Галаган А.И. Проблемы контроля качества высшего образования. Подходы к их решению в ряде зарубежных стран. // Известия МАН ВШ, 2011. №4.2.Friedman M. Capitalism and Freedom. Chicago, 2005. 3.Мельников Д. Новатор – идущий впереди // Казахстанская правда. – 4 октября. 2008.4.Самуэльсон П.А., Нордхаус В.Д. Экономика. – М.: БННОМ, 2007. – 800 с.5.Семенов И.Н., Спиро Дж., Кларин М.В. и др. Сфера образовательных услуг в США. – М., 2008.

Аннотация. Қазақстанда жоғары білімнің сапаның жақсартуының, әлеуметтік-экономикалық дағдарыстан өту үшін құрылымдық, инвестициялық және ұйымдастыру шараларын қамтитын мемлекеттің тиімді экономикалық саясаты керек. Аnnotation. Marketing applications in the field of higher education will improve the quality and expand the range of educational services, will allow diverse meet consumer demands in this kind of services and eventually contribute podemu education in society to a higher level

33

ЧЕЛОВЕК

ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ УСЛУГИ

Увеличение интеллектуального

капитала общества в целом

Увеличение своего интеллектуального

капитала

Повышение своей ценности на рынке труда

ФИЛОЛОГИЯ

(ТІЛ ЖӘНЕ ӘДЕБИЕТ):ҚАЗАҚ, ОРЫС, ШЕТ ТІЛДЕРІ

М 11802/809

IELTS WRITING

Munatayeva E.M.Taraz State Pedagogical Institute, Taraz city.

There are some recommendations for higher score in IELTS Writing Modules. The IELTS Academic and General Writing Modules are similar in some ways and different in others. Whichever test you do, you have one hour to complete two tasks. It is the nature of the tasks that makes them different. You can see this clearly in the chart below:

General (Task 1): writing a letter in response to a situation – informal, semi-formal, or formal (minimum 150 words). Academic (Task 1): interpreting, describing, or comparing information presented in graphic form - a diagram, bar chart, line graph, pie chart or table (minimum 150 words).

General (Task 2): writing a more personal essay – possible informal style (minimum 250 words). Academic (Task 2): writing an essay on a general academic topic – formal style (minimum 250 words).

In both cases, your score is based on three fundamental criteria:Content: How well do you r present your arguments, ideas and evidence?Quality: How effectively are you able to communicate your ideas and thoughts?Technical Aspects: How correct is your grammar? How rich is your vocabulary? How varied are your

sentences? In the IELTS Academic Task 1, you must be able to identify, understand and describe various types of

graphic information. This is considered an important academic skill, because it shows you can intelligently and clearly interpret and describe data presented in charts, tables, graphs and diagrams. If you have written your answer very well, even someone who cannot see the graphic should be able to understand what happened.

To prepare yourself to complete Task 1, follow the next five steps : Learn to recognize and identify different graphic forms, such as line graphs, bar charts, pie charts, etc. Know what key information, comparisons and trends to look out for. Practice using the specific vocabulary required to describe those trends. Learn how to follow a plan to start, complete and finish your answer. At first, do not time yourself. Later, once you've got the hang of it, time yourself and make sure you finish in 20 minutes. Know what NOT to include in your response.

By following the steps above, you will be prepared and confident, no matter what type of question appears in Task 1 of your actual IELTS exam.

STEPS 1 and 2 – IDENTIFY TYPES OF CHARTS, LOOK FOR TRENDSBAR CHARTS. A bar chart consists of rectangular bars arranged horizontally or vertically from the x or y

axis. The length of a bar shows the values it represents. The values are listed on one axis and each bar shows what is being measured on the other axis. Bar charts are useful for comparing data. In studying a bar chart, you may want to look for the following information: Which is the tallest bar? Which is the shortest bar? Have the bars changed over time? How? How do the bars compare to each other?

PIE CHART. A pie charts is a circular chart divided into sectors or pie slices. It presents information in segments of a circle or pie, which together add up to 100%. Ask yourself: Which is the largest segment? Which is the smallest segment? How do the segments compare with each other?

LINE GRAPH. A line graph plots the changes in data over time. Ask yourself: What is the highest level / point? What is the lowest level / point? Is there a point till when the trend was increasing or decreasing? When did the trend change?

TABLES. A table presents information in different categories, making it easy to compare. Look out for the following: What is the highest figure? What is the lowest figure? What is second highest, etc.?

STEP 3 – VOCABULARY OF TRENDSTo get high marks on the Academic Task 1, you must show the examiner that you know how to use a range

of vocabulary to describe and interpret visual information. You must be able to use the appropriate verbs, nouns, adjectives and adverbs to provide precise descriptions.

STEP 4 – WRITE YOUR ANSWER ACCORDING TO A PLAN

34

To be able to complete Task 1 in 20 minutes or less, write your answer according to the following plan:Write one sentence to introduce the subject and graphic. Write one or two sentences to show the relationship

between the data or to comment on the main trend. Write an in-depth description of the information given. Include details from the most important to the least important, depending on time.

Write one sentence to conclude your answer.STEP 5 - WHAT NOT TO WRITEOnly describe the data. Don not give your interpretation of it. You are not being asked why you think the

data in they’ll stick with. In IELTS Academic Task 1 the following words and phrases will help you describe trends:Nouns: a rise, an increase, a surge, a growth, a peak, a fluctuation, a variation, a period of stability, a

plateau, a fall, a decrease, a decline, a dipVerbs: to rise, to increase, to surge, to grow, to peak, to skyrocket, to fluctuate, to vary, to fall, to

decrease, to decline, to dip, to dive, to plungePhrases:to show an upward trend, to show a downward trend, to hit the highest point, to hit the lowest

point, to reach a peak, to show some fluctuation, to fluctuate wildly, to remain stable, to remain static, to remain unchanged, to stay constant, to reach a plateau, to level off, to flatten out, the highest, the lowest, the second highest, the third highest, compared to , compared with, relative to

Adverbs: sharply, suddenly, rapidly, abruptly, dramatically, significantly, steadily, considerably, markedly, slightly, gently, gradually, wildly

Adjectives: sharp, sudden, rapid, abrupt, dramatic, steep, significant, steady, considerable, marked, slight, gentle, gradual.

Being able to use a rich vocabulary is a major advantage in the IELTS and will certainly help you get a higher score. It will also be beneficial in your academic, personal and professional life.

There are a number of ways in which you can improve your vocabulary. Whichever method you adopt, you'll want to create a vocabulary notebook in which you write down new words and sample sentences. There are two methods: direct and indirect. Your strategy may be direct or indirect. The choice depends on your current vocabulary level. If you need major improvement, you should set up a study schedule which includes a specific time in which you work on learning new words and expressions. You could select one of the many excellent vocabulary enrichment books available today, or one specifically designed for the IELTS, which covers a number of different subject areas. You could work for as little as 10 minutes a day to as much as one hour a day. No matter how much you do, working steadily and daily will produce impressive results.

The second way is to adopt indirect strategies to enrich your vocabulary. This includes reading newspapers, magazines, textbooks, brochures, and fiction or non-fiction books. It includes watching and listening to news broadcasts, interviews, songs, documentaries, movies, audio books, and discussions. Not only should you write down the new words and their meanings, but also use the new words in your own written or oral sentences.

In the IELTS Academic Task 2 - you must write an essay on a general academic topic.Read the questions very carefully. Often the question will ask you to do three or four different things, aside

from the main question. Practice writing tasks within the given time limits. Always recreate the conditions of the exam as closely as possible, when doing any kind of practice exercises.

Plan before you write. Even though you feel under pressure for time, spend the first few minutes planning your writing. Decide what you're going to say and how you'll expand on it. When you know what to write, you can concentrate on how to write it best. Experiment with the great variety of outlining and mind-mapping techniques to help you sketch out a plan quickly.

Write in an organized way. When you've planned in advance, you'll end up with a more organized, logical piece of writing, which will earn you higher marks. There are many ways to be organized – linear, circular, etc. – but in the end the final product must be cohesive.

Stay on topic. You will be penalized if you stray off topic. This is where the initial few minutes of planning can help you a great deal.

Divide your writing into paragraphs. It is confusing to be faced with a block of writing, with no divisions. You wouldn't expect to read a magazine article or book like this. Always divide your writing into paragraphs.

Write clearly. This is not the time or place to experiment with new vocabulary or idioms. Use simple, clear English to get your ideas across in a powerful way.

Write legibly. Though marks are not granted or taken away for poor or messy writing, the examiner should be able to read what you have written without undue difficulty.

Spell correctly. Yes, this does affect your score so avoid careless mistakes. A careless mistake is when you have spelt the same word in various ways in the same piece of writing or when you misspell a word which is already given in the exam topic and all you have to do is copy it correctly. That's not right. Watch for this when you're practicing and resolve to overcome it.

35

Don't use slang. This is the time to show off the best English you know. Find the correct way to express your thoughts and convey your ideas, without resorting to slang. Be aware that certain expressions, such as "kids" instead of "children" and "guys" or "gals" instead of "men" or "women", also fall into the category of slang and should be avoided.

Don't use contractions in the Academic Writing tasks. In English, contractions are used in informal writing, and the Academic tasks demand formal writing.

Use rich vocabulary. You have learned English for many years and this is the time to use what you know. Stay away from over-used adjectives such as "good" or "bad". Instead, use more dramatic, expressive words, such as excellent, wonderful, superb, or adverse, horrible, terrible, etc. Choose the more precise word over the more general one. This will make your language come alive, in speech or in writing, and earn you higher marks.

Don't write more or less words than you need to. Writing too many will take too much time, and there is a greater possibility of making mistakes. Writing too few is worse – it will cause you to lose marks. In the essay, don't repeat major chunks of the question in your answer. Instead, state what you understand of the questions and what you plan to include in your answer. To sum up all above information you should pay attention to the time which is given for writing modules: task 1- 20 minutes; task 2- 40 minutes. By learning to use useful language, you can add variety and interest to your writing. You will also be able to write more quickly and effectively during exams, when time is limited. Of course, you won't need to use all of the expressions on the IELTS. Ideally, you should be comfortable using at least three or four expressions from each group. We hope these recommendations will make a definite contribution to your success in IELTS exam.

Literature:1.Rachael Roberts,Joanne Gakonga and Andrew. Preshouse 2004. IELTS Foundation.2.Vanessa Jakeman, Clare McDowell.Cambridge University press.2000. Cambridge Practice Tests for IELTS.3.Life in the United Kingdom. Passing the Life in the UK Test. Official Practice Questions and Answers.Published by TSO Ireland. 2009.4.Life in the United Kingdom: Official Citizenship Test Study Guide, 1 st Edition ,2008,TSO (The Stationary Office).

Аннотация. Біздің білімгерлердің қазіргі уақытта әр түрлі елдің мәдениетімен танысуға көптеген мүмкіндіктері бар, өздерінің тілдерін меңгере отырып және көптің ішінен жүлдегер болып халықаралық шәкіртақымен шет елдерге оқуға болады. Егер сіз халықаралық бағдарламамен және ағылшын тілді елде оқуға қызығушылығыңыз бар болса, онда бірінші қадам сіз IELTS емтиханын өтуңіз тиіс.Аннотация. Есть много шансов для наших студентов в настоящее время, чтобы познакомиться с культурой разных стран, освоить свои языковые навыки и быть победителем одного из большого числа международных стипендий для изучения за рубежом. Если вы заинтересованы принять участие в международных программах и учиться в англоязычных странах в качестве первого шага вы должны пройти IELTS экзамен.

Б7882(091)(574);894.2.342

«ЕҢЛІК - КЕБЕК» ДАСТАНЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ САЛТ - САНА МӘСЕЛЕСІ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАҒДАЙ

Бөгенбаева Ә.М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

«Мүлде жаңа жан-жағыңЖақсылығын таңдағын,Жамандығын алмағын»

ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы әдеби кезеңнің төл перзенті боп табылар Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығын түсіну осы кезеңдегі әдеби процесті түсініп игеруге жол ашар ірі қадам. Бұл тұрғыда Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығын зерттеу зәрулігі анық көрініп тұрған нәрсе. Шәкәрім көзі тірісінде әдеби ортада мифтік кейіпкерге айналған тұлға. Бұл ғасыр өз алдына жеке-жеке оқшау, бөлекшелікке ие емес, біртұтас жеке дара оқшаулыққа ие болған ғасыр, Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы осы біртұтас оқшаулықпен біте қайнасқан шығармашылық.

36

«Құнды сөз құнарлы ойдан шығады, ойы нәрсіздің тілі де нәрсіз» демекші, адамзат санасындағы сан қилы сезімді бейнелі өрнекпен кестелеп сөз арқылы ғана жеткізуге болады. Өйткені көркем сөз – көрікті ойдың көрінісі. Сондай сөз шеберінің бірі – өрелі Шәкәрім Құдайбердіұлы ойының терең иірімдерінен тамаша суретті сөздер өріледі. Оның ақ нөсердей төгілген жыр жолдарында өзіндік өмір өлшемдері, түйінді, тұғырлы таным дүниесі кестелі өрнекпен нақтыланып, даралық сипатқа ие болып тұрады.

Шәкәрімді тануда саясат ықпалынан, уақыт қыспағынан аса алмаған кездер болды. Енді заман өзгерген шақта азат елдің азат ойымен, азат жүрегімен, азат зердесімен Шәкәрімді тануға тиіспіз.

Шәкәрімнің төл туынды ретінде саналатын үш поэмасы бар: «Қалқаман – Мамыр», «Еңлік – Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу». Ақын бұл поэмаларын әсем жырмен өрбітіп әкеткен. Онда махаббат оқиғасымен қоса, иісі тобықтының ардақтылары Әнет баба, Көкенай батыр, атадан жалғыз туса да кейінде ұрпағы өсіп-өніп бір тайпа елдің ұранына айналған Олжабай, бері Кеңгірбай би туралы мынандай өнегелі ойлар айтылады:

«Келгені Тобықтының осы маңға, Мың жеті жүз сексенге тақалғанда.Елді бастап әкелген Мамай батыр,Орда, Көкен, Ащысу, Дағалаңға – дей келіп, заманында Абылай ханнан мақтау естіген Мамай

батырға марапат білдіреді. Енді мына жәйға назар аударайық: Шәкәрім де өз шығармаларында тазалық пен мөлдірлілікке жетуге ұмтылмай ма? Ақын әрдайым адалдықты, ар тазалығын, пәктіктің үлгісіндей таза жүрек пен шын құдайды іздемей ме? «Еңлік – Кебек» поэмасында трагедиялық ахуалды суреттеу арқылы ақын «махаббат» атты ұлы сезімге арнап мәңгі өшпес гимн түзгендей сезіледі. Қарап отырсақ, Шәкәрім поэмаларының ішкі тұтастығы байқалады.

Әбділдә Тәжібаев пен Шәмшиябану Сәтбаева: «Еңлік – Кебекті» өзінің атақты драмасына айналдырған, сол арқылы тұңғыш драмашымыз болып танылған ұлы жазушымыз М. Әуезов те Шәкәрім рухына қарыздар екенін ұмытқан емес», – деп бүгінгі жас қауым, бізге ескерте жазды. [1]

Шынымен-ақ, «Еңлік-Кебек» ақынның жаңа белесі, жаңа шыңырауы. Біз енді дүниеге ғашықтық үшін, ынтызарлық үшін ғана туғандай жүректері шұғылалы, ақ ниеттері аппақ, армандары раушан гүліндей таза, көктем көбелегіндей күнәсіз – Еңлік – Кебекпен беттесеміз. Өздері де, өзара сөйлескен сөздері де ағылып тұрған ән, жастар әрбір оқырманның жан сырындай, өз қиялы, өз мұратындай сезіледі. Осындай оймен күрделі тоғысқан ғашықтар енді-енді ғана бірлесіп, өмір сүре бастағанда, бұлар да қыстай қаһарлы, тастай қатты жауыздыққа ұшырайды. Ол қаталдықты біз бірде рушылдық, бірде байшылдық патриархалдық деп атаймыз. Бәрін қосып айтқанда – ол бір қауымның әр кезеңде ілгері басқан басқан қимылына қарсылық, дұшпандық. Ол осы дұшпан топтың, адамдарын даралап көрсете білді. Олардың мінез-құлқын, іс-әрекеттерін, қасқыр қылықтарына дейін суреттеді. Біз әдеттері бұзық, салттары солақай, ойларына жамандық қана ұялаған, ұяттары өшкен, қолдарын адам қанына малғандар портреттерін көрдік. Осы ащы шындықтың бетін ашу арқылы Шәкәрім бізді сондай теріс мінездерден алшақ болғанымызды қалап, өмірлік сабақты өсиет ете білді.

Поэмада халық – ғашықтар тілектесі. Махаббат үшін өлімнен іркілмеген, ерлік шыңына көтерілген екі жас жұрт көзінде аңызға, ән-күйге айналды. Біз, бүгінгі қауым адамдары да, Еңлік пен Кебекке оны жырлаған Шәкәрім ақынға қайран қаламыз.

Баршамызға мәлім әдебиет майталманы Мұхтар Мағауин қазақ реализмін алғаш қалыптастырған Абай Құнанбаев, ал оны өз биігінде жалғастыра білген дарынды шәкірт Шәкәрім Құдайбердиев деп өзінің бағасын бере отырып, «Еңлік-Кебек» поэмасы турасында алғаш қалам тартқан – Абай деп білуге тиіспіз деп төмендегідей дәлел келтіреді:

1892 жылы «Дала уәлаятының газетінде» (№29,31–32, 34–40) жарияланған «Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз» атты көлемді прозалық шығарма өзінің таным өресі, ой өрнегі тұрғысынан ғана емес, сөз саптау, сөйлем құру, көркемдеу тәсілдері жағынан алып қарағанда да да тек Абайға тән сипат көрсетеді. Кейбір зерттеушілер бұл еңбек тек Шәкәрімге тиесілі деп пайымдайды. Оған дәлелдері де жоқ емес. Алайда әуелде Абайдың өз өлеңдерін шәкірт достарының атына телігенін, «Дала уәлаятында» жарияланған «Жаз» бен «Болыс болдым мінеки» Көкбай атынан шыққанын еске алайық. Оның үстіне 1892 жылы 34 жасқа жаңа келген Шәкәрім өзін «Ұмытылған» санауы қисынсыз. Бұл лақап есімді кейін иеленсе керек. Әңгімені Абай пайдасына шешуге негіз беретін ең басты дәлел оның бүкіл құрылымында, образдар жүйесінде. «Дала уәлаятындағы» «Еңлік – Кебек» кейіпкерлері Шәкәрім жазған «Жолсыз жазадағы» тұлғалардан мүлде басқа, тіпті кереғар. Екі шығарманың да өзегі өмірде болған, нақты оқиға екенін ескерсек, бар ұқсастық осымен шектеледі, авторлық шешімнен, кейіпкер мүсіндеу тәсілі, көркемдеу жүйесінен ешқандай бірлік таппаймыз. «Дала уәлаятындағы» хиқая:... «Қазақ ішінде бәрі де өзгеріп кетті – мінездері де, жер-суы да. Жақсы болды ма, жаман болды ма, ендігі жазғанымыздан көрінер»,–деген сөздермен тамамдалады. Айтылмақ пікір газет бетіне шықпаған. Бірақ Абайдың «Ғақлиясының» ішінде жүр. «Отыз тоғызыншы сөз » деп нақты атауға болады. Түйіп айтқанда, «Қазақтардың есінен кетпей жүрген бір сөз»және сол «Дала уәлаятының газетінде» басылған тағы бір

37

әңгіме–«Ескендір»поэмасының сюжеті нақпа-нақ баяндалатын, кейде тұтас сөз тіркестері қайталанып жататын «Тәкәппар әскербасы турасынан» – екеуі де Абай прозасының үлгілері болып танылады деп 1988 жылы «Жалын» баспасынан шыққан Шәкәрім шығармаларының алғы сөзінде өз ойын келтіре кеткен.[2]

Шығарманың негізгі арқауы махаббат трагедиясы болғанымен, ақын шағын көлемде тарихи ақпарат беріп, Ақтабан шұбырынды күндерін, елдің қырғынға ұшырап азып-тозуын сипаттай келе, қазақтардың қайта күш жиып, жауға қарсы аттанғанын, үлкен жеңістерге жеткенін айтады. Автор сол арқылы Еңлік-Кебек трагедиясына болған әлеуметтік жағдайларды ашу. Сол себепті де, ақын ойрат одағы жойылғаннан соңғы кезеңде шығыс облыстарға ауа көшкен рулардың өзара күресіне арнайы тоқталады. Хандық өкімет құлап, әркім өз басына би болған замандағы бұл қақтығас ел мүддесінен емес, ағайынға тиесілі болған жайлау, қыстауды тартып алу мақсатына туындаған еді. Әрине, тар жерде тек отырып, аштан қырылмадың деп Тобықтыны кінәлау қиын,бірақ кең қонысының бір өңірін қаны қарайып келген ағайынға қимаған Матайды да ақтап алу мүмкін емес. Енді ағайын арасында күрес басталды. Дәл осындай уақытта албырт көңіл, ақ махаббат табыстырған Тобықты жігіті Кебек пен Матай қызы Еңліктің тағдыры қандай болмағы айтпаса да түсінікті.

«Еңлік-Кебек» поэмасында Кебек образы нағыз батырға тән образ десек қателеспейміз. Ол Еңлік үшін басын өлімге де тігеді. Еңлікпен елсіз тауда өмір сүруге бел бууы, Матайлар қоршаған сәтте нағаз ер жігітке тән мінез. Кейбір зерттеушілер осы сәттегі Кебекті Шәкәрім әлсіздеу көрсеткен деседі. Ал біз бұны Шәкәрімнің Кебекті шыншылдықпен бейнелеуі деп түсінеміз.

Батыл Еңлік те сол тұста қазақ қызына бергісіз шешімділік танытып, Кебекке қалайда бірге болуға қолқа салады. Еңліктің бұл әрекетінен біз өрескелдік қылықты емес, керісінше өз бостандығы үшін күрескен үлгі боларлық берік рухты көреміз.

Шәкәрім Құдайбердіұлы бұл поэманы қара өлең үлгісінде жазып, 652 жолға сыйдырған. Бірақ осы шағын ғана көлемге толық романтикалық материалды енгізген.

Жазушының өзі жоқ, шығармалары сайрап тұр. Мінезі, бейнесі, тұрмысы, барша тағдыры шығармаларынан өріп шыға келеді. Шығармалары сөйлеп тұрған жазушыны өлді деуге хақың жоқ. Оны ұғуға көңілдің көзі, зерденің зейілі болса, жетіп жатыр.

Шәкәрім ! Ол – ұлы есіммен жүректің дәл түбін шаншыған, қияға шарқ ұрып самғаған, ел болашағына жаңа бағыт іздеген, әзір таппаған, бірақ қайдан табатынын дәл сезіп болған ел баласы, заман жасы, дүйім жұрттың алысты болжай алған, ілгері сүйреген ойы, қиюы қашып ыдырай бастаған ескі қоғамдағы әділетсіздікке қарсы күресіп, демократияшыл озат ойларды берік тұтынған кесек тұлғалы аса көрнекті жазушы.

Ел мен Жерге ем болған ердің қадір қасиетіне бас имейтін, поэзиядан мақұрым ездер мен ерсі, ессіз мемлекеттік мекеме басшыларының салғырт, салақтығының салдарынан салмақты асылдарымызбен сабақтасып жатқан ақын, батырларымыздың салы суға кетіп, өздеріне тиесілі жер бетіндегі сыбағаларына сына қағылуда. Менің ойымша, қазақ халқының зиялылары қандай бір қиындық кездеспесін, басына қандай бір қауып-қатер төнбесін, зиялы болып қалулары керек. Барлық кезде өзін-өзі ұстап, өзімен еріп келе жатқан іні-қарындастарына, ұл-қыздарына, үлгі өнеге танытып, зиялылыққа тәрбиелеулері тиіс.

Өсетін елдің, өркен жаятын елдің ұрпағы осы шығармадан ғибрат алар, ұлттық рухы биік жақсылар мен жайсаңдар көбейер деп ойлаймын. Сондықтан да оған бағышталар бүгінгі заманның, болашақтың ескерткіші де қоладан құйыла ма, шомбал жартас, мөлдір бұлақтан өріле ме, бәрібір ең бастысы тектілік-тегіне лайық шын пейіл көңілімен көмкеріліп, өзі медет тұтқан тек таза әуен мен әуезден ғана құрастырылуы шарт.

Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларында айтылған ұшқыр ойлар егеменді еліміздің, қазақ тағылымындағы жас ұрпақтың ойына - ой қосып, жігеріне – жігер қосып, азаматтық рухта тәрбиелейді деп сенемін. Біріміздің көзімізге көрініп қуанышқа кенелтер, біріміздің күпті көңілімізді ойландырып есейтер Қазақстанның келер ғасыры осындай аяулы перзенттері ғибраты мен рухани кеңестігін көріктендіре берері хақ.

Пайдаланылған әдебиеттер:1 Дәуітов С. Алматы: Жазушы, 1988.2 М. Мағауин. Шәкәрім: өлеңдер мен поэмалар. – Алматы: Жалын, 1988. – 16-17 бб.

Аннотация. В личной работе поэмы Шакарима "Еңлік-Кебек" сделаны выводы.Annotation. The independent work deals with original summary given to the shakarim`s poem "Enlik-Kebek"

38

УДК 796. 037 К 40

ИССЛЕДОВАНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНО-ПЕДАГОГИЧЕСКОЙ ПРИГОДНОСТИ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ

Ким Ф.Э., Тохтыев А.Ш.Таразский государственный педагогический институт, г.Тараз

Ключевые слова: учитель, профориентация, профотбор, профпригодность, факультет физического воспитания, свойства личности. Одна из важнейших задач в системе непрерывного образования — создание необходимых условий для гармоничного, всестороннего развития личности с учетом ее мотивов, интересов, потребностей и способностей. Однако полностью реализовать свои возможности можно лишь в том случае, если кроме полученного образования человек выбирает специальность, соответствующую его врожденным и социально обусловленным данным. В силу множества обстоятельств молодые люди иногда затрудняются выбрать единственно правильный путь в сложном мире современных профессий. Это касается и профессии педагога, которая играет огромную социальную роль в любом обществе. Подобные ситуации приводят к значительным моральным и материальным потерям. Молодые специалисты, приступая к реальной работе, испытывают различного рода трудности в ходе адаптации к новым условиям социальной среды [131, поэтому на педагогическом поприще остаются лишь наиболее устойчивые в своих профессиональных намерениях.

Главными причинами такого положения, на наш взгляд, являются несоответствие реальной потребности в кадрах и деятельности по их подготовке, низкий уровень организации профориентационной работы, несовершенство теории и практики профессионального отбора.

В педагогической науке пока слабо разработано представление о профессионально-педагогической пригодности к работе учителя. Неоднозначно трактуют данное понятие различные авторы. Например, Р.И.Хмелюк считает, что профессиональная пригодность - „это соответствие индивидуальных качеств, свойств личности требованиям данной профессии". Основными факторами пригодности к педагогической деятельности автор назвал профессиональный интерес, потребность в данной деятельности, наличие знаний, умений и навыков для овладения профессией, индивидуально-психологические качества и некоторые свойства нервной системы. У Т.А.Воробьевой профпригодность представлена способностью успешно выполнять рабочие функции при положительном отношении к труду. С.А.Голованов определяет данный феномен как „соответствие личностных и функциональных качеств и способностей требованиям профессии при выраженной профессиональной направленности". Вероятностный характер профпригодности, отражающий не только возможности, но и стремление достичь высот в педагогической деятельности, подчеркивает Н.Е. Мажар . Ряд авторов рассматривают профпригодность несколько уже, в рамках соответствия уровня физических качеств и психофизиологических особенностей человека профессиональным требованиям. При всем многообразии трактовки профпригодности наиболее объективным, на наш взгляд, является представление о профпригодности как системном свойстве человека, проявляющемся в многообразии особенностей его личности, индивида и индивидуальности, обусловливающих успешность в профессиональой деятельности.

Данное исследование проводилось с целью изучения особенностей профессионально-педагогической пригодности применительно к деятельности учителя физической культуры. Перед нами не ставилось задачи выявить конкретные критерии пригодности, хотя намечено было приблизиться к данным критериям через выявление некоторых специфичных тенденций в проявлении профпригодности.

На основе имеющихся данных о профпригодности мы предположили, что в содержание деятельности учителя физической культуры нужно включить следующие компоненты:

профессионально-педагогическую направленность; общеобразовательную готовность; физическую готовность; индивидуально-психологические особенности личности (свойства темперамента, способности, черты характера). Практическая работа по изучению профессионально-педагогической пригодности проводилась на базе факультета физического воспитания. В исследовании принимали участие 40 студентов выпускного курса. В качестве критерия успешности профессиональной деятельности использовались оценки за педагогическую практику на 3-м и 4-м курсах. Студенты, получившие оценки только „отлично" и "хорошо", попали в первую группу, „более успешных", все остальные студенты — во вторую группу, „менее успешных". Затем проводилось испытание всех участников по 33 показателям, отражающим прогнозируемое содержание профессиональной пригодности. Для этого применялся тест ДДО Е.А. Климова по определению склонностей к различным типам профессий; обобщались независимые характеристики некоторых качеств личности; тип гностической деятельности, чувство профессионального долга и мотивация к профессии определялись по методике,

39

описанной В.Л. Марищуком методикой КОС-1 и методикой КОНГНОСОР оценивались способности; с помощью известного теста Дйзенка оценивались особенности свойств нервной системы. После произведенных измерений и обработки полученных данных все показатели сравнивались между группами испытуемых при 5%-ном уровне значимости.

По уровню успеваемости средний показатель в группе „более успешных" оказался выше, чем во второй группе. Это имеет некоторое значение, хотя успех в профессиональной деятельности не определяется лишь наличием суммы знаний. В физической готовности студентов двух групп значимых различий не обнаружено.

Отсутствие последних, вовсе не означает неинформативности данного фактора. Скорее наоборот, обнаруживает стабильность его проявления, которая в группах колеблется на уровне 11-111 спортивного разряда по различным видам спорта. Профессионально-педагогическая направленность определялась по уровню проявления склонностей к различным типам профессий, а также некоторым свойствам личности. По склонностям к типу профессий "человек-человек" различия между группами значимы, а средний показатель в группе „более успешных" студентов выше: 8,83 балла по сравнению с 6,68 балла во второй группе. Кроме того, эти средние по уровню показатели оказались самыми высокими по сравнению со средними в проявлении склонностей к остальным четырем типам профессий. Достоверными оказались различия между группами в проявлении склонностей к профессиям типа „человек-художественный образ" с преимуществом в группе „более успешных" студентов (5,72 и 1,54 балла в группе „менее успешных"). В проявлении склонностей к профессиям типа "человек-природа" и „человек-знаковая система" между группами достоверных различий не выявлено. Замечено, что к типу профессий „человек-знаковая система" в группах проявилось отрицательное отношение: -2,14 балла и -2,06 балла. Зато достоверными были различия в группах по склонностям к профессиям типа „человек-техника" с более высокими средними показателями в группе „менее успешных": 6,14 балла по сравнению с 1,28 балла во второй группе.

Таким образом, в группе „более успешных" студентов проявилось преимущество показателей по склонностям к профессии типа „человек-человек" и „человек - художественный образ". Это говорит о преобладании предрасположенности к труду с людьми, о доминирующем художественном восприятии мира и мышления, свойственном деятелям искусства. В то же время обнаружено безразличное отношение студентов к знаковым системам, к абстрактному мышлению, особенно к деятельности, связанной с техникой.

Кроме склонностей в профессиональной направленности студентов определялось эмоциональное, волевое и познавательное отношение к ее важнейшим объектам. Если по качествам „любовь к детям" и "интерес к физической культуре" достоверных различий не установлено, то таковые обнаружены по „интересу к работе с детьми" и „интересу к педагогической деятельности в сфере физической культуры". В первых двух случаях проявляется односторонность интереса, которая не обеспечивает в полной мере на-правленности на педагогический труд в области физической культуры. Можно любить детей, но не интересоваться ими как объектом профессиональной деятельности. Интерес только к физической культуре, особенно к спорту, к достижениям в этой области также односторонен. Этим подтверждается мнение о необходимом наличии двух объектов профессионального интереса учителя физической культуры - это дети и физическая культура, которые являются своеобразным системообразующим симбиозом его профессионально-педагогической направленности . Студенты, получившие более высокие оценки за педагогическую практику, как показали исследования, активнее участвуют в общественной работе, глубже и сознательнее овладевают знаниями, у них сильнее чувство профессионального долга и мотивации к профессии.

В настоящем исследовании сделана попытка выявить некоторые черты характера, типичные для учителя физической культуры. В результате анализа выявлено 10 качеств. Такие качества, как патриотизм", интернационализм", педагогический оптимизм "правдивость", самокритичность" и "справедливость", не дали значимых различий в группах. Поскольку средние по перечисленным качествам в группе „более успешных" несколько выше, чем у „менее успешных", можно утверждать, что данные качества для личности учителя также значимы, но в меньшей степени, чем некоторые другие. Выразительнее в группе „более успешных" студентов выглядели качества, характеризующие отношение к делу: „ответственность, „принципиальность", „трудолюбие". Эти же студенты имели более выраженный „гуманизм".

Уровень коммуникативных, конструктивных и гностических способностей, а также культура речи оказались выше в сильнейшей группе при значимых различиях между показателями групп. Уровень организаторских способностей, не обнаружив достоверных различий, также был выше в сильнейшей группе. Особое внимание привлекает исследование особенностей темперамента обследуемых. По уровню экстраверсии, интроверсии и нейротизма достоверных различий не найдено. Однако, если средние показатели интроверсии и нейротизма в группах совпали (интроверсия - 7,7; нейротизм - 7,1), то средние

40

показатели экстраверсии в группе „более успешных" оказались равными 9,5, а в группе „менее успешных" -8, 9 балла.

Таким образом, предположение о содержании профпригодности во многом оправдалось. Подтверждена значимость гуманистического оттенка профессионально-педагогической направленности в формировании профессионального мастерства учителя (И.А.Зязюн, 1989). Специфика направленности заключается в интересе к педагогической деятельности в сфере физической культуры. Необходимыми составляющими являются определенные уровни общеобразовательной и физической готовности. Важную роль играют педагогические способности, некоторые черты характера и свойства темперамента. Полученные данные послужат дальнейшему изучению теории и совершенствованию практики профориентации и профессионального отбора молодежи на педагогическую профессию.

Литература:1.Голованов С.А. Автореферат диссертации Киев, 1987. 2.Ильин Е.П. Психология физического воспитания. Учебное пособие для студентов педагогических институтов по спец. № 2114 „Физическое воспитание". - М.: Просвещение, 1987, с. 49. 3.Климов Е.А. Как выбрать профессию: Книга для учащихся. М., 1984, с. 145-147.4.Мажар Н. Е. Диссертация М., 1987.5.Народное хозяйство СССР в 1985 г.: Стат. ежегодн./ЦСУ СССР. - М.: Финансы и статистика, 1986, с. 511-513. 6.Основы педагогического мастерства: Учебное пособие для педагогических спец. высш. учебн. заведений /И.А. Зязюн, И.Ф. Кривонос, Н.Н. Тарасевич и др.; Под ред И.А. Зязюна. - М.: Просвещение, 1989, с. 10-12.7. Платонов К.К.Структура и развитие личности М.: Наука, 1986,с. 199-205. 8.Профессиональная ориентация учащихся: Учебное пособие для студентов педагогических институтов по спец. № 2120 „Общетехнические дисциплины и труд" /А. Д. Сазонов, В.Д. Симоненко, B.C.Аванесов, Б.И.Бухалов; Под ред. А.Д.Сазонова. - М.: Просвещение, 1988. 9. Чернышенко Т.Н. Автореферат дис. Л., 1989.

Аннотация. Кәсіби ғылымда дене шынықтыру пәні мұғалімінің кәсіби-педагогикалық қабілеті төмен бағаланған. Бірақ шын мәнісінде біздің пікіріміз мүлдем керісінше. Ол адамның жалпы тұлға ретінде қалыптасуына үлкен үлесін қосады. Бұл зерттеу дене шынықтыру пәні мұғалімінің кәсіби-педагогикалық өзгешеліктерін анықтау мақсатында жасалған. Бұл зерттеуде нақты кәсіби сапалығын анықтауға мақсат қойылмаған. Бірақ оның кейбір кәсіби-маман сапалық деңгейі анықталған болатын. Annotation. In the professional science poorly developed understanding of professional and pedagogical suitability to work the teacher of physical culture. With all the variety of interpretations of proficiency in the most objective , in our view , is the idea of fitness as a system property rights, is the diversity of characteristics of his personality, and personality of the individual that determine success in their professional activities. This study was conducted to examine the features of professional and pedagogical suitability in relation to the activities of the teacher of physical culture. Before us does not attempt to identify specific eligibility criteria. Although scheduled to have about the criteria by identifying some specific trends in the manifestation of professional competence.

М11802/809

ЯВЛЕНИЕ ЭВФЕМИИ И ЭВФЕМИЗМЫ В СОВРЕМЕННОМ АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ.ПОЛИТИЧЕСКАЯ КОРРЕКТНОСТЬ

Мунатаева Э.М.Таразский государственный педагогический институт, г.Тараз

Рассмотрим наиболее распространенные группы эвфемизмов современного английского языка.

Большая группа эвфемизмов создана по принципу вежливости. В эту группу, как правило, входят слова и выражения, смягчающие различные виды дискриминации.

1.Эвфемизмы, смягчающие возрастную дискриминацию. Возник даже термин ageism притеснение людей определенного возраста. C тем, чтобы не обидеть, например, людей почтенного возраста, в языке последних десятилетий появилось слово middlescence (по аналогии с adolescence) период жизни от 40 до 65 лет. Период жизни от 65 лет и далее стали называть third age. Избегается употребление слова old старый, вместо него распространены такие эвфемизмы, как senior, mature и seasoned.

41

2.Эвфемизмы, смягчающие имущественную дискриминацию. Причиной создания таких эвфемизмов часто является стремление чиновников различного ранга сгладить проблемы имущественного неравенства людей. Как пишет Г.Д.Томахин, “слово the poor бедные в печати было заменено на the needy, the ill-provided необеспеченные, затем на the deprived лишенные благ, затем на the socially deprived социально обездоленные, the underprivileged малопривилегированные, а позже на the disadvantages попавшие в менее благоприятные обстоятельства и. наконец, на low-income people малообеспеченные”.[2, c.113]

3.Эвфемизмы, исключающие дискриминацию людей с физическими и умственными недостатками.Почти каждый недостаток сглаживают определенные эвфемизмы: слово cripple калеказаменяют эвфемизмы differently abled, physically different или handicapable, fat толстый заменяется на big-boned, differently sized, вместо bald лысый используется эвфемизм hair-disadvantaged, вместо deaf глухой –aurally inconvenienced, вместо blind слепой – unseeing. Умственно отсталых людей называют learning disable, special, mentally challenged people.

Второй слой эвфемистической лексики основан на принципе табуирования и направлен на уменьшение суеверного страха перед какими-либо явлениями (болезнь, смерть и т.д.) Например, moonchild человек рожденный под созвездием Рака заменило слово cancer, вызывающее ассоциации с болезнью, hospice, первоначально обозначающее приют или гостиницу, теперь обозначает больницу для неизлечимых больных. На смену insane asylum больница для душевнобольных пришло слово mental hospital, смерть пациента в больнице передают эвфемизмы terminal episode, therapeutic misadventure или negative patient care outcome.

Заметно усилилась тенденция к образованию новых эвфемизмов, поднимающих престиж отдельных профессий. Так, парикмахера стали называть hairstylist или beautician. Служащие кладбищатрадиционно были известны как undertakers, в последние годы их стали называть morticians, а затем funeral directors. Слово garbage collector сборщик мусора заменяется на sanitation engineer, а эвфемизм environmental hygienist – не что иное, как название дворника (a janitor).

Еще одна группа эвфемистической лексики - это эвфемизмы, отвлекающие внимание от негативных явлений действительности. Эту группу представляется целесообразным разделить еще на несколько подгрупп:

1.Эвфемизмы, служащие прикрытием агрессивных военных действий. Значительная часть таких слов проникла в язык еще в 60-е годы ХХ века во время войны во Вьетнаме. Слова involvement вовлечение и conflict конфликт заменили agression агрессия и war война, уничтожение вооруженного сопротивления стали называть pacification умиротворение, вместо слова bomb бомба употреблялось слово device устройство, а вместо bombing бомбардировка – limited air strike ограниченный воздушный удар или air support воздушная поддержка. Эвфемизм strategic hamlet стратегическая деревушка заменил concentration camp концентрационный лагерь. Наконец, убитых стали называть body-count или inoperative combat personnel.

2.Эвфемизмы, связанные с негативными последствиями в социально-экономической сфере. В течение ХХ века economic crisis экономический кризис было вытеснено slump падение, slump было заменено на depression депрессия, что вызвало новый эвфемизм recession отступление. Более современные термины в значении экономический кризис включают period of economic adjustment период стабилизации экономики, period of negative economic growth период отрицательного экономического роста, meaningful downturn значительный спад.Чтобы смягчить негативный эффект слов firing laying off увольнение возникли эвфемизмы downsizing, rightsizing, redundancy elimination. Название самой социальной структуры – “капитализм” приобрело за последние десятилетия ряд новых заменителей несомненно эвфемистического характера: the system of free enterprising система свободного предпринимательства, open society открытое общество, economic humanism экономический гуманизм.

3.Эвфемизмы, связанные с преступностью. Эвфемизм correctional facilities исправительное учреждение сменил слово prison тюрьма, correctional officers или custodial officers офицеры охраны заменяют прежнее выражение prison guards тюремные надзиратели. Самих заключенных теперь называют clients of correctional system клиенты системы исправительных учреждений, guests гости или people enjoying temporarily hospitality from the state люди, пользующиеся временным гостеприимством у государства.

Эвфемизмы это – интереснейшее лингво-культурное явление, которое заслуживает внимания не только специалистов, но и просто ценителей родного языка. В современном мире оно имеет свои проявления и тенденции. Язык, как известно, теснейшим образом связан с менталитетом, культурой, традициями его носителей, поэтому многие процессы и явления, происходящие в обществе, находят отражение в системе языка. Английский язык, как один из наиболее динамично развивающихся языков мира, претерпел за последние десятилетия значительные изменения, которые во многом определены изменениями в общественной сфере. Неслучайно, что именно в мире английского языка возникла мощная

42

культурно-поведенческая и языковая тенденция, получившая название “политической корректности”. Cамо слово – не эвфемизм, но все, что стоит за этим понятием, являются таковыми.

Как уже отмечалось ранее, политически корректные идеи часто демонстрируются в смягченных выражениях. Именно поэтому одним из наиболее эффективных средств для создания политически корректной лексики является эвфемия. В тех же СМИ вместо многих понятий употребляются эвфемизмы, которые уже стали неотъемлемой частью новостной лексики: уничтожены (ликвидированы) – убиты; неконтролируемое рыночное ценообразование –либерализация цен и т.д. В англоязычных СМИ наблюдается аналогичная картина: starvation (голод) –undernourishment (недоедание); war (война) – conflict; crisis (экономический кризис) – depression (депрессия). Мы рассмотрим некоторые группы слов, подвергнувшиеся корректированию, в частности, слова дискриминирующие женщин и слова, дискриминирующие людей по их расовой и этнической принадлежности.

Идеи политкорректности нашли наиболее яркую поддержку среди сторонников движения за равноправие полов. Еще в начале ХХ века в английском языке не существовало слов, обозначавших дискриминацию по половому признаку. В 60-х годах активистки женского движения стали использовать словосочетание male chauvinism проявление мужского превосходства и термин sexism – сексизм. В 70-е годы ХХ века английский язык был объявлен сексистским языком на том основании, что в нем содержится больше форм мужского рода, чем женского. В результате появилось много языковых изменений и нововведений.

Подверглись изменениям, например, сложные слова с компонентом man.Под влиянием феминистского движения и для снятия трудностей перевода вместо традиционных cameraman, fireman, policeman в английский язык вошли camera operator, firefighter, police officer. С целью выравнивания соотношения между мужским и женским полом в титулах компонент man заменяется на - person: chairman – chairperson, congressman – congressperson, spokesman – spokesperson.

Большинство слов с суффиксом – ess/ -ette, обозначающими лиц женского пола, заменяются на нейтральные. Например, вместо слова stewardess употребляется flight attendant. В некоторых изданиях, в частности, The Official Politically Correct Dictionary and Handbook, предлагается ввести суффикс –ron вместо суффиксов –or,-er/-ess, например слово actron заменяет слова actor и actress, waitron – waiter и waitress; таким образом, стирается ограничение по половому признаку.

Изменения коснулись и синтаксиса английского языка. Как наиболее характерный пример можно выделить исключение из употребления местоимения he в безличных предложениях типа If a person wishes to succeed, he must work hard. Авторы современных учебников по грамматике настойчиво советуют воздерживаться от использования подобных конструкций.

Ф.Фрэнк и Ф.Эншен в книге “Language and the Sexes” попытались обобщить наиболее распространенные изменения в языке применительно к “женскому вопросу”:

1. Замена слова girl на слово woman при обращении к совершеннолетним лицам женского пола.2. Замена слов Miss и Mrs, носящих отпечаток семейного положения, словом Ms, которое так же, как

и слово Mr, не обозначает семейного положения человека.3. Исключение таких слов, как honey, sweetie и т.п.. когда они употребляются при обращении к

женщинам, с которыми у говорящего нет близких отношений.4. Ограничение на употребление таких слов, как chick, broad и т.п. в отношении к женщинам.5. Замена компонента -man на –person в большом количестве сложных слов, например, замена слова

chairman на chairperson, congressman на congressperson и т.д., или использование нейтральных слов, таких как chair или representative.

6. Исключение ненужных различий по принадлежности к тому или иному полу, проявляющихся в словах типа poetess и sculptress.

7. Замена слова man на слово human being или на другие слова в контекстах, где имеются в виду все люди, так предложение Man is a mammal меняется на Humans are mammals.

8. Предложения, направленные на исключение “ложного” употребления местоимения he. Некоторые предлагают ввести нейтральное по отношению к полу местоимение thon, чтобы заменить he в ситуациях, когда речь идет о лицах любого пола, например: A doctor should be careful that thon does not misdiagnose. Другие предпочитают использование выражения he or she или изменение категории числа в тексте, например: Doctors should be careful that they do not misdiagnose.

9. Предложение, касающееся исключения местоимения he и признание правильности употребления местоимений they и their с неопределенными местоимениями someone и everybody. Сторонники этой позиции предпочитают вариант Everybody should button their coat вместо Everybody should button his coat.

Ф.Фрэнк и Ф.Эншен отмечают, что “большинство изменений в английском языке, за которые выступают феминистки, относятся к словарному составу языка, только небольшие изменения предполагаются в области синтаксиса, об изменениях в произношении пока ничего неизвестно” [3, c.82]

43

Вторая большая группа слов, подвергнувшихся эвфемистическому корректированию – это термины, относящиеся к лицам определенной национальности, расовой или этнической группы. Многие слова, которые использовались раньше, сторонники политкорректности считают неприемлемыми и оскорбительными. Возникли такие понятия, как ethnocentrism “этноцентризм” - угнетение культур, отличных от доминирующей и eurocentrism “евроцентризм” - ложное представление о том, что западная, европейская культура является наиболее прогрессивной.

Наиболее остро стоит вопрос о том, как называть представителей негритянского населения США. Самый ранний термин, обозначающий выходцев из Африки, - это negro, распространенный в США вплоть до второй половины ХХ века. В 30-40-х годах ХХ века в американской прессе слово Negro стало печататься с большой буквы, “как признание достоинства негритянского населения и его равенства с другими этническими группами” [9, c.71]. Однако с усилением движения за гражданские права (Civil Rights Movement) слово Negro было вытеснено из языка словом black, так как Negro ассоциировалось с рабством, а также было иностранного происхождения (исп. negro - черный). Термин black противопоставлялся white, как бы подчеркивая значимость равноправие чернокожих. Тем не менее, и слово black утрачивает доверие и приобретает негативный оттенок, предлагается даже запретить его во всевозможных контекстах (blackboard и blackpieces, black mood и black heart). В настоящее время получило популярность слово African – American. Созданное еще в 1880 году, но не принятое тогда всерьез. African – American считается более подходящим, потому что подчеркивает связь черных американцев с родным континентом. Используются и другие варианты, например, member of African Diaspora, person of black race.

Противоречия возникли также и с наименованием других национальностей и этнических групп. Слово Indian индеец, например, не считается политически корректным, более предпочтительны термины indigenous person - местный житель или Native American - коренной американец. Та же участь постигла слово Eskimo - эскимос, которое стали заменять словом Native Alaskan, если речь идет о коренном жителе Аляски, или Inuit, если имеется ввиду канадский эскимос. Как известно, В США проживает большое количество выходцев из Латинской Америки. В 70-х годах ХХ века был введен общий термин, обозначающий латиноамериканцев – Hispanics (от прилагательного Hispanic – испанский, латинский). Однако многие избегают употребления данного слова, так как “Hispanics чаще вызывает ассоциации с людьми низкого достатка, плохо ассимилировавшимися в новых условиях”[5, c.83] Вместо Hispanics предлагаются вариантыLatino/Latina латиноамериканец/латиноамериканка, Chicano/Chicana американец/ американка мексиканского происхождения, . Spanish American американец испанского происхождения.

Протесты вызывает политически некорректное прилагательное Oriental азиатский, потому что оно якобы навязано жителям Азии европейцами. Oriental заменяют на более нейтральное Asian.

Слово Jew еврей с недавних пор приобрело пренебрежительную коннотацию, так как часто употреблялось в словосочетаниях dirty Jew, Jew boy, Jew store и глагольных формах to jew, to jew downторговаться, мошенничать, и теперь заменяется на корректное Jewish person. Итак, как очевидно из наблюдений, изменения в английском языке, направленные на исключения расовой и этнической дискриминации произошли в основном на уровне лексики и касаются корректировки названий представителей различных народов и этнических групп.

Таким образом, исследования показывают, что существуют следующие группы эвфемизмов : 1. смягчающие различные виды дискриминации; 2. уменьшающие суеверный страх перед какими-либо явлениями; 3. повышающие престиж отдельной профессии ; 4. отвлекающие от негативных явлений действительности . В других своих проявлениях явление эвфемии имеет место в культурно-поведенческой и языковой тенденции, получившая название “политической корректности”. Здесь наибольшую группу политически корректной лексики составляют термины, исключающие расовую и этническую дискриминацию. Следующая группа слов - термины, смягчающие дискриминацию людей с физическими и умственными недостаткам. Довольно распространены слова, смягчающие дискриминацию по возрастному признаку. Несмотря на то, что политически корректная лексика преобладает над некорректной, процент использования последней достаточно высок. Такие слова, как правило, выполняют функцию субъективной оценки. Придавая высказыванию иронию или оттенок пренебрежения. Это также можно объяснить консервативностью некоторых изданий, да и просто тем, что авторы статей не успевают быть в курсе всех языковых изменений.

Литература:1. Адлер Д. Борьба против политической корректности // Америка, сентябрь, 1993, № 4422. Заботкина В.И. Новая лексика современного английского языка – Москва. “Высшая школа”, 19893.Кацев А.М. Языковое табу и эвфемия – Ленинград, 19884.Комлев Н.Г. Словарь иностранных слов – Москва, “Эксмо-пресс”, 19995.Роджер Т. Белл Социолингвистика – Москва, “Международные отношения”, 1980

44

6.Тер-Минасова С.Г. Язык и межкультурная коммуникация – Москва, “Слово”, 2000

Аннотация. Эвфемизмдер басқа тілдер сияқты өмір сүріп, күнделікті қозғалыста болады. Тіл мен адамның өмірі тығыз байланыста. Тек адам ғана, әрбір эвфемизмнің қайда пайда болып, тұрақталатынын біледі. Ебдейсіз, ерсіз - міне осы эвфемизмнің өмір сүретін жері. Бұл түсініктің бәрі тек субъектив арқылы адамға мәлім. Сондықтан эвфемизм түсінігі тілідік емес, мәдениет түсінігіне жақын.Annotation. Euphemisms, like everything else in the language, lives and is in constant development. Language and human life are closely related. It is man who determines where there should be any particular euphemism. Obscene, indecent and inappropriate - that habitat euphemisms. But all these concepts are subjectively determined only by man. Therefore euphemism - is not so much linguistic as cultural.

ӘОЖ 56.12

БОЛАШАҚ АҒЫЛШЫН ТІЛІ МҰҒАЛІМДЕРІН КӘСІБИ ДАЯРЛАУДА ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ПАЙДАЛАНУ

Сейданова Д.Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ.

Республикамыздағы саяси және экономикалық өркендеудің мәнділігі, нарықтық қатынастар жолы, ұлттық – мәдени тұрғыдан даму білім беру жүйесіне де ерекше талаптар жүктеуде.

Білім беру – қоғам мүшелерінің адамгершілік, мәдени және дене дамуы мен кәсіби біліктілігінің жоғары деңгейіне қол жеткізуді мақсат ететін үздіксіз тәрбие мен оқыту үдерісі. Білім беру ісі шеберлікке, дағдыға баулудың өсіп, өрбіп, белгілі бір кәсіпке, мамандыққа үйретумен тиянақталады. Жүзеге асырылатын білім беру бағдарламаларының сипатына қарай білім беру деңгейлері ажыратылатыны белгілі.

Қазіргі уақытта ұрпақтан-ұрпаққа өмір тәжірибесін беруді жүйелі жүргізетін - мұғалім. Ал жастарды өмірге дайындау, қоғам талап етіп отырған деңгейде мұғалімдерді дайындаудың қажеттілігі ұдайы өзгерісте болады. Осыған байланысты А.Байтұрсыновтың мектепке керектісі білімді, әрі педагогика мен әдістемеден хабардар, оқыта білетін мұғалім екендігі жөніндегі айтқан пікірі бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ.

Психологиялық - педагогикалық зерттеу мәліметтеріне қарағанда (Ф.Н.Гоноболин, Н.В.Кузьмина, И.В.Страхов, В.А.Сластенин, А.И.Щербаков т.б.) педагогикалық қабілеттің бірнеше түрі кездеседі. Олар: дидактикалық, академиялық, перцептивті, сөйлеу (экспрессивті), ұйымдастырушылық, коммуникативті, конструктивті, қолданбалы қабілеттер.

Мектеп мұғалімдері оқушылардың білімі мен іскерліктерін қалыптастыруда бірқатар іс-шаралар жүзеге асырады. Олар: гностикалық, практикалық (пән ерекшелігіне байланысты іскерліктер), зерттеушілік.

Болашақ мұғалімдерді даярлаудағы зерттеу жұмыстары үшін көптеген ғалымдардың еңбектері құнды болып табылады. Педагогикалық іс-әрекет саласына “технология” деген сөзді енгізу “индустриялдық” технология (Ф.Б.Гильбрейт, Ф.У.Тейлор және т.б.) деген идеяға негізделген және ол оқытуда техникалық жабдықтарды қолданумен байланысты. Білім беру саласындағы педагогикалық технологияның басқа бағыттары оқу материалын талдау техникасын, мұғалім мен оқушылардың оқу іс-әрекетін (Т.А.Ильина) ұйымдастыруға, сонымен қатар педагогикалық технология ұстаздар мен оқушылардың аз ғана күш жұмсап ең жақсы нәтижелерге жетудің тиімді ұстанымдары мен әдістерін анықтауға бағытталған.

Сондай-ақ жаңа педагогикалық технологиялар оқу-тәрбие үдерісінің нәтижесінде оқушының дамуына жағымды жағдайлар жиынтығын құрайды.

“Жаңа педагогикалық технология” сөз тіркесін пайдалану үшін оның мәнін анықтап алу керектігі туындайды. Ол үшін алдымен “технология” ұғымының мазмұны жөнінде немесе ұғымының шығу мен қолдану аясын білу керек.

Педагогикалық, психологиялық сөздікте “Педагогикалық технология – педагогикалық үдеріс пен оған қатысушылар іс-әрекетін құраушы кезені, жәй - күйлері арасындағы өзара байланысты бірізділік пен үздіксіздік жұмысы. Ақпараттық технология да педагогикалық технологияның құрамдас бөлігі” болып табылады деп мазмұндалған.

45

Н. Ф.Талызина оқыту технологиясы – белгіленген мақсатқа нәтижелі қол жеткізуді қамтамасыз етуде оқытудың формасы, әдістері мен құралдарын ашып көрсетіп, оқу бағдарламасында белгіленген оқытудың мазмұны жүзеге асырылады деп айта келіп, оның құрылымын көрсетеді: оқытудың мақсаты; білім берудің мазмұны; педагогикалық өзара әрекеттестіктің құралы (оқыту және мотивация), оқыту үдерісін ұйымдастыру; оқушы, оқытушы; әрекеттің нәтижесі (сонымен бірге кәсіптік даярлықтың деңгейі). Сондай-ақ Қазақстандық ғалымдардың Ж.Қараевтың, Ә.Жүнісбектің, Қ.Жанпейісованың және т.б. ғалымдардың оқыту технологиялары белсенді түрде білім беру жүйесінде қолданылуда. Бұл технологиялардың өздеріне тән ерекшеліктері бар.

Оқушыларға шетел тілін оқыту үшін болашақ мұғалімнің өзі төмендегідей негізгі құзыреттіліктерді игеруі тиіс: лингвистикалық; коммуникативтік; лингвоелтану; кәсіби-бейімді (кәсіби-педагогикалық мақсат аясында), т.б.

Қазіргі уақытта болашақ шетел тілі мұғалімінің І курстан бастап даярлығын қамтамасыз ететін негізгі тақырыптар төмендегілер болып табылады: курстың сөздік тақырыптары (қазіргі қоғамдағы отбасы; қазіргі заманғы үй-тұрмыс; еліміздегі және шетелдердегі студенттердің оқуы мен өмірі; оқып-үйренетін тілдің елдері мен Қазақстандағы интернационалдық және ұлттық мерекелер; адам өміріндегі табиғат, жыл мезгілдері, оқып-үйренетін елдің және Қазақстанның климаты; қазіргі заманғы адамның киімдері, дүкендегі сатып алу, қазіргі заманғы мода); сөздік іс-әрекет түрлері бойынша жұмыс мазмұны мен қорытынды талаптар (әңгімелесу, диалогтық сөйлесу, монологтық сөз (аудирование, оқу), жазу және жазбаша сөз), т.б. Орта мектепте шетел тілін оқытудың мазмұны төмендегі элементтерден тұрады: тақырыптар (денсаулық, білім, жағрафия және қыдыру, жол жүру, т.б.); тілдік материалдар (лексика, грамматика), т.б.

Жоғары оқу орындарындағы пән бағдарламаларының мазмұны мектеп қабырғасындағы оқытылатын шетел тілі пәнімен байланысын, сабақтастығын және мектеп қабырғасындағы тақырыптарға сәйкес оқу тақырыптарын (оқу материалдарын) бір пән толық қамти бермейтінін көруге болады, 2008-2010 оқу жылдары аралығында жоғары оқу орындарында шетел тілі (ағылшын тілі) пәні мұғалімдерін даярлайтын оқу жоспарларының түрлеріне сәйкес жұмыстар талданды.

Ғылыми – педагогикалық әдебиеттерде іс жүзінде анықталып белгіленген оқыту үдерісінің нәтижесін көрсететін әдіс-тәсілдерді, формаларды көбінше жаңашыл, инновациялық деп атайды.

Кейбір зерттеушілер оны “өзгеріс“ деген терминмен анықтайды. Соның бірі И.П.Подласый ХХ ғ. 80-жылдары кәсіби түрде, алдымен журналшылар, содан кейінгі кездерде педагогтар “инновация” сөзін пайдалана бастағанын жазады. Сондай-ақ инновация (ағылшынның іnnovatіon - нововведение, новация) – бұл ескі жүйенің өзгерісі деп қарастырады. Біздің ойымызша, бұл түсініктер кең мағынадағы терминдермен білім беру жүйесіндегі кез келген өзгерісті сипаттайды.

Инновация білім берудегі (мектептегі) құбылысқа тың жаңалық: жаңа бағдарламаны, оқу жоспарын, әдіс-тәсілдерді оқу және тәрбие жұмыстарына енгізу болып табылады. Инновация – жаңалық, жаңашылдық, өзгеріс деген ұғымды білдіреді. Инновация құрал және үдеріс ретінде әлдебір жаңалықты ендіру деген сөз. Педагогикалық үдерісте инновация оқыту мен тәрбиенің тәсілдері, түрлері, мақсаты мен мазмұнына, мұғалім мен оқушының бірлескен қызметін ұйымдастыруға жаңалықты енгізуді білдіреді.

Н. Ф.Талызина және т.б. инновация өзінің дамуы барысында белгілі бір өмірлік сатыдан тұрады: жаңа идеяның пайда болуы; мақсат қоюшылық: тарату және жойылу – деп айта келе, инновациялық технологияға жататындар: компьютерлік технология, ойын технологиясы, жоба әдісі-деп топтастырып көрсетеді.

Келтірілген талдаулардан ұғатынымыз “жаңа педагогикалық технология дегеніміз оқу және тәрбие үдерісін мақсатқа сәйкес жоғары нәтижеге қол жеткізу барысында және оқыту мазмұнын, сапалық қасиеттерді әдіс-тәсілдер мен құралдар жүйесін үйлесімді пайдаланатын педагог іс-әрекетінің өзгерісті (жаңалықты) алгоритмі” – деп білеміз. Жаңа педагогикалық технологиямен болашақ мұғалімдерді даярлау жүйелік тәсіл негізінде жүзеге асырылуы тиіс.

Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерін даярлаудың білім беруші-теориялық, практикалық және тәрбиелеушілік аспектісі бар екендігін көруге болады. Дегенмен, зерттеуге сәйкес мұғалімнің барлық даярлық аспектілерін қарастыру мүмкін емес, сондықтан шартты түрде жұмыста мұғалімнің академиялық, конструктивтік қабілетін түзетін пәндер және аталмыш пәндерді оқыту әдістемесі бойынша даярлығын құраушылар қарастырылады. Бұл даярлық құраушылары мұғалім мамандығының профессиограммасында міндет-ті көрініс табады. Сондықтанда болашақ маманды даярлау оның профессиограммасы тұрғысынан зерттелуі тиіс. Профессиограмма маманның кәсіптік іс-әрекетіне сәйкес “паспорт” ретінде сипатталады.

Модель деп (латынның сөзінен аударғанда - өлшем, үлгі) зерттеуде қиындық тудыратын немесе мүлдем мүмкін емес құбылыстар (заттарды, үдерістерді, жағдайларды және т.б.) зерттеу үшін басқа ұқсас құбылыстарды (затты, үдерісті, жағдайды және т.б.) жасанды құрастыру түсіндіріледі. Модель (лат. modulus -үлгі, өлшем) нысан және оған қатынастық мәндерді көрсететін көрнекілік құралдардың бірі (шартты бейне, схема, т.б.) болып табылады. Бұлар негізінен нобайдың сандық сипатын анықтайды.

46

Біздер педагог-ғалымдардың еңбектеріне негіздей отырып, болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерінің зерттеліп отырған сапасын қалыптастыруды жүзеге асыратын нобайын құрастырдық (Сурет 1).

Болашақ мұғалім даярлығының критерилері (өлшемдері)

Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерінің зерттеліп отырған даярлығының көрсеткіштері

М о т и в а ц и я л ы қ компонент

- шетел тілін меңгеру мен оны оқытуда жаңаға деген қызығушылық, қоғамдық және әлеуметтік-педагогикалық мәнін саналы сезінуі

- Шетел тілі оған оқыту бойынша жаңаға деген қызығушылығының болуы;- Шетел тілінің оқу-тәрбие үдерісіне ықпалының, бар екенін жете түсінуі;- Шетел тіліне баулуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудың бүгінгі таңдағы қажеттілігін сезінуі

М а з м ұ н д ы қ компонент

- шетел тілі және оны оқытуда практикалық бағыттылықты

-Шетел тіліне баулудағы іс-әрекеттердің психологиялық құрылымы;

47

оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыру бойынша білімі

-Шетел тіліне баулуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудың дидактикалық шарттары, құралдары;-Шетел тіліне баулуда практикалық бағыттылықты қамтамасыз етудің мазмұны, мәні және оқытудың әдістері мен формалары туралы білімі

П р о ц е с с у а л д ы қ компонент

- шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асыру бойынша іскерлігі

- Шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудың дидактикалық шарттарын, құралдар жүйесін іске асыру ептілігі;- Шетел тілінің мүмкіндіктерін бағалай алуы және оны оқу-тәрбие үдерісінде жүзеге асыра алуды игеруі

Шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асыруға болашақ мұғалімдердің дайындығын қалыптастыру үдерісі

Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерінің пән және пәнді оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырудағы білім мен іскерліктерінің түзілімі

Сурет – 1. Болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерін даярлаудың болжамды нобайы

Нобайда қарастырған критерий болашақ маманның таңдаған мамандығына ұмтылысынан туындады. Критерий (грек сөзінен алғанда – пайымдау үшін құрал), белгі, сының негізінде қандай-да нәрсені бағалау, анықтау немесе жіктеу жүргізіледі; баға өлшемі. Психологиялық, педагогикалық түсіндірме сөздікте критерий “... бағалауға, пікір айтуға не топтастыруға негіз болатын белгі; қайсібір құбылысты пайымдау, бағалау өлшемі. Педагогикада белгілі бір құбылыстардың критерийлерін талдап-белгілеу қиын, өйткені педагогика пәнінің өзі күрделі және көрістері сан алуан”-деп оның қиындық тудыратын жақтары айтылған.

Шетел тілін оқытуда болашақ мұғалімдердің пәнді оқытудағы практикалық бағыттылықты жүзеге асыруға даярлығын қамтамасыз ету қажет. “Бағыттылық” ұғымы “қандай да бір мақсатқа бағытталған ойдың, қызығушылықтың топтастырылуын түсінеміз”. Шетел тілін оқытудағы практикалық бағыттылық деп, шетел тілін оқытуда оқу материалдарын және осы оқу материалдарына сәйкес педагогикалық тапсырмаларды орындатудағы әдіс-тәсілдерді, құралдарды мұғалімнің дұрыс пайдалануын түсінеміз.

Жоғары оқу орындарында болашақ шетел тілі пәні мұғалімдерін талап аясында даярлау үшін төмендегідей дидактикалық шарттары орындалуы тиіс: болашақ пән мұғалімдеріне қазіргі кездегі шетел тілінің практикалық мәнділігін ұғындыру; шетел тілінің мазмұнын түзуші оқу материалдарын игеруде талдау, іріктеу, салыстыру, жинақтау, т.б. іс-әрекеттерін студенттермен ұйымдастыру; шетел тілін оқытуда практикалық бағыттылықты жүзеге асырушы құралдарымен жұмыс жасату; оқушыларды шетел тіліне үйрету үшін болашақ мұғалімдердің іскерлігін қалыптастыру.

Аталған шарттар негізінде болашақ шетел тілі мұғалімдерін даярлауды жүзеге асыру көптеген факторларға байланысты. Олардың негізгілері біздің ойымызша төмендегілер: жоғары оқу орындары оқытушысының оқу үдерісін ұйымдастыру мен конструкциялауға қажетті білімі, оқу-әдістемелік әдебиеттермен қамтамасыз етілуі, студенттің өзіндік белсенділігі, маман даярлауға қойылатын талаптардың қанағаттандырылуы, т.б.

Педагогикалық инновацияға, жаңа тәрбиеге даяр жаңа формация мұғалімдерін даярлау соңғы уақыттарда кеңінен айтылуда. Білім беру жүйесіне жаңалықты (инновациялық) үдерістердің енуіне байланысты жаңаша ойлауға қабілетті, жоғары мәдениетті, қоғам мен мектептің алдына қойылған міндеттерді айқын түсінетін жаңа формация мұғалімдерін кәсіби даярлау мәселесі көкейкесті болып табылуда.

Жоғары оқу орындарында оқу жұмыстарының міндетті түрлеріне дәріс, семинарлар, лабораториялық-практикалық сабақтар, курстық жұмыстар, консультациялар, коллоквиумдар, сынақтар, емтихандар жатады. Жоғары оқу орындарында кеңінен тараған оқыту формаларына қазіргі таңда жаңа сипат берілген.

48

Қазіргі кезде дәрістің бірнеше түрі ажыратылған: кіріспе, ақпараттық, шолу, мәселелеп оқу дәрісі, визуальдық, бинарлық, алдын ала қателерімен жоспарланған, конференция, кеңес, “Миға шабуыл” - дәрісі немесе "топтық пікір-талас дәріс". Семинар – практикалық оқу сабақтарының негізгі түрлерінің бірі. Семинардың ерекшелігі – оқушылардың оқытушының жетекшілігімен өз алдына дайындалған хабарламаларын, баяндамаларын, рефераттарын ұжым болып талқылау.

Ойын моделдерін белгілеуде әртүрлі терминдер қолданып жүрміз. “Ойын”, “Имитация”, “Нақты жағдайды талқылау”. Ойын технологиясы негізінен С.Әбенбаевтың пікіріне сәйкес жаңа педагогикалық технологияға жатады. Сондықтан бұл қазіргі таңда оқу-тәрбие үдерісінде қолдау табуда.

Хабарламалық-дамытушы әдістер: дәріс, әңгіме, түсіндіру, оқу фильмдерін көрсету, педагогикалық әдебиеттермен өз бетіндік жұмыс, білім беру бағдарламаларымен өз бетімен жұмыс.

Проблемалық ізденіс әдістері: оқу материалын проблемалы баяндау, эвристикалық әңгіме, пікірталас, зерттеу жұмысы, кіші топтарды студенттердің ұжымдық ойлау-іс әрекеті, лабораториялық ізденіс жұмыстар.

Репродуктивті әдістер: оқу материалын мазмұндау (пересказ), үлгіге байланысты тапсырмаларды орындау.

Шығармашылық-репродуктивті әдістер: педагогикалық тақырыптарға творчестволық шығарма жазу, сөзжұмбақтар құрастыру, педагогикалық жағдайларды талдау, іскерлік ойындар, педагогикалық міндеттерді шешу.

Студенттердің өзбетіндік жұмыстарының формалары: педагогикалық сөздік жүргізу, түпдеректерді конспектілеу, аннотациялау, педагогикалық әдебиеттерді рецензиялау.

Дәстүрлі оқыту формалары үшін әдіс-тәсілдер ойластырылған; кеңінен қолданылып жүргендердің ішінде ерекше орын алатыны оқытудың белсенді (активті) және аралық белсенді (интерактивті) әдістері.

Қазіргі уақытта ағылшын тілін білім беру жүйесінде оқытудың әдістемесін, оның қағидалары мен салыстырмалы сипаттамаларын төмендегідей атап көрсетуге болады.

1.Ағылшын тілін оқытудың қазіргі әдістемесі: коммуникативтік әдістеме; жоба әдістемесі; интенсивті әдістеме; іс-әрекеттік әдістеме; қашықтықтан оқыту әдістемесі.

2.Ағылшын тілін оқытудың қазіргі заманғы әдістемесінің әдістемелік ұстанымдары. Коммуникативтік әдістеме: қарым-қатынас арқылы шетелдік мәдениеттің барлық аспектілерін игеру ұстанымы; шетелдік мәдениет аспектілерін өзара байланыста оқу ұстанымы; шетелдік мәдениет аспектілері мазмұнын модельдеу ұстанымы; оқу үдерісін оны кванттау (оқу үдерісінің құраушыларын (мақсаты, құралы, материалдары, т.б.) бөлу) және бағдарламалау негізінде басқару ұстанымы; шетел тілін оқытуды ұйымдастырудағы жүйелік ұстанымы; шетел тілін ситуация негізінде өзара қарым-қатынас ретінде оқыту ұстанымы; шетел тілін игеруді жеке даралау ұстанымы; шетел тілін игеруде оқушылардың, студенттердің өз бетінше жұмыс жасауын және сөздік ойлау іс-әрекеттерін дамыту ұстанымы; шетел тілін оқытудағы функциональдылық ұстанымы; шетел тілін оқытудағы жаңалықты ұстанымы. Көптеген әдістемелерде (әсіресе, қашықтықтан оқыту, жоба) көрнекілік ұстанымы пайдаланылады. Жоғарыдағы барлық әдістемені бір ғана тұжырыммен беруге болады. Ол: “Қарым-қатынасқа оқытудың жақсысы – бұл қарым-қатынас”.

Жоғарыдағы келтірілген шетел тілін оқыту қазіргі заманғы әдістемесі мен әдістемелік ұстанымдарының салыстырмалы сипаттамасын білу оқытушы үшін қажетті шарт болып табылады. Олар:

- әдістеменің ерекшелік белгілері (жоғарыдағы бес әдістемеге байланысты);- әдістемелердің ұқсас белгілері;- әдістемелердің оң және теріс жақтары.Ұ.Т.Нұрманалиева ғылыми-зерттеу еңбегінде шетел тілі сабағының негізгі құрылымдық бірлігі

ретінде мыналарды атап көрсетеді: фонетикалық жаттығу; жаңа тілдік материалмен танысу; жаттықтыру; сөз тәжірибесі; сабақты қорыту.

Болашақ шетел тілі, оның ішінде ағылшын тілі мұғалімі пәнді мектепте оқытуда төмендегідей: аспектті (тіл үш аспектіге бөлінеді: лексика, грамматика, фонетика, олар жеке жеке зерделенуі тиіс); құрылымдық (машықтану жаттығуларын көптеп орындау); трансформациялық; аспектті-құрылымдық; ұрылымдық-функционалдылық; тақырыптық-ситуациялық (лексикалық); сюжетті-ситуацялық; сюжеттік; тәсілдерді игеруі тиіс.

Бұл тәсілдерді жоғары оқу орындарында болашақ шетел тілі мұғалімі пәнді оқу барысында толық меңгеруі тиіс. Алдымен студент өзінің даярлығын қалыптастырады, содан кейін әдістемелік модуль бойынша пәнді оқытудың әдістемелік даярлығын меңгереді.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Болашақ ағылшын тілі пән мұғалімдерін даярлауды педагогикалық тапсырмалар тұрғысынан жетілдіру: Тіл саласында білім беруге арналған Халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференцияның материалдары.- Қарағанды, 2012- 210-213б.

49

2.Ағылшын тілін үйретудің интерактивті жаттығулар жинағы //Әдістемелік құрал.- Түркістан, 2011.3.Болашақ ағылшын тілі мұғалімдерінің даярлығын қалыптастырудағы әдістемелік нұсқау //Менеджмент в образовании.-Алматы, 2008.-№ 2- 107-109б.

Аннотация. В государственной программе РК о развитии образования на 2011-2020 г. говорится «Содержание образования будет дополнено ранним изучением иностранного языка и информатики». В связи с этим необходимо гоотвить будущих учителей иностранного языка в высших учебных заведениях с использованием новых технологий.Аnnotation. In state program of Republic of Kazakhstan about educational development for 2005-2010 years it is said “The content of the education will be completed with early teaching of foreign language and informatics”.

50

ПЕДАГОГИКА, ЭТНОПЕДАГОГИКА, ПСИХОЛОГИЯ, ДЕФЕКТОЛОГИЯ

А 13373(574)

ВОСПИТАНИЕ ДЕТЕЙ ДОШКОЛЬНОГО ВОЗРАСТА К ЗДОРОВОМУ ОБРАЗУ ЖИЗНИ

Абдуллаева Ш.К.Детский сад №11 г. Тараз

Сегодня очень актуальна проблема здоровья детей и реальное ухудшение физического, психического, нравственного, духовного состояния особенно ощущают те, кто работает с ними. Но с другой стороны все мы несем историческую ответственность за здоровье будущих поколений и только все вместе можем изменить ситуацию.

В свете постановления Президента и правительства Республики «Казахстан-2030» о здоровом образе жизни главное задачей страны является забота о здоровье каждого гражданина и формирование у молодёжи и дошкольников здорового образа жизни.

В целом можно констатировать, что государственная политика в области сохранения и укрепления здоровья населения в Республике Казахстан регламентирована специальными законами.

В последнее десятилетие увеличилось количество аллергических заболеваний. Много детей с избыточным весом, нарушение осанки и другими изменениями опорно-двигательного аппарата. На физическое развитие, состояние здоровья и распространение заболеваний оказывают влияние природно-климатические факторы: солнечная радиация, состав питьевой воды, среднегодовая температура воздуха, влажность.

Так же, влияют на здоровье ребёнка социально-гигиенические факторы: чистота воды, воздуха, почвы (загрязнение отходами промышленного производства); разная наполняемость дошкольных учреждений; сменность занятий, семейные условия жизни, воспитания.

Состояние здоровья детей дошкольного возраста во многом зависит от уровня медицинского обслуживания; оздоровительной работы, целенаправленного физического воспитания, закаливания, режима дня, гигиены, рационального общественного питания школьника. Но, к сожалению, не всегда эти благоприятные условия в достаточной степени используются.

Это объясняется многим, что у многих родителей и у педагогов, не сформировано гигиеническое мышление, не хватает необходимых знаний, и как следствие этого – дети дошкольного возраста также не получают сведений о физической культуре, им не привиты необходимые гигиенические навыки. Поэтому эти вопросы остаются актуальными. Качественный состав репродуктивного поколения оставляет желать лучшего, что и определяет состояние здоровья и развития ребёнка.

Из всего этого очевидно, что проблема воспитания здорового образа жизни дошкольника – проблема общегосударственная, комплексная и наша задача выделить из неё конкретные вопросы, решение которых посильна педагогу и в решении которых сам педагог заинтересован.

Изучение проблемы применения «здоровьесберегающей технологии», по нашему мнению, необходимо начать с рассмотрения понятия «технология» в профессиональной деятельности педагога. Рассмотрению данного термина посвящено достаточно значительное количество научных работ.

В педагогике и психологии существуют различные подходы к определению сущности, содержания, структуры, обусловленности и возможности применения «здоровьесберегающей технологии».

Здоровьесберегающие технологии в дошкольном образовании- технологии, направленные на решение приоритетной задачи современного дошкольного образования-задачи сохранения, поддержания и обогащения здоровья субъектов педагогического процесса в детском саду: детей, педагогов и родителей.

Цель здоровьесберегающих технологий в дошкольном образовании применительно к ребенку – обеспечение высокого уровня реального здоровья воспитаннику детского сада и воспитание валеологической культуры как совокупности осознанного отношения ребенка к здоровью и жизни человека, знаний о здоровье и умений оберегать, поддерживать и сохранять его, валелогической компетентности, позволяющей дошкольнику самостоятельно и эффективно решать задачи здорового образа жизни и безопасного поведения, задачи, связанные с оказанием элементарной медицинской, психологической самопомощи и помощи.

Применительно к взрослым- содействие становлению культуры здоровья, в том числе культуры профессионального здоровья воспитателей и валеологическому просвещению родителей

51

Виды здоровьесберегающих технологий в дошкольном образовании - классификация здоровьесберегающих технологий по доминированию целей и решаемых задач, а также ведущих средств здоровьесбережения и здоровьеобогащения субъектов педагогического процесса в детском саду.

Всвязи с этим можно выделить следующие виды здоровьесберегающих технологий в дошкольном образовании: медико-профилактические; физкультурно-оздоровительные; технологии обеспечения социально-психологического благополучия ребенка; здоровьесбережения и здоровьеобогащения педагогов дошкольного образования; валеологического просвещения родителей; здоровьесберегающие образовательные технологии в детском саду.

- Медико-профилактические технологии в дошкольном образовании- технологии, обеспечивающие сохранение и преумножение здоровья детей под руководством медицинского персонала ДОУ в соответствии с медицинскими требованиями и нормами, с использованием медицинских средств.

К ним относятся следующие технологии: организация мониторинга здоровья дошкольников и разработка рекомендаций по оптимизации детского здоровья; организация и контроль питания детей раннего и дошкольного возраста, физического развития дошкольников, закаливания; организация профилактических мероприятий в детском саду; организация здоровьесберегающей среды в ДОУ.

- Физкультурно-оздоровительные технологии в дошкольном образовании- технологии, направленные на физическое развитие и укрепление здоровья дошкольников: развитие физических качеств, двигательной активности и становление физической культуры дошкольников, закаливание, дыхательная гимнастика, массаж и самомассаж, профилактика плоскостопия и формирование правильной осанки, воспитание привычки к повседневной физической активности и заботе о здоровье и др.

Реализация этих технологий, как правило, осуществляется специалистами по физическому воспитанию и воспитателями дошкольных учреждений в условиях специально организованных форм оздоровительной работы.

- Здоровьесберегающие образовательные технологии в детском саду- технологии воспитания валеологической культуры или культуры здоровья дошкольников.

Цель- становление осознанного отношения ребенка к здоровью и жизни человека, накопление знаний о здоровье и развитие умений оберегать, поддерживать и сохранять его, обретение валеологической компетентности, позволяющей дошкольнику самостоятельно и эффективно решать задачи здорового образа жизни и безопасного поведения.

Это технология личностно-ориентированного воспитания и обучения дошкольников. Ведущий принцип таких технологий- учет личностных особенностей ребенка, индивидуальной логики его развития, учет детских интересов и предпочтений в содержании и видах деятельности в ходе воспитания и обучения.

- Технологии обеспечения социально-психологического благополучия ребенка- технологии, обеспечивающие психическое и социальное здоровье ребенка-дошкольника. Основная задача этих технологий- обеспечение эмоциональной комфортности и позитивного психологического самочувствия ребенка в процессе общения со сверстниками и взрослыми в детском саду и семье.

К ним относятся: технологии психологического или психолого-педагогического сопровождения развития ребенка в педагогическом процессе ДОУ

- Технологии здоровьесбережения и здоровьеобогащения педагогов- технологии, направленные на развитие культуры здоровья педагогов, в том числе культуры профессионального здоровья, развитие потребности к здоровому образу жизни.

- Технологии валеологического просвещения родителей- задача данных технологий- обеспечение валеологической образованности родителей воспитанников детского сада.

Данные технологии должны удовлетворять принципам здоровьесбережения,:1.Непрерывность и преемственность — работа ведется не от случая к случаю, а каждый день и на

каждом занятии.2.Субъект-субъектные взаимоотношения — дошкольник является непосредственным участником

здоровьесберегающих мероприятий и в содержательном, и в процессуальном аспектах.3.Соответствие содержания и организации обучения возрастным особенностям детей — объем

учебной нагрузки, сложность материала должны соответствовать возрасту ребенка.4.Комплексный, междисциплинарный подход — единство в действиях педагогов, психологов и

врачей.5.Успех порождает успех — акцент делается только на хорошее; в любом поступке, действии

сначала выделяют положительное, а только потом отмечают недостатки.6.Активность — активное включение, а любой процесс снижает риск переутомления.7.Ответственность за свое здоровье — у каждого ребенка надо стараться сформировать

ответственность за свое здоровье, только тогда он реализует свои знания, умения и навыки по сохранности здоровья. Перед любым воспитателем неизбежно встает задача качественного обучения

52

предмету, что совершенно невозможно без достаточного уровня мотивации дошкольников. В решении означенных задач и могут помочь здоровьесберегающие технологии. Следует отметить, что все здоровьесберегающие технологии, применяемые в учебно-воспитательном процессе, можно разделить на три основные группы:

- технологии, обеспечивающие гигиенически оптимальные условия образовательного процесса;- технологии оптимальной организации учебного процесса и физической активности школьников;- разнообразные психолого-педагогические технологии, используемые на уроках и во внеурочной

деятельности педагогами и воспитателями.Особое внимание в режиме дня уделяется проведению закаливающих процедур, способствующих

укреплению здоровья и снижению заболеваемости. Закаливающие мероприятия, как важная составная часть физической культуры, содействует созданию обязательных условий и привычек здорового образа жизни.

Используемая система закаливаний предусматривает разнообразные формы и методы, а также изменения в связи с временами года, возрастом и индивидуальными особенностями состояния здоровья детей.

Прогулка – один из важнейших режимных моментов, во время которого дети могут в достаточной степени реализовать свои двигательные потребности. Оптимальной формой для этого служат подвижные игры и физические упражнения на улице.

Подвижная игра занимает особое место в развитии ребёнка-дошкольника. Она способствует закреплению и совершенствованию двигательных навыков и умений, предоставляет возможность развивать познавательный интерес, формирует умение ориентироваться в окружающей действительности, что так важно для приобретения ребёнком жизненного опыта.

Безусловно, особое значение в воспитании здорового ребёнка в дошкольном учреждении придаётся развитию движений и физической культуры на физкультурных занятиях.

Одним из важнейших компонентов укрепления и оздоровления детского организма, а также организации двигательного режима ребёнка, направленного на поднятие эмоционального и мышечного тонуса детей, является утренняя гимнастика.

В перерывах между учебной деятельности, особенно в старших группах детского сада, проводится двигательная разминка. Её цель –предотвратить развитие утомления у детей, снять эмоциональное напряжение в процессе умственной нагрузкой, что способствует более быстрому восприятию программного материала.

С целью предупреждения утомления, связанных с длительным сидением в однообразной позе, требующих сосредоточенного внимания и поддержания умственной работоспособности детей на хорошем уровне, в детском саду проводятся физкультминутки.

Наряду с различными оздоровительными мероприятиями в дошкольном учреждении проводится и гимнастика после дневного сна, которая помогает улучшить настроение детей, поднять мышечный тонус, а также способствует профилактике нарушений осанки и стопы. Гимнастика проводится при открытых форточках 7-15 минут. В течение года используются различные варианты гимнастики.

- Разминка в постели. - Гимнастика игрового характера. - Пробежки по массажным дорожкам. Дыхательная гимнастика. От правильного дыхания во многом зависит здоровье человека, его

физическая и умственная деятельность. Дыхательные упражнения увеличивают вентиляцию, лимфо - и кровообращение в легких, снижают спазм бронхов и бронхиол, улучшают их проходимость, способствуют выделению мокроты, тренируют умение произвольно управлять дыханием, формируют правильную биомеханику дыхания, осуществляют профилактику заболеваний и осложнений органов дыхания.

Здоровый образ жизни – это типичные формы и способы повседневной жизнедеятельности человека, которые укрепляют и совершенствуют резервные возможности организма, обеспечивая тем самым успешное выполнение своих социальных и профессиональных функций независимо от политических, экономических и социально-психологических ситуаций.

Особенно важны принципы ведения здорового образа жизни в дошкольном возрасте, так как именно в этом возрасте комплекс оздоровительных мероприятий обеспечивает гармоничное развитие и укрепление здоровья, повышение будущей работоспособности людей, укрепление их интеллектуальных способностей и продление их творческого потенциала.

Современный образовательный процесс настоятельно требует от педагога высокого профессионализма, который выявляет себя как личность во всем многообразии индивидуально-психологических, психолого-педагогических, поведенческих и коммуникативных качеств.

53

Литературы:1. Назарбаев Н.А. Казахстан -2030.-Алматы, 1998.-2202. Ахутина Т.В. Здоровьесберегающие технологии обучения: индивидуально-ориентированный подход // Школа здоровья. 2000. Т. 7. №2. С.21 - 28 3. Андреев В.И. Здоровьесберегающее обучение и воспитание. – Казань, 2000 4. Кечеджиева Л., Ванкова М., Чипранова М. Обучение детей художественной гимнастике (пер. с болгарского). - М.: ФиС, 1985. - 93 с.

Аннотация. Жаңашыл білім процесі педагогтарды жоғары профессионалды болуды талап етеді, сонысымен тұлға ретінде педагог өзің жан-жақты индивидуалды-психологиялық , психология-педагогикалық және коммуникативтік қырларынан танылуы керек.Annotation. Modern educational process strongly requires the teacher excellence that identifies himself as a person in a variety of individual psychological, psycho-educational, behavioral and communicative qualities.

ӘОЖ 51.24: 38

ЖАҢА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР НЕГІЗІНДЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУ

Абыкеева Э.№35 орта мектеп, Тараз қ.

«Интерактив» деген сөз ағылшынның «іntеr - асt» («Intеr» -өзара, «асt» - әрекет ету) деген сөзінен шықкан. Яғни, интеракция - жеке индивидтердің, топтың, жұптың өзара біріккен әрекетте бір-біріне алма-кезек әсер етуі. Интерактивті оқыту - бұл таным әрекетін ұйымдастырудың арнаулы түрі. Оқытудың бұл түрі алдына нақты және бағдарланған мақсат қояды. Сондай мақсаттардың бірі - оқу үдерісінің өнімділігін артыратын оқушының ақыл-ой кемелділіктерін, өз жетістіктерін сезінетіндей жайлы жағдай тудыру. «Интерактивті оқыту» 1990 жылдары интернет желісінің дамуымен байланысты пайда болды. Осыған орай, көптеген ғалымдардың пікірінше, интерактивті оқыту компьютер және интернет желісін пайдалану арқылы оқыту дегенге саяды.

Педагогикада «интерактивтілік» терминінің жиі қолданылғанына қарамастан, ол теория мен практиканың жеке пәні ретінде қарастырылған емес. Әдіскер ғалымдар бұл ұғымды жан-жақты саралай келе, оны жүйе ретінде төмендегідей сипаттайды:

- екі не одан да көп қатысушының біріккен әрекеттерін талдаудың бірлігі болып табылатын дидактикалық жүйе;

- ұжымдық іс-әрекет;- әрекет нәтижесіне рөлдік жауапкершілік;- басқа тұлғамен субъектілік байланыс;- тұлға әрекетінің басқа мүшелердің қасиеттеріне тәуелді болуы және ықпалы;- әрекеттің тәрбиелік сипатының субъектінің іс-әрекетінде бейнеленуі;- субъектілердің өзара қарым-қатынасы.Педагог-ғалымдардың пікірінше, интерактивтілік - бұл дидактикалық құралдардың (орта, мазмұн,

оқу құралдары, іс-әрекет) әрбір субъектінің өз нәтижесі үшін рөлдік жауапкершілікте болуын қамтамасыз ететін және қарым-қатынас кезінде субъектілер арасында «полидиалог», өзара әрекет, өзара түзетулер, қатынастар орнатуды көздейтін іс-әрекетті ұйымдастыра білу қабілеті. Сонымен бірге, интерактивті оқытудың тәрбиелік міндеттерді шешудегі рөлі ерекше мәнді. Педагогикалық үдеріске қатысушылар бірлескен әрекетте бір-бірімен ынтымақтастықта жұмыс істейді, ұжымдық жауапкершілікті сезінеді, мәдениет пен әдептілікті сактауға ұмтылады.

Педагогикада оқытудың бірнеше моделі ажыратылады:- енжар - оқушы оқытудың «нысаны» ретінде көрінеді (тындайды, қарайды);- белсенді - оқушы оқытудың «субъектісі» ретінде көрінеді (өзіндік жұмыстарды, шығармашылық

тапсырмаларды орындайды);- интерактивті - өзара әрекетте болады.Оқытудың интерактивті моделін қолдану өмірлік жағдаяттарды үлгілеуді, рөлдік ойындарды

пайдалануды, мәселені бірлесіп шешуді көздейді. Мұнда оқу үдерісінде белгілі бір тұлғаның немесе идея иесінің үстем болуына жол берілмейді. Оқушы іс-әрекет объектісінен өз ұстанымы бар әрекет субъектісіне айналады.

54

Интерактивті оқыту - әлеуметтік-психологиялық белсенді оқытудың Казіргі бағыты. Ол - ойындар, пікірталас, кіші топтармен жұмыс істеу, кіші шығармашылық бөліктерді алмастыру әрекеттерімен тығыз байланысты. Интерактивті оқытуда оқушының белсенділігі маңызды орын алады. Белсенділіктің көзі оқушы пен мұғалімның өзара әрекеті мен қарым-қатынас түрлерінде және білім алушының қабілеттіліктерін қалыптастыруда болып табылады. Оқытуды белсендірудің жолдары мынадай болып келеді:

- проблемалық сұрақтарды қоя білу;- оқытудағы өзара ынтымақтастықты көрсету;- ізденушілік әрекетте болу;- дербестену және өз бетінше оқу; - жаңа оқу мотивациясына жағдай жасау;- өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі реттеу тетігінің орындалуы.Интерактивті әдістердің 300-ден астам түрлері бар. Мысалы: миға шабуыл, тренингтер, психологиялық

жаттығулар, дидактикалық ойындар, дөңгелек үстелдер, пікірталастар, пікірсайыстар. Интерактивті әдістер басқа әдістерден келесідей артықшылықтарымен ерекшеленеді:

1. Білім жолымен ғана емес, тікелей тәжірибе көмегімен игергенді қолдануға үйретеді.2. Қарым-қатынас дағдысын дамытады.3. Кері байланысты жүзеге асырады.4. Пікірлер мен қатынастарды қалыптастырады.5. Материалдың тиімді игерілуіне мүмкіндік беріледі.6. Білім алушылар мәселені шешу барысында өздерінің және басқалардың тәжірибелерін қолданады.7. Мұғалім да білім алушылардан кейбір нәрселерді біліп үйрене алады.Бұл әдістерді қолдануда оқушылардың оқу-танымдық іс-әрекет табыстылығын қалыптастырудың

мүмкіндіктері артады. Себебі, әрбір оқушы өз ой-пікірін дамытуға көп мүмкіндік алады, қасындағы достарымен ой бөлісіп, сыни пікірлерді қабылдауға, өз пікірін көпшілікке білдіруге, жариялауға бағыт алады. Әсіресе, интерактивті оқытуда оқушылардың бір-бірінің дайындаған мәліметтеріне күмәндануы - олардың ақыл-ойын дамытуға, іс-әрекет табыстылығын арттыруға септігін тигізеді. Біздің пікірімізше, оқушының оқыту үдерісіндегі «күмәндануы» - ғылыми танымдағы ақиқатқа жетелейді.

Интерактивті оқыту әдістерінің кейбір түрлері мен олардың қолданылу мақсаттарын төменде берілген кестеден көруге болады (4-кесте).

Кесте 1 - Интерактивті оқыту әдістерінің түрлері мен қолдану мақсатыӘдістердің түрлері Қолдану мақсаты

Миға шабуыл Оқушылардың берілген сұраққа жауап беру барысында өз пікірлерін дәл әрі тез айтуын, белсенділік танытуын қамтамасыз етеді.

Сұрақ-жауап Оқушылардың сұрақты анық, нақты қоюға және жауаптардың соған сәйкес анық, нақты беруге үйрету.

Эссе Тапсырмаларды орындауда сауатты жазу және шығармашылық тұрғыдан ойлау қабілетін шыңдау.

Бірлесіп жоба құрастыру Тапсырманы үлгі ретінде жобалау дағдыларын қалыптастыру.«Іnsert» (кесте толтыру) Түртіп алу жүйесін (+, -, V, ?) қолдана отырып, мәтінді меңгеруін анықтау.

Академиялық пікірталас Жұптасып пікірталасқа түсу аркылы дәлелді және дәл сөйлеуге үйрену.

Кубик Оқушыларды ойлаудың бірнеше операцияларын ойын әрекетін ұйымдастыру арқылы дамытуға жетелейді (талдау, синтездеу, салыстыру, елестету, есте сақтау, және т.б.).

Интерактивті оқытуды ұйымдастырудың формаларын 3 топқа бөліп көрсетуге болады:- жеке;- жұптық;- топтық.Олардың әрқайсысы оқушының оқу-танымдық іс-әрекеті табыстылығын қалыптастыруға мүмкіндіктер

тудырады.Жеке оқу түрінде оқушылар мәтінмен жұмыс істеп, оның мазмұнын терең ұғынып алуға бағытталады.

Мұғалімның оқу тапсырмаларын беруде жеке кеңес беріп, интерактивті оқытудың әдіс-тәсілдерін қолдану тетіктерін түсіндіріп, өзін-өзі бақылауға, нәтижелерін сараптауға бағыттайды. Мысалы: «Іnsert» әдісін қолдануда оқушылар әртүрлі белгілерді қолданып, мәтінді меңгеруге мүмкіндік алады.

- мен үшін жаңа ақпарат +

55

- менің пікіріме қарсы -- маған барлығы түсінікті V- менің сұрағым бар ?Жеке оқу формасында «миға-шабуыл» әдісін қолдануға болады. «Миға шабуылда» қатысушылар

сұрақ-жауапқа, пікірталасқа белсенді қатысады. Бұл әдетте тақырыпқа орай қолданылады. Белгілі бір тақырып сұрақ қоюдан басталып, оқушылар өз пікірін айтуға мүмкіндік алады. Оқушылардың жауап берулеріне шек қойылмайды әрі сын айтылмайды.

Жұптық формада «интервью» әдісін қолдануға болады. «Интервью» әдісіне қатысушы оқушының бірі екіншісінен белгілі тақырып бойынша мәлімет алу мақсатында сұрақтар қойып, берілген жауапты талдай келе белсенділігін көрсетеді. Екінші оқушы да қаншалықты ақпаратқа, жаңалыққа жақын екенің, өз көзқарасы мен қатынасын білдіреді.

Топтық оқыту формасында оқушылар топпен бірлескен әрекетте жұмыс жасайды. «Топпен жұмыста» оқушылар мынадай әрекеттерді орындайды:

- бірлесіп ой бөліседі;- бір-біріне сұрақ қояды;- пікірталасқа белсенділікпен қатысып ұжымның тілегімен санасады;- білім сапасына жауапкершілікті алуға бағытталады.Топтық жұмыста әңгіме, сұрақ-жауап, пікірталас қолданылады. Оқушылардың белсенділігін арттыру

үшін сұрақ қоюда, әңгіме құруда, пікірталасқа түсуде және дәлелді сөйлеуде топпен жұмыс маңызды рөл атқарады.

«Мәтінді рөлге бөліп оқуда» оқушылар мәтінмен жұмыс істеу барысында рөлдік орындау әрекеттеріне кіріседі. Мәтіндегі рөлді бөліп алады:

- біріншісі, автор орнында қызмет етеді;- екіншісі, мәтін бойынша сұрақ дайындайды;- үшіншісі, мәтін мазмұнына жауаптар іздейді;- төртіншісі, сол жауаптардың дәйектілігін негіздейтін мәтін ішінен сілтемелерді тауып оқиды,

жариялайды;- бесіншісі, әрекеттердің орындалуының уақыт мөлшерін қадағалайды.«Бірлескен ізденісте» оқушылардың ойына қозғау салатын мәтін ұсынылады. Мәтінді оқып болғаннаң

кейін, талқылауға 4-5 сұрақ дайындалады. Қойылған сұрақтар негізгі мәселені ашуға бағытталады. Оқушыларға өзара пікірлесу ұсынылады. Мұғалім оқушылардың ойларының анықтылап, досының ойлау қабілетін шыңдауға және бір-бірімен бәсекеге түсуге жағдай жасайды. Оқушылар бірлескен ізденіс әдісін тәжірибеде қолданып, зор ынтамен өздерінің сұрақтарын талқылауға ұсынып отырады.

Мұғалімдердің келер ұрпаққа қоғам талабына сай білім мен тәрбие берудегі жаңа оқыту технологияларының мәнін, яғни инновациялық іс-әрекеттің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеруі, маңызды мәселелердің бірі болып отырғаны айқын.

Технологиялардың барлығында қарым-қатынас мәселесі маңызды орын алады, себебі мұғалім білім алушылардың әрекетін әртүрлі формада ұйымдастыра отырып, оларды бірлескен әрекетке жекеше, жұптасып, топпен білім алуға бағыттайды. Олай болса, «қарым-қатынас», «әңгіме», «интерактивті қарым-қатынас» ұғымының мәні белгілі болуға тиіс. Ал мұғалімге «педагогикалық қарым-қатынас», «педагогикалық әдеп», «педагогикалық техника», «педагогикалық мәдениет» ұғымдарын пайдалану қажет.

Қарым-қатынас - екі немесе одан көп адамдардың тұлға аралық қатынас орнату мақсатындағы өзара әрекеті, бірлескен әрекеттің ортақ нәтижесіне қол жеткізу, психологиялық және әлеуметтік дамуының маңызды ықпалының бірі.

Қарым-қатынас өзіне: топтар арасындағы, топтар мен ұйымдардағы әріптестер, әрекет субъектілері арасындағы ақпарат алмасуын; қатынас субъектілерінің бірлескен әрекет стратегияларының өнімін; бірлескен міндеттерді шешу үдерісіндегі адамдардың бірін-бірі қабылдауы мен түсінуін топтастырады.

Интерактивті қатынас - әрекеттестіктің тактикасы мен стратегиясының шығарылуы. Адамдардың бірлескен іс-әрекеттерінің ұйымы. Интерактивті қатынастың негізгі түрі - кооперация мен бәсекелестік. Интерактивтік сипат - өзара әрекеттесудің жалпы стратегиясының құрылымына байланысты, яғни қарым-қатынастың серіктестік және бәсекелестік тиіптерінің болуы.

Педагогикалық қарым-қатынас - бұл оқу және тәрбие мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған мұғалімдер мен білім алушылардың кәсіби қарым-қатынасы.

Педагогикалық қарым-қатынас оқу-тәрбие үдерісінде білім алушыға әсер етуші құрал ретінде қызмет етеді. Педагогикалық қарым-қатынас - өзіндік ақпарат алмасуы бар, коммуникативтік құралдардың көмегі арқылы өзара қатынастар мен тәрбие құралдарын жузеге асырушы біртұтас жүйе болып табылады.

Білім беру жүйесін ізгілендіру Казіргі кезендегі даму жағдайында педагог-кадрлардың жалпы және кәсіби даярлығына, олардың жеке шығармашылығына жоғары талаптар қоюда. Интерактивті оқытуда қарым-қатынастың рөлі ерекше мәнді.

56

Педагогикалық іс-әрекет үдерісінде қарым-қатынастың келесі ерекшеліктерін бөліп қарастыруға болады:

- қарым-қатынастың нақты стилі,- педагогикалық іс-әрекеттің белгілі бір кезеңіне тиіс қарым-қатынас жүйесі,- педагогикалық және коммуникативтік міндеттерді шешуде туындайтын қарым-қатынастың

жағдаяттық сипаты.Педагогикалық такт - педагогикалық әдеп, педагогикалық мәдениет, педагогикалық техника білім

алушылардың оқу-танымдық іс-әрекеті табыстылығының қалыптасуына өзіндік септігін тигізеді.Педагогикалық такт (лат. tactus - жанасу) - педагогикалық байланысу құралдарын таңдаудағы әр нақты

жағдайда шектен шықпай, тиімді тәрбелік ықпалды пайдалана білуі.Педагогикалық техника - жеке білім алушыға сондай-ақ тұтас ұжымға тәрбиелік әсер етуге

таңдалған әдістемелерді жүзеге асыратын білім, шеберлік, дағдылардың жиынтығы.Педагогикалық мәдениет дегеніміз - мұғалімнің кәсіби қасиеттері мен қабілеттерінің жиынтығы.Білім алушымен қарым-қатынас барысында мұғалім оқыту технологиясы арқылы мынадай қызметтерді

атқарады:- ақпарат беруші;- қарым-қатынасқа түсуші;- топтық жұмыстарды ұйымдастырушы;- топқа жағымды психологиалық ахуал орнатушы;- қарым-қатынасқа түсу барысында мәдени өмірге сай талаптар қоя білуші;- жағдаяттарды талдаушы;- әртүрлі қарым-қатынас барысында білім алушыларға үлгі болатын әрекеттерді көрсетуші және т.б.Осы аталғандардың барлығы педагогтың психофизиологиялық аппаратының ресурстарын қолдануда

жүзеге асырылады; мәселен:- дауыс ырғағы;- сөйлеу мәнерлігі;- ым-ишарасы;- қимылының екпіні;- сондай-ақ киім кию мәнері.Педагогикалық технологияларды игеруде мұғалім қарым-қатынас мәдениетіне мән бере отырып, мына

ұстанымдарды қолдануға тиіс:Педагог әрбір оқыту технологияларын меңгеруде білім алушылардың бірлескен әрекетін

ұйымдастыра білу қажет, сонымен қатар оларды мәдениетті сөйлеуге, пікірталасқа түсе білуге, сұрақ қоюға, нақты жауап беруге, әдепті болуға үйрету керек.

Интерактивті оқытуда мұғалім мен білім алушы, оқушы мен оқушы арасында өзара белсенді қарым-қатынастын жоғары деңгейде қалыптасуын талап етеді. Ондай қарым-қатынас ашық пікір айту, пікірталас, ішкі ойын айту, жауаптасу түрінде өтеді. Білім алушы өзінің белсенді пікірінде қаралып отырған мәселені шешудің ұсыныстарын айтады.

Адамның өзіндік «Менінің» болуы, Абай тілімен айтқанда: кісінің өзіне-өзі ұдайы есеп беруінен, өзін-өзі аңғара, байқай алу қабілетінен көрінеді. Өзіңе-өзің үңіліп, өзіңді тізгіндеуге тырысу, белгілі мақсат көздеу, осы істегі бастапқы қадам болып табылады.

Интерактивті оқытуда әрбір оқушы өз ойын, пікірін айтып, басқа оқушының дайындаған мәліметіне сыни көзқарасын білдіруде саналы түрде өз іс-әрекетін басқарып, өзінің әдептілігін, мәдениеттілігін қадағалауы тиіс.

Интерактивті оқыту кезінде мұғалім жаңа біліммен бірге оқушыларды өз беттерінше ізденуге жетелейді. Мұғалім белсенділігі оқушы белсенділігімен алмастырылып, оның міндеті оқушыларға белсенділікті қамтамасыз ететін оңтайлы жағдай тудыру ғана болып қалады. Жалпы белсенділік - адамның өз бетінше әрекет жасауға дайындығы, алға қойған мақсатқа ұмтылуы және сол мақсатқа жетудің оңтайлы әрі тиімді жолын таңдауға тырысуы.

Білім алушының белсенді әрекет ете отырып, бірін бірі қолдау, толықтыру арқылы сұхбат құрады. Екі білім алушының сұхбатына үшіншісі де араласуына болады. Ол қарсы топтың мүшесі де болуы мүмкін. Қарсы топтан болғандықтан, ол сұхбатқа өзінің сұрағымен немесе екі білім алушының сұхбатында айтылмаған тақырыпқа қатысты тың дерегімен қатыса алады. Осындай өзара қарым-қатынаста дәлелді сөйлеу, тапсырмаларды орындау барысыңда жауапкершілік тәрізді қасиеттер көрінеді. Интерактивті оқытуда тек қана дидактикалық міндеттер шешіліп қана қоймайды, өзін-өзі тәрбиелеуге де мүмкіндіктер пайда болады. Олар:

- өзі-өзіне міндет қою:- өзін-өзі бекіту;- өзін-өзі ұйымдастыру;

57

- өзін-өзі бақылау;- өзі-өзіне есеп беру;- өзі-өзіне қатынас;- өзін-өзі сынау;- өзін-өзі ұлғайту;- өзін-өзі иландыру;- аутотренинг.Интерактивті оқытуда әрбір білім алушы дәлелді сөйлеу мақсатында өз жұмысының нәтижелі

болуын көздейді. Олар жұп болып, топ болып жұмыс жасағанда білімі темен білім алушылар озат оқушытерден кей жерлерде тапсырманың орындалу барысынан көмек алса, озат оқушытер оларға көмек береді. Осылайша интерактивті оқытуда білім алушылар мәселені бірігіп шешуге, ұйымдасуға бейімделе отырып, өзін-өзі тәрбиелеуге жетелеп отырады. Бірігіп жұмыс істеу әрі жеңіл, әрі қызық, әрі тиімді болып келеді.

Интерактивті оқытуға - ұжымдық ойлау әрекеті мұғалім мен білім алушылар арасындағы ізденушілік, жасампаздық жағдайлардағы өзара ықпал ету формасы, модерация - оқытудың топтық тәсілі кіретіндігін айтып жатырмыз. Осы ретте интерактивті оқытудың тиімділігі былайша топтастырылады:

1. Білімді ұғып, түсіну, меңгеру және шығармашылықпен қолдануды жеделдетеді. Егер үнемі интерактивті әдістер қолданылса, білім алушының ақпараттарды меңгеруге икемділігі қалыптасып, қателесуі, қорқуы жойылады және мұғаліммен сенімді қарым-қатынасы қалыптасады.

2. Мәселені шешуге қызығушылығы мен мотивациясы жоғарылап, ізденушілік белсенділік сезімі нақты шараларға итермелейді. Білім алушының өзіндік ойлау қабілеті, проблемалық жағдайдан шығудын өзіндік жолдары, өзіндік құндылықтары, серіктестік қарым-қатынасқа түсе білу қасиеттері қалыптасады.

3. Білім алушы әрекеттің, қарым-қатынастың жаңа тәжірибелерін жинақтайды. Білім, іскерлік, дағды, әрекеттердің тәсілдері мен коммуникативті қасиеттерінің өсуімен қатар, оқушы өзінің және ұжымның құзырлылығын жетілдіруге ұмтылады.

4.Интерактивті оқыту серіктестік пен ынтымақтастыққа негізделіп, оқушының танымдық және шығармашылық белсенділігін қалыптастырумен қатар кері байланыс орнатуына мүмкіндік береді.

5. Барлық әрекеттерді белсендіреді.Білім алушыларды интерактивті оқыту барысында күрделі оқу материалдарын нәтижелі меңгерумен

қатар, олардың таңдаған мамандықтарына сүйіспеншілігін және жауапкершілігін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Қорыта айтқанда, интерактивті оқытуды оқу-тәрбие үрдерісінде пайдаланғанда оқытудың нәтижелі, білімнің сапалы болуы, білім алушылардың өз бетінше және топпен жұмыс жасауға ынтасының артуы, ізденушілік, шығармашылық, зерттеушілік қабілеттерінің жетілуі жүзеге асырылады.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Исламгулова С.К. Оқу үрдісін технологияландыруға жаңаша көзқарастар. - Алматы, 2010.2.Әлімов А. Интербелсенді әдістерді жоғары оқу орындарында қолдану. Оқу құралы. - Алматы, 2009Ж.3.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.4.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан дағдарыстан кейінгі дүниеде: Болашаққа интеллектуалдық секіріс // Білім нұры. 2009, №8 (38).

Аннотация. В статье рассматриваются педагогические основы инновационных технологий при изучении английского языка. Использование инновационных технологий в учебно-воспитательном процессе помогает активизировать умственную деятельность обучающихся. Аnnotation. One of the main tasks of society development is the usage of new technology in educational system. That is why various educational technologies are inculcated into the pedagogical process. Directions of researches done for training future teachers of English do not deal with their training using the new technology.

А 3337:39(574)

ОҚУШЫЛАРДЫ АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУ ЗАМАН ТАЛАБЫ

Акдилдаева И.Т.Н.Тілендиев атындағы облыстық мектеп-интернаты, Тараз қ.

Бүгінгі таңда білім беру жүйесінде оқушыларды оқыту, жаңа технологиялық әдістерді пайдалану, білім сапасын жетілдіру мәселесіне ерекше басымдық беріліп, тәрбие саласына жеткілікті көңіл бөлінбеуде.

58

Тек тәрбиелі ұрпақты ғана сауатты, нағыз ұлтжанды, елін, жерін сүйетін, Отансүйгіш тұлға ретінде қалыптастыруға болады. Адамгершілік тәрбиесі біртұтас оқу-тәрбие үрдісінің негізі болып табылады. Адамгершілік мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады.

«Мораль (латыншасы моралист, қазақшасы - әдет-ғұрып) - әлеуметтік шындықтың этикалық саналарын (ізеттілік, мейірбандық, әділеттілік, мінез-құлық, әдет-ғұрып т.б.) бейнелейтін қоғамдық сананың бір түрі. Мораль дегеніміз адамдардың бір-біріне және қоғамға деген міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтайтын қоғамдық өмір сүру ережелерінің, адамдардың мінез құлықтары нормаларының жиынтығы.

Бүгінгі таңда мораль өмірдің барлық саласында, еңбекте, тұрмыста, саясатта, ғылымда, отбасында әртүлі қарым-қатынаста адамның мінезін, іс-әрекетін, қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты. Этика бұл философиялық ғылым, қоғамдық сананың нормасы, қоғамдық қатынастардың түрі.

«Этика (грекшесі, қазақшасы - әдет, мінез-құлық) – мораль туралы оның шығуы мен дамуы туралы, адамның өмір сүру салтының аса мәнді жақтарының бірі болып табылатын адамгершіліктің әртүрлі қоғамдық құбылыстағы сан алуан формалары мен нормалары туралы ілімдер жүйесі.

Моральдың екі жағы бар: өзім үшін, ұжым үшін. Әрбір өнегелі азамат қоғам өміріне қайшы жағымсыз құбылыстармен (мансапқорлық, алдау, сөзінде тұрмау, кертартпалық, нысапсыздық, әділетсіздік т.б.) тікелей күресіп жағымсыз қылықтарға тосқауыл қоюы керек.

Гуманистік мораль шынайы адамгершілік қарым-қатынастарды, ынтымақтастықты, ізеттілікті, адалдықты, кішіпейілділікті, қарапайымдылықты, қайырымдылықты қуаттап уағыздайды.

Мораль адамның мінез-құлқын, сана-сезімін реттейді, қарым-қатынас мәдениетін жасайды. Бірақ өмірде моральды бұзушылар жеткілікті. Әсіресе мына заманда: нашақорлық, жезөкшелік, сөзде тұрмау, жауыздыққа бару. Мораль қоғамдық сананың бір түрі. Ол адамдардың қарым-қатынасынан туындайды: адамгершілікке жататын немесе адамгершілікке жатпайтын қылықтар арқылы белгіленеді. Біз бұны өнегелі, өнегесіз қылықтар дейміз.

Адамгершілік тәрбиесінің мақсаты тұлғаны дамытудың негізгі бөлігі. Тәрбиеші мен оқушылардың тәрбиені осы адамгершілік тәрбиесінен бастауы бекер емес. Педагогтар оқушылардың ізгі ниеттілігін, адалдығын, кішіпейілділігін, ілтипаттылығын орындағыштығын, жауапкершілігін қалыптастырады.

Адамгершілік тәрбиесіне тән міндеттер бар. Олар: - оқушыларды өмір талабына қоғамдық моральдық нормасын орындауға қатыстыру;- оқушылардың адамгершілік тәжірибесін қалыптастыру;- оқушылардың санасына және мінезіне тәрбиешінің ықпал жасауы;- Республикаға, оның Президентіне, әнұранына, рәміздеріне тәрбиеленушілердің берілгендік сезімін

тәрбиелеу.Бұл міндеттерді іске асыру оңай емес. Ол үшін тәрбие іс-шаралары ұтымды болу керек, балалардың

жас ерекшеліктерін ескерген дұрыс. Бастауыш сыныпта оқушылардың адамгершілік достық, жолдастық, Қазақстан туралы ұғымдары

қалыптасады. Ұстаздарды, үлкендерді, туыстарды, ата-аналарды құрметтеуді еңбектенуге ізіеттілік норманы сақтауға үйренеді. Бұл жаста балалар тәртіпке, жолдастық өзара көмек беруге, түсінуге дағдыланады. Олар оқу еңбегіне өзінің қатынасын, мектептегі, отбасындағы қоғамдық орындардағы өзінің мінез-құлқының қандай болу керектігін біледі. Осы сыныптың оқушылары оқу-тәрбие үрдісінде өздерінің дербес және қоғамдық мінез-құлқы туралы адамгершілік тәрбиесінің мазмұны кеңейтіледе.

Оқушыларға адамгершілік тәрбиесін беруде тек мектеп қана емес отбасының да маңызы зор, себебі тәрбие жанұяда басталады. Жанұя-мәдениет ошағы, тәрбие мектебі. Жанұя мүшелерінің бірлігі, ерлі-зайыптылардың сүйіспеншілігі, бір-біріне жылы қамқорлығы, әже-аталармен қатынас, бауырлар арасындағы жылылық, жардың адал болуы, адамгершілік қарым-қатынасын байытады. Мұндай жанұя балаларға өнеге көрсетеді. Осындай жанұядан жақсы азаматтар шығады.

Жалпы адамгершілік тәрбиенің басқа тәрбие салаларына қарағанда өзіндік ерекшеліктері бар. Ол қоршаған ортаға, қоғамдық қарым-қатынасқа, рухани байлыққа байланысты. Әр қоғам, әр ұлт, әр отбасы ұрпағының адамгершілігі мықты болса екен деп тілейді.

Адамгершіліктің жоғары деңгейі ол оқушылардың екіжүзді болмай, сана-сезімімен ой-өрісі қатар дамып, сезімі, еркі, мінез-құлқы дұрыс бағыт алуында.

Адамгершілік тәрбиесі әр кезде мұғалімнің, ата-ананың, сынып жетекшісінің бақылауында, сондай-ақ бұл тәрбиенің саласы диагностикалы жүйені қажет етеді. Ол үшін мұғалімдер адамгершілік тәрбиесінің кері мәліметпен қаруланғаны жөн. Кері мәлімет адамгершілік тәрбиесін ары қарай қалай дамытуға болатыны жөнінде құнды тәрбие береді. Сонымен адамгершілік тәрбиесі ақыл-ой, еңбек, азаматтық, эстетикалық, дене, экономикалық, құқықтық, экологиялық т.б. тәрбие салаларына тікелей ықпал жасайды.

59

Бастауыш сыныптарда балалар жолдастық қатынастың тату еңбек ету, адал ойнау, сыпайылық ережелерін білді. Өткізілген әңгімелердің барысында оқушылар адамдардың іс-әрекетін, кітап, кинофильм, диафильм кейіпкерінің мінез- құлықтарын бағалай біледі.

Кейбір нақтылы жағдайларда оқушылар өздерін қалай ұстаулары керек, өзінің және жолдастарының тәжірибесін қалай бағалау керектігі, осылар жөнінде жалпы этикалық нормалармен балаларды таныстыру қажет.

Оқушылармен этикалық әңгімелер айына бір рет өткізіледі. Ол үшін мынадай тақырыптар ұсынылады: «Отанға және басқа халықтарға деген қарым-қатынас туралы», «Еңбекке, еңбек адамдарына құрмет», «Жолдастық, достық, ұжым туралы», «Мейірімділік, қайырымдылық және кішіпейілділік туралы», «Адалдық туралы», «Әділлеттілік тулалы», «Үлкендерге, кішілерге және құрбыларына деген қарым-қатынас туралы», «Жамандық пен немқұрайдылыққа төзімсіз болу туралы» т.б.

Бұл ұсынылған тақырыптарды міндетті тақырыптар деуге де, үлгі есебінде деуге де болады: міндетті дейтініміз, бұл мәселеге байланысты әңгімелер сөз жоқ өткізілуі тиіс, ал үлгідейтін себебіміз, әңгімелерді өткізудің реті қазіргі уақыттағы көкейкесті тәрбиелік міндеттерге сәйкес өзгеруі мүмкін, олардың нақты мазмұны балалардың адамгершілік тәжірибесіне, тәрбиелік дәрежесіне байланысты белгіленіп отырады. Этикалық әңгімелер балалардың әр түрлі қылықтарына, олардың өзара және ересектермен қатынасына байланысты жекелеген мәселелерді талқылауды жоққа шығармайды.

Этикалық әңгімелерге тәрбиешіде оқушылар да дайындалады. Тәрбиеші әңгімеге керекті мәселерді ойластырады, балаларға бір нәрсені оқып келуге немесе оқығанды еске түсіруге, адамдар арасындағы қатынастарға байланысты белгілі оқиғаларды еске алуға және оларды бағалауға (кім дұрыс, кім бұрыс жасады, неге) тапсырма береді. Егер әңгіме еркін пікір алысу жағдайында қысылыссыз өтсе, онда оқушылардың пікірілері біріне-бірі қайшы келіп қалуы табиғи нәрсе. Қате пікір талқыға түсе берсін, оқушының қатесін бетіне баспай, оны және басқа оқушыларды да дұрыс қорытындыға әкеп тіреу керек. Қайткен күнде де мұғалім оқушыларға дайын қорытынды бермеуге тиіс. Балалар өздігінен ойланып, адамдардың қарым-қатынасын сипаттайтын әр түрлі фактілерді, оқиғаларды салыстырып, олардың қайшылығын көріп және дұрыс баға беріп, ол қайшылықты қоғамымыздың моральдық ережелеріне байланыстырып отырудың зор маңызы бар. Егер балалар өздігінен қорытынды жасай алмайтын болса, мұғалім адамгершілік ережесін дұрыс тұжырымдауға көмектесетін көрнекі әдіс қолданып мысалдар келтіреді. Мысалы:

Өз сөзіңе және сертіңде тұра біл (жауапкершілік, адалдық)- Бір адамға, бір топ жанға, ұжымға серт берместен бұрын сол сертті орындай аласың ба, соны ойла.- Серт беріп қойып, орындай алмайтыныңды артынан білсең, ол жөнінде тура, ашық айт.- Егер өз сөздеріңде тұруға, сертіңді және соған жүктелген міндеттеріңді орындауға әлі үйрене

алмасаң, істі кішкентайдан бастап, бірақ міндетті түрде тындырып отыр.Өз айбыңды басқаға аударма.Адамдарға немқұрайды қарама (мейірімділік, әділеттілік)- Біреуге өз көмегіңді ұсынудан ұялма, ең алдымен қиындыққа душар болғандарға, әлсіздерге,

ауруларға көмектес.- Айналадағы адамдардың жұмыс істеуіне, дем алуына бөгет жасама.- Әдепті, сыйлағыш бол, біреуге көңілсіз қарама, үлкендерге сый көрсет.- Біреудің пікірін, біреудің әдетін сыйлай біл, яғни басқа адамдарға төзімді бол. Бірақ олардың

кемшілігіне, теріс пікіріне, теріс мінезіне еш уақытта келіспе.Басқалармен бірігіп оқуға, жұмыс істеуге және ойнауға үйрен (көпшілдік, әділеттілік)- Қандай да бір болсын міндеттерді-ұнамды және ұнамсыз, жеңіл және ауыр қызықты және

қызықсыз болсын- әділетті, дәл және әркімнің мүмкіндігіне қарай бөле біл. Өзіңді ерекше артық санама.- Бірігіп істеген істе өз үлесіңді жақсы, тез және мерзіміңде орында, мойныңа алғаныңды ақырына

дейін жеткіз, басқаларға көмектес.- Қай жерге сенің көмегің керек екенін өзің байқап, басқаларға әдепті көмек көсете біл.- Өзіңдікі дұрыс деп білсең, оны басқаларға дәлелде және шындықты қорға.- Жолдасың ағаттық жасап жатса, оны тоқтат.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан-ғасыр шежіресінде-Алматы.1999-280.2.Р.К.Төлеубекова. Адамгершілік тәрбиесінің негіздері- Алматы.1991-1423.Қ.Оразбеков. Иман және инабат.-Алматы. 2010 -220 б.

Аннотация. В статье рассматривается воспитание, этика, человеческий мораль учеников.Annotation. The article deals with education, ethics, human morality students.

60

А3737+001.895

ОҚУШЫЛАРДЫҢ БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ

Ақпаева Л.Т.№49 мектеп-гимназиясы, Тараз қ.

Елімізде болып жатқан өзгерістер білім беру жүйесіне жаңаша қарауды, қол жеткен табыстарды сын көзбен бағалай отырып саралауды, жастардың шығармашылық әлеуетін жаңаша тұрғыда ұйымдастыруды талап етеді. Осы тұрғыда білім беру жүйесінің бастауыш сатысына ерекше мән беріледі. Оқушыларының танымдық қызығушылығын дамыту, шығармашылық қабілеттерін, білім сапаларын арттыруда жаңа технологияларды пайдаланудың мәні зор.

Жаңа әдіс-тәсілдерді пайдаланудың тиімділігі сол, жаңа тақырпты оқушылар шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі тиіс. Сондықтан мұндай сабақтарда оқушылардың ынтасын, белсенділігін артыру үшін оларға мәселелік сұрақтар қойылып отырады. Жаңа технологиялардың түрлері өте көп дегенменде оқушылардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне сай, тиімді де ыңғайлы технология саралап-деңгейлеп оқыту технологиясы болып табылады.

Тақырып бойынша жасалған деңгейлік тапсырмалар жүйесі дамыта оқыту идеясын жүзеге асыруға мүкіндік береді, өйткені ол оқушылардың ойлауын, елестету мен есте сақтауын, белсендіілгін, білім сапасының дамуын қамтамасыз етеді.

Оқушылардың бейімділігін, қызығуын, үлгерімін анықтай отырып оқыту, яғни саралап-дегейлеп оқыту, қазіргі мектептердің даму бағытына айналып отыр. Деңгейлеу – оқу мекемесінің түрлеріне, бір мектептің кәсіби бағдары мен өз ішіндегі ағымына және сыныптағы топқа бөлінеді. Білім беруде, саралап оқытуда қарама-қайшылық та кездеседі.

Бастауыш мектептегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдаланып отыр, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға бағытталған. Мұнда, негізінен оқытуды ізгілендіруге сүйеніледі: ол оқытудың жеке тұлғаға бағдарлануын, жеке тұлғаның дамуы мен тиянақталуының үрдісі мен нәтижесін, оның әлеуметтік тұрақтылығы мен қорғалуының құралы қызметтерін қамтамасыз етеді. Сонымен, қорыта келе, саралап-деңгейлеу мұғалімнің де, оқушының да белсенді шығармашылық қызметін дамытады. Оқушылар өзінің оқу жұмыстарындағы жетістіктер мен жіберген кемшіліктері туралы мәліметтер алып, өз еңбегіне талдау жасайды. Ең бастысы, оқудан ләззат алуға, білім мен ғылымға деген құштарлығын арттыруға дағдыланады. Сондай бір сабағымыздың үлгісін ұсынсақ.

Сабақтың тақырыбы: Жануарлардың бір-біріне қайырымдылығы.Сабақтың мақсаты: Білімділік. Оқушыларға жануарлар арасындағы қарым-қатынаста әр жануардың тіршілігін сақтау –

табиғаттың өзі қалыптастырған бейімділік екенін түсіндіру.Дамытушылық. Қосымша деректер арқылы оқущылардың пәнге қызығушылықтарын арттыру,

сөздік қорларын байыту, шығармашылық ізденіске бағыт беру.Тәрбиелік. Жануарлар арасындағы қамқорлықты негізге ала отырып, оқушыларды сыйластыққа,

мейірімділікке, достыққа, қайырымдылыққа тәрбиелеу.Сабақтың типі: жаңа білім беру.Сабақтың түрі: дамытпалы, аралас сабақ.Сабақтың әдіс-тәсілдері: ой шақыру, ой қозғау, топтастыру, саралап-деңгейлеп оқыту

технологиясының әдістері.Сабақтың көрнекілігі: жануарлар суреттері, түртіп алу жүйесі. Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі.Табиғат және еңбек күнтізбесімен жұмыс.- Қазір қандай мезгіл?- Қыстың қай айы?- Ақпанның нешесі?- Ауа райында қандай өзгеріс бар?Үй тапсырмасын сұрау.

61

1.Сәйкестендір: бүркеніш қанқыз

Рең сақтандырғыш қарашыбын Қорғаныш көбелек 2. Құстарға өз тұмсығының маңызы қандай?3. Жануарлардың ұрпақ қалдыруы туралы әңгімелеп бер.III. Жаңа сабақ. Кіріспе.а) Қайырымдылық сөзін топтастыру

достықжанашырлық

бауырмалдық қамқорлық

мейірімділік көмек беру

ә) Ой қозғау. - Қайырымдылық кімнің арасында болады? (Адамдар арасындағы қайырымдылықты әңгімелеу). - Қайырымдылық тағы кімдердің арасында болады? (Тоқылдақтың құстарға қайырымдылығы). IY. Жаңа сабақты түсіндіру. а) Қоянға түлкінің қайырымдылығы (Суретпен жұмыс). ә) Суыр, арқар, шақшақайдың бір-бірімен тығыз байланыста тіршілік етуі. б) Адам мен жануарлар арасындағы қайырымдылық. в) Жануарларды қорғау – басты міндетіміз. Қазақстанның Қызыл кітабында қорғауға алынған

жануарлар тіркелген. Y. Деректер мен дәйектер. (оқушы ізденісі). Дельфин. Дельфин сүтқоректі жануар, суда өмір сүреді. 30-40-тан үйір болып жүреді. Суға

батқан адамға жәрдем береді. Бір дельфин Жаңа Зеландиядағы теңіз бұзағынан кемелердің өтуіне 30 жылдай көмектескен. Дельфин – достыққа құштар, ойыншыл жануар.

Қарлығаш. Еңбекқор құс. Қарлығаш есімді қыздарн көп. «Адам үй салуды қарлығаштан, өрмек тоқуды өрмекшіден үйренген», - деп Демократ айтып кеткен. «Қарлығаштың ұясын бұзған адамға қырық түрлі пәле жолығады» деген жорамал бар.

Аққу. Көлдің көркі, аққу жүзген көл таза. Қыз балалар сәнденіп, таза жүруді аққудан үйренген. Аққу туралы қанатты сөздер бар: «Аққуды атпайды, киесі тиеді», «Аққумен дос болсаң, жүрген жерің пәк болар».

Арыстандар. Арыстанның адамға пайдалы жағы бар, ең алдщымен олар хайуанаттардың ауру, әлсіздерін жейді екен, сондықтан жұқпалы аурулар кең таралып кете алмайды. Қазір арыстанды аулауға тыйым салынады.

YI. Деңгейлік тапсырмалар. Оқушыларға бағалау парағы таратылады.1 деңгей (5 ұпай). 1. жануарлар арсындағы өзара қайырымдылық қатынасты қалай түсінесің? 2. Мысалдар келтіріп әңгімеле. 3. Адам мен жануарлар арасындағы әр түрлі қарым-қатынасқа мысалдар келтір (мысалы, адам

мен ит, адам мен мысық, адам мен жылқы).2 деңгей (10 ұпай).

1. Сызбаны түсіндір. жылқы Адам ит мысық

2. Достық, қайырымдылық, мейірімділік туралы қандай мақал-мәтелдер білесіңдер? 3. Достық қатынасты қалай түсінесің?

3 деңгей (15 ұпай). 1. «Қайырымдылық» сөзіне ребус құрастыр.

62

Қайырымдылық

2. Өзің тұратын жерлерде жануарларды қорғау туралы қандай жұмыс жүргізіледі?4 деңгей.

«Қайырымдылық» туралы әңгіме жазып келу. YII. Сабақты қорытындылау. а) Түртіп алу кестесі (жаздырып, оқыту)

Не білемін? Не білдім? Не білгім келеді?

ә) Оқушыларға сұрақ қою арқылы қорытындылау. YIII. Оқушыларды бағалау. Әр оқушы бағалау парағына өз ұпайларын есептеп қорытындылайды, мұғалім жинаған ұпай

сандары бойынша баға қояды. IX. Үйге тапсырма. Мәтінді оқып, түсінік айту. Деңгейлік тапсырмаларды аяқтап келу.Дүниетану сабағында саралап-деңгейлеп оқыту технологиясы оқушыларды шығармашылыққа, өз

бетінше ізденуге баулиды, дүниетанымдық білім деңгейлерінің артуын қамтамасыз етеді. Мұғалімдердің алдына қойылып отырған басты міндеттердің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі

жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Оқытудың жаң технологияларының принциптері – оқытуды ізгілендіру, өздігінен дамитын, дұрыс

шешім қабылдай алатын, өзін-өзі жетілдіріп, өсіруші, тәрбиелеуші жеке тұлға қалыптастыру болып табылады. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық жаңа технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты, жетік маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.

Бастауыш мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың инновациялық әдіс-тәсілдерді пайдалану тиімді болады, егер де: мектептердің оқу-тәрбие үрдісінде оқытудың тиімді жаңа инновациялық әдіс-тәсілдерін таңдап алынса және деңгейлеп дамыта оқытудың мұғалім және оқушы қызметін белсендірудегі ролі психологиялық-педагогикалық теория тұрғысынан негізделіп, оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының жеке және дербес ерекшеліктері мен қабілеттері ескеріліп, оқытудың саралап оқыту әдісін қолданудың орны ерекше екендігіне көз жеткіздік.

Оқу-тәрбие үрдісінде әрбір оқушының танымдық әрекетіне тән дағдыларды қалыптастыру үшін дамыта оқытуды жүзеге асыру арқылы дүниетану сабағының тиімділігін, әрбір оқушының пәнге деген қызығушылығы және өз күшіне, біліміне деген сенімін арттыру үшін мұғалім қызметінің әрекеттік белсенділігі күшейер еді, яғни білім беру мен оқыту сапасы артатындығы дәлелденді деп есептейміз.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Елубай С. Білім беру технологияларының қазіргі проблемалары.– Алматы, 2001 ж.2.Жампеисова М.М. Модульдік оқыту технологиясы. – Алматы, 2002 ж.3.Сарбасова Қ. Инновациялық педагогикалық технологиялар. – Алматы, 2010 ж.

Аннотация. В тенденции учебно-воспитании каждый ученик на уроке самопознание усваивает все позновательные навыки, каждый ученик имеет интерес к этому предмету и зная все свои силы в своих знаниях педагог помогает дальше позновать ученикам данный предметAnnotation. In training and education trends every student learns the lesson self all show pleasing skills each student has an interest in the subject and knowing all their strength in their knowledge of the teacher helps students poznovat on this subject

ӘОЖ 42 503 Н 81

ACTIV STUDIO ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ КЕЛЕШЕГІ

Алиева П.С., Күмісбекова Ж.Н.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

ACTIV STUDIO технологиясының келешек ұрпақтың жан – жақты білім алуына, іскер әрі талантты, шығармашылығы мол, еркін дамуына жол ашатын педагогикалық, психологиялық жағдай жасау үшін де тигізер пайдасы аса мол. Қазіргі кездегі шапшаң жүріп жатқан жаһандану үрдісі әлемдік бәсекелестікті

63

күшейте түсуде. Елбасы Н. Ә. Назарбаев Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы атты жолдауында « Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдарының бірі » деп атап көрсетті.ХХІ ғасыр – бұл ақпараттық қоғам дәуірі, технологиялық мәдениет дәуірі, айналадағы дүниеге, адамның денсаулығына, кәсіби мәдениеттілігіне мұқият қарайтын дәуір.

Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын жүзеге асыра отырып, оқу – тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі мен сапасын жоғарлатуды көздейді.

Қазіргі кезде білім саласында аянбай еңбек етіп жүрген оқытушылар , білімгерлерге сапалы білім берудің әр түрлі әдістері мен тәсілдерін қолдану үшін көптеген еңбек етуде. Осы ізденіс барысында әр бір оқытушы өзінше табыстарға да жетіп жүргені бәрімізге мәлім. Бүгінгі оқытушының мақсаты - әрбір болашақ маман иесіне сапалы білім беру, оның жан – жақты дамуына мүмкіншілік жасау, оқуға деген қызығушылығын арттыру. Біздің Тараз қаласының Тараз мемлекеттік педагогикалық иснтитутында барлық сабақ беретін оқытушыларға қойылатын талап өте жоғары деңгейде – яғни біздің алға қойған мақсатымыз өзіндік ой тұжырымымен көзқарасы бар, өз пікірін ашық айта алатын, ақпараттық ағымдардан хабары бар, өз жолдары мен мамандықтарын таңдай білген, болашақта беделді педагог, жан-жақты дамыған тұлға қалыптастыра алатын мамандарды дайындау. Сондықтан оқыту барысында институт білім алушыларына, тек қана оқулықтардан сабақ беру, білім алушының қызығушылығын жоғалтады, ал сабақ барысында олардың қызығушылығын арттыру оқытушының бірден бір міндеті.

Қазақстан Республикасының Білім туралы заңында : «Білім беру жүйесінің басты міндеттерінің бірі – білім беру бағдарламаларын меңгеру үшін жағдайлар жасау керек» – деп көрсетілген. Солардың бірі білім беруді ақпараттандыру барысында дидактикалық және оқыту құралы болып компьютер саналады. Сондықтан кез келген білім беру саласында мультимедиялық электрондық оқыту құралдары барлық пәндерді оқытуға пайдаланады. Бұл бағытта ақпараттық технологияны оқыту үрдісіне екпінді түрде енгізу бағытында және қолданылатын жаңа құралдардың бірі – бағдарламалық – техникалық кешен болып саналатын « Активті экран » болып табылады.

Интерактивті құралдарды сабаққа пайдаланғанда дидактикалық бірнеше мәселелерді шешуге көмектеседі

Пән бойынша базалық білімді меңгеруАлған білімді жүйелеуӨзін – өзі бақылау дағдыларын қалыптастыру;Жалпы оқуға деген ынтасын арттыруБілімгерлерге оқу материалдарымен өздігінен жұмыс істегенде әдістемелік көмек беру.Бұл технологияны оқу материалын хабарлау және оқушылардың ақпаратты меңгеруін ұйымдастыру

арқылы, көзбен көру жадын іске қосқанда арта түсетін қабылдау мүмкіндіктерімен қамтамасыз ететін әдіс деп қарауға болады. Оқушылардың көпшілігі естігенінің 5 % және көргенін 20 % есте сақтайтыны белгілі. Аудио – және видеоақпаратты бір мезгілде қолдану есте сақтауды 40-50 % дейін арттырады. Яғни кез-келген тақырыпты түсіндіруде интеративті тақтаны пайдаланса нұр үстіне нұр болар еді.

Ол үшін озық технологияларды, беделді педагогтардың тәсілдерін қолдану маңызды, біздің білім беру барысында назар аударғаным: білім алушылар сабағында іскерлік ойын тәсілдерін және ACTIV STUDIO технологиясы арқылы жасалған әдістерді қолданғанда, қатты қызығушылық танытқандары көп болды.

Бағдарламалық – техникалық кешеннің құрамына кіретін интерактивтік тақтаны оқытушыға сабақты қызықты және динамикалық түрде мультимедиялық құралдар көмегімен білімгерлердің қызығушылықтарын тудыратындай оқуға мүмкіндік беретін визулды қор деп те атауға болады.

Сабақты түсіндіру барысында оқытушы тақта алдында тұрып, бір мезетте мәтіндік, аудио, бейне құжаттарды DVD, CD-ROM және Интернет ресурстарын қолдана алады. Бұл кезде мұғалім қосымшаны іске қосу, CD-ROM, Web- түйін мазмұнын қарастыру, ақпарат сақтау, белгі жасау тышқанды ауыстыратын арнайы қалам арқылы жазулар жазу және т. б. әрекеттерді жеңіл орындай алады.ACTIV STUDIO технологиясының әдісі арқылы білімгерлерді білім алуға, оқуға қызықтыра отырып болашақ маман ретінде тұлғаның дамуын қалыптастыруға болады.

Интерактивті құралдарды пайдаланудың ерекшеліктерін атап өтсек:1. Интерактивті тақтадағы түрлі – түсті айқын, ұқыпты, анық, қызығушылықты тудыратын

кескіндердің жасауға болады;2. Слайдтарда, флипчартта қателер жіберілсе, тез арада түзетуге болады;3. Сабақта ACTIVote тестілеу жүйесі арқылы тест алу мүмкіндігін қолдануға болады;4. ACTIV қаламы арқылы түрлі-түсті таңдау арқылы тапсырмаларды орныдауға болады;5. Лекция, семинар сабақтарында көрнекілікті қолдану деңгейі артады;6. Лекция, семинар сабақтарының өнімділігі артады;

64

7. Білімгерлердің білім деңгейіне оң әсерін береді.Бүгінгі таңда қоғамымыздың даму бағытында сауатты, саналы азамат тәрбиелеу мәселесі жүктеліп

отыр. Осындай мақсаттың толық орындалуы оқу – тәрбие жүйесінің үлесіне тиетінін ескеретін болсақ, білімгерлерінің білімді, білікті болуында ACTIV STUDIO технологиясы арқылы жасалған әдісінің алатын орны ерекше.

Технология (гр. “techno” - өнер, шебер, білгір және “logos” – ілім, ғылым)– ғылыми-практикалық негізде шикізатты дайын өнімге айналдырудың әдіс-тәсілдерінің жүйесі. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы ресурстарды тиімді пайдалану арқылы сапалы білім беруге қолжетімділікті арттыру міндетін қояды. Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларына мән беріп, оны меңгермегенше сауатты, жан жақты маман дайындау мүмкін емес. Осы орайда ACTIV STUDIO технологиясын пайдаланудағы мүмкіндіктері төмендегідей:

Оқу процесінде, оның ішінде практикалық сабақтарда ACTIV STUDIO құралдарын қолдану оқытушының жеке тәжірибесіне, шығармашылық ізденісіне байланысты. ACTIV STUDIO құралдары оқыту формасын ұйымдастыруды түрлендіруге, дәстүрлі оқыту әдістеріне жаңа элементтер енгізуге мүмкіншіліктер жасайды. Бұл білімгерлердің пәнге деген қызығушылығын арттырады. Қорытындылай келе, ACTIV STUDIO технологиясының келешегі өте зор. XXI ғасыр – ақпарат ғасыры болғандықтан адамзатқа компьютерлік сауаттылық қажет. Сол үшін оқытушылар ACTIV STUDIO технологиясын жетік меңгеріп, тиімді қолданса, оқыту сапасын арттыруға, жетілдіруге көмектеседі.

Пайдаланған әдебиеттер:1. Н.Ә. Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан » (Ел президентінің халыққа жолдауы) 2007 ж.2 Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін 2010 жылға дейін дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы 3. Информатиканы оқытуда интерактивті тақтаны қолдану «Информатика негіздері » 2008 ж.-№ 5

Аннотация. Статья посвещена использованию программы ACTIV STUDIO в учебном процессе как фактор инновационного развития учащихся.Annotation. The article describes the usage of program ACTIV STUDIO in studying process as factor of the innovative development of students.

65

Білімгердің пәнге деген қызығушылығының артуы

Білімнің тереңдігі

Сабақ уақытын тиімді қолдану

Практикалық дағдыларды игеруіТексеру түрлерімен

бағалануы

Білім, білік, дағды деңгейінің қалыптасуы

Дидактикалық материалдарды қолдану

тиімділігі

Қағазды үнемдеп экологиялық тазалықты

сақтауы

Жылдам да, тез керекті мағлұматтарды беру

Білімгердің сабаққа деген ынтасын арттыру

ACTIV STUDIO

технология

ӘОЖ 374 Р18 БАЛАЛАРДЫҢ ЖАС МӨЛШЕРІ МЕН ДЕРБЕС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІН

ОҚУ – ТӘРБИЕ ПРОЦЕСІНДЕ ЕСКЕРІЛУІ

Алиева П.С., Күмісбекова Ж.Н., Бұзаубақова К.Ж.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Адамның белгілі сипаты мен сапасын қалыптастырудағы тәрбиешілердің мақсат тәрбиесі белгілі бір жас мөлшеріндегі топқа бағытталған, осы арқылы сол топтың мүмкіндіктері мен міндеттері тәрбиенің әдістемелері қолданылады. Адам өмірінің мектепке дейінгі кезінде, жасөспірім шақта және әлеуметтік ортада қалыптасқан есейген шақ кезеңдеріндегі мінез-құлқы ерекшеленеді.

Жастарды өмірге және ұжымдық еңбекке тәрбиелеудің, әрбір жас адамның жеке тұлғасының өмірлік бағыт-бағдарын анықтайтын дүниетанымын қалыптастырудың қоғам алдындағы зор міндеттері мектепке жүктелген . Тәрбие, шын мәнінде, жеке тұлғаның дамуы мен жалпы қоғамның негізгі мақсаты болып табылады және ол қоғамның әрбір мүшесінің жан-жақты дамуына жағдай жасауға бағытталған. Белгілі бір жастағы балалардың жас мөлшері дегенде олардың көпшілігінет тән ерекшеліктері мен сипаттарды айтамыз. Бұл ерекшеліктерді педагогикалық процесте ескеру қажет және соған сәйкес оқыту, тәрбие берудің тиісті түрін, әдістемесін және тәсілін пайдалану керек.

Бастауыш сынып жасындағы баланың салмағы бір жылда 2-2,7 кг еседі.6 жастан 12 жасқа дейінгі аралықта бала денесінің салмағы екі есе артып, 18 кг 36 кг –ға дейін артады. Осы жаста бала миының көлемі де ұлғаяды, яғни ол 5 жаста үлкен адам миының 90 пайызындай болса, 10 жаста 95 пайызға тең болады. Нерв жүйесінің жетілуі де жалғасады. Нерв клеткалары арасында жаңа байланыстар түзіліп, мидың жарты шарында икемділік күшейеді.7-8 жаста жарты шарды жалғап тұрған нерв талшықтары жетіле түседі және олардың өзара қарым-қатынасының арта түсуін қамтамасыз етеді. Нерв жүйесіндегі бұл өзгешеліктер баланың ақыл-ойы дамуының келесі кезеңінің ірге тасы қалануына негіз болады. Баланың білім алудағы іс-әрекеті де, бұған дейінгі барлық іс-әрекеттер (манипулияциялық, пәндік, ойын арқылы) сияқты, оған ену тәжрибесі арқылы бірте-бірте дамиды. Білім алу іс-әрекеті оқушы баланың өзіне бағытталған іс-әрекеттен тұрады. Бала тек білім алуды ғана емес, сонымен бірге оны қалай меңгеруді де үйренеді. Жазу,есептеу,оқу және тағы басқаларына үйрену арқылы бала өзін-өзі өзгертуге қарай бағыттай алады, яғни, ол іс-әрекеттік және ақыл-ойлық қажетті мәдістерді (оны қоршап тұрған мәдениетке тән) меңгереді. Рефлексиялы түрде, яғни өз санасы арқылы өзінің психологиялық күйіне ой жүгіртіп, ол өзін бұрынғы және бүгінгі қалыпымен салыстыра алады. Өзіндік өзгерістері өз бойындағы жетістіктері арқылы қадағаланады және айқындалады.

Білім алу іс-әрекетіндегі баланың маңызды әрекеті – бұл өз-өзіне деген рефлекциясы, жаңа жетістіктерін және өзгерістерді қадағалай алуы. «Бұған дейін қолымнан келеді» .»Бұған дейін жасай алмадым», «Бұрын қандай болдым-қазір қандаймын», бұларқол жеткізілгендер мен өзгерістердің, терең рефлекциясы қорытындысына берілген негізгі бағалар.

Бала мектеп табалдырығын аттағаннан кейін, оның әлеуметтік жағдайы өзгереді, бірақ ішкі әлемі, психологиясы әлі мектепке дейінгі қалыпта болады. Баланың ең негізгі іс-әрекеті әлі де ойын, сурет салу, ойыншықтарды құрастыру болып қала береді. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін деңгейде болады. Оқу іс-әрекеті әлі де дамуды қажет ететін деңгейде болады. Оқу іс-әрекетіндегі, тәртіп сақтаудағы қажетті іс -әрекетке еріктілік беру алғашқы кездерде ғана мүмкін болады, бұл кезде балаға жақын арадаістелінуі тиіс мақсаттар және оның күш салуын қажет ететін тапсырмалардың мөлшерінің аздығы түсінікті болады. Оқу іс-әрекетіне ерікті түрде назар аударту ол балаға жеңіл тиеді.

Мектеп табалдырығын аттаған сәттен бастап, баланың алдында оқу іс-әрекетінің шарттарын қойса, бұл баланың шын мәнінде оқу іс-әрекетіне тез араласып кетуіне (бұл жағдайда ол білімді алуға қалыптасқан) себеп болады немесе өзінің шамасы келмейтін оқу тапсырмаларының алдында сасқалақтап, бірте-бірте өзіне деген сенімін жоғалтады, мектепті және оқуды ұнатпаушылық сезімін оятып, бұл тіпті баланың бойындағы әдетке айналады. Тәжірибеде бұл екі вариант та типтік болып табылады: білім алуға дайын тұрған балалардың саны да, бұл жағдаймен оқуға шамасы жетпейтін балалардың саны да өте жоғары.

Оқу іс-әрекеттің жағдайында балаға оның ойын емес екендігін түсіндіруге тырысу керек, сонда ғана ол оқуға ат үстілікпен емес, ынтамен, шын көңілмен назар аударып, өзін-өзі шынай өзгертуге үйренеді. Балалар ойынға құрылған тапсырмалар мен оқу тапсырмаларын айыра біліп, оқу тапсырмаларын құлқы болса да, болмаса да оны қалайда орындауы керектігін білуге үйренуі керек. Әрине, ойын баланың белсенді өмірінің аясынан шығып қалмауы тиіс. Балаға оның енді үлкен екендігін, кішкентай балалар сияқты ойыншықтармен ойнап отыру ұят деген сияқты сөздерді айтуға болмайды. Ойын тек қана балалықтың ғана емес, ол барлық жастағы адамдардың бос уақтыларында айналысып, көңіл көтеретін құралы. Әдетте бала адамдардың әлеуметтік қарым-қатынасы жүйесіндегі өзінің жаңа орында ойынның

66

мәнін бірте-бірте түсіне бастайды, әрі ойнағанда да аса маңызды әлеуметтік дағды қалып тастырады. «Балалар қоғамының» ролі мен ережелері үлкендер қоғамының қалыптасқан ережелері туралы білуіне мүмкіндік жасайды. Ойын үстінде ынтымақтастық пен бәсекелестік сезімі қалыптасады. Ал әділеттілік пен әділетсіздікке көзжеткізу, теңдік, лидерлік, бағыныштылық, адалдық, сатқындық әрекеттері баланың бойындағы жеке тұлғалық қасиеттерді қалыптастырады. Баланың дұрыс психикасының ерекшелігі - танып – білуге деген белсенділігі. Баланың құштарлығы өзін қоршаған әлемді тануға және осы әлемнің құрылысын өзінше бейнелеуге бағытталған. Бала ойнай жүріп тәжірибеден өтеді, сбеп-салдарлық байланыстар мен тәуелділіктің себебін ашуға тырысады. Ол мысалы, қандай заттардың суға батып кететінін, қандай заттардың қалқып жүретінін білетін болады. Бала ой-қабілеті жағынан неғұрлым белсенді болса, сол ғұрлым сұрақты көп қояды және әр түрлі сұрақтар қоятын болады. Баланы бәрі қызықтыруы мүмкін:

Мұхиттың тереңдігі қандай? Су астындағы жәндіктер қалай тыныс алады? Жер шарының көлемі неше мың километр болады? Бала білуге ұмтылады, ал сол білімді игеруі «неге?», «Қандай?» «Нелікетен?», деген сұрақтар арқылы игеріледі. Ол білімге сүйенген, жағдайды бағамдауға және өз сұрағына жауап табудың жолын іздеуге тырысуға мәжбүр болады. Кейбір мәселелер туа қалған жағдайда бала оны өзі шешуге тырысады, әрине, ол тек ойша араласып, іс-әрекет жасайды. Сол жағдайды шешу үшін образдармен іштей әрекеттесуден туындаған ой-көрнекі образды деп аталады. Образды ойлау бастауыш сынып жасындағы баланың негізгі ойлау түрі болып табылады..

Мектепте оқыта бастағанда баланы ойлау жұүйесі өзінің эгоцентризмі мен белгілі бір мәселелерді дұрыс шешуге қажет болатын білімнің жоқтығынан ойлау үрдісінің ерекше болуымен назар аудартады. Мысалы, бала өзінің тәжірибесінде заттардың ұзындығы, көлемі, салмағы сияқты ерекшеліктерін онша түсіне бермейді. Бала қоршаған тортаны зерттеуге бағытталған танымдықұ белсенділігімен өзі зерттей бастаған объектісінен ұзақ уақыт бойы назарын алмайды, бұл әрекеті ол оған қызықсыз болып қалғанға дейін жалоғаса береді. Егер 6-7 жастағы бала өзі үшін аса маңызды ойын ойнап жатса,ол ода.н екі немесе үш сағат бойы бас алмауы мүмкін. Сондай-ақ ол өнімді жұмыс жасауда да мысалы, сурет салуға, ойыншықтарды құрастыруға, өзіне қажетті әлденелерді

Жасауғада осындай ынтамен кірісе алады. Балалар назарының бір нәрсеге ұзақ қадалуы, оның сол өзі жасап отырған «іс-әрекетіне деген ерекше ынтасымен көрсетеді. Егер бала өзіне ұнамайтын нәрсемен айналысып, соған ұзақ уақыт назарын салып отыруға мәжбүр болса, ол шаршайды, көңілі басқа жаққа алаңдай береді. тіпті ол өзін соншалықты бақытсыз сезінеді. Үлкен адам сөзбен айту арқылы баланың назарын белгілі бір нәрсеге бұрып, ұйымдастыра алады. Ол оған тапсырманы орындаудың қажет екендігін түсіндіреді және оны қалай жасау кертігінің әдісін де айтады. Балалар альбомдарыңды ашыңдар. Қызыл қарандашты алыңдар да қағаздың сол жақтағы бұрышына, міне , мына жерге дөңгелек сызыңдар және т.б.

Бастауыш сынып жасындағы бала белгілі бір деңгейде өзінің атқаратын жұмысын өзі де жоспарлай алады. Мұндай кезде ол не істеу керек екендігін және неден кейін нені орындау керек екендігін өзіне-өзі күбірлеп айтатынын да баиқаймыз. Бұлайша жоспарлау, сөз жоқ, баланың назарын жүйелеп, ұйымдастырады. Алайда, бала төменгі сыныпта жүрген кезіде-ақ өзінің мінез-құлқын өзі үйлестіре алады десек те, оның назарының өз еркінен тыс басқа жаққа тез ауып кету жағдайлары көбірек болады. Балаларды біртектес, тез жалықтыратын немесе қызғылықты болса да, бірақ ойлануды қажет ететін жұмыстар тез жалықтырады. Ал бала назарының анда-санда басқұа жаққа ауып отыруы оны тез шаршатудан сақтайды. Бұл ерекшелікойынның сабаққа кірісуге мүмкіндік беретін маңызды элемент екендігін кңөрсетеді және іс-әрекетті онымен жиі алмастырып отыру керек болатынын дәлелдейді. Төменгі сыныпта оқитын балалар интеллектуалды тапсырмаларды назарында ұстауға қабілетті, алайда бұл ерекше ерік жігерді және үлкен ұйымдастырушылықты қажет етеді. Бастауыш сынып жасындағы бала әртүрлі жағдайдағы өз қиялында бейнелей алады. Ойын үстіндегі бір затты екінші затпен алмастырп көру арқылы баланың қиялы іс-әрекеттің басқа түрлеріне ауысады, Оқу іс-әрекетінің жағдайында бала қиялына арнайы талаптар қойылады, олар бала қиялын өз күшімен әрекет етуге ұмтылады. Мұғалім сабақта балалрға заттардың, бейнелердің белгілердің қайта пайда болу жағдайын көз алдарына елестетіп көру береді., алайда онв арнайы құралдармен пысықтап отыруға тура келеді., әйтпесе баланың өз қиялын өз күшімен ілгері жылжытуы қиын болады. Ол құралдар заттар, схемалар, макеттер, белгілер, графикалық бейнелер және т.б. болуы мүмкін.

Әр түрлі оқиғалар, «өлеңдер» ұйқастыру, ертегілер ойлап табу, түрлі кейіпкерлерді бейнелеу арқылы бала өзіне белгілі оқиғаларды, өлең жолдарын, графикалық бейнелерді өзі де байқамастан айта бастауы мүмкін. Баланың өзіне белгілі оқиғаларды әдейі бір-біріне қосып, өз кейіпкерлерінің сапалық жақтары арқылы жаңа беинелер жасауы да жиі кездеседі. Егер баланың сөйлеу және қиялдай алу қабілеті жетілген болса, егер ол сөздің мәні мен мазмұнынан пайда болған рефлекісіне көңілі қанағаттанса, онда ол кәдімгідей мәнің бар мазмұндағы оқиғаларды айтып, тіпті, өзінің ойлап табушылық қабілетінен шабыт алып, басқа адамдарды да қосып жаңасып ойлап тауып, оны әңгімелеп бере алатын. Ең басты – тапсырманы орындаудағы қиындықты жеңу, дос табу, жарыққа шығу, қуанышты сәтті бастан

67

кешіру.Қиялдағы оқиғаны жасау және оны өрістетеу кезінде санаға тсетін салмақ, мазмұнды басқару әрекетін тоқтату және оған қайтып оралу әрекеттері бала қиялын ерікті шығармашылық қызымет ретінде жаттықтырады. Оның үстіне, қиял әсер беретін іс-әрекет ретінде көрініс табады. Бала шынайы өмірдегі қиындықтарды бастан кешетін, өз басындағы жағдайды тығырыққа тірелгендік деп түсінген шақта, ол өз қиялындағы әлемге кетіп қала алады. Мысалы, әкесі жоқ болса, бұл баланың жанын жаралайды, ал ол қатты қиналған кезінде өз қиялында ең керемет, мейірімді де ер жүректі әкеге ие бола алады.

Қиял өз мазмұны бойынша қандай да бір адам сенгісіз нәрсе сияқты болып, көрінгенімен, шынайы әлеуметтік кеңістіктің нормативтеріне сүйенеді. Бала өз қиялында мейірімділікті немесе қатігездікті көруі арқылы, ол балашақтағы өз-әіс-әрекеттеріне мазмұн болатын жағдайларға бейімделе алады. Қиялға берілуі үлкен адамға қарағанда баланың өмірінде үлкен роль атқарады, қияладың жиі көрініс беруі арқылы ол шынайыв өмірде көбірек қателеседі. Қиялдап шаршауды білмейтін жұмысы баланың қоршаған ортаны тануға және игеруге мүмкіндік беретін, өзінің өмірлік тәжірибесінің шеңберінен шығып кетуге жағдай жасайтын маңызды жолы болып табылады, ол шығармашылық қабілетінің дамуының маңызды психологиялық алғы шарты және әлеуметтік кеңістіктің нормативін игерудің тәсілі. Соңғысы қиялдың жеке тұлғаның өзіндік ерекше сапасының мүмкіншілігімен тікелей жұмыс істеуге мәжбүр етеді. Ақыл-ойдың дамуына оқу іс-әректеі ерекше әсер етеді. Әсіресе оқу жүйесінде сөйлеу қбілетін меңгердің және дамытудың айқындаушылық маңызы бар. тСөйлеу қабілетін бағдарлама бойынша дамыту мақсатында баланы оқытудың және дамытудың мынандай түрлері болады: біріншіден, нормаға сәйкес әдеби тілді меңгеру, екіншіден оқи, және жаза алу. Оқи білу де жаза білуі де – тіл жүйесіне, оның фонетикасына, таңбалануына, лексикасына, граматикасына, орфогафикасына сүйенетін сөйлеу дағдылары . үшіншіден, оқушылардың сөйлеу мәдениетінің бір талап деңгейіне сәйкес келуі, яғни, ол оқушы деген атқа ие болғандықтан да сол деңгейден төмен болмауы тиіс.

Бастауыш сынып жасындағы бала үлкендердің сөзін бірте-бірте толық және дәл қабылдау, өз бетінше оқып, радио тыңдау дәрежесіне жететін болады. Ол сөз әлеміне қиындықсыз араласып, оның мазмұнын бағамдай алатын болады. Яғни,әңгіменің не туралы болып жатқанын ұғынып, сөздің негізгі тақырыбының дамуын қадағалап, соған сәйкес сұрақтар беруге және диалог құруға шамасы жететін болады. Бала өзінің сөздік қорын ынталы түрде кеңейтуге ұмтылып, өзі үтірінген сөздермен сөз тіркестерін жиі пайдалануға, қарапайым граматикалық түрлері мен құрылымдарды меңгеруге тырысады. Мұның бәрі баланың сөйлеу қабілетінің және ақыл-ой қабілетінің дамуындағы жетістіктер.

Тіл меңгеу базасында жаңа әлеуметтік қатынастар пайда болады, олар баланың ойлау жүйесін байтып және өзгертіп қана қоймайды, сонымен бірге, оны жеке тұлға ретінде қалыптастырады. Бала мектепке барған кезден бастап, оның сезімталдық дамуы оны қоршаған сырт адамдарға және оныцң сырттан алған тәжірибесіне қатысты болады. Баланың үрейленуі өзін қоршаған ортаны қабылдауының санада сәулеленуі болып табылады, ал қоршаған орта бала үшін біртіндеп кеңейе береді. Үрейдің негізгі бөлігі отбасындағы, мектептегі және өз құрбылары арасындағы жағдайлардан құралады. Өткен уақыттағы адам түсіндіріп бере алмайтын және ойдан құрылған қорқвныштары бірте-бірте күнделікті тіршіліктің толып жатқан саналы мәселелері мен алиасады. Ал баланың үрейленуіне негіз болатын алда тұрған сабақ немесе укол, тіпті түрлі табиғи құбылыстар немесе жора-жолдастарының арақатынасы болуы да мүмкін. Әдетте мұндай балалар жақсы оқиды, ал олардың қорқыныштары жаман баға алып қаламын дегендіктен емес, негізінен ата-аналары үшін, әсіресе анасы үшін алаңдағандықтан туындайды, мысалы баласы үшін олардың имұңға батып, қайғы-қасіретте қалуы оны қатты алаңдатады. Сабақ алдында үрейлену әдеті пайда болған баланы тезірек мектепке қайтару керек болады. Басы ауырып тұрғанына немесе басқада сәл нәрсені сылтау еткеніне ерекше көңіл аудару сол белгілердің күшейіп кетуіне әкеліп соқтыруы мүмкін.Кейде тіпті баланың көңіл-күйін жоқтығы мен шағымына көңіл аудармау керек болады. Баланы тыңдап отырғаннан да, мектепке баруға ниетпен қалай да көндірген дұрыс.

Бастауыш сынып жасындағы балалардың ішіндегі ер балалрадың 5-8 пайызының , қыз балалардың 1 пайызының ерекше белсенділігі байқалады, бірақ бұл әзірге психикалық ауытқу емес.Алайда бұл жағдай баланың эмоцианалдық, ақыл-ой, интелектуалдық дамуының кешеуілдеуімен қатар жүреді. Мұндай мінез-құлық жүйкеге күш түсіруінен пайда болуы да мүмкін және ол баланың жүйкесін ерекше қоздырып жібереді. Аса белсенді балалар берілген тапсырмаларды орындауда қатты қиналады, себебі оларға өз назарын бір жерге аударып , тыныш отыруы өте қиын. Мұндай балалар, әдетте ата-аналармен мұғалімдердің ерекше назарында болуы керек.

Мектеп оқушыларында болатын ерекше белсенділіктің себебі, әлі күнге дейін толық анықталған жоқ, бірақ көптеген жағдайларға байланысты белгілі бір пайымдаулар айтылып жүр. Мысалы, сарапшылар мұндай жағдайды орталық нерв жүйесінің генетикалық әсерімен түсіндіреді. Көптеген зертеушілер оның себептерін, күнделікті ішіп жүрген тағамнан\, баланың өзінің ерік жігерінен, оның өрескел қылықтарына қолдау көрсетушіліктерінен іздейді. Бүгінгі таңда келеңсіз жайттардың алдын алу мен емделудің түрлі тәсілдері қолданылып жүр. Кейбір дәрі-дәрмектер белсенді балалрды тыныштандырады. Сондай-ақ кең таралған әдістің бірі – тағамның құрамына қантты, жасанды

68

дәмдеуіштермен тағамға қосылатын заттарды алып тастау арқылы диета қолдану. Баланың мінез-құлқына ата-ана мен мұғалімдер тарапынан үнемі және табанды бақылаудың жасалуы және сыртқы әсерді, мысалы, қоғамдық орындарда көңілді тыныштандыратын көгілдір жарықтың түсірілуі жақсы нәтиже береді. Осы және осыған ұқсас басқа да әдістемелер баланың бойындағы ерекше белсенділікті бәсеңдетуге мүмкіндік береді, ал бұл өз кезегінде оқушының сабақ үлгерімін жақсартуына,сыныптағы, үйдегі, көшедегі мінез-құлқының жақсаруына себеп болады. Әрине, емделудің бірыңғай тәсілі жоқ.

Пайдаланған әдебиеттер:1. Әбиев Ж.Ә., Бабаев С.Б., Құлдияров А.М., Педагогика. Алматы. Дарын, 2004. 448 б.2. Дайрабаев Е., Дайрабаева А:, Педагогика пәнінің негіздері.-Алматы, 2005.3. Жарықбаев Қ., Қалиев С. Қазақ тәлім-тәрбиесі.-Алматы. «Санат», 1995.4. Қоянбаев Ж.Б. Қоянбаев Р.М. Педагогика Алматы, 2000 348 б.5. Сейталиев Қ., Педагогиканың жалпы негіздері.-Ақтөбе, 2004-240 б.б. Төлениязов Г. \Оқушының дарындылық қабілетін анықтау. Мектептегі психология.-226 6 24 б.

Аннотация. Данная статъя посвящена учёту возрастного оъёма детей и их индивидуальных особенностей. Воспитание направлено на создание условий для всестороннего развития членов общества. В статъе использованы труды современных учёных- педагогов.Annotation. This article is devoted to the age volume of children and their individual peculiarities. Education is directed on the development of members of society. Some works of modern scholars are used in this article.

ӘОЖ 378-1А

ИНТЕРБЕЛСЕНДІ ӘДІСТЕР АРҚЫЛЫ БІЛІМГЕРДІ ӨЗ БЕТІНШЕ ЖҰМЫС ІСТЕУГЕ ҮЙРЕТУ

Алиханова Г.Е., Сарыбекова Қ.Н.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «Жоғары білімді дамытудың негізгі үрдісі мамандар даярлау сапасын арттыру, қарқынды ғылыми зерттеу қызметімен ықпалдастырылған инновациялық білімді дамыту, жоғары оқу орындары зерттеулерінің әлеуметтік сала мен экономиканың қажеттіліктерімен тығыз байланысы, білім беру және ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады» деп атап көрсетілген. /1/ Сондықтан, қазіргі білім беру саласындағы басты мәселе- білім мазмұнына жаңалық енгізуді және жаңа әдістерді іздеуді, және оларды іске асыра алатын болашақ мамандарды даярлау қазіргі таңда ең өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Сонымен қатар, бұл міндеттерді шешу үшін білім ошақтарының, әр оқытушының күнделікті ізденісі арқылы барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық тәжірибеге, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды. Білім алушылардың өз бетімен жұмыс жасауларын арттыру мен шығармашылық қабілеттерін дамытуда жаңа педагогикалық техноглогияларды пайдалану мен оның тиімді әдістемесі өзекті мәселеге айналып отыр.

Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаға сәйкес, қазіргі кездегі әрбір маман иесі шет тілін жетік меңгеруі тиіс. Өйткені әлемдегі ғылым мен техниканың жедел дамуы жастардың алдына шет тілдерін еркін меңгеру мәселесін қойып отыр./2/ Қоғамдағы өзгерістерге байланысты бүгінгі білім беру жүйесінде оқытудың жаңа әдістеріне көшу қажеттілігі туып отырғаны белгілі. Оқу процесінде жаңа оқу технологияларын, яғни интернетті, дөңгелек үстел басындағы жарыс сөздерді, электронды оқулықтарды, проектік сабақтарды т.б. пайдаланудың дәстүрлі сабақтардан гөрі берері мол. Бұндай оқыту түрлері білімгерді шығармашылық, ізденіске дағдылануды, ұжымда жұмыс істеуді үйретеді. Білімгерлер дәстүрлі өткізілетін сабақтардан гөрі, оқытудың жаңа технологиясын пайдаланған сабақтарға көбірек қызығып, белсене қатысады. /3/

Проектік сабақтардың дәстүрлі сабақтардан едәуір айырмасы бар. Проектік сабақты дайындау, өткізу оқытушылардан да, білімгерлерден де шығармашылық ізденісті, көп күш – жігер және уақыт талап етеді. Қазіргі біздің міндетіміз - жастарға тек сапалы білім беріп қана қоймай, өзінше ізденетін, лайықты жұмысты анықтай білетін, өмірден өз орнын таба алатын жастарды қалыптастыру. Қазіргі дайындалған мамандардың сапасымен болашақтағы қоғамның дамуы байланысты болғандықтан, дайындалып жатқан мамандарымыз нарықтық экономика қоғамындағы бәсекелестікке төзе білетін, жеке көзқарасы бар, өз бетінше ойлай білетін тұлғалар болуы қажет. Ал жастарға өз бетінше ойлауды қалай үйретуге болады? Ол үшін ең бірінші “не ойлау” керектігін үйретуден бас тартып, “қалай ойлау” кректігін үйрету қажет. Бұл

69

үшін бізге проектік сабақтар көмектеседі. Себебі проектік сабақтарда білімгерлер белсенді болады, яғни оқытушы не айтады деп күтіп отырмай, өздері іздейді, зерттейді, тыңдайды, шешеді, жасайды, басқа білімгерлермен, мамандармен бірігіп жұмыс істейді. Оқытушы дәстүрлі сабақтардағыдай аудиторияда информация беретін жалғыз адам болмайды, осы жұмыстарды істеу кезінде білімгерлерге кеңес беріп көмектеседі, яғни алға қойған мақсатқа жету үшін оқытушы мен білімгер бірігіп жұмыс істейді.

Сонымен проект сабағы деген не? Проект сабағы бұл алдын ала жоспарланған, алдына қойған мақсаты бар сабақтың ерекше бір түрі.

Оның дәстүрлі сабақтардан теориялық жағынан ғана емес, практикалық жағынан да өзгешелегі бар. Проектік сабақтың басы – бір мәселе, не ерекше ой – пікірмен (идея) басталып, аяғы презентациямен аяқталады. Сабақтың басында ұсынылған мәселені шешу үшін оқытушы мен білімгерлер бірігіп жоспар құрып, жұмыс істеу әдістерін таңдайды. Жоспарлау, жұмыстарды орындау барысында білімгерлер өз беттерінше жұмыс істейді. Атап айтқанда:

- білімгерлерге өз өмір тәжірибелерін, өз ойларын сабақта пайдалануға мүмкіндік беріледі; - сабақтың бір бөлігін жүргізу білімгерлерге жүктеледі;- білімгерлер өздері мәліметтер іздейді, шешімдер қабылдайды, тапқан материалдарын өңдейді,

құжаттандырады, жұмыстарының қорытындысымен басқа білімгерлерді топ алдында шығып таныстырады, баяндайды.

“Проект” деген сөздің өзі латын тілінен Еуропа тілдеріне еніп – “алғатасталған ой, алға шығып сөйлеуші” деген мағыналарды білдіреді.

Проект сабақтары Еуропа елдерінде, оның ішінде Алмания мемлекетіндегі мектептерде, жоғары оқу орындарында кеңінен пайдаланылады. Өз Отанын танып білу мақсатында мектеп оқушылары мен мұғалімдер арнайы жоспар бойынша, өз туған жерлері, тарихи ескерткіштері, атақты адамдары жайлы материалдар жинайды, зерттейді, саяхаттар жасайды, алған мәліметтерін қорытындылайды, өз елінің экономикасымен, тарихымен, географиясымен, экологиялық жағдайымен танысу үшін арнайы мекемелерге барып, экологиялық, экономикалық, тарихи, лингвистикалық т.б. зерттеулер жүргізеді, ұлы адамдар тұрған үйлерге барып, еңбектерімен танысады, кітапханалардан ұлттық мерекелердің шығу тарихын зерттейді, сұраунамалар жүргізеді, ұлттық мекемелерге іс-шаралар дайындап т.б. қыруар еңбектер атқарады. Мұндай сабақтардың елін, жерін, ұлтын, салт-дәстүрін жақсы білетін ұлтжанды ұрпақ өсіруде маңызы зор екені естен шығарылмайды және осы сабақтарға қажетінше қаражатты аямайды.

Проект сабақтар әр түрлі кезеңдерден, қадамдардан тұрады. І. Дайындық кезеңі: а) негізгі тақырыпты түсіндіру, талдау, өз ойларын айту; ә) сабаққа қажетті жаңа сөздермен жұмыс істеу;б) қосымша материалдар енгізу; ІІ. Тақырыптарды бөлу;а) білімгерлерді кіші топтарға топтастырып, әр топқа кіші тақырыптар табу; ә) тақырыптарды талқылау; ІІІ. Негізгі тақырыптарды нақты кіші тақырыптарға бөлу; а) сұрақтар құрастыру, жоспар құру, рольдерді, тапсырмаларды бөлу; кім не істейді, қашан, қалай,

қандай құралдар пайдаланады т.б. Проект сабағына дайындық кезінде жоспарды басшылыққа алған жөн. Бірақ сабақ жоспарынан

ауытқуға да болады. Себебі проектік сабақ барысында шығармашылық еркіндік болуы қажет. ІV. Мәліметтерді жинау; а) түпнұсқадағы кітап, газет-журнал т.б. мәліметтер;ә) теле-радио хабарларындағы мәліметтер; б) белгілі бір жерді зерттеуден алынған мәліметтер; в) көшеде алынған сұхбат мәліметтері; г) фото-сурет т.б.ғ) интернеттен алынған мәліметтер.V. Жиналған мәліметтерді презентацияға дайындау; а) таңдау, реттеу, өңдеу, презентацияға дайындау. ә) плакаттар дайындау, карта жасау, газет шығару, көрме дайындау, брошюра жазу, слайдтар

дайындау, бейнетаспа түсіру, мақала, реферат жазу, т.б. VI. Презентация: а) әр кіші топ дайындаған презентациясын басқа білімгерлер алдында айтып түсіндіреді, көрсетеді; ә) жұмыстың нәтижесін көрме, брошюра, плакат, бейнетаспа, слайдтар, топтамалар рольдік ойындар,

қабырға газеті, реферат, баяндама, мақала т.б. түрінде дайындау; б) жұмыстың нәтижесін көрме, брошюра, плакат бейнетаспа, слайдтар, топтамалар рольдік ойындар,

қабырға газеті, реферат, баяндама, мақала т.б. көмегімен ауызша айтып беру; в) пікірталас, пікірсайыс, рольдік ойындар, конференция әдістерін пайдалану т.б.

70

г) қорытындыда қысқаша жұмыс жоспарымен, істің барысымен таныстыру (не істеу жоспарлады, не істелді, жұмыс қалай жүрді, егер бастапқы жоспар өзгерсе, неге байланысты өзгерді, бұдан да жақсы істеуге болар ма еді т.б.); Білімгерлерге сабақты бағалау ұсынылады. Сабақ ұнады ма? Несімен ұнады немесе не ұнамады? Жоспар іске астыма? т.б. /3/

Проект жұмысы мынандай 4 бағытта жүзеге асады. 1. Тақырып таңдау;Идея болу. (Бұл тақырыппен біз не істейміз, не көрсетеміз, қайда барамыз?)2. Мақсат қою. (Не үшін бұл тақырып таңдалды?, Таңдалған тақырып бойынша не біледі, не білгісі

келеді?) Қойылған мақсат анық болу қажет.3. Тақырыпқа, идеяға байланысты материалдар жинау, (кітапханаларға бару, қажетті жерлерге бару)4. Презентация (Қашан, кай жерде, және кімдер үшін екенін алдын ала хабарлап айту) Презентацияға 15-20 минут қана беріледі. /4/Бұндай сабақтарды бір күнде дайындықсыз өткізе салу мүмкін емес. Проект жұмысы әрі қызықты,

әрі материалдар көп болу үшін оған арнайы (кемінде екі аптадан кем емес) жеткілікті уақыт берілуі тиіс. Дәстүрлі сабақтарға үйренген білімгерлер бір күнде проектік сабаққа ауыса да алмайды. Проект жұмысы білімгерлерді адами қасиеттерге баулиды. Сондықтан проектік сабақтар жұмысы білімгерлер үшін:

- өз бетінше жұмыс істеу, іздену;- шет тілін оқытушысыз қолдана алу;- әр түрлі сөздіктермен жұмыс істеу, аудару;- топтарда, пармен жұмыс істеу; - жұмыс кезінде бірін-бірі қолдап, көмектесу;- басқалардың жетістіктерін бағалау; - бір-бірімен тіл табысып жұмыс істеу;- басқалардың алдында жауапкершілігін түсіну;- өз қабілетін анықтау;- көптеген техникалық құралдармен ( компьютер, фотоаппараттар, видео камералар т.б.) жұмыс

істеу;- түрлі бағдарламалармен (Activ Studio, FLP, PPT) жұмыс істеу болып табылады.Проект сабақтары – бірнеше сабаққа созылатын ұзақ әрекет деп ойлауға болмайды. Сабақтардың

ұзақтығы әр түрлі, ол қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді болуы мүмкін. Олардың кейбіреулері бірнеше айға созылады, кейбіреулерін мақсатына қарай бір күнде ұйымдастыруға болады. Бұндай сабақтарды өткізер алдында оқытушы ұсыныс жасайды, білімгерлердің инициативасын қолдайды, қажетті материалдарды қайдан табуға болатынын айтып, кеңес береді, сабақтың құрылысын анықтауға көмектеседі. Оқытушының рөлі өзгереді. Егер ол бұрын аудиторияда барлық сұрақтарға жауап білетін басшы, үйретуші ретінде болса, енді белгілі бір жағдайда қолдану керек әдістерді, мақсатқа жетудің жолдарын көрсететін кеңесші рөлінде болады.

XVIII ғасырдың аяғында өмір сүрген шведтік педагог Иоган Пестолици “Оқыту кезінде бас, жүрек, қол” бірге қатыстырылуы қажет деп айтып кеткен екен. Проектік сабақтарда ұлы педагогтің айтып кеткен қағидасы пайдаланылады. Білімгерлер баспен ойлап, жүрекпен түсініп, қолдарымен істеген сабақтар оларды дәстүрлі жалықтыратын сабақтардан құтқарып, еркін кеңістік ашуға мүмкіндік береді. Үлгерімі нашар білімгерлер бір нәрсені дұрыс айтпай қалармын деген қорқыныштан арылып, сабаққа белсене қатыса алады. Білімгерлерге сабақтың соңғы кезеңі – презентация кезеңінде өз еңбектерінің жемісін көру ұнайды.

Ғалымдардың есептеуінше проектік сабақтар кезінде білімгерлер алған мәліметтерінің 90 % есте сақталады. Қытай мақалында айтылғандай, “Мен естігенімді – ұмытамын, мен көргенімді – еске сақтаймын, мен – қолмен істегенімді түсінемін” - білімгерлер өздері жүргізген сабақтарды, өздері тапқан мәліметтерді естерінде жақсы сақтайды.

Проект сабақтарына төмендегідей сипаттама беруге болады: 1. Оқытушы мен білімгерлердің бірге жұмыс істеуі; 2. Топпен жұмыс істеу (пармен жұмыс істеу); 3. Білімгерлердің белсенділігі (жоспарлайды, эксперимент жасайды, іздейді, дайындайды,

безендіреді);4. Басқа мекемелермен, ұйымдармен мамандармен бірге жұмыс істейді; 5. Сабақ үстінде де, сабақтан кейін де жұмыс істелінеді; 6. Білімгерлердің шешім қабылдауға құқығы бар;7. Сабақ зерттеулерге, шығармашылыққа бағытталған; 8. Білім алу, білімгерлердің өз іс-әрекеттері арқылы іске асады; 9. Өз қателерін өздері түзету арқылы үйренеді; 10. Теория мен практика байланысты;

71

11. Жиналған материалдар сабақтың соңы қандай болатынын анықтайды; 12. Білімгерлер дербес, өз бетінше жұмыс істейді; 13. Оқытушының жаңа рөлі (тексерушіден - кеңесшіге); 14. Сабақтың соңы – презентациямен аяқталады. Проектік сабақты дайындау кезінде төмендегідей әдістерді пайдалануға болады: 1. сұраунама жүргізу; 2. экскурсияға бару; 3. сұхбат алу; 4. кітапханада мәліметтер іздеу; 5. әр түрлі мекемелермен байланысу; 6. мәліметтерді Интернеттен іздеу; 7. эксперименттер жүргізу; 8. мамандармен әңгімемелесу; объектілерді бақылау; 9. мәліметтерді сұрастыру. Тақырып бойынша табысты жұмыс істеу үшін төмендегідей дағдыларға машықтану қажет: жоспарлау; таңдау; пікірлесу;пікір таластыру; дәлелдеу; шешім қабылдау; бірлесіп істеу; зерттеу;

іздестіру; жасау (қолмен); ойлап шығару; безендіру; бағалау; қорытынды шығару; құжаттандыру; Презентацияға материалдарды төмендегіше дайындауға болады:- брошюролар дайындау; плакаттар дайындау; коллаждар желімдеу; эскиздер салу; - карталар, кестелер, эмблемалар, декорация, схемалар салу; фотодокументтер дайындау; қабырға

газеттерін, үндеулер шығару; викториналар, фотовикториналар дайындау; көрмелер дайындау; мақала жазу; репортаж жасау; бейнефильм түсіру; хат жазу; телехабар түсіру; реферат жазу; есеп жазу; баяндама жазу; слайдтар дайындау.

Проектік сабақ дайындау барысында қолмен атқарылған жұмыстар: - өлшеу, санау, есептеу; тәжірибелер жүргізу; үлгілерді (заттардың) қолдан жасау, тігу; өлең айту,

билеу, аспаптарда ойнау; сурет салу, эскиздер жасау, фотоға түсіру; плакаттар жазу; материалдарды өңдеу; компьютерде теру. /3/

Сабақ дайындау, жүргізу барысында пайдалануға болатын құралдар: 1. компьютер; 2. бейнекамера; 3. фотоаппарат; 4. магнитофон; 5. микрофон; 6. кітаптар, журналдар, сөздіктер т.б. Проектік сабақтың презентациясында пайдаланатын басқа интерактивті әдістерінің түрлері: 1. жарыссөздер; 2. пікір таластарулар; 3. рөлдік ойындар; 4. ойындар; 5. көріністерді сахналау; Проект жұмысы оқытушы үшін: 1. көмекші; 2. бірге істеуші; 3. бағыт беруші; 4. партнер (серік); 5. бақылаушы; 6. кеңесші. Жобалау әдiсiн зерттеп өз теориясын ұсынған ғалымдардың бiрi П.Я. Гальпериннiң ақыл-ойдың

кезеңдiк қалыптасуы туралы теориясына сүйене отырып, шет тiлiн жобалау әдiсi арқылы оқыту жолын тиiмдiлiкпен ұйымдастыру мүмкiндiгiнің мол екенiн анықтауға болады. /4/ Бұндай жұмыстарды атқарған білімгерлер келешекте икемді, бейімделгіш, ізденгіш, шығармашылық ойлайтын мамандар болып шығары сөзсіз. Проектік сабақтарды дайындау, өткізу барысындағы – қол жеткізетін табыстар – қазіргі біздің жоғары оқу орындарының алдына қойылып отырған мақсатпен – жан-жақты дамыған жеке тұлғаның қалыптасуына көмектесу – мақсатымен сәйкес келеді. Сондықтан проектік сабақтардың жастарымызға берері мол деп есептейміз. Қорыта айтқанда, интерактивті әдістер арқылы шет тілін жетік меңгерген, шығармашылықпен жұмыс істейтін, сыни көзқарасы бар, бойларында белсенді азаматтық ұстанымы, әлеуметтік жауапкершілігі, отансүйгіштік сезімі жоғары, адамгершілік және көшбасшылық қасиеттері бар болашақ маманды даярлауға әбден болатыны анық.

72

Пайдаланған әдебиеттер:1.ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту Тұжырымдамасы / Қазақстан мектебі. 2004. №22.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 2010ж.3.Атаханова Р.К. Шет тілінен проектік сабақ жүргізуге арналған әдістемелік нұсқау. Тараз.20084.Fremdsprache Deutsch. Muenchen. 2009

Аннотация. В этой статье рассматриваются методы и способы организации и проведения проектных работ. Проектная работа- это самостоятельная работа студентов. Во время презентации проектной работы студенты могут использовать интерактивную доску. Проектная работа дает студентам большую возможность, искать, проанализировать, систематизировать материалы говорить на английском языке свободно. Annotation. This article discusses the methods and ways of organizing the project works. It is independent work of the students. The students can use all the opportunities of the interactive board at the presentation of the project work. Project work gives a great opportunity for students to seek to analyze and classify materials and speak English fluently.

ӘОЖ 159.9 Б 73

АЖЫРАСУ МӘСЕЛЕСІ БЕЛЕҢ АЛЫП КЕТУІНІҢ НЕГІЗГІ СЕБЕПТЕРІ

Болтаев А.Д., Алтаева Ү.А., Зәуірбекова Ұ., Белгібаева А., Мауленова Қ.И.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Ұлт ұрпағының болмыс-бітімін қалыптастыру, дүниетанымын жетілдіру мәселесі отбасынан бастау алады. Әрбір ұлт өкілінің өз ұрпағын өз ұлтының болмысына сай дамытып, жетілдіруі - бұл талдауға жатпайтын мәселе. Әр адам — адамзаттың жеке-дара өкілі болғанымен, өзіндік ерекшеліктерімен дараланады. Себебі, біз — өзіндік мінез-құлқымызбен бет-әлпетімізбен бір-бірімізден ерекшеленетін тұлғамыз, әрқайсымыз ерекше жаратылғанбыз. Біз өзіміздің ата-тегімізбен тығыз байланыстамыз, біздің болмысымызда олардың тәндік ерекшеліктері бар [1].

Тұлғаның дамуы барысында отбасы мен мәдени ортаға лайықты оның дүниетанымы жетіледі. Адамдардың кейбіреулері «дүниедегінің барлығы үнемі қарама-қайшылықта болады» деседі, енді біреулері «әлемде үйлесімділік пен келісім болса, даму жоғары деңгейдегі жетістікке жетеді» деп тұжырымдайды. Тұлғаның рухани жетілуі үшін, ең алдымен, рухани саналылықты меңгеруі тиіс. Тұлғаның рухани санасы өмірдің мәнін, өзінің өмірдегі орнын, өз тағдырын халықтың тағдырымен ортақ деп түсіну қабілетін дамыту, отбасы мүшелерінің арасындағы сыйластық, ұғынысуды сезінгені абзал.

Отбасының атқаратын белгілі кызметтері бар:- қайта өндіру (репродуктивті) -

ұрпақ келтіру (тек жалғастыру тума әрекеті, перзентті болу, оларды өсіру және тәрбиелеу қажеттігі);- шаруашылық- экономикалық, (ортақ шаруашылық және қаржы пайдалану, еңбекке жарамсыздарға

қамқорлық және оларды материалды қамсыздандыру);- тәрбиелеу (отбасы, оның әрбір мүшесінің тұлғалық қалыптасуына жағдайлар жасау; отбасы

ұжымының өз мүшелеріне жеке-дара ықпал жасауы; өмірлік тәжірибе, инабаттылық тәртіптері мен адамгершілік құндылыктарға баулу);

- қарым-қатынас құру (коммуникативті—отбасы ішіндегі қатынас түзу, отбасының басқа адамдармен, жанұялармен, әлеуметтік топтармен байланысын ұйымдастыру);

- қайта қалыпына келу (рекреативті - бос уақыттарындағы демалыс іс-әрекеттерін ұйымдастыру; отбасы мүшелерінің күш-қуатын, денсаулығын қайта тіктеу шараларын қамтамасыз ету). Міне осы арқылы отбасындағы ауызбіршілікті,ынтымақты сақтауға болады.

Отбасы тәрбиелік қызметтерінің іске асуы оның ұлттық ерекшеліктеріне, әлеуметтік-мәдени салт-дәстүрлеріне және ол енген қауымдастыққа тән талап-тәртіп ұстанымдарына байланысты. Тұлғаның әлеуметтенуінде жетекшілік маңызға ие жалпыға бірдей жағдаяттар болады. Олар: туған күнінен бастап, балаға болатын үздіксіз де тұрақты ықпал; отбасыдағы қарым-қатынастың туысқандық, сүйіспеншілік, сенім, өзара жауапкершілік сезімдеріне негізделуі; ұрпақтан-ұрпаққа тәжірибе өткізуге бағытталған әрқилы деңгейдегі отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасы және ықпалы. Ал қазіргі таңда толық емес отбасы өте көп, бұл біздің қоғамымыздағы өзекті мәселе. Қазіргі кездегі ажырасу санының көбеюіне байланысты (әлеуметтанушылардың есебі бойынша, әрбір некелескендердің екіншісі ажырасады, осыдан он жыл бұрын әрбір үшінші жұп ажырасатын болған) ажырасқан адамдардың проблемаларын

73

құрылымдық түрде шешу жолдарын іздеу, дағдарыстық жағдайларды жеңуге психологиялық көмек көрсету тек қана психология ғылымы үшін ғана емес, сонымен қатар, жалпы қоғамның алдында тұрған ең үлкен міндет болып табылады.

Отбасы мүшелері үшін, әсіресе, балалар үшін ажырасу үлкен психологиялық жарақат болып есептеледі. Ажырасу қандай себептерден пайда болмасын, оның өзінің адамдардың көбі елемейтін терең психологиялық негізі бар. Ол ажырасушы жұптар мен олардың балаларына және өмірлік іс-әректтерінің барлық жағына өз әсерін тигізе отырып, олардың физиологиялық және психологиялық денсаулығына да белгілі бір деңгейде кері әсер ететіні белгілі. Отбасындағы ажырасу мәселесін кең ауқымда қарастырған авторлардың бірі С.С.Седельников бойынша, ажырасу жағдайында адам ішкі психологиялық әлеміндегі тұрақсыздығымен қатар, әлеуметтік тұрғыдан да, мысалы, қарым-қатынас формасында, белсенді іс-әрекет барысында да тұрақсыздық көрсететіндігін атап көрсеткен болатын. Сонымен қатар, ажырасқан адамдардан некенің құлауы, сол жағдайға бейімделу мен жаңа өмір стилінің пайда болуы туралы мәліметтерді бір мезгілде шешу талап етіледі.

Ажырасу кезінде үлкен эмоционалды күйзелісті әйелдер мен жасөспірімдер көп сезінеді. Әйелдер үшін қайғырулардың ауыртпалығы жөнінен ажырасу бала мен күйеуінің өлімінен кейінгі үшінші орында тұр. Ажырасудың әсерінен болған күйзелістер оларды белгілі дәрежде стреске шалдығуларына әкеледі [2].

Отбасындағы ажырасу мәселесі қазіргі таңда өте өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Бұл жағдай тек ерлі-зайыптылардың ғана эмоционалды күйзеліске ұшырауын қамтып қоймай,сонымен қатар, олардың балаларына, әсіресе, жасөспірімдік шақтағы балаларына өзінше кері әсерін тигізеді.

Сәтсіз құрылған некелік жұптарды конфликтілі, кризистік және проблемді деп бөліп көрсетуге болады.

- Конфликтілі ерлі-зайыптылар жұбы деп-арасында болатын қызығушылықтары мен қажеттіліктері үнемі қақтығысқа түсіп, жағымсыз, өте күшті эмоционалды күй тудыратын жұптарды айтады. Дегенмен, ерлі-зайыптылар жұбы некені күшейтіп, ұстап тұратын басқа факторлардың арқасында ұзақ уақытқа сақталуы мүмкін, сонымен қатар, мұндай жағдай бір-біріне жолбермеушілік пен компромистік шешімдерге келудің көмегі арқылы да болады.

- Кризистік ерлі-зайыптылар жұбы деп-жұбайлардың қызығушылықтары мен қажеттіліктерінің қарама-қайшылығы ерекше сипатта болып, отбасының маңызды деп саналатын өмірлік іс-әрекет сарасын да қамтитындарды айтамыз. Мұндай некеде жұбайлар бір-бірімен татуласпайтын, тіпті бір-біріне деген қарым-қатынаста дұшпандық позицияда болуларына дейін барады. Бұл кезде олар бір-біріне жол бермеушілікке және компромистік шешімдерге келуге де келіспейді. Кризистік некелік жұптарға құлдырауға жақын қалған немесе құлдырап кеткен отбасылардың барлығын жатқызуға болады.

- Проблемді ерлі-зайыптылар жұбы деп-өмір жолдарындағы ерекше қиындықтағы жағдайлар пайда болып, некенің тұрақтылығына соққы әкелетін (мысалы, баспананың болмауы, жұбайлардың біреуінің ауыр немесе ұзақ мерзімді ауруға шалдығуы, отбасын қамтамасыз етуге қажетті қаражаттың жоқтығы, қылмыс жасап бас бостандығынан ұзақ мерзімге айырылу және тағы басқа сияқты болатын өмірлік жағдайлар) мәселелер. Некенің тұрақтылығы немесе тұрақсыздығын жұбайлардың тұлғалық және эмоционалды-психологиялық қажеттіліктерінің қанағаттануы арқылы қарастырады. Өйткені, некенің тұрақтылығы тек материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға ғана емес, сонымен қатар, эмоционалды-психологиялық қажеттіліктерін қанағаттандыруға да байланысты болады. Отбасын құрған жұбайлар көп жағдайда өздерінің ұзақ уақытқа созылған конфликтілерін ажырасу арқылы шешеді.

Осының дәлелі ретінде мынандай статистикалық мәліметтерді келтіруге болады: 2009 жылдары Қазақстанда бір мың адамға 6,3 некелесу және 3,7 ажырасу жағдайы тіркелген. Сонымен қатар 25-40 жас аралығындағы некелесулер соңы ажырасумен аяқталып,осыған қоса бұл отбасылардың көпшілігінде жасөспірім шақтағы балалары болатыны анықталған [3].

Осы ажырасуға негіз болатын және де ажырасқаннан кейін әсер ететін көптеген факторларды есепке алу қажет: ажырасудың себептері баланың отбасынан ата-анасының біреуінің кетуіне қаншалықты дайын болғандығы, нақты жағдайдағы ата-ананың мінез-құлқы, ажырасу жағдайынан кейінгі жасөспірімдердің бейімделуі және т.б. факторлар. Ең алдымен мына жағдайларды ескеру қажет:

• жасөспірімдердің ата-анасының ажырасуына көрсеткен эмоционалды реакциялары;• отбасындағы ажырасу жағдайына бейімделу кезінде пайда болған проблемалар;• ажырасудың жасөспірімнің болашағына, тұлғалық дамуына тигізетін әсері. С.С.Седельников бойынша, ажырасу жағдайында адам ішкі психологиялық әлеміндегі

тұрақсыздығымен қатар, әлеуметтік тұрғыдан да, мысалы, қарым-қатынас формасында, белсенді іс-әрекет барысында да тұрақсыздық көрсетеді. Отбасының құлдырауы моральдық-психологиялық және әлеуметтік ұстанымдарының тек қана ішкі жағдайда субъектінің жекедара өмірінде ғана емес сонымен бірге өзі өмір сүретін микроортада да қалыптасуына алып келеді [3].

74

Көптеген жұмыстардың ішінде ең жақсы қорытылған еңбек – ажырасқан әйелдер мен балаларының проблемалары туралы жазылған Гельмут Фигдордың еңбегі. Г.Фигдордың ойы бойынша, ажырасудан кейінгі дағдарыстың ұлғайып кетуіне екі себеп бар: яғни, біріншіден, ол ажырасудың салдарынан болатын баладағы әртүрлі жағдайларда өзіне жауапкершілік ала алмауы, екіншісі – баламен қалған әкесінің немесе анасының дағдарысы. Ажырасқан әйелдер мен ер адамдардың көпшілігі біраз уақыт өткеннен кейін қайтадан отбасын құруды шешеді (кейбір мәліметтер бойынша 83% ер адамдар және 76% әйелдер). Екінші рет отбасын құрғанда олар өз қарым-қатынасын қадірлей біледі, өз міндеттерін жақсы орындайды, барлық нәрсеге салмақпен қарайды.

Отбасылық өмірдің дұрыс ұйымдаспауы және ерлі-зайыптылар арасындағы конфликтілердің болуы әсіресе ажырасу статистикасынан анық байқалады.

Ажырасу – бұл отбасылық өмірдің дұрыс ұйымдаспауының, ұрыс-керіс, жиналған ашу-ыза, реніш және келеңсіздіктердің ұзақ уақытқа созылуының мәресі.

Психологтар мен әлеуметтанушылар алдында тұрған үлкен мәселе нақты неке жұптарының құлдырауының бірлік фактісі емес, ажырасу жағдайының әлеуметтік мәселелері мен отбасылық өмірдің дұрыс ұйымдаспауына әкелетін жағдайлардың жиынтығын қарастыру болып табылады. Мысалы, ажырасу саны 1999- ші жылдармен салыстырғанда 2009– шы жылдары 4,6 есе өсті, бұл неке-отбасылық қарым-қатынаста маңызды өзгерістердің болғандығын көрсетеді. Бұл өзгерістер, ең алдымен, маңызды әлеуметтік-экономикалық жағдайлармен байланысты: қоғамдық өндірісте әйелдердің жоғары деңгейде орын алуы, әйелдердің білім деңгейлерінің күрт көтерілуі, әйелдердің аналық және өндірістік фукцияларының арасында қарама-қайшылық жүйелерінің пайда болуы.

Ажырасу мәселесінде оның географиясы да өте маңызды. Біршама жоғары деңгей көршілес Украина және Белорусия елдерінде деп көрсетілсе, Орта Азия мен Кавказ елдерінде ажырасу деңгейі бұлармен салыстырғанда 2 – 3 есе төмен. Әйтсе де, бұған мәдени-тарихи және этнографиялық ерекшеліктер, сақталған әдет-ғұрыптар мен салт-дәстүрлер, отбасында патриархалдықтың кейбір элементтерінің болуы және т.б. себеп болады.

Ажырасу динамикасын қарастырудағы маңызды тағы бір нәрсе - ол ауыл тұрғындарының арасында ажырасу, қала тұрғындарымен салыстырғанда, 2 – 3 есе төмен болуы. Бұл жерде басқа да статистикалық заңдылықты ескеру керек: тұрғындардың есеппен 1000 адамына ажырасу саны қалалардың көлемінің өсуіне байланысты болады.

70-ші жылдардың басында демографтар мен әлеуметтанушылар ажырасудың мотивтерін талдауды бастаған болатын. Мұндай зерттеулерді әр түрлі қалалардың зеттеушілері жүргізді (Л.В. Чуйко – Киев, В.Д. Чечот – Ленинград, В.Т. Колокольников – Минск) және т.б. Олар ажырасудың мотивтері мен себептерінің түрлі классификацияларын ұсынды, олар өте көп, бірақ ең маңыздыларына тоқталып өткеніміз жөн.

Ең алғашқы ажырасудың мотивтері мен себептерінің классификациясын ұсынған Н.Я. Соловьева болды. Ол мынандай себептер:

1. ерлі-зайыптылардың біреуінің ауруы; 2. баланың болмауы; 3. мәжбүрлі айырылысу; 4. өгей балалардың болуы; 5. физикалық күш көрсету;6. көзге шөп салу, басқа отбасының болуы; 7. маскүнемдік; 8. мінездердің сай келмеуі; 9. екі жақ ата-аналарының араласуы; 10. басқа біреуді жақсы көріп қалу; 11.әлеуметтік жағдайлардың сәйкессіздігі және т.б.Көріп тұрғандай, классификация отбасылық өмірдің сыни жағдайларының көптеген жақтарын

қамтиды. Бұлардың барлығы шын мәнінде өмірде бар және некені бұзуға бірден-бір себеп болады.Н.Г. Юркевич ажырасудың мотивтері мен себептерінің біршама басқаша классификациясын

ұсынды: 1. ерлі-зайыптылардың мінездерінің сәйкессіздігі;2. жұбайлар сенімдерінің бұзылуы;3. ата-анаға деген қарым-қатынастың нашар болуы; 4. маскүнемдік;5. некеге махаббатсыз түсу немесе жеңілтектік күйде болу арқылы некеге түсу; 6. жұбайлардың біреуінің бас бостандығынан 3 жыл немесе одан көп ұзақ уақытқа айырылуы.

Сонымен, Н.Г. Юркевич Н.Я. Соловьеваның классификациясын толықтырғанын байқаймыз. Ажырасу мотивтерінің жаңа аспектілері Н.В. Колокольниковтың классификациясында байқалады:

75

1. маскүнемдік; 2. мінездерінің сәйкессіздігі; 3. басқа адамға көз салу; 4. некеге жеңілтектікпен отыру; 5. ұзақуақыттық бөлектенушілік (объективті себептерге байланысты); 6. қатыгездік; 7. бас бостандығынан 3 жыл және одан да көп жылға айырылуы; 8. физикалық және жан ауруларына шалдығу; 9. ата-аналардың және басқа туысқандардың араласуы; 10. әйелдің бала көтере алмауы; 11. Басқа да себептер.Көрініп тұрғандай, бұл классификация алдыңғы екеуін толықтырады. Осыдан келіп, ғылыми

тұрғыдан ажырасу жағдайының жаңа аспектілері және ажырасу мотивтерінің көлемі кеңейе беретіндігін байқауға болады [4]. Ажырасу жағдайы мотивтерінің әртүрлілігіне байланысты бұл мәселе бойынша мотивтерді объктивті емес, субъективті түрде талқылау қажет етіледі. Ажырасушы жұптардың ажырасуының субъективті мотивтері әрқашан әр түрлі болады. Мұндай мотивтер арқылы некені бұзушылардың шынайы себептерін талдау қиынға түседі. Кей кездері шынайы мотивтер басқалармен ауысуы мүмкін. Мысалы, күйеуі әйелінің отбасында лидер болуын қаламаса, сотта ол ажырасудың себебі әйелінің нашар адам, өзінің үй шаруасын дұрыс атқармайтындығымен түсіндіруі мүмкін.Сол үшін шынайы себепті анықтау ажырасу процесінің материалын зерттеу кезінде қиындық туғызады [5]. Ажырасу туралы шешім - әйел мен ерінің өмірлеріндегі маңызды оқиға. Бұған ұзақ уақыттық мотивация процесінің жүруі кіреді. Бұл - тұлғалық қажеттіліктер мен қызығушылықтар, көзқарастар, құндылықтық бағдарлары жағынан қалыптасқан көзқарас бойынша жан-жақты қарастырылып қабылданған шешім. Бұл - мінез-құлықтың өте күрделі формасы, оның шартты атауы ажырасу мінез-құлқы. Ажырасу процесі мотивтерінің ар жағында біз есепке алмайтын басқа да себептер мен мотивтер жатуы мүмкін. Мысалы, «мінездеріміз сәйкес келмейді» деген стереотипті ойлау. Егер жұбайлар бірнеше жылдар бойы бірге тұрып, арман-тілектерін сәйкестендірген болса, «мінезіміз сәйкес келмеді» деген себеп туындамауы қажет [6]. Осы мәселемен айналысатындардың зерттеулерінің нәтижесі көрсеткендей, ажырасу жағдайы кезінде ең көп эмоционалды күйзеліске түсетін- бұл әйелдердер мен балалары дейді. Америкалық зерттеулерге сүйенсек ерлі-зайыптылардың қатынасын бұзуға тәуекел фактор-кедейлік, жұмыссыздық немесе жұмысқа қысым мен жүктеменің көптігі, қаржылық мәселелер болып табылады. Қанағаттану деңгейі төмендеп, ажырасуға әкелуі мүмкін. Ажырасу кезінде ерлі-зайптылар арасындағы мәселелер күрт көбейеді, себебі олар оны алдын ала ойламайды(Фигдор Г.,1995).

Жас отбасының ажырасуына объективті және субъективті себептер әсер ететіні анық, оның бастысы қарым-қатынасқа түсу мен қақтығыс кезінде бір-бірімен түсіністікке келуге шешім қабылдамайтыны [7].Қорыта келе, жас отбасылардың ажырасу мәселесі тек жастарға ғана қатысты емес, олардың материялдық жағдайына, отбасы құрамына да байланысты деген тұжырымдама айтқымыз келеді.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Әбдірахманов А., Жарықбаев Қ. Психологиялық орысша- қазақша сөздік.- Алматы, “Мектеп”, 2000.2. Елеусізова С. Қарым- қатынас психологиясы.- Алматы, 2008.3. Жарықбаев Қ., Озғанбаев О. Жантануға кіріспе.- Алматы, 2000.4. Жарықбаев Қ. Жүсіпбек Аймауытұлының психологиялық көзқарастары.- Алматы, 2000.5. Жарықбаев Қ.Қазақ психологиясының тарихы.- Алматы, 2010.6.Мұқанов М. Ақыл- ой өрісі.- Алматы, 2009.7. Тәжібаев Т. Жалпы психология.- 2001.

Аннотация. В статье рассматриваются проблемы разводов молодых семей и виды, формы, основные причины семейных проблем. Annotation. In article problems of stains of young families and types, forms, the main reasons for family problems are considered.

76

ӘОЖ 159.9 Б 73

ЖАСТАРДЫҢ НЕКЕГЕ ПИХОЛОГИЯЛЫҚ ДАЯРЛЫҚМӘСЕЛЕСІНІҢ АЛҒЫ – ШАРТТАРЫ

Болтаев А.Д., Бүйембаева Ш.Б., Мауленова Қ.И., Абсаматова Қ.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазіргі кезде отбасын құруға ұлттық немесе қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ.

Сондықтан жастар жолдас таңдағанда, оның бойында өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады. Болашақ отбасын құруда ерлі-зайыптылардың жас ерекшелік дайындығы ғана емес олардың психологиялық даярлығы да маңызды орыналады.

ҚР отбасы және неке туралы Заңына байланысты қазіргі жастар арасындағы неке құру үшін қажетті жағдай - екі қарсы жыныстың кәмелетке келуі, яғни 18 жасқа толуы болып есептеледі . Қазіргі таңда ата–аналар да негізінен осы жас мөлшерін дұрыс деп есептеп отырып, бұл жас кезеңіне дейін ұл қыздарын үйлендіруге асықпайды. Себебі, әрбір ата–ана өз балаларының оқу бітіріп, өз бетінше өмір сүруге дайын болған кезінде ғана жеке отбасылы болуын қалайды. Олай болса, қазіргі күнде орта мектепті 17 – 18 жасқа, ал жоғарғы оқу орнын негізінен 22 – 23 жасқа толғанда бітіретіндіктен, оның үстіне өзіне өмірлік жар таңдау жастардың өз еркінде болғандықтан, неке құру жолы бұрынғымен салыстырғанда әжептәуір жоғарылады. Жинақталған деректерге қарасақ, қазіргі жастардың арасында алғашқы неке құру жасы негізінен 18–25 аралығында болып отыр. Кейбір әлеуметтік және психологиялық жағдайларға байланысты бұл аралықтан әрлі–берлі ауытқуы да мүмкін. Көп жағдайда қыздар негізінен 20 жасқа дейін тұрмыс құруды дұрыс деп санаса, ер азаматтар Отан алдындағы борышын, яғни, әскер қатарында қызмет еткеннен кейін барып отбасылы болуды қалайды. Мұның өзі қазіргі заман талабына байланысты қалыптасқан заңдылық іспеттес десек қателеспеген болармыз. Соңғы кездегі дерек көздеріне сүйенсек, неке құратын жастар негізінен бірге оқу немесе жұмыс істеу арқылы ұзақ бірін–бірі біліп, өзара сынасып, ұнатысу, бір-бірінің қырларын ұғынысудың нәтижесінде отбасын құру арқылы өз тағдырларын ұштастыруға келіседі. Әдетте жастар арасындағы мұндай ұзаққа созылған достық қарым-қатынасты екеуінің де ата-аналары хабардар болады. Сондықтан болашақ отбасын құруға ниеттенген қыз да, жігіт те әке–шешесімен ақылдасып, олардың келісімін ала отырып, өздері де өзара уәделеседі. Әрине, шешім қабылдауда шешуші дауыс әрқашан жастардың өзінде қалатыны сөзсіз. Алайда, осы жайттарды ескере келе, жастардың отбасыға және некеге деген қатынастары әртүрлі болып келеді. Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы заман талабына сай өзгеріске ұшырап, жаңа сипатта және бағытта көрініс тауып отырады. Бұл әсер етуші факторлардың динамикасына тәуелді болып табылады.

Көптеген отбасы мәселесімен айналысқан мамандар жастардың некеге және отбасыға деген қатынастарын талдады (А.Зейнеп, Д.Б. Оспанова). Отбасы жағдайы және онда жүргізілетін тәрбие мәселесімен айналысқан зерттеушілер отбасының және некенің тұрақтылығының басты шарты тұлғалардың адамгершілік деңгейі деп есептейді. Шын мәнісінде адам санасында белгілі адамгершілік қасиеттердің даму деңгейі отбасы сферасы үшін маңызды болып табылады. Дегенмен, қазіргі таңда жастардың отбасын құруға деген жетекші мотивтерінің бірі махаббат екені белгілі. Осы отбасын құрудың басты мотиві махаббат болса, жастар бұл ұғымның мағынасын әртүрлі түсінеді, сезінеді және бағалайды.

Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда, некелік отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді. Жастар отбасын құрғанда, ең алдымен материалдық және тұрғын үй мәселелерін қарастырады. Бірақ көптеген психологиялық зерттеулер бойынша, материалдық ауқаттылық және тұрғын үймен қамтамасыз болу факторлары отбасы тұрақтылығына елеулі әсерін тигізбейді. Отбасы өміріне мотивациялық дайындық махаббат сезімін отбасы құрудағы негізгі түрткі ретінде санайды. Бұл сезім дербестікке дайындық, құрылатын отбасына жауапкершілік сезімі, нәрестелі болуға және баланы тәрбиелеуге дайындық.

Некедегі қиындықтар, жағымсыз жағдайлар мен дағдарыстар бүгінгі психология саласында көкейтесті мәселелердің бірі болып отыр. Өмірлік циклда кездесетін дағдарыс түрлеріне психологиялық білім мен мәдениеттің төмендігінен көптеген отбасы бөгеттерден шыға алмай, кері кетіп некенің ажырауына немесе отбасындағы жағдайға күш-жігер салуға жауапкершілік алмау кеңінен етек жайып барады. Қазіргі таңда неке құруға ұлттық немесе қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ. Жастар жолдас таңдағанда, оның бойында өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады. Отбасын құрудың маңызды факторларының бірі — жастардың өнегелі санасының деңгейі. Дамыған өнегелі сана, жастардың отбасының әлеуметтік маңыздылығын түсінуде, некеге байсалды қарауында, жолдасты ойланып таңдағанында құрылатын некеге сабырлықпен қарағанында, Отбасының барлық мүшелерін және олармен қатынасты құрметтегенінде білінеді.

77

Неке жүйелік ықпал көзқарастарында қарастыра отырып, ол жерде өтіп жатқандарды бір мезетте оның ерекшелігі, шағын топ және әлеуметтік институт ретінде талдауға мүмкіндік береді. Дәл осы жерде «отбасы» сияқты құбылысты талдауға тура келеді. Отбасы қатынастары саласындағы әлеуметтік қозғалыстар отбасылық өмірлік іс-әрекетінің барлық сферасына әсерін тигізеді. Отбасы қалыптасу үшін некенің қалыптасуы қажет. Олай болса, неке және отбасы дегеніміз не?

Отбасы негізін қоғаммен қабылданған әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды. Отбасын құру екі ғашықтың арасындағы махаббат сезімінен басталады. Махаббат - екінші адамға бағытталған сезімдер мен әрекеттердің қоспасы. Махаббат сөзін адамдар әр түрлі түсінеді. Махаббат ең негізгі, маңызды процесс, жағдай. Адам бір жағынан махаббатқа тартылады, екінші жағынан одан қашады. Отбасы беріктігі махаббат сезіміне, қызығушылықтардың ортақтығына, көмекке келуге қабілеттікке, бір-біріне құрметпен және қамқорлықпен қарауға негізделеді. Қазіргі таңда отбасын құруға ұлттық немесе қандай да бір басқа, мысалға әлеуметтік тосқауыл жоқ. Сондықтан жастар жолдас таңдағанда, оның бойында өзіне ұнайтын мінез қырларын табуға тырысады.

Ғалым Т.А. Флоренская «махаббат» ұғымының үш түрлі мағынасын бөліп көрсетті.Бұл ұғымдарға сипаттама беретін болсақ, біріншіден, махаббат- жыныстық құмарлық, екіншіден, махаббат-сүйікті болу қажеттілігі, үшіншіден, махаббат өзгеге бағытталған доминантты қарым-қатынас. Келесі кезекте біз осы ұғымдардың мағынасына талдау жасап көрелік. Гипертрофиялық жыныстық құмарлық ретінде махаббат адамның барлық өмірлік күшін тартымды етіп, өзінің нәпсісінің құлы етуге дейін апарады. Бұл жағдай адамның рухани және психологиялық дамуының тосқауылы бола отырып, ішкі және сыртқы шиеленістердің тамыр жаюына себептігін тигізеді. Балалардың психикасының дамуына ерлі–зайыптылардың жағымсыз, әрі дөрекі қарым–қатынасы қатты әсер етеді. Т.А.Флоренскийдің пікірінше, мұндай адам отбасын құруға қабілетті емес, оларда тек жыныстық қажеттілікті қанағаттандыруда әріптесті алмастыру ниеті өте күшті басым болады. Соңғы кездегі психологиялық зерттеулерде отбасындағы жоғарыдағы айтылған жағдайды “сериялық моногамия ” ретінде сипаттайды [1].

Сүйікті болу қажеттілігі ретінде махаббат балалық шақтан бастап туындайды. Бірақ көбінесе адамның сүйікті болуға деген қажеттілігі тек өзіне ғана бағытталған болуы да ғажап емес. Жоғарыдағы айтылған тек біржақты қажеттіліктер балалық шақта өзіне және өзгеге қанағаттанбаушылық пен жоғары мазасыздық сезімін ұялатуы мүмкін. Осы орайда, эгоцентрикалық және невротикалық қажеттіліктер өзіне деген махаббатты талап етеді. Сүйікті болу қажеттілігінің жоғарлауы сәтсіздікке қарай итермелейтін реакцияларды туындатады. Махаббат қарым-қатынасындағы тұрақсыздық, өзгені жақсы көре алмау қабілеті, сүйікті болу қажеттілігінің күшеюі қарқынды қызбалықты туындатады. Мұндай адамдар отбасылық өмірде үнемі қарым-қатынасты анықтаумен болады. Отбасылық өмірге қатысты жауапкершіліктерді, міндеттерді көбінде атқармайды.

Махаббаттың үшінші сипатында, яғни, басқаға доминантты қарым-қатынаста жақсы көру қабілетінің жоғары болуы өзіне және отбасына сенімділік тудырады. Сүйікті адамының өзін жалықтырмағандығы қарым-қатынасты тереңдете және нығайта түсетіні анық. Бұл жағдайда сүйіктілер әрдайым бірге болуды қалайды, оларды тек ажал ғана ажырата алады деп санайды.

Жастар отбасын құрғанда, әрине материалды және тұрғын үй мәселелерін қарастырады. Бірақ көптеген зерттеулер бойынша, материалды ауқаттылық және тұрғын үймен қамтамасыз болу факторлары отбасы тұрақтылығына елеулі әсерін тигізбейді. Отбасылық өмірге мотивациялық дайындық махаббат сезімін отбасы құрудағы негізгі түрткі ретінде санайды. Бұл сезім дербестікке дайындық, құрылатын отбасыға жауапкершілік сезімі, балаларды туу мен тәрбиелеуге дайындықты көрсетеді [1].

Болашық ерлі – зайыптылар өскен отбасыларының атмосферасын, құрылудағы отбасының дамуына елеулі әсерін тигізеді, ол не сәтті не көптеген қйыншылықтармен кездесіп мүлде күзеліске ұшырауы мүмкін. Отбасын құруға психологиялық дайындық бұл – жеке адамның басқа адамдармен қарым-қатынасты тез орната білу, отбасылық өмірге және қоршаған ортаға бірдей немесе ұқсас көзқарас, отбасыда сау рухани – психологиялық ахуалды орната білу қабілеті, мінез-құлықтың және сезімдердің тұрақтылығы, дамыған ерік қасиеттері.

Неке мәселесін зерттеуде психология ғылымында бірнеше мектептер мен бағыттар орын алуда. К.Витакер пікірінше отбасы бірлестігінен барып туындайтын тұлға өзіндік жеке даралық жетілуге әкеледі десе, ал В.Сатир отбасындағы қалыпты қарым-қатынас арқылы тұлғалық алға дамуы мен жетілуі қарқынды жүзеге асырылады деген ойлары өзара байланысты. Жүйелі отбасы терапиясы бағытында отбасы бүтін бірлік — биологиялық және психологиялық ағза ретінде қарастырылады. Олай болса, «Қосарлы байланыс» — коммуникацияның бұрмаланған түрі ретінде адамның екі түрлі жолдау алғандағы оның арасындағы қарама-қарсы ойды түсіне алмауы. Сондықтан отбасындағы екі адамның өзара байланысы психологиялық сәйкестік тұрғысында да мазмұн алуы тиіс[2].

Қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда, некелік отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді. Оның ішінде негізгілері: бүгінгі ғана бағдар емес, сонымен қатар оның дамуының ертеңгі күнгі болашағын, үйренуші іс-әрекетінің әртүрлілігіне тірек

78

болатын (оқу, оқудан тыс, ойын, еңбек, отбасылық-тұрмыстық, қоғамдық-саясаттық, көркем өнер, спорт), тұлғаралық қатынастың ерекшеліктері, қоғамның отбасыға деген талады; оны тудыру процесінің күрделілігі отбасыдағы шаруашылық-экономикалық қатынастың күрделенуі; Отбасыны тәрбиелеу потенциялы негізге алынады. Отбасылық қарым-қатынастың үйлесімді дәрежеде дамуы жастарды отбасылық өмірге дайындалуының психологиялық ерекшеліктеріне төмендегідей тұжырым жасауға болады:

- өсіп келе жатқан ұрпақты отбасылық өмірге дайындау-адамның жас ерекшелік дамуының әр кезеңінде жүру қажет және тәрбиелеудің жалпы мәселесінен бөлінбеуі керек.

- жастарды отбасылық өмірге психологиялық дайындау мәселесінің қалыптасуы бірнеше аспектілерден, яғни қазіргі қоғамда некеде және Отбасыда жастардың ролін дұрыс түсінуде, оларда неке қиюға бейімділік және нұсқаулардың қалыптасуының ерекшеліктерімен байланысты.

- қоғамда жастарды тәрбиелеудің мазмұны мен әдістемесін анықтауда, некелік-отбасылық қатынаста тұлғаның қалыптасуын және дамуын талап етеді.

Қазіргі кезде некелік-отбасылық қатынастар ерлі-зайыптылардың адамгершілік-этикалық, психологиялық-педагогикалық дайындықтарының, тұрмыс мәдениетінің жоғары деңгейде болуын талап етеді. Адамның қалыптасуы оның бала күнінен басталады. Сондықтан жас буынның жеке бас қасиеттерінің ойдағыдай дамуы үшін олардың өз қасиеттерін және басқалардың қасиеттерін түсіне білуіне көмектесіп, жол-жоба көрсету өте маңызды. Бұл оңай міндет емес.

Көптеген әлеуметтік функцияларды атқарушы, қоғамдағы әлеуметтік құрылымның қажетті құраушысы ретінде отбасы қоғамдық дамуда маңызды орын алуда. Отбасы ортақ тұрмыспен өзара моральдық жауапкершілікпен және өзара көмекпен байланысқан адамдардың бірігуі болып табылады. Отбасы арқылы ұрпақтар ауысып, адам тегінің жалғауы жүзеге асады, алғашқы әлеуметтену процесі және баланы тәрбиелеп өсіру жүзеге асады. Отбасы негізін қоғаммен қабылданған әйел мен ер адам арасындағы некелік одақ құрайды. Отбасын құру екі ғашықтың арасындағы махаббат сезімінен басталады. Бірақ кей жағдайда ол махаббат емес материалдық қажеттіліктерді қанағаттандыруға ауысып кетеді.

Махаббат ең негізгі, маңызды процесс, жағдай. Отбасы беріктігі махаббат сезіміне, қызығушылықтардың ортақтығына, көмекке келуге қабілеттікке, бір-біріне құрметпен және қамқорлықпен қарауға негізделеді.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қоңырбаева С.С. Қазіргі кезеңдегі отбасының қызметі мен ерекшеліктері. Тәрбие отбасынан басталады. №4. 2008. 2.Ж. Ақпарова. Жанұяның методологиялық негіздері. Ұлт тағылымы,2002.3.Андреева Т.В. Семейная психология. Учеб. пособие. – СПб. «Речь», 2004.4.Сысенко В.А. Устойчивость брака. М., 1981.

Аннотация. В статье рассматривается проблема готовности молодежи к браку и психологические предпосылки счастливой семейной жизни.

Annotation. In article the problem of readiness of youth to marriage and psychological prerequisites of happy family life is considered.

ӘОЖ 159.9 Б 73

ӘЛЕУМЕТТІК МӘСЕЛЕ РЕТІНДЕГІ ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ БОЛУ СЕБЕПТЕРІ

Болтаев А.Д., Қыдыр З., Тасов Б., Өкен С., Мауленова Қ.И.Тараз мемлекеттік педагогикалық институт, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының тәуелсіздік алғанына 23 жыл болып қалды. Алайда Қазақстанның бірінші күндерінде алдынан шыққан мәселелер әлі де толық жетілген жоқ. Сондай мәселелердің бірі жұмыссыздық болып табылады. Жұмыссыздық дегеніміз – әлеуметтік – психологиялық құбылыс, осы құбылыс кезінде елдің экономикалық белсенді халқының бір бөлігі біршама уақыт не тұрақты жұмыссыз немесе жалақысыз болады. Соңғы жылдары жұмыссыздық халықтың қалың топтарын қамтуда және барған сайын ұлғайып келеді. Оның деңгейі ынтымақтастық және даму ұйымына (ЭЫДҰ–ОЭСР) кіретін елдердің барлығында дерлік өсу үстінде. Тіпті экономикалық өсудің жоғары қарқындары белгіленген дамушы елдердің көпшілігі халық санының өсуінен қалып қоймаулары үшін біршама жылдам қарқындармен жұмыспен қамтуды ұлғайту мәселесін әрең игеріп отыр. Шығыс Еуропа және ТМД

79

елдерінде кепілденген және толық жұмыспен қамтылуға ұзақ жылдар бойы дағдыланып қалған адамдар, кенеттен мемлекеттік секторды қайта құру мен жеке секторда жұмыс орындарын ашудың баяу қарқындары себебінен жұмыспен қамтылу кепілдігінен айырылып, жұмыссыздықтың өсу проблемасын бастан кешірді. Тіпті экономикасы өрлеу үстіндегі елдерде де жалақы деңгейінің төмендеуі байқалады [1].

Жұмыссыздық – әлеуметтік жетістіктерінің адам дамуына ықпалын азайтатын құбылыс. Біріншіден, ол адамдар мен үй шаруашылықтарының белгілі бір бөлігін (кейде едәуір көлемін) экономикалық әрекет жағдай жасайтын мүмкіндіктерге қол жеткізуден айырады. Олар үшін адам даму жағдайлары едәуір нашарлайды. Екіншіден, жұмыссыздық (әсіресе, ұзақ мерзімді, тоқыраулы) еңбек дағдыларын жоғалтуға, яғни жинақталған адам капиталынан айырылуға ұшыратады және осылайша ол адам дамуына теріс ықпалын тигізеді. Үшіншіден, жұмыссыздық тек жеке адамдардың ғана емес, сонымен бірге жұмыссыздардың әл–ауқатының деңгейін қолдауға, мемлекеттердің жұмыспен қамту жөніндегі түрлі бағдарламаларын іске асыруға байланысты елеулі әлеуметтік шығындарға ұшыратады, ал мұндай жағдай адам дамуына анағұрлым тиімді бағытталуы мүмкін ресурстарды қоғамнан оқшауландырады. Жұмыссыздық құбылысы қоғам үшін қазыналық жоғары шығындарды, адам капиталынан айырылуды, әлеуметтік саралардың күшеюін, жастар проблемасының шиеленісуін білдіреді [2].

Осы мақсатқа жетуде келесідей міндеттер қойылады:1.Жұмыссыздықтың мәні мен пайда болу себептерін анықтау;2. Жұмыссыздықты еңбек рыногының элементі ретінде қарастыру және жан-жақты талдау;3. Жұмыссыздықтың түрлері мен олардың психологиялық ерекшеліктерін қарастыру;4. Қазақстандағы жұмыссыздық мәселесінің жалпы жағдайын, жұмыссыздық деңгейін, олардың

өзіндік ерекшеліктерін қарастыру;5. Еліміз тарапынынан жұмыссыздықпен күресудің негізгі шараларын және әлеуметтік саясаттың

негізгі бағыттарын айқындау. Жұмыссыздықты жою, жұмыссыздық деңгейін төмендету мақсатында түрлі бағдарламалар

қабылданып, соларды жүзеге асыру негізінде елдегі жұмыссыздар саны біршама азайып келеді. Жұмыссыздық – бұл жұмыс істегісі келетін еңбекке жарамды халықтың өндірісте жұмыспен қамтылмауы. Жұмыспен қамтылмау өндірістің тиімділігін арттыруы, сонымен бірге жұмысшы күшінің бір бөлігін жұмыстан босатуға мүмкіндік жасайтын немесе оның құрылымына, сапасына жаңа талаптар қоятын ғылыми – техникалық прогресстің салдары болуы мүмкін. Жұмыссыздық – құбылыс, жұмысқа қабілетті адамдардың тұрақты немесе уақытша жұмыс істемейтін бөлігі. Жұмыссыздық әлемдегі орталық проблеммалардың бірі болып табылады. Және де ол бір жүйеден екіншісіне өтетін елдерде кең байқалады. Мысалға мұндай процес Қазақстанда жүріп жатыр. Ол өзімен бірге бірқатар жаңа проблемаларды алып келеді. Сонымен қатар жұмыссыздық проблеммасы адамдармен тығыз-байланысты және соларға тікелей әсер етеді. Жұмысынан айрылу олардың табысының азаюына, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне, сонымен қатар психологиялық стреске алып келеді. Осы себепті көптеген саясат адамдары өзінің сайлауалды компанияларында жұмыс орындарын жасауға көп көңіл бөледі. Жұмыссыздықты зерттеу олардың пайда болу себептерін аныктайды, мемлекеттің тарапынан шараларды анықтайды. Бірақ сонымен қатар көптеген экономистердің ойынша жұмыссыздық қажет нәрсе, оны зұлымдық ретінде қарастыруға болмайды. Өйткені жұмыссыздықтың ең маңызды пайдалы жақтарына оның сапалы еңбекті, бәсекені туындыратыны болса керек.

Жұмыссыздықтың негізгі себептері:Неоклассикалық теория. Жұмысшылардың табыспен келіспеуі, төмен жалақымен жұмыс істеуден

бас тарту. Кейнтік теория. Жұмыс бастылық жиынтық ұсынысқа, тұтыну бейімділігіне және инвестициялар көлеміне байланысты.

Маркстік теория. Қорланған капиталдың қажетті нәтижесінде, жанды еңбекте машина мен жабдықтарға қарағанда аз өседі.

Қазіргі замандағы жұмыссыздықтың сипаттына бірнеше факторлар ықпал етеді: Ғылыми – техникалық прогресс; Психологиялық және әлеуметтік негіздері; Сыртқы экономикалық бәсекелестің күрт күшеюі.Мұндай жағдайларда еңбек нарығы мынаған міндетті:1. Өте жоғарғы жинақылыққа жетуге (кәсіпойлық, біліктілік, аймақтық және халықаралық

көзқарастар аясында)2. Үлкен икемділікке барып, қазіргі заманғы жағдайларға сай өте үлкен бейімділік танытуға.

Өнеркәсібі дамыған елдердегі жұмыссыздықтың себептерін талдай отырып, шетел авторлары олардың жекелеген түрлерін тудыратын нақты факторларын қарастырады. Мысалы, АҚШ Конгресі экономикалық статистика бойынша комиссиясының жүргізген зерттеуі, жұмыссыздықтың 70 түрін атаған. Олардың әрқайсысының өзінің ерекше себептері бар. Барлық жұмыссыздықтың түрлерін негізінен екі топқа жіктеп

80

қарайды. Жұмыссыздықтың бірінші тобына – «жиынтық сұранымның жеткіліксіздігінен» туындауын жатқызады, алдыменен циклдық жұмыссыздықты айтамыз. Жұмыссыздықтың екінші тобына – «жиынтық сұраным өзгерісімен байланысты емес фрикциондық, құрылымдық, технологиялық және басқа түрлерін» жатқызамыз. Жұмыссыздық психологияда типтілік құбылыс. Себебі, жұмыс күшіне сұраным, оны сатып алуға жұмсалатын капитал көлеміне тәуелді. Сондықтан капитал көлемінің азаюы, жұмыс күшіне деген сұранысты төмендетеді. Осы заңның нәтижесінде қосымша жұмыс күшін өндіріске тарту жай жүреді және капиталдың органикалық құрылымының өсуінің әсерімен өндірістегі жұмысшылар қысқарады – нәтижесінде жұмыссыздар армиясы пайда болады [4]. Кез келген жұмыссыздықтың болуы – қоғам үшін ең ауыр психологиялық және әлеуметтік сілкініс. Батыс ғалымдарының пікірі бойынша, адамды жұмыссыз деп есептегенде, ол тек жұмыстан айырылып қана қоймай, өзінің абыройын да жоғалтады. Шетелде жұмыстан айырылуды психологиялық зақым ретінде бағалап, тек ең жақын туысқаны қайтыс болғанда алатын стресс деңгейінде қаралады. Жұмыссыздық оның деңгейімен өлшенеді. Жұмыссыздық деңгейі – жұмыссыздар санының жұмысқа қабілеттер санындағы үлес салмағы. Жұмыссыздық деңгейі жұмыспен толық қамтылғанда “жұмыссыздықтың табиғи деңгейі” деп атайды.

Жұмыссыздық деңгейі психологиялық жағдайының негізгі көрсеткіштерінің бірі, бірақ оны тура көрсеткіш деп толық айтуға болмайды. Себебі , ресми статистикада, кім жұмыссыздыққа байланысты көмек алады, соларды ғана есептейді.

Жұмыссыздық деңгейін есептеу төмендегідей формуламен анықталады: ЖД = ЖС/ЖК* 100% Мұндағы: ЖД – жұмыссыздық деңгейі; ЖС – жұмыссыздар саны; ЖК – жұмыс күшінің саны;Жұмыссыздық деңгейі оның нормасымен сипатталады. Оның нормасымен жұмыссыздықтың жалпы

санының жұмыс күші санына қатынасымен пайыз түрінде есептеледі.Жұмыссыздықтың психологиялық және әлеуметтік салдары:1. ЖҰӨ-нің көлемі қоғамның өзінің бар потенциалды мүмкіншілігін пайдаланғандағы көлемімен

салыстырғанда төмендеуіне әкеліп соғады.2. Халықтың әр түрлі топтарының арасында жұмыссыздық шығыны бірдей бөлінбеуіне соқтырады.3. Жұмысшылар мамандығын төмендетіп (ескіреді), тіпті айырылып тақалады.Жалпы жұмыссыздық мәселелерін шешуде психологияға мемлекеттің араласуы қажет. Мемлекет

жұмыссыздықты реттеуді негізінен төрт бағытта жүргізеді.1. Жұмыссыздарды жұмыспен қамту, оларға мамандығын жоғалтпау үшін еңбек биржасы арқылы

кәсіби дайындықтардан және қайта дайындаудан өткізуге көмек көрсету.2. Әрбір әлеуметтік топтардың (әйелдер, зейнеткерлер, жастар) ерекшеліктерін толық есептеу үшін

икемді еңбек нарығын қалыптастырып, оны осы жұмыстарды жүргізу үшін ынталандыру.3. Еңбек қатынасын құқықтық қамтамасыз ету. 4. Жұмыссыздық зардабын шеккен адамдарды әлеуметтік қорғау [5].Кез келген жұмыссыздың деңгейімен байланыста болатын экономикалық зиянды анықтау үшін,

әлемдік практикада Оукен заңы қолданылады. Бұл заң американ экономисі Артур Оукеннің (1724-1780 ж.ж.) есімімен аталған. Осы заң математикалық тұрғыдан жұмыссыздық деңгейі мен жалпы ұлттық өнім (ЖҰӨ) көлемінің төмендеуі арасындағы байланысты көрсетеді. Егер жұмыссыздықтың сандық деңгейі табиғи деңгейден 1%- ға асса, онда ЖҰӨ көлемінің төмендеуі 2,5% құрайды. Осы 2,5 санымыз – Оукен коэффициенті болып табылады. Мына 1:2,5 қатынасы, бұл жұмыссыздықтың ЖҰӨ көлемінің төмендеуіне қатынасы болып табылады және жұмыссыздықпен байланысты өнімнің абсолюттік зиянын анықтауға көмектеседі. Мысалы, жылына (1983 ж) жұмыссыздық деңгейінің төмендеуі 9,5% немесе 3,5 % - ке жетті, артық ұйғарудың табиғи деңгейі 6%. Осы 3,5% санын Оукен коэффициентіне (2,5) көбейтсек, онда 1983ж. ЖҰӨ көлемінің төмендеуі 8,75% құрайды. Басқа сөзбен айтқанда, егер де 1983 ж. Жұмыссыздық деңгейі толық қамтамасыз етілсе, ЖҰӨ нақтыға қарағанда 8,75% - тен көп болар еді.

Жұмыссыздықтың теориялары ( Дж. Кейнс, К. Маркс). Жұмыссыздық экономикалық теорияның бұрынғы және қазіргі тарихындағы ең өткір мәселелердің бірі. Мысалы, мальтузиандық теория жұмыссыздықтың пайда болуын түрғындардың тым артып кетуінен түсіндіреді. Кейнстік теория бұл құбылысты рыноктық сұраныстың жетіспегендігімен түсіндіреді, еркін кәсіпкерлік мектебінің геориясы жұмыссыздық жалақы деңгейінің жоғарылауымен туындайтынын айтады, яғни ол еркін болып табылады.

К.Маркстің қорлану теориясы мен қазіргі технологиялық теория жұмыссыздықтың болуын біріншіден - капиталдың қорлануымен, екіншіден, - техника прогресімен болатындығын айтады.

Мальтузиандық теорияны ағылшын экономисі Томас Роберт Мальтус (1766-1934) жасаған. Ол 1798 жылы «Халық саны туралы заңның тәжірибесі» кітабын шығарған. Онда ол былай деп жазған: «Жер шарындағы тұрғындар теометриялық прогрессиямен өседі; ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалық прогрессиямен өседі; яғни әрбір 25 жылда екі есе өседі; ал өмір сүру жабдығы тек арифметикалык

81

прогрессиямен өседі: халық саны - 1,2,4,8,16,32 ж.т.б.». Ол халық санының және өмір сүру әдісінің өсу каркыны жоғарыдағы көрсетілген есеппен салыстыра отырып мынандай қортындыға келген: тұрғындардың жоғары қарқынмен өсуі кайыршылық пен жұмыссыздықтың себеп салдары болып табылады. Мысалы, жаңа зеландиялық экономист Олбен Филлипс (1914 ж.) осы тәуелділікті математикалық тілде қисық түрінде көрсетіп, кейінірек ал «Филлипс қисығы» аталды (1суретте көрсетілген).

Сурет 1. Филлипс қисығы.

Қазірде жұмыспен қамту саласында, өндіріске қажетті жұмыс күші мен олардың жұмыстың жағдайында қоятын талабы арасында елеулі қайшылықтар бар. Оның шиеленісуі кадрлардың тұрақсыздығынан көрінеді. Миллиондаған адамдар, өздерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайын жақсарту мақсатында жұмыс орнын ауыстырам деп біраз уақыт жұмыссыз қалады. Ол көбінесе 2 айдан 6 айға дейіңн созылады. Сонымен бірге миллиондаған дипломы бар мамандар да ондай дайындық деңгейін талап етпейтін қызметтерде жұмыс жасайды, ал бұл құрылымдық, яки салалық жұмыссыздықтың орын алып отырғанын көрсетеді. Көріну сипаты жағынан жасырын және ашық жұмыссыздық түрлерін ажыратады. Жасырын жұмыссыздыққа - берілген уақыт кезінде экономикалық белсенді халық санына кірмейтін адамдар жатады. Алайда, егер де ұсынылған жұмыс олар үшін қолайлы келсе, жұмыс күші қатарына қосылуға даяр. Ашық жұмыссыздыққа - жұмыс істмейтін, бірақ еңбек қатынасы кәсіпорынмен ресми түрде үзілмеген (осы себепті жұмыс істеушілер қатарында болып есептелінеді) және мөлшерленген жұмыс уақытында (күн, апта) жартылай жұмыс істейтін адамдар жатады.

Жұмыссыздықтың түрлері: 1.Жасырын жұмыссыздық - өндірісте және мемлекеттік аппаратта артық жұмысшылардың

қолданылуы. Қазіргі болмыста олардың жұмыстарын аз жұмыс күшімен атқаруға болады. 2. Фрикциондық жұмыссыздық (лат. үйкеліс) — адамдар бір жұмыстан басқа жұмысқа, бір жерден

басқа жерге жұмыс ізденумен ауысуын айтамыз. 3. Маусымдык жұмыссыздык — жұмыс күшінің тек маусымдық кезенде жұмыс жасауы, бұл кейбір

ауыл шаурашылығы өндірісі саласында кездеседі, әсіресе қайта өндеу өнеркәсібінде т.б. 4. Құрылымдық жұмыссыздық — өндірістік қуаттың жетіспеуінің нәтижесінде болады: жеке

саланың дамуының кері пропорционалды болуынан және ескі саланы жабу мен жаңа саланы дамытудың нәтижесі ретінде қараймыз.

5. Технологиялық жұмыссыздық — адамдарды машинамен ауыстырудың нәтижесі, білікгілікгі өзгертуді немесе басқа мамандықгы игеруді талап етеді

6. Циклдық жұмыссыздық — өндірістің құлдырауынан туындайды, яғни экономикалық циклдың осы фазасымен байланысты.

Жұмыссыздық психологиялық тұрғыдан алып қарағанда бірнеше топтарға жіктеледі. Әдетте, жұмыссыздықтың амалсыз және еркін түрлері ажыратылады. Амалсыз жұмыссыздықта адам берілген жалақы деңгейінде жұмыс істегісі келеді және ол қолынан келеді, бірақ оған жұмыс табылмайды. Еркін жұмыссыздықта (кейде күту жұмыссыздығы деп аталынады) адам жұмыс таба алар еді, бірақ жұмыс істемегенді қалап, айлығы ұсынылған жалақыдан жоғары жұмыс орнын іздеуді жалғастырады. Жұсыссыздық ұзақ және қысқа мерзімді болуы мүмкін. Ұзақ мерзімді циклдық және құрылымдық, ал қысқа мерзімдікке – маусымдық және фрикциондық жұмыссыздық жатады. Ал халықаралық тәжиребеде бұл жәйтті толық жұмыс істеушілік деп атайды.

Жұмыссыздық мәселесі дамыған елдерде‚ мысалы‚ АҚШ-та‚ еңбекке қабілетті тұрғындардың жұмыспен толық қамтылуы жұмыссыздық мүлдем жоқ дегенді білдірмейді. Фрикциялық және құрылымдық жұмыссыздық болмай қоймайды деп есептеледі. Демек, елдегі тұрғындардың жұмыспен

82

толық қамтылуы – ол елде циклдік жұмыссыздықтың жоқтығын білдіреді. Жұмыспен толық қамтылу кезіндегі жұмыссыздық деңгейі оның табиғи деңгейі болып саналады. Мұндай жағдай елдегі жұмыс күшінің рыноктары теңдестірілгенде, яғни жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орындарының санына тең болғанда пайда болады. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі қоғамдағы оң құбылыс болып есептеледі. Кез келген қоғамдағы экономикалық даму барысында тұтыну тауарларының сұранымы құрылымында және өндіріс технологиясында маңызды өзгерістер болады. Бұл өзгерістер өз кезегінде жұмыс күшіне жалпы сұранымның құрылымын да өзгертеді. Осындай өзгерістерге байланысты кәсіптердің кейбір түрлері азаяды не қысқарады‚ ал басқа бір түрлері көбейеді. Қоғамдағы жұмыссыздықтың пайда болу себебі жұмыс күшінің осы өзгерістерге баяу ыңғайланатындығына және оның құрылымының нақты жұмыс орнына сай келмейтіндігіне байланысты болады. Фрикциялық жұмыссыздық пен құрылымдық жұмыссыздық арасындағы елеулі ерекшелік мынада: бірінші жағдайда жұмыссыздарда еңбек нарығында ұсынуына болатын дағды‚ машық бар‚ ал екінші жағдайда олар қайта даярланбайынша‚ қосымша оқып біліктілігін арттырмайынша‚ тіпті тұрғылықты жерін ауыстырмайынша жұмыс таба алмайды. Фрикциялық жұмыссыздық неғұрлым қысқа мерзімді сипатта болады‚ ал құрылымдық жұмыссыздық неғұрлым ұзақ мерзімді сипатта болады‚ сондықтан ол қоғамдағы неғұрлым елеулі жұмыссыздық болып табылады. Циклдік жұмыссыздық – елдегі тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге жиынтық сұранымның күрт азаюы салдарынан болатын құбылыс. Осы себептен оны кейде сұранымның тапшылығына байланысты жұмыссыздық деп те атайды. Циклдік жұмыссыздық – кез келген қоғам үшін экономикалық және әлеуметтік дағдарыс болып саналады. Экономикалық дағдарыс (экономикалық дамудың құлдырауы‚ тоқырау) елдегі еңбекке қабілетті тұрғындардың елеулі бөлігінің бостан босқа уақыт өткізуіне әкеліп соғады‚ ал мұндай жағдай олардың біліктілігінің жоғалуына‚ адамгершілік қадір-қасиеттің азғындауына‚ әлеуметтік және саяси жанжалдарға апарып соқтырады. Өйткені “фрикциялық” жұмыссыздарға бос жұмыс орнын табу үшін әрқашан уақыт керек‚ “құрылымдық” жұмыссыздарға да біліктілігін жетілдіру, жаңа мамандық алу үшін немесе жұмыс табу мақсатымен басқа жерге көшу үшін уақыт керек. Егер жұмыс іздеушілердің саны бос жұмыс орнынан асып түссе‚ онда жұмыс күші рыногінің тең болмағаны. Екінші жағынан‚ жиынтық сұраным молайған жағдайда жұмыс күшінің “жетіспеушілігі” сезіледі‚ яғни бос жұмыс орындарының саны жұмысқа мұқтаждардың санынан асып түседі. Қазақстанда нарықтық экономикаға өту кезеңінде бұрынғы тиімсіз кәсіпорындар мен ауыл шаруашылық мекемелерінің жұмысын уақытша тоқтатып, жабылуына, банкротқа ұшырауына, жекешелендіріліп, қайта құрылуына байланысты құрылымдық жұмыссыздық құбылысы байқалды. 2000 жылы елдегі жұмыссыздар саны 1997 жылғы деңгеймен салыстырғанда біршама (0,2%-ке) төмендеді. Елдегі түбегейлі әлеуметтік-экономикалық реформалар барысында жаңа жұмыс орындары ашылуына, ішкі, сыртқы инвестициялар көмегімен, бірқатар өндіріс ошақтары мен ауыл шаруашылығының жандануына орай, ауылды қайта өркендетудің 3 жылдық бағдарламасына байланысты жұмыссыздық деңгейі де біртіндеп табиғи деңгейге түсе бастады.

Жұмыссыздық әлемдегі орталық проблемалардың бірі болып табылады. Және де ол бір жүйеден екіншісіне өтетін елдерде кең байқалады. Мысалға мұндай процес Қазақстанда жүріп жатыр. Ол өзімен бірге бірқатар жаңа проблемаларды алып келеді. Сонымен қатар жұмыссыздық проблеммасы адамдармен тығыз-байланысты және соларға тікелей әсер етеді. Жұмысынан айрылу олардың табысының азаюына, өмір сүру деңгейінің төмендеуіне, сонымен қатар психологиялық стреске алып келеді. Осы себепті көптеген саясат адамдары өзінің сайлауалды компанияларында жұмыс орындарын жасауға көп көңіл бөледі. Жұмыссыздықты зерттеу олардың пайда болу себептерін аныктайды, мемлекеттің тарапынан шараларды анықтайды. Анықтама бойынша жұмыссыздық – халықтың активті бөлігінің жасауға қабілетті жұмыс таба алмау. Жұмыссыздық негізінен жұмыс орнына сай келетін адамдардың азаюынан, адамдардың санының көбеюінен пайда болады. Жұмыссыз ретінде жұмыссыздар биржасында тіркелген, жұмыс табуға нақты мүмкіндігі жоқ адамдар айтылады. Жұмыссыздықтың әлеуметтік-психологиялық салдары көбіне жұмыссыздықтың психологиялық әсері сипатталады да, коммуникативті характерге ие әлеуметтік әсері ескерусіз қалады. Бірақ та жұмыссыздықтың елдің жағдайына тигізетін әсері көбіне әлеуметтік жағдаймен өлшенеді. Енді сол салдарға тоқталсақ.

Кері әсерлері:1. Крименогенді жағдайдың өршуі2. Әлеуметтік кернеудің өршуі3. Физикалық және психологиялық аурулардың көбеюі4. Әлеуметтік дифференцияның өсуі5. Еңбек белсенділігінің төмендеуі.Пайдалы әсері:6. Жұмыс орнының әлеуметтік маңыздылығының артуы7. Өз бос уақытының көбеюі8. Жұмыс орнын таңдаудағы еркіндік

83

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%B0%D0%B7%D0%B0%D2%9B%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D1%80%D0%B8%D0%BA%D1%86%D0%B8%D1%8F&action=edit&redlink=1

9. Әлеуметтің мәні мен еңбек құндылығының артуы10. Жұмыссыздықпен күрес.Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі жыл сайын төмендеп, қазіргі таңда Жапония, Қытай,

Нидерланды секілді дамыған мемлекеттердің көрсеткішіне жетті. Бұлай деп айтуымызға еліміздің Статистика жөніндегі агенттіктің жариялаған ресми дерегі себеп болып отыр. Агенттіктің мәліметінше, 2012 жылдың желтоқсан айында Қазақстанда 474,4 мың жұмыссыз адам тіркелген, яғни жұмыссыздық деңгейі 5,3 пайызды құраған.

Еуропа елдерінде өмір сүру деңгейі Қазақстанмен салыстырғанда бірталай асып түседі. Еуропа елдері ең төменгі жалақы деғгейінің мөлшері бойынша 3 топқа жіктеледі, бірінші топқа – ең төменгі жалақы мөлшері 82-331 евроны құрайтын мемлекеттер, екінші топқа - 427- 668 евроны, ал үшінші топқа – 1200 евродан жоғары соманы соманы құрайтын мемлекеттер құрайды. Бұл ретте Қазақстанның ең төменгі жалақы деңгейі Еуропа елдерінің ішіндегі ең төменгі ең төменгі мемлекеттерінен де азболып отыр. Сондықтан еліміздегі ең төменгі жалақы көлемін көбейтіп, Еуропа елдерінің жоғарыда айтылған үш топтың бірінде көрсетілген деңгейге жетуіміз керек. Осы стандартқа сәйкес Германияда орташа зейнетақы орташа жалақының 62 %,Францияда 50% құраса,Қазақстанда ол 33% құрайды. Мұнда, Қазақстан мен Еуропа елдеріндегі зейнетақы жүйесінде ұқсастықтар болғанымен, бөлінген зейнетақы мөлшері бойынша айырмашылық көп.

Ежелгі заманда тайпалардың көсемдері ашаршылық немесе ақырзаман болар тұста халқын тыныштандыру үшін сабырлыққа шақырып, өмірлерінің жарқын екенін түсіндіріп, сәуле нұрын шашып тұрған күнге, жерде өсіп тұрған түрлі өсімдіктердің, тіршілік етіп жатқан жануарлардың барлығына шүкіршілік білдіріп, соған табындырған. Бүгінгі дәуір де бұл жағдайдан алыстай қоймаған сияқты.

Жұмыссыздық деңгейі әрбір елдің әл-ауқатын, оның қарқынын, өндірістік қуатын анықтайды. Алайда, статистика агенттігінің 16,5 миллион халықтың тек 474 мыңы жұмыссыз деп айта салуы ақылға қонымсыз. Біріншіден, заң бойынша Қазақстанда жұмыспен қамтылғандар деп кімдер саналады? Жұмыспен қамтылған азаматтардың санатына толық не толық емес уақыт жағдайында жұмыс істейтіндер, кәсіпкерлікпен шұғылданатындар, өз бетінше жұмыспен айналысатындар, азаматтық-құқықтық шарттар негізінде еңбек ететіндер, ақы төленген (кез келген, мерзімі белгісіз) жұмыста істейтіндер кіреді. Жұмыссыздық – психология мәселесінің біртұтас элементі болып табылады. Жұмыссыздық өте күрделі құбылыс және қоғамның дамуы барысында әр түрлі экономикалық мектептердің көзқарастары әр түрлі болған.

Пайдаланған әдебиеттер:1. Қазақстан Республикасының Статистика жөніндегі Агенттігі, 2007 2. Бердалиев К.Б «Қазақстан экономикасын басқару негіздері». –А.: 2001.3. Ихданов Ж.О., Орманбеков Ә.О «Нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеудін өзекті мәселелері». – А.: 20024. Мауленова С.С. Экономикалық теория. –А.: 20045. Қазақстан бойынша халықтың экономикалық белсенділігі. статистикалық жинақ.: 19966. Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория негіздері. –А.: 20047.Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу. Ақиқат-№2, 20038. Қайсар. Жұмыссыздық және жұмыс жайы Қазақстанда қалай шешілуде? Егемен Қазақстан. –А.: 20079. Қазақстан Республикасының «Халықты еңбекпен қамту туралы» Заңы. –А.: 200010.Райханов Н. «Қазастанның экономикалық реформа жолы өзінше» Ақиқат. 1996

Аннотация. В статье рассмотрены основныепроблемы психологической зависимости детей к социальным сетям.Annotation. This article describes the main problems psychological dependence children to social networks

ӘОЖ 159.9 Б.73

ҚАЗІРГІ ҚОҒАМДАҒЫ ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ СУИДЦИДКЕ БАРУДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР

Болтаев А.Д., Рысбай Ж.Қ., Әшірәлі Б.Е., Қали Д.С. Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазіргі таңда мемлекетіміздің үлкен мәселелерінің біріне айналып отырған жасөспірімдер мен жеткіншектер арасындағы суицид ауруы қоғамды алаңдатуда. Суицид бүгінгі күні қоғам үшін ең

84

көкейкесті мәселелердің бірі болып табылады. Күннен күнге өз-өздеріне қол жұмсаушылардың саны, көбейе коймаса азаяр емес. Өткен ғасыр дүние жүзінің ғалымдарын толғандырған мәселе ол қазіргі кездегі жеткіншектер арасында жиі кездесетін - суицид. Бүкіл әлемдік денсаулық сақтау ұйымының соңғы мәліметтерінше 15-24 жас аралығындағы жеткіншектермен жасөспірімдер арасында өзін-өзі өлтіру 2 есе артып кетті. Ол мемлекеттегі экономикалық жағдайларға байланысты. Мәселен, Францияда соңғы 10 жылда суицидттен өлген балалар саны 3 есе артқан. Енді бұл өлімдер жол апатынан қайтыс болған адамдар санымен теңеліп тұр. Өз-өзіне қол жұмсау туралы, Аристототель, Платон, француз социологы Эмиль Дюркгейм, норвегиялық ғалым И. Россов, Г. Минноус кезінде өз ойларын қалдырып кеткен. Суицидтті, медициналық тұрғыдан зерттеген ғалымдардың зерттеулерін атап өтсек, бұл Амбрумова А.Г.

«Суицидалды мінез-құлық кешенді зерттеудің обьектісі ретінде», Антохин Г.А. «Шизофрениямен ауыратын адамдардағы суицидалды мінез-құлық», «Түрлі психикалық ауытқушылықтары бар суициденттерде депрессивті көріністердің ерекшеліктері» Мишиев В.Д. т.б. [1].

Суицид терминіне ғылыми әдебиеттерге бірнеше анықтама берілген. Осы анықтамалар бойынша, суицид бұл-ауру немесе өз-өзін өлтіру деген мағынаны білдіреді. Адамның өз-өзіне қол жұмсауы, оның өмірден өз еркімен кеткісі келетіні, өмір сүруге құлқысы жоқ екендігін білдіреді. Осыдан ойымызға түйетініміз, әрбір тірі жанның сәтсіз аяқталған суицидке баруы, оның жан айқайын, қоғамнан сұрайтын көмегін білдіреді. Жасөспірімдер арасындағы суицидттің зерттеу тақырыбына айналуы, осы мәселені тереңірек зерттеуге, жеткіншектердің бұндай әрекетке бару себептерін анықтауға, суицид әрекетін алдын-алуға мүмкіндік береді. Бүгінде адамдардың өз-өзіне қол жұмсап, өз өмірін қиған оқиғасы туралы жиі естуге болады. Аталарымыздың ғасырлардан бері келе жатқан «құдай өзі берген жанын өз алады» денен ежелгі қағидасына қарсы шығып, адамдардың өз-өзіне қол жұмсап, қоштасуының сыры неде? Медициналық-психологиялық зерттеу қортындыларына қарағанда, оның сыры да, сбептері де көп көрінеді. Ал жалпы адамның өзіне-өзі қол жұмсауда ғылымда «суицид» деп аталады. Суицид –ішкі эмоцаны шығару негізінде, адамның әдейі өз -өзіне қол жұмсауы себебінен соңы өлімге әкеліп соғатын жағдай деп қарастырамыз. Ондай әрекетке бару себептерін анықтауға, суицид әрекетін алдын-алуға мүмкіндік береді.

Рухани азап және психологиялық дағдарыс, ішкі күшті жанжал ретінде түсіндірілді. Бұл тақырып аясында әл күнге дейін сыры сыр сандықтан бұққан жұмбақ жайттар көп. «Өлемін» деп өздерін өлімші етіп санайтындар. «Өлемін» деп ақыры өз жанын жаһаннамға жіберетіндер. «Өлемін» деп жүріп жарық өмірмен қоштасқысы келмейтіндер аз емес. Бірақ, өкінішке орай, біздің елде өз-өзіне қол жұмсайтын оқиғалар көбейіп кетті. Әсіресе, жастар, жасөспірімдер арасында. Негізінен, зерттеулерге сенсек бозбалалар бойжеткендерге қарағанда өз-өзін өлтіруге 5-6 есе бейім болады екен. Соңғы бес жылда біздің мемлекетімізде кәмілетке толмағандар арасында өзін өлімге қиғандар саны 1415–ге жетіп отыр. Өз-өзіне қол жұмсау яғни суицид табиғаттың оянған гүлденген кезінде көктем мезгілінде жиі кездесетіні дәлелденген. «Сәуір –ең қатыгез-ай» - деген американ ақыны Томос Эллитон. Сәуір айындағы суицид көрсеткіш жыл бойы көрсеткіштен-120 пайызға жоғары болатыны көрінеді. Белгілі психолг У. Джеймс «суицидті интелекенттің дамуындағы ауру» деп атанған. Суицидтің ауласында жүргендер олар айтқандай ақыл-есін сайтан арбағандар, психологиялық ахуал барлар, саналы ойлау қабілетін жоғалтқандар, соқыр сезім жетегінде кеткендер ғана емес.

1. Ішкі эмоциялық жағдайдың бұзылуы, үйлесімсіздігі:- Қоршаған ортаға деген көңілсіздік:- Кекшіл, жылдам ашуланғыш:- Қобалжу, негізгісі қорқу:- Стресс,депрессия, аффект жағдайлары:- Жеткіншек жағдайындағы дағдарыс:Өйткені суицидтік әрекеттерге ұшыраудың мынадай факторлары бар:2. Болашаққа шарасыздықпен қарау, мақсат-армандардың болмауы, өмірге деген құштарлықтың

төмендігі:3. Әлеуметтік қолайсыздық. Яғни әлеуметтік шеттетілу, оқшаулану (аутсайдер)- Оқшаулану, қоршаған ортамен қарым-қатынастан қашу:- Келешекке деген жоспардың болмауы:- Өз күйзелісі жөнінде дәрігер, психолг, педагогтарға шағымдану:4. Отбасыдағы жағымсыз ахуал, жайсыз психологиялық атмосфера:- Жұмыссыздық, кедейшілік (материялдық жағдайдың жетіспеуі):- Жанұядағы берекетсіздік немесе бақытсыздық:- Отбасы мүшелерінің қарым –қатынасында үйлесімділіктің болмауы :- Отбасыда елеусіз қалу:5. Өзіндік «меннің» төмендігі немесе жоғалуы, сыртқы ортаның қысымы және т.б.[2].

85

Суицид әрекеті - деп саналы түрде өз өміріне қандайда бір жолдармен қиюға бағытталған, бірақ соны өліммен аяқталмаған іс әрекет. Өз өміріне қиюға немесе басқа мақсатқа бағытталған әрекет қайтымды немес қайтымсыз болуы мүмкін [3].

Суицид – бүгінгі таңда адам өміріне, оның құқықтары мен бостаандығы, еркіндігімен байлагысты аса күрделі және кез-келген, ол ғалым, дәрігер, психолог, психиатр болсын болмасын, адамдарды толғандырмай қоймайтын мәселе. Сонау философияның дамуы кезінен бастап, өмір, өмірдің мәні жайлы сұрақтар осы мәселемен теориялық тұрғыда айналысушы көптеген экзисцентциалисттердің мәселесі болып табылады. Жастар, балалар, ересектер – суицидттің өршуі мүмкін болып табылатын жас шамаларындағы оның обьектілері. Өркениет дамыған сайын біздің де қоғам алдыға қарай жылжып, даму үстінде. Дегенмен соңғы жылдары адам шығынын көп әкелетін бұл – өз-өзіне қол жұмсау. Өз-өзіне қол жұмсау – бұл өз қолымен өз өміріңді қию, Алла Тағаланың берген өміріңе балта шабу деп түсініледі.

Суицидология саласында бүгінде осы мәселеге байланысты статистикалық көрсеткіш құру үшін, яғни қазіргі таңда бұл мәселені егжей-тегжейлі қарастыру үшін қала-қалаларда, жан-жақтан халықтан сұраулар, сауалнама алынады [4]. Көптеген психологиялық зерттеу жұмыстарында бүгінгі күні жеткіншектердің өмірге деген көзқарастарын білуге болады, яғни өз-өзіне қол жұмсау туралы ойлар осыдан шыға бастайды, бірақ ол әлі толықтай қалыптаспай жатыр, бұған себеп жеткіншектік кезеңінің аумалы-төкпелі болуы, жеткіншек бұл кезеңде өсу, даму үстінде ғана болады, біздің көз алдымызда дамып келе жатқан адамның ойлары, көзқарастары, өмірге деген қандай да бір үміттері, қалыптаса бастайды. Сонымен қоса егер жеткіншек алдында психологиялық тосқауылдар кездесіп, өзінің ойлағаны іске асырылмайтын болса онда бұл жеткіншек үшін үлкен қайғыға айналады. Күннен-күнге ауру дерті секілді ұлғайып келе жатқан мәселені шешуге бағыт болып, бұл жеткіншекті қоршайтын әлеуметтік институттардың ат салысып бірігуі, оларға ең алдымен отбасы мектеп, мектептегі және тағы да басқа ұйымдардағы кәсіби психологтар қауымы. Жалпы, жеткіншектер арасындағы өз-өзіне қол жұмсау мәселесі ұзақ зерттеуді талап ететін барша қоғамға ортақ мәселе.

Суицидке бейім балалардың алдын алуы, мектептерде мұғалімдер, сынып жетекшісі, директор, қоғамдық ортадағы достары және де жақын дос жарандары мен мектеп психологі ата анамен тығыз байланыста болуы тиіс. Ата аналадың балалармен қарым - қатынасын мектеп психологі білуі тиіс, себебі бала өзін жайсыз сезініп жатса, ол жағдай ата ананың ықпалымен де болуы мүмкін. Егер де баланың бойынан өмірге деген көзқарасы, қызығушылығы төмендесе ондай балалармен психологпен ата ана жұмыс жасауы тиіс. Өз өмірін өз қолымен қиюға бет бұрған жастар келешек өмірдің қаншалықты маңызды екенін алдын ала білуі тиісті.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Әсел Әбіш Ерте замандағы суицид. Қызықты психология журналы №5, 20102.Бойко И.Б Введение в суицидологио М.: 20083.Целуйко В.М. Психология неблогаполучной семьи М.: 20064.Акажанова А.Т. Актуальные проблемы суицидологии. Психология в Казахстанской школе. №8 , 20025.Райс Ф. Психология подросткового и юношеского возраста №16, 2000

Аннотация. В статье рассмотрены основные причины, виды суицидального поведения и даны пути их решения. Annotation. This article describes the main causes, types of suicidl behavior and given solution

ӘОЖ 159.9 Б 73

ЖАСӨСПІРІМДЕРДІҢ ПСИХИКАЛЫҚ ДАМУЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Болтаев А.Д., Темірбекова А.Б., Қойбай Б.А., Асқарбекқызы Н.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының Конститутциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды

тәрбиелеу — ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы» деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген [1, 35б]. «Қазақстан-2050» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген.

Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның

86

қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған Д.Горборино отбасын «адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі» ретінде сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды. Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша — «отбасы — бұл жұбайлар арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады [2].

Жасөспірім жасындағыларды тиісті әдебиеттерде «Қиын», «өзгерілу», «ауысу жастары» деп атайды. Соңғы жағдайда «ауысу жасында» жеткіншек балалық кезеңдерден ересек жасына ауысады. Жасөспірім өзге жастарға қарағанда педагогтар пен тиісті әдебиеттерге көп әңгіме болып, жиі көтеріледі. Себебі бұл кезеңде оның психикалық даму ерекшелігі жас баламен ересектерге қарағанда әлде қайда өзгеше болады. Бұл кезеңге тән тағы бір ерекшелік жасөспірім барлық нәрсені өз бетімен орындап, үлкен адамдардың қамқорлығымен ақыл кеңесінен құтылғысы келеді. Жасөспірімнің ересектен айырмашылығы тек үлкен адамдармен қатынасының өзгеше келетініндей емес, сонымен қатар биологиялық дамуы (жыныс т.б жетілуі) жағынан кеңінен өріс алатынында. Ал жалпы алғанда жасөспірім тың өзгеше сипатта келеді. Мысалы, жеткіншек төменгі кластардаоқып жүргенде үйге берілген тапсырманы тек жаттап алатын болса, жеткіншек жасында үй тапсырмасын өз сөзімен түсінікті етіп айтуға талпынады. Кейбір жасөспірім жастағылар осы кезеңде бұрынғы қалыпынан үлкен адамдармен қарым-қатынаста болғанда мейірімді, сыпайы келсе енді өрескел түрде, яғни тәртіп бұзуға икем келеді. Осы мәселені анықтаудан зерттеушілер арасында талас бар. Дегенмен психиканың бұл ерекшелігі жасөспірімде әлеумет өмірінің өзінің ерекшелігінен болар. Жасөспірім бәрін өзім істей алам, «Сендер мені әлі бала деп ойлайсыңдар» деп наразылық білдірседе оның қолынан әлі де көп нәрселер келе бермейді. Ересектерге ұқсап іске ұмтылғанымен, сол істі орындаудағы мүмкіншілігі кіші мектеп жасындағылардай басқаша айтқанда, бір жеткіншек істі игеру жағынан бала да, ал талап қою жағынан ересек [3].

Баланың өзін-өзі тану дұрыс қарым-қатынасын дамыту, баланың өзіндік «менің» анықтауға көмектесу, балаларды дұрыс қарым-қатынас мәдениетіне тәрбиелеу, балаларды жан-жақтылыққа, кісілік парасаттылыққа, салауаттылыққа, имандылыққа тәрбиелеу мақсатында «өзін-өзі тану» пәнінің рөлі зор. «Өзін-өзі тану» пәнінің бағдарламасының міндеті бойынша баланың бойына «Әлем және адамзат» туралы дұрыс түсінік қалыптастыру. Жасөспірімдердің адамгершілік мінез-құлықтарына мүмкіндіктерімен таныстыру. Жеткіншектердің танымдық белсенділіктерін арттыру. Жас ұрпақтың рухани адамгершілік категорияларына көңіл аудару. Жеке тұлғаның «менің» (өзімшілдігін емес ояту). Осы міндеттерді бала бойына дарыту мақсатында оқытудың әдіс-тәсілдері қолданысқа енгізіледі:

1. Интерактивтік әдіс2. Топтық жұмыс3. Ой – қозғау әдісі4. Жобалау әдісі5. Рөлдік ойындар6. Шешім қабылдау әдісі7. Қосымша жұмысты орындауОсы әдістерді пайдалана отырып, оқушы өз пікірін айта алатындай, өзін толғандыратын сұрақтың

шешімін табуға ұмтылатындай дәрежеге көтеріледі. Жасөспірімдер іс-әрекеттері мен оқиғаларға, жағдаяттарға кейіпкерлердің мінез-құлқы мен қарым-қатынастарына баға беруге үйренеді [4].

Жасөспірім шақта және жасөспірім кезеңінде де ересек жастағы сияқты адам өзінің ішкі әлемін дамыған рефлексивті қабілеттері арқылы ашады. Бұл сезім мен ой – тылсымдарын тануға бағытталған. Жасөспірім кезеңі 15-16, 21-25 жас аралыққа дейінгі жас мөлшерін қамтиды. Бұл кезең адамның сенімсіздік пен жүйесіздік кезеңінен шынайы ер жету шағы. Жасөспірім кезеңінде адамдарда өмір

87

құндылықтарын таңдау мәселесі пайда болады.Жасөспірім өзіне деген ішкі қарым – қатынасын қалыптастыруға (мен қандай болғым келеді?) басқа адамдарға деген қарым – қатынысқа, және де моральдық құндылықтарға талпынады. Нақ осы жасөспірім кезеңінде адам өзінің жақсылық пен жамандық категориялары арасында саналы түрде өз орнын табады. «Намыс», «адамгершілік», «құқық», «міндет» сияқты тұлғаның сипатын басқа да ұғымдар толғандырады. Жасөспірім кезеңінде адам жақсылық пен зұлымдылықтың диапа-зонының шектелген шекарасына дейін таниды. Сондай – ақ, ол өзінің ақылы мен жанының кереметтей шарықтаудың мейір-бандылықтан зұлымдыққа, адамгер-шіліктен жауыздыққа дейінгі диапазон аралығын басынан өткереді. Арбаулар мен шарықтауда, күресте және бастан өткеруде, жығылуда және қайта тұруда жасөспірім сезіп білуге ұмтылады. Ішкі позицияны таңдау өте күрделі рухани жұмыс.Жалпы адам құндылықтарының икемділігімен, құнды бағыт — бағдарының құрылымымен талдамасын тануға ұмтылған адамға, өзінің іс — әрекетін балалық және ересек жаста анықтай-тын, тарихи бекітілген нормативтермен құндылықтарды саналы түрде бұзуға, қабылдауға тура келеді. Ол өзінің бейімделген және бейімделмеген өмір позициясының жағдайы, сонымен қатар оның ойынша, бұл таңдаған позиция, ол үшін ең неізгі, ең қажетті, ең таңдаулы болуы тиіс.Жасөспірім қоршаған әлемдегі өз орнын табуға қандай күш салып бағытталса да, барлық өмір мәнділігін тануға интеллектуалды дайын болса да, ол көп нәрсені білмейді, өйткені ол өзін қоршаған адамдарды және рухани өмір тәжірибесін білмейді.Әсіресе жасөспірім шақта табиғи берілген басқа жынысқа деген талпыныс қозады.

Жасөспірімдік кезең адам өзінің рефлексивті жаттығуларын бағалайтын кезең. Ал бұл рефлексивті жаттығулар ішінен ол өзі, досы, барлық адамзат кіреді. Жасөспірім өзінің тұрақты рефлексиясы арқылы өзінің негізін, мәнін ашады. Ол нәзік жанды, тез уайымдауға, сәтсіздікке берілгіш болады. Қандай болмасын ерекше бөгде көзқарас, әсерлі сөз, ерекше әсерлі болып оны жолынан тайдыруы мүмкін. Л.Ф. Обухова психологиялық зерттеулерінде жасөспірім тұлғасының ерекшелігі психологиялық жаңа құрылымдардың түп тамыры, жеткіншек жаста қалыптасып қойған туындысы болып табылады. Өзіндік жеке тұлғасына деген қызығушылықтың күшейуі, сыншыл-дықтың көрінуі – бұлардың барлығы ерте жеткіншек жаста сақталады, бірақ, олар мәнді өзгерістерге ұшырап, саналы түрде бейнеленеді. Ең негізгі мәнді өзгеріс тұлғаның өзіндік дамуында болады. Оның айрықша ерекшелігі болып, өзіндік рефлексиясының күштілігі табылады. Яғни, өзін — өзі тануға, бағалауға, өз мүмкіншіліктері мен қабілеттіліктерін білуге талпынысы жатады.«Мен кіммін?», «Мен қандаймын?», «Менің қабілеттерім қандай?», «Менің өмірлік идеалым қандай?», «Мен кім болғым келеді?» — міне осы сияқты сұрақтар жасөспірім жастағыларға өте қатты әсер етеді [5].

Филип Роистың «Психология подроскового и юношеского возраста» -оқулығында: жасөспірімдердің өзінің уайым қайғылары ойлары, сезімдері мен қызығушылықтары, арман тілектері мен талпыныстары нақты зерттеу мен зейін салу мәніне айналады дейді. Бұл кезеңде оқушы өзінің ішкі әлемін енді ашады, субъективті уайымдарына «Өзіндік меніне» қызығушылық таныта бастайды. Өз тұлғасына қызығушылығына төмен жеткіншектерге қарағанда, жасөспірім-дердің өзін — өзі тануы, өзіндік сана – сезімі белсенді және өз тұлғасын өз өзіне бағындыруы туа бастайды. Психолог В.А. Крутецкийдің бекітуі бойынша жасөспірімдердің жетілуі жеткіншектерге қарағанда жоғары деңгейде. Жеткіншектердің айқын сезімін сырттан қарағанда ересек адамдарға келеді. Оларға қарағанда жасөспірімдердің ортаны бөлек олардың басқаға ұқсамауы және құр-былыстарымен ересек адамдардың ара-сында ерекше болуы, әр түрлі бағытта өз — өзін көрсетуі және өзінің өзіндігін бекітуі тән.Жасөспірім кезеңі жалпы тұлға болып дамуындағы маңызды фаза. Жасөспірімнің жеке басы дамуының аса маңызды факторы – оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі. Ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді игеруге, үлкендермен және жолдастарымен, ақы-рында өзінің жеке басы мен өзінің болашағын және ниетін, мақсаты мен міндетін жүзеге асыру әрекеттерін жобалау бағытталады «Жасөспірім» — сөзінің мағынасы ішкі дүниенің негізгі тенденциясының дамуын көрсетеді. Жасөспірім шаққа аяқ басқан баланың қалыптасуындағы түбегейлі өзгерістер сана – сезімнің дамуындағы сапалық өзгеріспен анық-талады, осының арқасында бала мен ортаның арасындағы қатынас бұзылады. Жасөспірімнің жеке басындағы басты және діни тән жаңа құрылымын оның өзі туралы енді бала емеспін дейтін түсініктің пайда болуы орын алады. Ол өзін ересекпін деп сезіне бастайды, ересек болуға және өзіне жұрттың осылай деп қарауына ұмтылады Осы жастағы өзгешелік психолог А.Г. Ковалев биологиялық әсері туралы сұрақты ашып тастамай, соның ішінде психикалық сферадағы жыныстық жетілу жасөспірімнің эмоциялық қалпына бетте-суін біз тұтас деп айтсақ, онда оның психикалық кескінін биологиялық фактор-мен анықтаймыз В.Г. Асеева бойынша мектеп жасындағы жетілу немесе басқа сөзбен айтқанда ерте жетілу — адамның туғаннан бастап физиологиялық, психологиялық және азаматтық ересектік жетілу кезеңі. Мектеп оқушыларының өміріндегі ересектену (14 –15 жастан бастап 17–18 жас аралығында) өте құнды кезең. Осы жаста жасөспірімдердің мектептен оқу процесі аяқталады. Физиологиялық жетілуі баяулап, жыныстық оқдасы ерте жетіледі. Осының арқасында физиологиялық қызметі реттеледі және қан айналымы жақсарады т.с.с. Жасөспірімдердің даму кезеңінде қан тамырларының қан айналу жүйесі күшейіп, сол кезде жүрек ауруы,

88

бас айналуы, қан қысымының көтерілуі жойылады.Жасөспірімдердің ерте жетілу кезеңдерінде орталық жүйке жүйесі ересек адамдікімен теңеледі. Мидың салмағы мен көлемі және фукционалды белсенділігі ересек адамдардың ойлауынан қарағанда айырмашылығы болмайды.Сонымен қатар функционалды жетілу жалғасып, осы кезеңде мидың жетілуі ерекше морфологиялық және функционалдық дамуымен анықталады.Жасөспірім – барлық қатынас жағынан ересек адам деп қарастырады М.Ю. Красовицкий. Бірақ оларды толы-ғымен жетілген адам деп айта алмаймыз, сондай ақ нақты осы жасөспірім шақта тұлғаның әлеуметтік бейімделуі белсенді жүреді. Мектеп пен ата – аналардың жасөспірімдерді, жұмысқа, оқу – танымдық және қоғамдық – саяси іс — әрекеттерге, жанұя жағдайына, азаматтық борышты өтеуге тәрбиелеуде үлкен маңызды мәні жатыр. Рувинский Л.И., Хохлова С.И. еңбектерінде жасөспірім шақ — бұл қоғамдық жүйедегі көз – қарасқа байланысты дүниетанымның бірінші элементі байқала бастайды, бірақ та әлемге деген көз – қарасын толығымен пайымдай алмайды. Тек жасөспірімдерде фило-софиялық ойлау әрекетінің қанағаттануы мүмкін болса, пайда болады. Бұған арқау болатын түрткі — оқудағы білім, тәртіп пен информация, әдеби оқулықтар және сыртқы ортадан алатын көріністер мен үлкендермен қарым – қатынас..Ш. Бюллер жасөспірімдік кезеңді фаза бойынша бөліп қарастырады. Негативті фаза пубертодты кезеңде басталады. Негативті кезеңге жеткіншектердің дамуын қоюға болады. Ал, позитивті фазада өмірге деген қызығушылықтың пайда болуы, адамға деген ыстық сезім, табиғатты түйсіну т.с.с болады. Бұл фазаны жасөспірімдерге қатысты деуге болады.М.И. Шардаков бойынша жасөс-пірімдік кезең адамның тұрмыстық құндылықтары ретіндегі заттық дүниеге психологиялық тұрғыда тәуелді болып қалады. Жасөспірім осы өмірге ой жүгірте бастайды. Соның арқасында ол жасөспірімдік ортаға кіреді. Әр затпен дүниеге таңдау жасау арқылы жасөспірім тұтынушыға айналады. Өз иелігіне заттарды жинай отырып әр – түрлі құндылықтарды жинайды. Олар ақыл – ой, адамгершілік әлеуметтік жағынан есейеді.Жасөспірімдердің әлеуметтік есейуін дамыту болашақ өмірге даярлау үшін қоғамдық тұрғыдан қажет. Мұның өзі күрделі процесс, уақытты талап етеді және жасөспірім ересектерге арналған нормалар мен талаптар жүйесінде өмір сүре бастаса мүмкін болады. Ал бұл дербестік қажетті әр міндетті түрде міндеттер мен құқықтарды ұлғайтумен байланысты. Тек осындай жағдайда ғана жасөспірімдер ересектерге іс — әрекет етуге, ойлауға алуан түрлі міндетті орындауға, адаммен қарым-қатынас жаса-уға үйрене алады.А.В. Мудрик жасөспірім кезеңінің ең басты жағдайын ашып көрсетеді. Ол екіжақтылық пен қарама – қайшылық деген.

Педагогикада жасөспірімді өскен адам, бірақ ересек адам емес ақпаратталған бірақ әлі жетік білмейді деп пайымдайды Ст. Холл ең алғаш бірнеше негізгі қарама – қайшылықтарды бөліп көрсете отырып, жасөспірім мінезіндегі амби-валенттілік пен пародаксальдылықты сипаттаған. Жасөспірімдерде шектен тыс белсенділік — аяқ шалысқа шектен тыс көңілділік — уайым, өзіне сенімділік — ұялшақтық пен қорқыныш жоғары деңгейдегі адамгершілік талпыныстарының күрт төмендеуі ашық қарым – қатынастық, өте нәзік сезімталдық апатияға, өткір құштарлық – бірбеткейлікке оқуға деген ынта белгісіздікке, бақылау мен әуестілік сияқты талқылаулар болады. Ол бұл кезеңді «Боран мен тегеурін» кезең деп атайды. Ст. Холл жасөспірім кезеңнің мазмұнын «өзіндік сана – сезім» кризисі деп сипаттайды. Тек осыны басынан өткеріп ғана жеке даралы сезіміне ие болады. Келесі жасөспірім шақты зерттеуші неміс философы мен психологы Э. Шпрангер болды. Ол 1924 жылы жасөспірім кезең психологиясы деген еңбекті басылымға берді. Ол еңбегі бүгінге дейін қолданылып келеді. Э. Шпрангер жасөспірім кезеңін толық қарастыра отырып, жас кезеңді қыз балаларды 13 –19 жас, ұл балаларды 14 – 21 жас деп қарастырды. Ол тәуелділік — еркіндік мазмұны болып табылатын «кризиспен» сипатталады. Э. Шпрангер жасөспірім кезеңнің мәдени – психологиялық концепциясын жасады. Э. Шпрангер бойынша жасөс-пірімдік кезең мәдениет деңгейіне өсу жасы. Ол психикалық даму жеке даралық психиканың осы дәуірде обьективті және нормативті рухқа өсуі деп жазады. Ст. Холл, Э. Шпрангер айтқан тұжырымдарын талқылай келе, жасөс-пірімдердің даму деңгейінің үш типін бөліп көрсетеді:

1) Өткір ашулы кризистік уақытпен сипатталады. Ол қайта дүниеге келген адамдай уайым – қайғыға түседі, түп тамырында оның жаңа өзіндік «мені» пайда болады.

2) Өте баяу, ақырын, жайбасар тұлға. Жасөспірім ересектік өмірге өзінің жеке тұлғасында ешқандай өзгеріс енгізбей аяң басумен сипатталады.

3) Жасөспірім белсенді және саналы түрде өзін тәрбиелейді, өзін — өзі қалыптастырады. Өзінің ерік – жігерінің күшімен ішкі кризистерімен мазасыздығын жеңеді, бұл өзіндік бақылау мен өзіндік мінез-құлқы жоғары деңгейдегі адамға тән. Бұл жастағы ең басты жаңа құрылым — Э. Шпрангер бойынша, «өзіндік менінің» ашылуы рефлексияның пайда болуы; өзінің жеке даралығы саналы түрде түсінуі, тұлғаның өзіндік анықталу.

Қорыта келе психологияның ең негізгі міндеті «тұлғаның ішкі әлемін тану» деген қағиданы ескерсек, оның мәдениетпен және тарихпен тығыз байланысты екенін айтып кеткен жөн. Әлеуметтік дамыған тұлғаны тек қоғамда қабылданған нормаларды ұстанумен ғана емес, сонымен қоса белгілі бір топтарға, ұжымдық және қоғамдық құндылықтарға бағытталғанымен ерекшеленеді. К. Юнг бойынша осы жас дағдарыс кезеңі. Шынайы өмірдің талаптарына жасөспірім бейімінің сай келмеуі орын алады.1920-шы

89

жылы психолог Л.С. Выготскийдің айтуы бойынша жасөспірім кезеңіне қатысты психологияда біршама жалпы теория қарастырылған. Бұл теориялар қазіргі заманда мәнді болып келеді. Кең түрде жасөспірім кезеңін 3 негізгі тұрғыда қарастыруға болады.1) Биогенетикалық биологиялық процес негізінде және дамудың басқа да процестері қарастырды.2) Социогенетикалық тұрғы тұл-ғаның өмір барысында алдына қойған мақсаты мен әлеуметтік процестеріне басты зейін аударуын бекітеді.3) Психологенетикалық — өзіндік даму негізіндегі психика процестерінің қызметтерін негіз етіп қою.Биологиялық теорияның өнімі американ психологы Ст. Холл ол даму психологиясының басты заңы (рекапитуляция заңы) деп қарастырды. Мұнда индивидуалды даму, финогендік басты сатысының қайталануы болып табылады.Биогенетикалық концепциясының неміс өкілдері “Конституционная психология” Э. Кречмер әртүрлі биологиялық фактор негізінде, тұлға типологиясының басты проблемасын жасады. Адамның физиологиясы мен дамуының арасында ерекше байланыс бар деді. Кречмер барлық адамдардың екі түрі болатындығын көрсетті.Бірінші бағытқа циклоидты: көңіл күйі ауыспалы, тез қозғалғыш, мазасыз т.с.с., ал 2 түріне шизоидты тұйық қатынасқа түспейтін эмоционалды тырыспа адамдар.

Н. Кречмер мен Конорадта осыған байланысты жеткіншектерді циклоидқа, ал жасөспірімдерді шизоидқа жатқызады.Жасөспірім шизоидты тұлға ретінде күрделі алдында ұзақ мерзімді жүреді.В. Целлерді “Конституция и развития” — деген еңбегінде бала дене бітімінің құрылысының дамуындағы өзгерістер самотикалық өзін сезінуі психологияның және самотинзалық өзара байланысуы айтылады. Биогенетика өкілдері психиканы және физиологияны дамуын өзара тәуелділігі бағыты қатты қызықтырады.А. Гезел концепциясында “өсу мен даму” синоним, мінез-құлық, жүріс-тұрысы қабілеті интеграциясы мен дифферен-циациясы мағынасын білдіреді. Гезел қандай болмасын индивидті мәдениетке оқыту мен үйрету, оның жетілуінде ешбір орын ауыстыра алмайды деп санайды.Жасөспірім баланың ересектікке өтуі. Гезел байынша 11 мен 21 жас аралығын ең маңызды жас мөлшері. 15 жас Гезелдің жазуынша рухани ішкі жан дүниесінің өсуі, тәуелсіздік, өз-өзін ұстамдылығы, өз — өзін тәрбиелеу мен өте сезімтал болады. 16 жаста қайтадан салмақтылық пайда бола бастайды, ішкі жауапкершілігі ұлғайып, эмоция байсалды, қарым-қатынасқа тез түсуі, болашаққа бағыт бағдар жасайды. Биогенетикалық тұрғыға қарама-қайшы социогенетика. Ол жасөспірімнің құрылымын өздерін қоршаған адамдар мен қарым-қатынас жасау арқылы анықталады. Социогенетикалық тұрғыда неміс психологы Левин теориясын айта кеткен жөн. Адамның мінез-құлық, жүріс-тұрыс қызметінің бір жағы тұлға екінші жағынан оны қоршаған орта, бірақта да тұлға қасиеті мен қоршаған орта өте тығыз байланысты.Левин бойынша өтпелі кезеңдегі ең маңызды процесс тұлғаның өмірлік әлемінің кеңейуі, қарым-қатынас жасайтын ортасы, өз үйренген топ және адамдарға қатысты.

Пайдаланған әдебиеттер:1. «Бастауыш мектеп» — №2,2006ж. Баланы тәрбиелеудің басты қағидалары 30-31 беттер2.Возрастная и педагогическая психология // Под. ред. А.В. Петровского. — М., 1986.3. Грейс Крайг. Психология развития. — СПб., 2000ж4. Жас ерекшелік психологиясы, М.М. Муханов, Алматы 1981ж , 93-95 беттер5. Кулагина И.Ю. Возрастная психология. М., 1999.ж6. «Өзін-өзі тану» жалпы білім беретін мектептің 10 сынып мұғалімдеріне арналған әдістемелік құрал, «Бөбек», Алматы, 2010ж, 6-15 беттер

Аннотация. В статье рассматривается проблема поведения юношей и психологического развития школьников данного возраста.Annotation. The problem of the behavior of boys and psychological development of the pupils of this age.

ӘОЖ 159.9 Б 73

ҚАРТТЫҚ ШАҚТАҒЫ ТҰЛҒАЛЫҚ ӨЗГЕРІСТЕРДІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘНІ

Болтаев А.Т., Сұлтанбекова Ж.Қ., Башен Д.Қ., Таубалдиева М.Ж.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдаған жолдауындағы 3.6 бөлімінде былай деп айтқан болатын: «Биылғы жылдан бастап біз әлеуметтік қамсыздандырудың идеологиясы барынша қарапайым үш деңгейлік жүйесін қалыптасырудағы бағытталған әлеуметтік реформаларды тереңдетудің үш жылдық бағдарламасын іске асыруды қолға аламыз. Біріншіден, бұл мемлекет кепілдік беретін негізгі әлеуметтік төлемдер. Екіншіден, бұл міндетті әлеуметтік сақтандыру

90

ақыр аяғында бұл кейіннен әлеуметтік төлемдерге айналатын азаматтардың ерікті жинақтаулары. Міне, осындай үш бастау азаматтарымыздың қарттық кезеңін лайығымен қамсыздандыруға тиісті жағдай туғызады».

Дүние жүзіндегі қарт адамдардың абсолюттік саны күннен күнге өсіп бара жатқандықтан, олар туралы мәселелер де өте тереңдеп бара жатыр. Осы мәселені зерттейтін ғылым «геронтология» деп аталады, яғни ол термин «герон» — қарт, «логос» — ғылым деген екі сөздің тоғысуынан шыққан. Поль де Кюридің айтуы бойынша, бұл терминді алғаш рет Илья Мечников ойлап тапқан. Геронтология қартаю процесін ғана зерттемейді, ол сонымен қатар қартаю кезеңіндегі адам денсаулығын және өмір ұзақтылығына да мән береді.

Қартаю барлық табиғи ағзалар әлеміне тән, тек адам үшін ол экономикалық, әлеуметтік және психологиялық процестермен сабақтасады.

Геронтологияның қазіргі кезде жеке дамыған бөлімі — әлеуметтік геронтология. Ол өмір ұзақтығын және өмірдің салтын зерттейді.

Геронтология ғылымының мағынасын түсіну үші, оның дамуының сатыларын қысқаша болса да білу қажет.Геронтология ерте заманда пайда болған ғылым деп айтады, яғни ол ерте замандағы медицина ғылымының атасы Гиппократ және Ибн-Сина, философтар Цицерон және Сенеки аттарымен байланысты деген. Ал кейбіреулерінің пайымдауы бойынша геронтология өз бастауын кейінгі жүзжылдықтың екінші жартысында, қарт адамдардың саны едәуір өскен шағында пайда болды дейді. Осы уақытта ең алғаш геронтологияның ғылыми-зерттеулік институттары құрылған. Осы айтылған екі пікір де дұрыс деп айтылады, яғни геронтология – жас ғылымдардың ішіндегі ең көнесі және көне ғылымдардың ішіндегі ең жас ғылым болып саналады.

Қоғам мәдени дамыған сайын, адам өмір тарихында өмірді ұзарту және өлімді ысырып тастауға әр уақытта әр түрлі амал-тәсілдер іздеген, бірақ оның нақты эксперименталдық жұмыстары мен практикалық қорытындысы XX ғ. ғана қолданыла бастады.Геронтологияны мәдениеттің құрдасы деп те айтуға болады. Ерте ғасырлардан бері ғалымдар қартаю кезінде жастықты артқа қайтару үшін көптеген амалдар іздеген. Әр ғасырда қартаю ғылымы жаңа білімдер жинай бастады, әрине ол әр түрлі бағыттағы мамандармен байланысты, яғни олар: дәрігер – физиологтар, филологтар және биологтар, психологтар және социологтар, демографтар және этнографтар, тарихшылар және құқықтанушылар.

Қарттық кезеңге тән негізгі белгі-қартаю процесі. Қартаю процесі ағзада нақты жас кезеңдік өзгерістермен сипатталатын генетикалық бағдарланған процес. Қарт адамдардың әлеуметтік ортадағы рөлдерінің өзгеруіне байланысты олардың қарым-қатынас аумағы күрделі өзгерістерге ұшырайды. Қазіргі таңда психология ғылымында қартаю-ерекше бейімделу процестерін сақтай отырып,ағзаның өзіндік қайта құрылуы ретінде қарастырылады. Бұл кезеңді қарастырған ғалымдар: Э.Эриксон, Д.Б. Бромлей, А.А. Богомолец, Ф.Гизе, И.С.Кон, К.Рошак, П.Балтес, Р.Пек. Қартаюға қатынас стратегиясы бірнеше зерттеулердің нәтижелеріне негізделген:

Н.С. Кон бойынша, қартаюдың 1-ші тип- қоғамдық өмірге,жастар тәрбиесіне араласу, белсенді шығармашылық өмір, кемістік сезімінің болмауы.

2-ші тип: Энергияны өзіне бағыттау өзіндік білім, демалыс: нақты әлеуметтік психологиялық бейімделгіштік;

3-ші тип: (негізінен әйелдер) күш жұмсау сферасы жанұя,зерігіп көнілсізденуге уақыттың болмауы; алғашқы,типтермен салыстырғанда өмірге қанағаттанушылықтың төмен болуы;

4-ші тип: өз-денсаулығына көңіл бөлу,осыған байланысты түрлі белсенділік формалары;5-ші тип: «агрессивті ұрсқақа қарт» айналадығы өмірге қанағаттанбаушылық жағдайы, өзінен

басқаны сынау, шексіз талап;6-ші тип: «жалғыз және жолы болмаушы » өзіне және өз өмірінен түңілу. Жалған және шынайы

жіберілген мүмкіндіктерді өзін кінәлау.Қарттық кезең психология саласында зерттеу адамның бүкіл тіршілік ету барысындағы

биологиялық және психологиялық даму факторларының арасында өзара байлансы орнатуға негізделген обьективті-ғылыми мәнге ие.

Қарыттық шақтағы әлеуметтік тұрғыдан да, хронологиялық тұрғыдан да адамның зейнеткерлікке шығуымен сәйкес келеді. Адам белсенді еңбек іс-әрекетін тоқтатады, «істерден алыстайды». Зейнеткерлікке кету қарыттық шақтағы кезеңіндегі даму жағдайының орталақ мезетін құрайды. Психологияда отставкамен естен тандыру туралы айтылады. Отставка (немесе зейнеткерлікке шығу) адамның оған референтті топтан, ұзақ жылдар бойы өзін бағыштаған істен алыстауын білдіреді. Адам қоғамдағы маңызды әлеуметтік рөлінен және маңызды орнынан айырылады.

Қоғамдық және әлеуметтік ьаңызды орнын жоғалту әлеуметтік-психологиялық ынталандыру көздерін жоғалтумен, қалыптасқан кәсіби және тұлғааралық қатынастардың үзілуімен түйіндеседі. Адамның қарым-қатынас шеңбері тарылады,бұл өз кезегінде оның тұлғасындағы өзгерістерге алып келеді.

91

Зейнеткерлікке шығу көптеген адамдар үшін материалдық жағдайларының едәуір нашарлауымен қатарлас жүреді.Бұл оларды бұрын өздеріне ешқашан шек қоймаған нәрселерінде өздерін шектеулерін мәжбүрлейді. Материалдық шектелгендік немесе өз балаларына тәуелділік бірқатар жағымсыз психологиялық жан құбылыстпрын тудырады.

Белсенді кәсіби іс әрекетін тоқтату психологиялық үдерістердің ( ойлау,ес, зейін, және т.б) толыққанды жүктеме алмауына, олардың жұмыс істеу деңгейінің төмендеуіне алып келеді. Кәсіби білімдерін өзгелерге жеткізу жағдайы болмағанда, кәсіби хабардарлық та төмендейді.

Қазақстан Республикасында болжау жоспары бойынша келесідей құрылымдық-деңгейлік заңдылықтар мен ерекшеліктер тұрақтандырылды: тұрақтылық қарқыны 2015 жылға қарай егде жастағы адамдардың үлес салмағы 13,3%-ға дейін өседі, сонымен қатар 60 жастан жоғары барлық жас санатындағы әйелдердің үлес салмағы ерлердің үлес салмағынан асып түседі. 60 -тан жоғары жастағы халық өлімінің жас-жыныстық көрсеткіштері барлық жас санатындағы ерлер өлімінің жоғарғы деңгейін (t > 2) сипаттайды. Осы құбылыстардың себеп-салдарлық өзара қатынасы келесідей негізгі аурулар класстарын тұрақтандырды: жүрек-қантамыр аурулары (64,5%); жаңа өсінділер(14,5%); тыныс алу мүшелері аурулары (10,6 %); жарақаттанулар мен уланулар (4,8%); ас қорыту мүшелерінің аурулары (3,4%). Үлкен жастағы адамдардың жалпы аурушылдық деңгейі қалалық егде жастағы тұрғындардың аурушылдық деңгейінен 4,7 есеге жоғары. Амбулаторлық-емханалық ұйымдарға жүгінуі бойынша аурушылдық 1307,5‰ құрады.

Әлеуметтік зерттеулер, үлкен жастағы адамдардың денсаулық жағдайының 82,0% қанағаттанарлықсызға сәйкес келетіндігін айқындады және құрылымы мен факторлар рангісі бойынша, егде жастағы адамдардың денсаулық жағдайына әсер ететін басты келесі факторлар анықталынды: экономикалық (32%); психологиялық (18%); экологиялық (14%), өмір салты (14%); денсаулық сақтау жүйесінің жағдайы (10%); отбасы ішілік (7%); биологиялық (6%). Экономикалық факторлардың ішінде аса жоғары корреляциялық мәнді (r=0,75) клиникалық-диагностикалық зерттеулер мен дәрі-дәрмектер (зерттеудің 40%) төлемінің төменгі қабілеттілігі алады. 3,0) келеді. Қорыта келе, ұзақ жасап, ұрпағының қызығын көру – кімнің де болса арманы. Бағзы заманнан қалыптасқан, ұрпақтан ұрпаққа ұштасқан өмірлік мақсаты ел бірлігіне, жер тұтастығына бас-көздік, халықтың бірлігі мен ынтымақтастығын берік дәнекерлеу, ұлттық бай рухани қазынаны шашау шығармай сақтау және молайта түсу еді. Олар қай кезде де осы міндетті жүзеге асыруда көсемдік танытты, бекзаттық пен мәрттіктің рухы бола білді. Егер қоршаған ортасы адамға түрткі болуы мен ынталандыруын жалғастыратын болса, және әсіресе егер болашақ әлі де оныің алдында белгілі мүмкіндіктер ашатын болса, кемел шақтан егде жасқа өту кезінде мінез-құлық тұрақталағының жоғары дәрежесін күтуге болады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Назарбаев Н.Ә.ҚР Президентінің « Қазақстан- 2050» стратегиясы бойынша, Қазақстан халқына жолдауы. 2012.- 14 Желтоқсан.2.Крайг Г. Психология развития. СПб.: Питер,2003. Кречмер Э. Строение тела и характер. М.: НО Научный фонд “Первая Исследовательская лабаратория им. Акад. В.А.Мельникова”, 20003. Лидерс А.Г. Возрастно-психологические особенности консультировария пожилых людей // Психология зрелости и старения.1999 С.13-224.Лютов Е.К., Монина Г.Б. Тренинг эффективного взаимодействия с детьми. Комплексная программа. СПб.: Речь, 2001.5.Малкина-Пых И.Г.Ритмо-двигательная психокаррекция:работа с женщинами в период климакса (часть 1)//Современные технологии.Медицинская техника,фармация, диагностика. 2002

Аннотация. В статье рассмотрены возрастные и психологические особенности старческого возраста.Annotation. This article describes the psychological characteristics of age and elderly.

ӘОЖ 371.13:37.018.

ҚР-НЫҢ ОРТА БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ОҚУШЫ ТӘРБИЕСІНІҢ ҚҰНДЫЛЫҚТЫҚ МАЗМҰНЫ

Ботамқұлова А.Б.Жамбыл гуманитарлық -техникалық университеті, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дaмыту мәселелерінің негізгі мақсаты – білім беру жүйесінің барлық деңгейінде қоғамның талаптарына сәйкес келетін білімді, кәсіби біліктілігі жоғары, бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелейтін білім негізін қалыптастыру. Білім берудің адамға, жеке

92

тұлғаға қарай бағытталуы, білім мазмұнының демократиялылығы, заман талабына сай білім беру мен ұлттық тәрбие үрдісінің гуманистік сипаты – 12 жылдық білім берудің әдіснамалық негізі ретінде қызмет ете алады.

Елбасы Н.Назарбаевтың «Қ Р-ның болашағы- қоғамның идеялық бірлігінде» еңбегінде «Біз құрып жатқан қоғамның ең жоғарғы құндылығы- адам,бүкіл өзгерістердің бәрі сол үшін, соның игілігі үшін жасалып жатыр» деп, көрсетілген. Ендеше, оқушының өз өмір жолын таңдай білу қабілетін дамытуда- оқушылардың өмірлік ұстанымын, адам өміріндегі ең жоғарғы құндылық екенін санаға сіңіруде құндылық-тәрбиенің маңызы зор.

Білім беруде үйренушінің дербес мүмкіндіктері, жас және жеке ерекшеліктері ескерілуі қажет. Оқушының жеке тұлға ретінде дамуы, өзіндік көзқарасының қалыптасуы, ой-өрісінің кеңеюі мектеп қабырғасынан басталып арнайы орта оқу орындарында жалғаса түседі. Сондықтан да, 12 жылдық білім беретін мектептегі үрдіс жеке тұлғаға бағдарланған оқыту ұстанымына негізделіп, оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы өзгерістерге бейім даму мүмкіндігін айқындауды қажет етеді.

12 жылдық білім беру жүйесіне көшу-әлемдік білім кеңістігіне еркін енуді көздейтін заман талабынан туындап отырған мәселе. Қоғамның жедел ақпараттануы мен қарқынды дамуы білім беруге қойылатын талаптарды түбегейлі өзгертті. Еліміз оқытудың «Нәтижеге бағытталған білім беру» моделіне көшті. Ал, нәтижеге бағытталған білім беру дегеніміз жеке тұлғаның құзырлығын қалыптастыру.

Білім берудің басты мақсаты – білімге, білік пен дағдыға қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде лайықты ақпаратты өзі табу, талдау және оны пайдалану сөйтіп қарқынды дамып жатқан заманға лайықты өмір сүру болып табылады.

Үшінші мыңжылдық – құзыреттілік білім беру жағдайында мамандардың инновациялық даярлығын қажет ететін, жаңа тұрпатты инновациялық іс-әрекет кезеңі.

Тұлға – мазмұнды күрделі ерекше әлеуметтік ұғым. Оның өсуі мен қалыптасуы ортасы мен қоғамдық өмірге тәуелді. Қай кезде болмасын ұрпақ тәрбиесін қазақ халқы өзекті мәселе ретінде бағалаған. Осы орайда А.Құнанбайұлы «Он тоғызыншы» қара сөзінде: «Бала ата-анадан туғанда есті болмайды: ол естіп, көріп, ұстап, татып,ескерсе дүниедегі жақсы, жаманды таниды дағы, сондайдан білгені, көргені көп болған адам білімді болады» - деп баланың социумда жинаған тәжірибесі арқылы білімді болатындығы туралы ой түйіндейді.

Ағартушы педагог-ғалым М.Жұмабаев тұлға мәселесін қарастырғанда: «Тәрбие деген – баланы бетке қақпай, бетімен жіберу емес. Баланы тәрбиелі қылу – тұрмыс майданында ақылмен, әдіспен күресе білетін адам шығару, қаласа- өзін, барлық адам баласын әділ жолмен өрге сүйрейтін ер шығару деген сөз» деп педагогикалық көзқарасын ашты. Қоршаған әлемге өз қатынасын сезінетін, іс-әрекеттің нақты түрімен айналысатын, белгілі топтағы адамдардың өкілі, нақты адамды – психологияда тұлға ретінде көрсетеді. Сонымен қатар әрбір индивид өзіндік ішкі ерекшелік пен сапаға ие.

Психология ғылымының зерттеушілері тұлғаның айрықша психологиялық белгілерін келесідей бөліп көрсетеді: сана–қоршаған әлемге адамның саналы ықпал ету қабілеті; өзіндік қалыптасқан сана-өзін-өзі сезіну қабілеті; өзіндік реттелу-өз мінез-құлқын және іс-әрекетін басқару; даралық (өзіндік бейне, «Мен», өзінің ойлауы мен іс әрекет стилі) . Осы тұлғадан білім алушы пайда болады Адамның тұлғалық қалыптасуы – үздіксіз және күрделі процесс. Демек, оқушыға білім бере отырып, біз оқушының жан-жақты дамуына мүмкіндік жасауымыз қажет. Білім беру барысында оқушының жеке тұлға ретінде ерекшеліктерін ескеру – баланың өзін-өзі жан-жақты дамыту мәселесін оңтайлы шешуге мүмкіндік береді. Бүгінгі ұрпаққа әлемдік білім беру стандартына сәйкес жаңаша білім беруімізді өркениетті дамудың өзі талап етіп отыр. Сондықтан да бүгінгі таңда жалпы 12 жылдық білім беру жүйесіне көшумен жеке тұлғаның бойында мәдени, рухани құндылық қасиеттерін қалыптастыра оқытумен қоса тәрбие де аса маңызды орын алады. Жеке тұлғаның бойында мәдени құндылық қасиеттерін қалыптастыруда оқыту мен тәрбиенің теориясы мен практикасын ұштастыра отырып жүргізу қамтамасыз етілуі керек. 12 жылдық оқу мерзіміне көшу жауапты жұмыс екені даусыз. Оны жүзеге асыру арқылы білім беру жүйесі жалпы әлемдік білім аймағына ене алады. Осындай деңгейде болу ұрпағымыздың жер шарының кез-келген жеріне барып таңдаған, қалаған мамандығын игеруіне мүмкіндік береді.

Оқушылардың оқудағы белсенділігі оқуға қажетті білім, білік, дағдыны саналы меңгеруінен, оны тәжірибеде пайдалана алуынан көрінеді. Ол оқу үрдісінің барлық кезеңіне қажет. Оқу тапсырмаларын орындау нәтижес ішкі белсенділікке байланысты. Ішкі белсенділікке оқушының белсенді түрде ойлау әрекеті жатады. Адамның қандай да болмасын әрекеті белгілі бір қажеттіліктерден туындайтыны баршамызға белгілі. Негізгі құзіреттіліктер түріндегі күтілетін кейбір нәтижелерге тоқталуды жөн көрдік. Олар оқушыларды өз бетінше талдауға, өз қызметіне мақсат қоюға, жоспарлауға, жинақтауға, қорытындылауға, салыстыра дәлелдеуге, сыни тұрғыдан шешім қабылдауға, қарым-қатынас диалогына қатысуға, баламалы өзін-өзі бағалауға, өзін-өзі реттеуге, өзін-өзі түсінуге, өз әрекетінің әлсіз және күшті жақтарын көрсете білуге, ақпаратты сұрақ қоя отырып жауап алуға, нені меңгергенін, нені меңгермегенін

93

анықтауға, өз білімін өзгермелі жағдайларда қолдана білуге үйрету. Бұл үшін ең біріншіден оқушыларға білім беретін оқулығымызға байланысты деп ойлаймын.

Көрнекті психолог - ғалым Д.Б.Элькониннің оқу әрекеті баланың психикалық дамуын шапшаңдататын жетекші әрекет болуымен қатар, қарқынды жаңа өзгерістер кіші мектеп жасындағы кезеңге тән деген тұжырымын әр уақытта есте сақтаған жөн. Сондай-ақ , оқу әрекетінің басқа әрекеттерге де ықпалы зор. Демек, бастауыш сынып мұғалімдерінің негізгі міндениеттерінің бірі – оқу әрекетін оқушыларға игерту. Оқу әрекетінің өзіне тән ерекшеліктері мен бағытының дамуына кем дегенде төрт жағдай ықпал етеді. Олар: біріншіден, ғылымның даму деңгейі; екіншіден, қоғамның өскелең талабының оқушыларға ғылыми білім беруді қажетсінуі; үшіншіден, нақтылы қоғамның материалдық мүмкіншілігі; төртіншіден, психология-педагогика ғылымының даму деңгейі. Олай болса, біздің әлемнің бәсекеге барынша қабілетті елу елінің қоғамдастығына кіруге дайындық барысында оқушыларға нені, неге, қашан, қайда және қалай үйрету негізгі мәселе болып отыр.

Қазіргі өзекті мәселелердің бірі - өзгермелі әлеуметтік және экономикалық жағдайда өмір сүруге дайын ғана емес, айналасындағы шынайы өмірге белсенді қатынасын байқатып, оны жақсартуға ықпал ете алатын, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Осыған байланысты жеке тұлғаға қойылатын мынадай талаптар алдыңғы орынға шығады: креативтілік, белсенділік, әлеуметтілік жауапкершілік, ой - өрісінің кеңдігі, жоғары кәсіби деңгейлі сауаттылық, танымдық әрекетке қызығушылығының басымдығы. Осыған байланысты оқу әрекетін дұрыс ұйымдастыру қажеттілігі туындайды. Білім алу, іскерлік пен дағдының қалыптасуы тек ғана болады деп бір жақты түсінуге болмайды. Ол басқа әрекеттерге де тән, бірақ олар өте баяу жүреді, ұзақ уақытты талап етеді.

12 жылдық орта білім берудің құрылымдық-мазмұндық моделі төмендегі ұстанымдар негізінде ұйымдастырылады: жеке тұлғаның жас және жеке ерекшеліктерінің басты назарда болуы; жеке тұлғаның жас кезеңдерінің ескерілуі; күтілетін нәтижелердің оқушы жетістіктеріне бағыттылығы; оқытудың сабақтастығы; әрбір оқыту сатысының даралығы.

Оқушының оқу әрекетіндегі өзін-өзі басқару мен басқаруды ұйымдастыру, оқыту процесін моделдеудің педагогикалық-психологиялық және дидактикалық мәселелері бойынша бірқатар ғалымдардың еңбектерінде (Ю.К.Бабанский, А.А.Вербицкий, Ю.Н.Кулюткин, М.И.Махмутов, В.В.Сериков, Г.С.Сухобская, Т.И.Шамова, И.С.Якиманский т.б.) жан-жақты талқыланып келді. Оқушылардың өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу әрекеті жайлы Т.С.Сабыров, А.Е.Әбілқасымова, А.Х.Аренова, С.Смаилов, М.А.Құдайқұлов еңбектерінде сөз қозғалған. Өзіндік жұмыстар оқушылардың ақыл-ой еңбегінің жоғары сатыда болуын қамтамасыз етіп, біліктілігі мен дағдысын қалыптастыру нәтижесінде, оқу үрдісінде жоғары нәтижелерге жетуге көмектеседі. Сонымен қоса оқушылардың бойында ұйымдастырушылық, тәртіптілік, еркіндік, мақсаткерлік, ізденімпаздық, белсенділік қасиеттерін дамытады.

12 жылдық орта мектеп оқушысы нарықтық қатынастар мен ақпараттық қоғамның өзгермелі жағдайларына анағұрлым дұрыс бейімделген, жүйелі білім негіздерін практикалық іс-әрекеттерге ұштастыра білетін, функционалды сауатты, өмірлік қажетті дағдылары мен кең спектрлі компетенциялары қалыптасқан, өзін-өзі дамытуға, өз бетінше табысты өмір сүруге, өзіне және қоғамға пайдалы қызмет атқаруға лайықты тұлға болуы тиіс. Орта мектептің 11-12 сыныптарында бейінді (профильді) оқудан өткен мектеп түлектері қазіргі мектеп түлектерімен салыстырғанда өз мамандықтарын, өмір жолдарын таңдауға және оны тез, табысты меңгеруге әлдеқайда жақсы әзірлікте болмақшы. Бұл – қазіргі тез дамып, тез өзгеріп отырған, талғамы мол уақыт талабы.

12 жылдық білім мазмұнының негізгі өзегі – қарқынды дамып келе жатқан өзгермелі қоғамда өмір сүруге икемді, жеке басының, сондай-ақ, қоғам пайдасына қарай өзін-өзі толық жүзеге асыруға дайын білімді, шығармашылыққа бейім, құзыретті және бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру мен дамыту болып табылады.

Білім алушы білім алудың белгілі бір сатысымен (мектеп немесе жоғары оқу орнымен) шектелмейді. Бүгінгі таңда, демек, болашақта да білім қажеттілігі адамның белсенді өмірін қамтиды. Сондықтан жастардың бүгінгі білімі – болашақта өз білімін жетілдірудің және өз бетімен білім алуларының тек қана негізі. Мұнан шығатын қорытынды оқушыларды үздіксіз білім алуға дайындаудың тиімді жолдарын іздестіру өзекті мәселелердің бірі екендігі сөзсіз. Қазіргі уақытта білім берудің алғашқы парақтарында «адам проблемасы» өзекті мәселелердің біріне айналып, «адам проблемасы» қазіргі ғылымда білім беру саласында толығымен зерттеуді қажет ете бастады. Білім берудің мақсатында – адамның өмір сүру ортасының мағынасы мен бейнесіне сәйкес, тұлғаны қалыптастыруға назар аударылуда.

Білім беру саласының проблемаларының болжамдарында,әзірленген білім беру жүйесінің көмегімен – биосфералық, адамдағы ізгілікті, жоғары биологиялық және әлеуметтік сапаларды жасай, қазіргі заман талабына сәйкес білім беру қарастырылған. Қазіргі заманғы тұлға кеңейген әлеуметтік кеңістікте , ішкі икемділігі мен түрлі мүдделерін көрсете, өзін жетілдіруге ұмтыла, адамзат тұрмысының маңызын сезінуге бағдарлану керек. Орыстың ұлы педагогы В.А.Сухомлинский мектептің басты міндеті - әрбір адамның

94

дарындылығын ашу, оны толыққанды шығармашылық, интеллектуалдық еңбек жолын бағдарлау. Әрбір оқушының қайталанбас дарынын дөп басып табу, аша түсу, қастерлеу бұл – тұлғаны адамзат қадір-қасиетінің өркендеуінің жоғары деңгейіне дейін көтеру деген сөз деп атап көрсетеді.

12 жылдық мектеп оқушысы өзіндік санасы мен өзіндік танымы бар, өз бетімен білім ала алатын, коммуникативті құзіретті тәрізді тұлғалық сапалары жоғары болуы қажет деген тұжырым жасауға болады.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасындағы 12 жылдық жалпы орта білім беру тұжырымдамасы. 2009.2.Қазақстан жолы- 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. [17 қаңтар, 2014]3.Бахишева С. «12 жылдық білім беру және оқушы тұлғасы».Білім кілті.[№1, 2006] 4.Жазықбаева Ұ. «Жеке тұлғаны қалыптастырудағы 12 жылдық білім берудің тиімділігі». Білім әлемі. [№1, 2007] 5.Дәулетов Н. «Бала қабілетіне қарай білім беру – бұл өмір талабы». Егемен Қазақстан. [19 қазан, 2013] 6.Жұмабаев М. Педагогика. Алматы: Ана тілі,19927.12 жылдыктың жайы // Айқын.- 2008.- 1 ақпан.- 2 б.8.Государственный общеобязательный стандарт образования: начальное, основное среднее, общее среднее образование (01.09.2010 г.) // 12 жылдық білім беру 12 - летнее образование- 2010. - № 9.-16-28б9.Концепция воспитания в системе непрерывного образования Республики Казахстан: Утв. приказом Министра образования и науки РК от 16 нояб. 2009 г. № 521 //12 жылдық білім беру. 12-летнее образование.- 2010. - № 1. -.46-56 б.

Аннотация. В статье расмотрено системы образования 12 летнего обучения. Выделены эффективные пути и содержания совершенствования воспитании ученической ценности.Annotation. This article motivated system of models process 12 years education. Out effecting ways and contents to perfection bring up on the value pupils.

ӘОЖ: 411161.1+412.122ББК 74.97

ЖОҒАРЫ БІЛІМДІ ДАМЫТУДЫҢ СТРАТЕГИЯСЫ

Ботамқұлова А.Б.Жамбыл гуманитарлық- техникалық университеті, Тараз қ.

Қазақстан Республикасында жоғары білімді дамыту стратегиясы Республика Конституциясының қағидаларына, ел Президентінің халыққа арнаған «Қазақстан – 2050» Жолдауына, ЮНЕСКО-ның, Болон халықаралық білім саясатының материалдарына негізделеді. Қазақстан Республикасындағы жоғары білім мемлекеттің ұзақ мерзімдік басымдықтары арасында ерекше орын алады және ол шын мәнінде ұлттық қауіпсіздік проблемасы болып табылады.

Жоғары білім мемлекет қызметінің барлық жақтарына экономикалық, әскери, экологиялық, технологиялық, мәдени, басқару және басқа салаларына түгел дерлік ықпал етеді. Рухани өндірістің аса маңызды бұл саласы қоғамның қызмет етуінің интеллектуалдық және экономикалық базасын құрайды. Ол мәдениетті сақтаудың және оны болашақ ұрпаққа жеткізудің басты құралы болып табылады. Қазіргі заманның аса өткір проблемасы - ғылымға, білімге және ар-ождан бостандығына дүниетанымдық синтез жасау проблемасынан тыс қала отырып, өзінің аса маңызды болжаушылық қызметін - мәдениеті түзу және ділді (менталитет) қалыптастыру қызметін толық дәрежеде жүзеге асыра алмауда. Дүниеге этикалық жауапкершілікпен қарайтын, инновациялық, шығармашылық ойлауға дағдыланған, дүниетанымдық мәдениеті жетілген, адамгершілігі мол және білікті мамандардың жаңа ұрпағын қалыптастыру идеясы дамудың стратегиялық бағдары болады.

Рухани және материалдық дүниелердің үйлеспеушілігі ұдайы байқалып отыратын бұл қоғамды өзін-өзі ұйымдастыратын, үздіксіз дамып отыратын жүйе ретінде түсіну көзделеді. Жеке адамның рухани әлемінің дамуы оның материалдық мұқтаждықтарынан әлдеқайда озық кеткен тұста тарихтағы бақытты кезеңдер, қоғамның, оның мәдениетінің, білімінің, экономикасының бақытты даму дәуірі басталды. Адам әрекетінің барлық салалары (білім, өндіріс, ғылым, басқару) мамандануының тез өсуі, қоғамның техникаландырылуының күшеюі, қазіргі өңсіз және айбатты жаратылыстану-ғылыми білімнің көптігі, бұл өңсіздіктің адамның жеке басына ықпалының өсіп отыруы және т.с.с. қалыптасып келе жатқан жеке адамның рухани жүдеуіне әкеп соқтырады. Техницизм мен сциентизм дүниетаным мен философияны, оның ішінде, соңғы онжылдықтар ішінде этикалық бастамасынан барған сайын айрылып келе жатқан

95

білім философиясын да өзіне бағындырған. Қоғамдық өмірдің саясаттануы және әсіресе, барған сайын айқын бола бастаған тоталитаризм тенденциясы адамның жеке басын өзгертіп, көз жұма бейімдеушілікке әкеп соқтырады және адам рухын өзін-өзі тәрбиелейтін білімге теріс әсер етеді.

Гуманизм, дүниежүзілік қауымдастықтың қоғамдық дамуының саяси принципі, стратегиялық мақсаты ретінде жарияланады. Мемлекеттік стандартта «Демеуші білім» мен баламасы «Инновациялық білім» екені белгілі. Міне, осы «демеуші білімнің» студенттерге болашағын анықтау қабілетін дамытуды дағдыға айналдыру мақсатында оқытудың танымдық қызметін теориялық деңгейде жіктеп алған орынды.

Таңымдық қызметтің ең басты принциптері төмендегідей:- білімге гуманитарлық, ізгілендіруші, адамды оңтайлы жаққа бағдарлаушы деңгейге көтеру (белгілі

материалдар негізінде);- педагогикалық одақтастықтың жетістігін белгілі бір білім жиынтығын қоғам мүддесіне ыңғайлап

меңгерудің дәстүрін адами нышандардың ең жоғары дамуына жәрдемдесетін шығармашылық, эзотерикалық актімен ауыстыру (философиялық белгілі пайымды ғұламаландыру шығармашылығынан үлгі ретінде өзіне сұрыптап алатын, оны бүгінгі жағдайға ыңғайлап қолданатын);

- гуманитарлы пәндердің нысаналарындағы ғылым, білім саласына қатысы бар философияны әдіснамалық (методологиялық) және жобалау аксиологиялық, суггестивтік (сезім суреттерін ауыстырмай көз алдына әкеле білу қабілеті) қызметінің танымын зерттеу (оқытушы үшін де, студент үшін де).

«Демеуші білім» үлгісінің негізгі белгілері «Инновациялық білім» үлгісінің негізгі белгілері1. V-XIX ғасырлардағы әдеби шығармалардағы қалыптасқан, назардағы таным объектісі- дүние туралы ақиқат білім алуға топтастырылған ғылыми ұғымдылықтың классикалық түрі. Белгілі бір ұлттық деңгейдің патриоттық сезімін күшейтіп, өз елінің мәдени – біліми- ғылыми құндылығын орнықтырады. Ол кездің талап+ мүддесі ең мықты ұстанымда болады. Бір кездегі жаңалық- бүгінгі де жаңалық.

1. танып білетін және қолданылып жүрген субъектіні қоса қамтитын ғылыми ұтымдылықтың классикалық емес және постклассикалық түрлерінің басым болуы. Танымды шектеулік дағдыдан аулақ болып, әр адамды жеке деңгейліктегі Тұлға деп қараушылық.

2. Жоғары оқу орнының өзіне тән оқыту мазмұнына ыңғайланған тәртіп жағынан ұйымдастырылуы. Оқу еңбегі мен ғылыми еңбекті қатарынан дамыту. Іргелі пайым, табиғат жайлы философия, адамдардың әр түрлі сипатын ажырататын танығаштық қызмет, гумандық іс-қимылдың пәндер модуліндегі оқшаулығын баян етеді.

2. Оқытылымның мазмұнын интегративтік негізде ұйымдастыру; табиғаттың, қоғамның, адамның өмір сүру мәністерін айқындайтын заңдылықтарын әдеби шығармалардың сарынынан зерделеп, сыни бағаммен күндылықтарды екшей білетін қабілеттілікті меңгеру.

3. Программалап (програмированное обучение) оқыту мен модельдеп оқытудың технократтық ойлау мәдениетін әдеби шығармалардың нысандарын пайдалану нәтижесінде айқындап, қолдайтын дүниенің механистік және детепменистік көрінісі қалыптасады.

3. «Адам- қоғам- табиғат» қатынасын үйлестіруге бағытталған жүйелік ойлау, адамның мүмкіндігінен тыс құбылыстың барлығына, оны тануға бағыттау, дүниетанымның ең жоғары дамуының мәдениетін қалыптастыру. Эзотерикаға ұмтылу.

4. Негізінен бір мағыналы және оқытушыға (жоғары мектептің) бұрыннан мәлім жауаптары бар, ол әдеби таптаурын қалыпқа түскен, талдаудың әдістері танымал, даяр білімді беруге бағдарланған оқыту әдістерінің басым болуы.

4. Оқытудың мазмұны мен әдістерін шығармашылық іс- әрекетінің методологиясын меңгеріп, басқалар байқай қоймайтын автордың ішкі ұстанымын таба білетін, тіпті оқытушы байқамаған нәрсені жасайтын инновациялық қабілетін тәрбиелеп дамыту.

5. Білім мазмұнының әлеуметтік- техникалық құрам бөлектерінің жасанды арақатынаста болуы, жан- тән- рух сияқты асыл қасиеттердің мамандықты меңгеруге ықпалының іс жүзіндегі алшақтығы.

5. Мамандық факторлары ретіндегі, оның ішінде гуманитарлы- философиялық модульді пәндерін меңгеру барысында, әсіресе, жобалық оқу жұмысатры барысында ізгілікті, руханилықты, әлеуметтік және қоғамдық жауапкершілікті дарыту және дамыту.

Гуманитарлы бағыттағы жоғары білімнің жаңа үлгісінің басты мақсаттары (стратегиялық):- адамды шығармашылық ойлау қабілетіне ұмтылдырып, көзге, құлаққа көріне және естіле бермейтін

құндылықтарды байқай отырып, оны ғылыми негізге салып, өмірде пайдалана алу іскерлігін дамыту;

96

- құрылғыны (пән бойынша) жобалаудан іс-әрекетті жобалауға өту (Дидактиканың ауқымын (хронометрі + хронотоп), оқытуға ауыстыру);

- студенттердің бойында шешімдердің әр түрлілігіне, көп өлшемділігіне, басқаша ойлауға, төзімділікке, табандылыққа және өзінің іс-әрекеттері үшін адамгершілік жауаптылыққа негізделген нұрлы, ізгілікті көзқарасты дарыту;

- оқыту барысында оқытылатын, меңгерілетін ғылыми-біліми нысандарды қабылдаушы контингенттің интеллектуалдық іс-әрекетінің үйлесімділігіне, оның біртұтас жүйеде меңгеруіне қолайлы жағдай туғызу.

Бұл аталған мақсат - мемлекеттік стандарт негізінде күні бұрын қарастырылған жобаны жүзеге асырудың қозғаушы күші. Осы макромақсаттан гуманитарлы бағыттағы әр оқушы өзінің дәріс, семинар + тәжірибелік, зертханалық жұмыстарын жоспарлағанда, әр түрлі блоктарды ұсақ бөліктерге жіктеп, оны жүзеге асыра алады.

Жоғары мектептің гуманитарлы бағытының макромақсатын құрастырғаннан кейін, білімді реформалаудың ұстаным - бағыттарын анықтаған жұмыстың нәтижелі жүргізілуіне ықпалын тигізеді:

- әдеби арналарды модульдеп өткенде, әр модульді жеке-жеке бөліп алмай, олардың өзара байланыстық біртұтас жүйесін қарастыру, оның аса маңызды буындары - әдеби кезеңдер мен уақыт және кеңістік;

1. университет білімін игерген студенттердің одан әрі өз білімі мен ғылымын дербес дамыта алу шеберлігіне ықпал жасаудың озық үлгісі;

2. меңгерген филологиялық - философиялық білімдерін «Ізгілікті» рубриканың сарынында қатысым құралдары (теле, бейне, радио, баспасөз) арқылы сыннан өткізіп, ісін ширатудың теориясы, тәжірибесі;

3. жоғары оқу орнының гуманитарлы бағытындағы студенттерді өнеркәсіп пен мектеп өмірімен байланысын ынталандырудың тәжірибесі;

4. әрбір студенттің іс-әрекеті мен танымдық қызметін ұйымдастыруда мемлекеттің рөлін арттыру, стратегиялық жоспарлаудың мәнін түсіну, оны білім және ғылым мазмұны арқылы жүзеге асырудың модулі;

5. жоғары білім саласындағы халықаралық ынтымақтастықты ұлғайтудың мәнін ұғудың маңызы, басқа елдердегі оқу кезеңдерін, жоғары білім туралы құжаттарын, ғылыми дәрежелер мен атақтары жәие т.б. мойындау мәселелерін қамтуға ынталандырудың тәжірибесі.

Қорыта келгенде, стратегия - жоғары оқу орнының ең қажетті ұстанымы. Жоғары оку орнының ішкі ұстанымынан гөрі мемлекет көздеген ұстаным жоғары. Бірақ, тоталитаризм тұсында сыртқы мақсат-мүддені бұлжытпай орындаушылық белең алып, адамның шығармашыл ғылыми пайымы аяқ асты болса, постиндустриалды Қазақстанның алыс болашағын өмірге салтанатты дәрежеде орнықтырып, жоғары оқу орнының оқытушы - профессорларының инновациялық ынта-ықыласы, жаңалығы мемлекеттік стратегияны көркейте бермек.

Стратегияның тірегі - стандартқа негізделген білім классификациясы (мамандандырылған). Аталған маңызды қадамды жүзеге асыру үшін білім деңгейін жіктеп, оқытудың әрбір саласын анықтап, оқу бағдарламаларының әрбір тобының ішкі құрылым -жүйесін біртұтастықта алып, нақты мамандыққа қатысты салалары шеңберіндегі жеке бағдарламаларында қарастырылады. Бұл жүйе кемі қайта-қайта өңделіп, жаңартылып отырады.

Мамандық классификациясының формасы мен құрылымы төмендегідей: 1. Концептуалдық негіз.2. Айқаспалы классификацияның айнымалылары: - білім түрлері;1. білім қызметін ұсынатын мекемелер;2. білім қызметін беретін орын;3. оқыту формалары;4. оқу бағдарламаларының бағдары;5. білім деңгейі;6. оқыту бағыттары.Мамандық классификациясының мақсатында «Білім» термині білімнің мұқтаждарын

қанағаттандыратын арнайы және жүйелі іс - әрекеттердің барлық түрлерін қамтиды. Бұл орайда «білім» термині ғылымды жүзеге асыруға есептелген, ұйымдасқан және демеуші қатысым құралын қамтиды.

Коммуникация [Соmmunication] дегеніміз - ақпараттар (хабарлама, мұрат, білім, стратегия және т.б.) алмасатын екі немесе көп адамдардың арасындағы өзара байланыс. Ауызша немесе ауызша емес, тікелей (бетпе-бет) не қашық қарым-қатынас коммуникация болуы көзделеді.

Ілім дегеніміз - мінез-құлықтағы, құндылықтардағы, немесе шеберліктегі кез келген жақсару.Ұйымдасқан дегеніміз - формасы немесе бір ізгілігі бойынша тікелей, немесе жанама мақсаттармен

жоспарланатын әрекет.

97

Демеуші дегеніміз - ілімге ұзақтық және үздіксіздік элементтері тән болатынын білдіреді. Сонымен, біздер көрсеткен жоғары білім берудің стратегиялары бүгінгі заман талабының

орындалуға тиісті бағыттары және олар біртұтас, бірізді екендігін ашып көрсетті.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Унт Инге. Индивидуализация и дифференциация обучения. -М.: Педагогика, 1990. - 192 б.2.Әбілқасымова А.Е. Студенттердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру. А.: Білім, 2004. - 192-б.3.Архангельский СИ. Учебный процесс в высшей школе, его закономерности, основы и методы. - М.: высшая школа, 1980. - 368 б4.Абылкасымова А.Е. Познавательная самостоятельность в учебной деятельности студента. Учебное пособие. - А.: Санат, 2008. – 160 б; - А.: АГУ им. Абая, 2008.5.Формирование модели деятельности специалиста с высшим образованием. Под ред. Смерновой Е.С. - Томск: Изд-во Томского университета, 2004. - 198 с.6.Формирование учебной деятельности студентов. Под ред. В.Я. Ляудиса. - М.: Изд-во МГУ, 1989. - с. 29

Аннотация. В статье освещены вопросы развития стратегии высшего образования.Annotation. The article assimilating the problem of development strategy High education.

УДК 51.22: 41

ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ УСЛОВИЯ ФОРМИРОВАНИЯ КОМПЕТЕНТНОСТИ БУДУЩИХ СПЕЦИАЛИСТОВ

Демешова А.Политехнический колледж, г. Тараз

Стратегическим заданием высшей школы является подготовка компетентного специалиста, способного эффективно действовать за пределами учебных ситуаций, решать типовые и проблемные задачи, возникающие в собственной профессиональной деятельности. В условиях перехода к компетентностной модели подготовки особую актуальность приобретает определение технологий обучения в высшей школе, реализующих компетентностный подход. В отличие от традиционного образования, ориентированного на усвоение знаний, компетентностное обучение направлено на приобретение кроме знаний, умений, навыков, еще и опыта практической деятельности с целью формирования у студентов профессионально и социально значимых компетентностей. Исходя из этого, педагогические технологии должны быть направлены не только на усвоение знаний и умений, базирующихся на этих знаниях, но и, главное, на приобретение будущими специалистами опыта профессиональной деятельности. Среди таких технологий следует выделить интерактивное обучение. Интерактивная технология (Д. Джонсон, Р. Джонсон, Э. Джонсон-Холубек, Е. Пометун, Л. Пироженко, О. Комар и др.), предусматривает обучение в сотрудничестве, путем постоянного, активного взаимодействия всех участников учебного процесса. Это обучение, где студент, и преподаватель является равноправными субъектами этого процесса, реализующееся через применение ролевых и имитационных игр, обучение в дискуссии. Для приобретения студентами опыта в будущей профессиональной деятельности, уже в аудиторных условиях, возможно создавать ситуации, требующие анализа деятельности специалиста на отдельных этапах процесса, ее имитации. Ситуационное обучение (В. Бискуп, Х. Гусок, С. Галалу, А. Хармсен, Е. Пометун, И. Данькина, С. Джеломанова, И. Иванова, Г. Канищенко, Л. Карпинська, И. Катерняк, С. Ковжога, И. Осадченко и др.) рассматривается как обучение, в котором стержнем является педагогическая ситуация как наименьшая дидактичная единица, и реализуется путем технологии интерактивного обучения. Основываясь на принципе проблемности, технология ситуационного обучения, предусматривает решение ситуационных задач. Именно решение логично построенной цепочки ситуационных задач способствует не только приобретению студентами опыта в содержательном компоненте будущей профессиональной деятельности, но и создает предпосылки для успешной социальной адаптации через активное взаимодействие участников образовательного процесса. Очевидно, что для приобретения студентами профессиональных знаний и умений следует широко внедрять технологию проблемного обучения (Т. Кудрявцев, В. Кудрявцев, А. Матюшкин, М. Махмутов, И. Лернер, М. Скаткин, В. Оконь, И. Ильницкая, О. Топузов и др.). Функцией проблемного обучения является творческое усвоение содержания учебного материала, приобретения опыта творческой деятельности. Логика учебного процесса разворачивается от создания проблемной ситуации через проблемную задачу, ее анализ и исследовательскую деятельность по решению проблемной задачи.

98

Метод проектов (В. Килпатрик, Е. Коллингс, Дж. Питт, Е. Полат, М.Гуревич, В. Моторина, О. Оноприенко, М. Павлова, И. Сасова и др.) можно считать развитием проблемного метода. В проблемном обучении преподаватель четко формулирует учебную проблему или подводит студентов к ее формулировке, организует исследовательскую деятельность по ее решению. В проектном обучении учебная проблема представлена неявно: тема хотя и задана преподавателем, но формулировка проблемной задачи ее анализ и решение осуществляются студентами самостоятельно, совместимыми усилиями, в результате чего они должны получить реальный продукт в виде проекта. Суть идеи метода проектов – стимулирование интереса студентов к определенным проблемам, решение которых предусматривает овладение ими определенными знаниями и умениями. Проектная деятельность способствует приобретению студентами умения практически применять полученные знания и развитию критического мышления; способности составлять и осуществлять планы и личные проекты, что позволяет определять и обосновывать цели, которые являются смыслом жизни и которые соотносятся с собственными ценностями. Современный учебный процесс нельзя представить без применения информационных технологий, которые предоставляют возможность быстро найти нужную информацию через сеть «Интернет» или в электронной библиотеке, овладеть учебным материалом с помощью технологии дистанционного обучения, и, наконец, является средствами обучения (подготовленная преподавателем презентация проектируется через мультимедийный проектор на доску Смарт-борд, и тому подобное).Обосновывая эффективность внедрения в практику подготовки специалистов каждой из рассмотренных технологий, ученые не дают однозначного ответа на вопрос о наиболее универсальной, которая воздействовала бы на развитие у студентов всех составляющих профессиональной компетентности. Целью статьи является обоснование выбора технологии, внедрение которой в учебный процесс ВУЗа наиболее целесообразно, с точки зрения формирования профессиональной компетентности будущих специалистов, и формулировка условий ее реализации.

Контекстное обучение, проектирует образовательный процесс в высшем учебном заведении как максимально приближенный к будущей профессиональной деятельности. Основной характеристикой учебно-воспитательного процесса контекстного типа, реализующегося с помощью системы новых и традиционных форм и методов обучения, является моделирование на языке знаковых средств предметного и социального содержания будущей профессиональной деятельности. Основной характеристикой учебно-воспитательного процесса контекстного типа является моделирование предметного и социального содержания будущей профессиональной деятельности через воссоздание реальных профессиональных ситуаций (ситуационное обучение). Причем, моделируется не только предметное содержание профессиональной деятельности, но и ее контекст и социальное содержание. Основной единицей работы студента и преподавателя становится не «порция информации», а ситуация предметной и социальной неопределенности и противоречивости. Система проблемных ситуаций позволяет развернуть содержание обучения в динамике и тем самым обеспечить объективные предпосылки формирования теоретического и практического профессионального мышления (проблемное обучение). Студент усваивает предметное содержание (знания, умения, навыки, опыт профессиональной деятельности) и, занимая определенную позицию в системе взаимодействия участников образовательного процесса, следует принятым нормам социальных отношений и действий в той мере, в которой он здесь активен и воспитывается как личность (интерактивное обучение). Таким образом, динамика движения студента по выбранной профессиональной траектории разворачивается от собственно учебной деятельности через квазипрофессиональную к учебно-профессиональной, предполагающей уже научно-исследовательскую деятельность студента, результатом которой является материальный продукт – проект – в форме учебного проекта, курсовой, дипломной или магистерской работы (проектное обучение). Учеными доказано, что контекстное обучение, построенное на основе деятельностной модели специалиста, обеспечивает успешное формирование профессиональных и личностных качеств студентов. Поэтому исходной является построение именно такой модели специалиста; исходя из требований компетентностного подхода, она должна содержать: иерархическую систему компетентностей и компетенций, которые должен приобрести выпускник вуза: общепрофессиональные - базовые, предметные и другие специальные; динамику их приобретения студентами через овладение базовыми и специальными учебными дисциплинами; уровни профессиональной компетентности.

Поэтому, первым условием формирования профессиональной компетентности у будущего специалиста является создание компетентностной модели специалиста на основе государственного образовательного стандарта специальности, и определение целей и заданий учебных курсов на ее базе. Вторым условием является разработка компетентностно-ориентированных программ курсов дисциплин, в которых:

предусмотрено специальное формирование компетентностей через определение дидактичной цели, сформулированной в соответствии с функциями будущей профессиональной деятельности;

99

предусмотрено, что каждый смысловой модуль будет обеспечивать прирост определенной компетентности у студента; отобрано содержание учебных модулей, служащих основой для формирования компетентностей;

определенно перечень компетентностей и компетенций, которые приобретают студенты через овладение каждым модулем; определенно виды заданий, посредством которых это происходит;

определенно количество баллов, которое студент может получить за выполнение отдельных заданий, соединены традиционные и компетентностно ориентированные технологии обучения;

учтены идеи контекстного обучения; стандартизировано оценивание результатов обучения, базирующееся на однозначных критериях оценки достижений студентов в контексте специфики их будущей профессиональной деятельности и меры подготовленности к ней.

Условие контекстного обучения, определяющее проблемность содержания обучения и процесса его развертывания возможно реализовать посредством проектирования преподавателем учебного процесса, предусматривающего разработку содержания лекций, заданий для самостоятельной работы студентов, задач, которые решаются на практических занятиях, учебных проектов и тому подобное, проблемного характера, с выполнением преподавателем функций разработчика проблемных ситуаций, консультанта и эксперта. Во время лекций и практических занятий происходит собственно учебная деятельность студентов. Лекция должна быть проблемной, например, преподаватель формулирует проблему, анализирует ее с разных точек зрения, но студент должен самостоятельно определиться с собственной позицией. Следующим шагом, во время самостоятельной работы, студенты составляют сравнительную характеристику этих подходов и обосновывают наиболее эффективный исходя из собственной точки зрения; иллюстрируют его, решая конкретные ситуационные задачи. При таких условиях формируется предметный контекст будущей профессиональной деятельности. Следует отметить, что здесь целеположение не ограниченно заданиями усвоения уже кем-то добытых знаний (ученым, автором учебника, преподавателем) и попытками их запоминания, а усвоение знаний приобретает личностный смысл с перспективой их использования в будущей профессиональной деятельности. Последовательное моделирование в учебной деятельности студентов целостного содержания, форм и условий профессиональной деятельности специалистов возможно посредством методов обучения, моделирующих содержание профессиональной деятельности. Ведущая роль совместной деятельности, межличностного взаимодействия и диалогического общения субъектов учебного процесса (преподавателя и студентов между собой) реализуется посредством обучения в дискуссии, ролевые и имитационные игры и тому подобное.

Во время практического занятия студенту предоставляется возможность обоснования избранной позиции, он имеет возможность проиллюстрировать ее на примере решения определенной предметной или ситуационной задачи. Отстаивание собственной позиции предусматривает дискуссию, в которой оппонентами являются товарищи по группе и преподаватель. Практические занятия должны носить практико-ориентированный характер: студенты не просто воспроизводят знания, которые получены во время лекций, а выражают собственную позицию, моделируют деятельность специалиста во время ситуации, возможной в реальной профессиональной деятельности; осуществляют разбор конкретных ситуаций, дают им оценку с разных позиций. Отметим, что развертывание моделируемой ситуации, является, в первую очередь, неопределенным и зависит от действий обеих сторон, задействованных в определенной ситуации; таким способом формируется не только предметный, но и социальный контекст будущей профессиональной деятельности. Ведущим видом деятельности на практических занятиях является квазипрофессиональная, которая предусматривает воссоздание в аудиторных условиях условий и динамики реального процесса, отношений и действий людей, задействованных в нем. Наиболее яркая форма квазипрофессиональной деятельности — имитационная, ролевая игра. Здесь удачно моделируется предметное и социальное содержание будущего труда, задается его контекст. Предметное содержание деятельности студента проектируется как система учебных проблемных ситуаций, предметных и ситуационных задач, социальное содержание воплощается в процесс подготовки студентов посредством форм совместной деятельности студентов, которые требуют учета личности каждого, его интересов, соблюдения норм учебного и будущего профессионального коллектива. Следующим условием формирования профессиональной компетентности является проектирование учебной деятельности студентов как поэтапной самостоятельной работы, направленной на решение проблемных ситуаций в условиях группового диалогического общения при участии преподавателя. Самостоятельная, групповая работа студентов, над проблемо представленным содержанием, происходят в системе научно-исследовательской работы: в проектной деятельности, во время практики, написания курсовой, дипломной или магистерской работы. При этих условиях осуществляется учебно-профессиональная деятельность, в которой контекст содержания обучения будто сливается с профессиональной деятельностью. Принимая участие в научных исследованиях, студенты, с одной стороны, остаются в позиции обучающихся, а с другой – в творческой позиции – реально создают новые для них продукты. Эта

100

деятельность мотивирует студента к самостоятельному поиску новых знаний ради практического приложения. Сочетание познавательного интереса и позитивной мотивации, характерное для контекстного обучения, способствует трансформации познавательных мотивов в профессиональные, что ведет к постепенному превращению учебной деятельности в реальную предметную деятельность, таким образом реализуется следующее условие личностного включения студента в учебную деятельность.

Таким образом, формирование профессиональной компетентности у будущих специалистов возможно посредством внедрения технологии контекстного обучения при условиях:

1. создание компетентностной модели специалиста и определение целей и задач учебных курсов на ее базе;

2.разработки компетентностно-ориентированных программ курсов профессиональных дисциплин, где к каждому модулю представлен перечень компетентностей или компетенций, формирующихся посредством его изучения;

3. проектирование преподавателем учебного процесса, предусматривающее разработку содержания лекций, заданий для самостоятельной работы студентов, задач, решаемых на практических занятиях, учебных проектов и тому подобное проблемного характера;

4.использование методов обучения, моделирующих содержание профессиональной деятельности: обучение в дискуссии, ролевые и имитационные игры и тому подобное;

5.проектирование учебной деятельности студентов как поэтапной самостоятельной работы, направленной на решение проблемных ситуаций в условиях группового диалогического общения при участии преподавателя;

6. личностного включения студента в учебную деятельность.

Литературы:1.Осадченко И.М. Концепция знаково-контекстного обучения в вузе // Вопросы психологии. – 2013. №5. 2.Вербицкий А.А. Активное обучение в высшей школе: контекстный подход. – М.: Высшая школа, 2011. 3.Вербицкий А.А. Теория контекстного обучения как основа педагогических технологий. // Учебное пособие , 2012– №8. – С.96-110.

Аннотация. «ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасына» сәйкес прогрессивті технологияларды және оқыту жүйелерін жасау мен енгізу жоғары білім берудің даму шарттарының ажырамас бөлігі болып табылады.Құзырлық құзырлары мәселесі бойынша жұмыстарды талдау Н.Хомский, Р.Уайт және т.б. еңбектерінде кездеседі. Педагогика практикасындағы болашақ мамандарды интеллектуалды жүйелер бойынша даярлауды жетілдіруге сұраныс пен оның педагогика теориясында толық негізделмеуі, интеллектуалды жүйелер бойынша мамандарға қойылып отырған жаңа талаптар мен олардың жоғары оқу орнында даярлау процесінде толық іске асырылуы.Аnnotation. Combination of cognitive interest and positive motivation, characteristic for the context educating, assists transformation of cognitive reasons in professional, that conduces to the gradual converting of educational activity into the real subject activity, thus the next condition of the personality including of student will be realized in educational activity. Thus, forming of professional competence for future specialists is possible by means of introduction of technology of the context educating at terms.

УДК 50. 02: 11

ФОРМИРОВАНИЕ СОЦИАЛЬНЫХ КОМПЕТЕНЦИЙ СТУДЕНТОВ ВУЗА

Демешова А.Политехнический колледж, г. Тараз

Стратегия современного образования, в основе которой лежит необходимость овладения различными компетенциями и субъективное развитие и саморазвитие личности школьника, студента и педагога, способного выходить за пределы нормативной деятельности и осуществлять инновационные, творческие процессы, предполагает изменения в образовательном процессе.

К сожалению, в современном образовании формирование социальных компетенций не носит целенаправленного и научно обоснованного характера. Проявление подобных компетенций нередко зависит от ситуативных факторов. Главное же заключается в том, что овладение социальными знаниями и умениями не соотносится с личностными основаниями социальной компетенции, то есть с теми социально-личностными характеристиками, которые у каждого человека представлены разным уровнем сформированности. Социально-личностные характеристики, социальные знания и умения в условиях

101

педагогического образования должны получить должное развитие. Необходимо создавать контекст будущей социальной жизни и деятельности студентов. Именно в этом контексте следует создавать новое содержание образования, то есть и обучение, и воспитание, будучи двумя составляющими образовательного процесса, должны определяться, прежде всего, с точки зрения контекста будущей социальной действительности, с которой сталкиваются нынешние студенты. Таким образом, социальная компетенция играет одну из ведущих ролей, где происходит взаимодействие практически во всех сферах социальной активности. Нередко недостаток социальной компетенции (педантизм, неумение владеть собой, слабый контакт с людьми, завышение требований к сотрудникам, перенос собственной неуравновешенности на окружающих) приводит к неудачам в педагогической деятельности, в коммуникационном процессе, в управлении педагогическим процессом.

В определении понятия «социальные компетенции» сегодня нет общего мнения у исследователей. При широкой трактовке сюда включают многое: от таких качеств, как эмпатия (способность к сопереживанию), социальная чуткость, умение держать ролевую дистанцию, терпимость к чужому мнению, непосредственность, независимость, способность к коммуникации и творчеству, до таких, как активное поведение, открытость, терпимость к конфликтным ситуациям, самоограничение и доверие. В связи с содержательным многообразием общеприемлемое определение социальной компетенции до сих пор еще не закрепилось. Конструкция «социальная компетенция», к которой можно отнести личную компетенцию по таким категориям, как персональное развитие, ключевая квалификация и индивидуальность, обнаруживает сильнейшую зависимость от ситуативной специфики. Так, то, что в быту является успешной моделью поведения, в профессиональной повседневной жизни - особенно в организациях, управляемых с ориентацией на рынок - может привести к краху. Кроме того, ожидания по отношению к одному и тому же лицу сильно меняются в зависимости от роли, которую оно выполняет. Кроме того, социальную компетенцию ни в коем случае нельзя понимать как индивидуальную квалификацию или личную мотивацию. Огромное значение приобретает стимулирование социальной компетенции. Поэтому необходимо формирование данной компетенции в рамках подготовки будущих социальных педагогов и специалистов социальной сферы.

Качество развития системы подготовки педагогов и специалистов социальной сферы находится также в непосредственной зависимости от уровня теоретических и эмпирических исследований. Будущие специалисты в данной сфере должны учитывать все факторы, оказывающие влияние на них в последние десятилетия:

ускорение темпов социально-экономического развития, что ставит человека в ситуацию пос-тоянного совершенствования, необходимости быть включенным в систему непрерывного образования, социокультурные процессы, совершенствоваться в профессиональной сфере, организовывать с учетом изменений общественную и личную жизнь;

необходимость вовлечения человека в новые социальные процессы и явления, новые социальные институты и структуры на глобальном, федеральном и региональном уровнях, что требует от каждого соответствующей адаптации по всем этим позициям, начиная с государственно-общественного уровня и кончая уровнем семьи и личных отношений;

радикальные изменения в информационно-коммуникационной области, отразившиеся на характере общения и взаимодействия людей со всеми общественными структурами, сетевыми системами, органами государственно-общественного управления.

В этом контексте, прежде всего, требуется, чтобы выпускник обладал следующими профессиональными компетенциями в социально-педагогической деятельности: готовность к организации мероприятий по развитию и социальной защите учащегося; способность к выявлению интересов, трудностей, проблем, конфликтных ситуаций и отклонений в поведении учащихся; умения составлять программы социального сопровождения и поддержки; способность участвовать в разработке и реализации социально ценной деятельности учащегося, развитии социальных инициатив, социальных проектов; готовность выстраивать профессиональную деятельность на основе знаний об устройстве системы социальной защиты детства; владение методами социальной диагностики; способность выступать посредником между учащимся и различными социальными институтами. Кроме того, педагог должен обладать суммой инвариативных общекультурных и общих для всех видов профессиональной деятельности ключевых компетенций.

В тоже время в настоящий момент образование столкнулось с достаточно трудной и неоднозначно решаемой исследователями задачей определения, как содержания этого понятия, так и оснований разграничения ключевых компетенций и объема входящих в них компонентов. Это, в свою очередь, затрудняет и разработку подходов (процедур, критериев, инструментов) к их оценке как результату образования. Современное состояние образования, эволюция специальностей сегодня, содержание реальных программ и ситуаций предполагают необходимость приобретения выпускником вуза комплекса инвариантных ключевых компетенций, которые позволят личности быть постоянно востребованной на

102

рынке труда. Для того чтобы сформировать данные компетенции, необходимо перестраивать и весь педагогический процесс, и самого студента.

Для формирования социальной компетенции студентов необходимо: в основу вузовского этапа обучения положить принципы гуманизации, гуманитаризации,

интеграции в сочетании с принципами реформирования системы высшего образования с опорой на коммуникативность и практико-ориентированную направленность;

профессиограмма выпускника университета и государственные стандарты высшего образования предполагают необходимость проявления социальной компетентности в деятельности всех участников педагогического процесса высшей школы;

в соответствии с дидактическими традициями вуза необходимо всецело реализовывать концепцию личностно ориентированного обучения;

изучение всех, прежде всего, специальных дисциплин, должно быть профессионально ориентировано, что развивает социально и профессионально значимые компетенции.

Организация образовательного процесса сегодня и заключается в создании условий для формирования у студента опыта самостоятельного решения познавательных, коммуникативных, организационных, социальных, креативных, нравственных и иных проблем, составляющих содержание образования. При этом собственно содержание образования представляет собой дидактически адаптированный социальный опыт решения таких проблем. Хотелось бы отметить, что одной из линий реализации компетентностного подхода является усиление прикладного, практического характера всего вузовского образования, в том числе и предметного обучения. Педагогические, социально-педагогические практики на протяжении всего срока обучения, активные методы обучения, разнообразные ситуации социального взаимодействия (посещение и проведение социальных, благотворительных акций в детских домах, приютах, центрах, специальной школе закрытого типа для детей с девиантным поведением и др.) должны стать основой обучения при формировании профессиональных компетенций. В таких условиях в системе подготовки специалистов при преподавании дисциплин «Социальная педагогика», «Основы социальной работы», «Основные концепции социальной педагогики» и др. первостепенное место отводится формированию основных ценностных систем - ду-ховной ориентации, нравственной позиции, отношения к человеку, к обществу, государству, к культуре, к труду. С этих позиций образовательный процесс «наполняется» такими задачами и видами деятельности, реализация которых вне актуализации педагогической позиции студента как целостного профессионально-личностного образования невозможна.

В обосновании и развитии данной позиции мы опираемся на следующее: социальная компетенция студента обусловлена не только психологическим механизмом

саморегуляции личности, но и социокультурно-педагогическим контекстом, который выступает как содержание данного явления, определяя ее профессионально-личностную и социальную ценность;

данное явление динамическое и развивается на протяжении всей профессиональной жизни педагога;

развитие происходит в той мере, в которой оно соответствует механизму личностного развития и педагогическому ценностному целеполаганию.

Таким образом, содержание формирования социальной компетенции студентов может быть представлено только с учетом социокультурного, социопедагогического, ценностно-смыслового опыта развития личности. Как известно, ценности формируются в результате многократной рефлексии, осмысления, чему способствует предоставления ситуации выбора, умение анализировать и корректировать. В связи с этим, отбор организационных форм предусматривает многократную возможность анализировать ситуации реальной жизни, особенно при проведении практических занятий на базе реабилитационных центров, специализированных школ, общественных объединений инвалидов, пожилых и других групп риска. Эти ситуации, отражающие проблемы и противоречия реальной жизни, могут выступать для будущих специалистов убедительным учебным материалом, побуждающим их к углубленному анализу социальных проблем, ставящих в ситуацию сопоставления выдвигаемых гуманистических ценностей и опыта реализации социальных программ. Подобная умственная работа служит источником поиска путей организации инновационной деятельности для творческих личностей.

Социально-личностная компетенция специалиста, как известно, проявляется не только в сфере его жизнедеятельности, но без исключения на всем социокультурном пространстве, где происходит взаимодействие, сотрудничество, организация процессов социального партнерства, совместной деятельности специалиста социальной сферы с социальными институтами: образования, здравоохранения, культуры, физкультуры и спорта и, особенно, с институтом семьи. Именно на этой платформе проверяется уровень сформированности социальной компетенции, таких профессионально-значимых качеств, как эмпатия (способность к сопереживанию), эмоциональная устойчивость, толерантность, побуждение к творческим проявлениям, открытость, самоограничение, альтруизм, сохранение профессионально-ролевой

103

дистанции. Как известно, компетенции специалиста определяются не только объемом знаний, но и умением их рационально использовать при решении профессиональных задач, рассматривать ситуации с позиции современных научных парадигм, использовать соответствующий научный аппарат и технологии при решении научно-методических и практических проблем.

Необходимо продолжать и развивать данную деятельность, совершенствовать систему создания определенных педагогических, организационных и психологических условий, которые позволили бы успешно осуществлять профессиональную деятельность на высоком уровне и педагогам и их воспитанникам в будущем. Более глубокие исследования феномена социальной компетенции должны быть направлены на устранение связанных с ней потенциальных опасностей и расширение возможностей ее измерения и стимулирования.

Литературы: 1.Байденко В.И. Выявление состава компетенций выпускников вузов как необходимый этап проектирования: метод. пособие. – М.: Исследовательский центр проблем качества подготовки специалистов, 2012. – 72 с.2.Зимняя И.А. Ключевые компетенции – новая парадигма результата образования // Высшее образование сегодня. – 2013. – № 5. – C. 34-42.3.Зимняя И. А., Лаптева М.Д., Морозова Н.А. Социальные компетентности в контексте государственных образовательных стандартов и проекта TUNING // Высшее образование сегодня. – 2013. – №11. – С.22-27.

Аннотация. “Құзыр”, “құзырлық” және “құзырлы” түсініктері бұрынырақта тұрмыста, әдебиеттерде кеңінен пайдаланылды, сөздіктерде түсіндірмелері берілді. Мысалы, “Шетел сөздерінің қысқаша сөздігінде”, “құзырлы (лат. competens, competentis қабілетті) – анықталған аймақта жетекші, білуші; өз білімі деңгейінде бір нәрсені шешу немесе талқылау статусы бар” деп анықтама берілген. Білім беру құзырлары түсінігін анықтап, оның иерархиясын айқындайық. білім беру мазмұнының жалпы метапәндік (барлық пәндер үшін), пәнаралық (пәндер немесе білім беру аймақтары циклі үшін) және пәндік (әрбір оқу пәні үшін) болып бөлінуіне сәйкес үш деңгейлік иерархиясы белгілі.Аnnotation. Necessary to continue and develop this activity, perfect the system of creation of certain pedagogical, organizational and psychological terms that would allow successfully to carry out professional activity at high level and to the teachers and their pupils in the future. Deeper researches of the phenomenon of social competense must be sent to the removal of the potential dangers related to her and expansion of possibilities of her measuring and stimulation.

БАЛАБАҚШАДА ЖОБАЛЫҚ ІС-ӘРЕКЕТ АРҚЫЛЫ ТӘРБИЕЛЕНУШІЛЕРДІҢ ТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ

Джүнісбекова О.Т.№33 «Айсәуле» балабақшасы, Тараз қ.

Қазіргі кезеңде елімізде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістер білім саласын жетілдіруді талап етеді. Білім беру жүйесіндегі өзгерістер шығармашылық пен дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа ұлттық үлгіні жасауды, «жалпыға арналған білімнен», «білім әркімге өмір бойы» үлгісіне сапалы түрде көшуді мақсат етеді.

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: Қазақстандық жастары бүгінгі таңда әлемдік білім беру кеңістігіне жедел енуге қадам басқалы тұр- деп көрсетті. Қоғамның алдына қойған мақсаттарына сәйкесбілім беру жүйесінің алғашқы сатысы мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеу болғандықтан осы кезеңде тұлғаның дамуына ерекше мән беріледі. Осы тұрғыда мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту және тәрбиелеуге жаңа мазмұн енгізуді жүзеге асыруда Республика, облыс, қала көлемінде игі бастамалар көтеріліп келеді. Осындай жаңа бастама Тараз қаласы білім бөлімінің 02.09.2013 жылғы №598 бұйрығымен біздің №33 «Айсәуле» балабақшасы «Балабақшада жобалық іс-әрекет арқылы тәрбиеленушілердің танымдық қабілеттерін дамытуды ұйымдастырудың педагогикалық шарттары» тақырыбында эксперименттік алаң ретінде таңдалып алынды. Әрине мұндай сенім мен тапсырмаға алғашында қуанғанымызбен, оның үлкен жауапкершілігі, ғылыми жұмысты ұйымдастыру, оң нәтижесін шығару жеңіл шаруа емес екендігін сездік. Эксперементтік жұмысты жүргізуші құрамында жеті бірліктен тұратын: ғылыми кеңесші, инновация әдіскері, төрт қосымша педагог, психолог мамандарынан шығармашылық топ құрылды. Жаңалықпен, шығармашылық бастаманы тез және жеңіл қабылдайтын педагогикалық ұжым мектеп жасына дейінгі балаларды жобалау іс–әрекеті арқылы тәрбиелеудің ғылыми негіздемесін жасадық.

104

Жобалау іс–әрекеті арқылы субъектінің даралық қасиеттерін қалыптастырудың негізі деп саналатын мотивтердің бірі – танымдық қызығушылық. Мектеп жасына дейінгі балалардың жас және жеке дара ерекшеліктерін ескере отырып, танымдық қабілеттерін, белсенділігін жетілдіруде жобалық іс-әрекеттің маңызы зор. Бұл шақта балалар заттар мен құбылыстар туралы, жалпы болмыс туралы білімді, әсіресе көргісі келгенін, білгісі келгенін тез, дұрыс және толық қабылдайды. Сондықтанда жобалық іс-әрекеттің бағыты балға берілетін білім элементтері тікелей көрсету, ұстату, сипап-сездіру, таныту арқылы жүзеге асады. Бала тікелей көрген, сезген обьектісін ғана қабылдайды.

Жобалау іс-әрекеті мектепке дейінгі білім беру іс-тәжірибесінде қолданылатынын, дәстүрден тыс жұмыс түрі ретінде қарастырылады, себебі жобаның негізінде нақты тәжірибелік мәселені шешуде педагог пен балалардың бірлесе атқарған қызметі барысында мектепке дейінгі жастағы баланың танымдылық әрекетінің нәтижесін көруге бағытталған үлкен ой жатыр. Жобалау іс-әрекеті 19 ғасырдың 2-ші жартысында АҚШ мектептерінде пайда болған. Оның негізін қалаған психолог-педагог Д.Дьюи.

Д.Дьюидің ілімін жалғастырушы-Колумбия университетінің профессоры У.Х.Килпатриктің ойынша, жобалау іс-әрекеті балаларды өз жұмысының жемісін көруге ынталандыру арқылы өмірге дайындау. Еуропада кеңтараған жобалау әдістемесі біртіндеп қалыптасқан білім беру үдерісіне енгізіліп отыр.

Жобаның тиімділігі көзбен көріп, есте сақтай отырып баланы ізденіске, іскерлікке, танымдық ынтаға, шығармашылық қабілетті жетілдіру арқылы түрлі мәселені шеше білуге жетелейді. Жобалау нәтижесінде бала нені білемін? Нені білдім? Нені білгім келеді?-деген танымдық сұрақтарға нақты жауап береді. Балалардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру мәселелері Я.А.Коменский, Ж.Ж.Руссо, Ы.Алтынсарин, Г.И.Шукина, Т.И.Шамова, Ю.К.Бабанский т.б. ғалымдар еңбектерінде жүйелі талданған. Қазіргі зерттеулерде (Б.Г.Ананьев, Л.И.Божович, С.Л.Рубинштейн, В.Б.Бондаревский, Н.Г.Морозова, Р.Г.Лемберг т.б.) танымдық қызығушылық мәселесіне жан-жақты анықтама берілген берілген.

Жобалау іс-әрекеті шығармашылық қызметтің ерекше түрі, әдіс-тәсілдер жиынтығы, белгілі бір немесе өзге әрекеттің теориялық және тәжірибелік әрекетке қатысты білімнің нақты бір саласын игеру операциясы: технологияны сатылай әрбір кезеңін жетілдіріп жасай отырып, дидактикалық мақсаттарға қол жеткізу әдісі, олар тәжірибе жүзінде үлкен нәтижеге жететіндей жүзеге асырылып аяқталуға тиіс.

Ресей ғалымдарының балалардың шығармашылық қабілетін дамыту теориясы (Я.А.Пономарев, А.А.Мелик-Пашаев, В.Д.Шадриков, Д.Б.Богоявленская, Н.Н.Поддьяков, Н.А.Ветлугина, Л.А.Парамонова) туралы еңбектері бар.

Республика ғалымдары (Б.Баймұратқызы, М.Сәтімбекова, А.Меңжанова, Ә.Әмірова, Қ.Меңдаяқова, М.Тұрыскелдина т.б.) жүргізілген ғылыми-зерттеулер нәтижесінде жарық көрген ғылыми-әдістемелік оқу құралдары да мектепке дейінгі тәрбие жұмысының сапасын жақсартуға лайықты үлес қосып келеді. Сонымен бірге мектепке дейiнгi тәрбиенің ғылыми-теориялық және әдiстемелiк мәселелерiн зерттеген: Р.Аралбаева, Р.М.Жұмағожина, Ф.Жұмабекова, Г.Меңлiбекова, Н.Храпченкова, Т.Иманбеков, А.Е.Манкеш, С.Н.Жиенбаева, Р.Қ.Керімбаева, А.И.Салиева, А.А.Исқақова, К.М.Метербаевалар т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерiн атауға болады.

Жобалау іс-әрекеті арқылы балалардың танымдық қабілеттерін дамыту мәселесі психологиялық-педагогикалық жағдайды, мектепке дейінгі жастағы баланың зейін қоюға, шығармашылықпен шұғыл ойлауына, өз тәртібін қадағалауына, тіл байлығын дамытуға ықпалын тигізетін тәсілдерді іздестіруін қарастырады. Біздің зерттеу жұмысымызда мектеп жасына дейінгі балалардың жобалық іс-әрекетке танымдық қабілеттерін дамытуды ұйымдастырудың педагогикалық шарттарын анықтауды көздейді. Сондықтан мектепке дейінгі мекемелердең оқу-тәрбие үрдісінде жобалау қызметі балалар мен педагогтар, ата-аналары бірдей қатысып, бірлесе атқаратын сипатта болуы тиіс. Ата-аналар тікелей білім беру үрдісіне қатыса отырып, өздерінің педагогикалық тәжірибесін арттырып, өздерінін және балаларының қол жеткізген жетістіктеріне қуанып қанағаттанады.

Педагогикалық жобалау іс-әрекеті әртүрлі білім беру саласынан алынған бір мәселені шешу үшін алынған мағлұматтарды кіріктіріп іс-тәжірибеде қолдануға мүмкіндік береді. Мектеп жасына дейінгі балаларды жобалау іс-әрекетіне үйрету баланың бүкіл оқу іс-әрекетінде алған білімдерін, күнделікті өмірде көрген-білгенінен өздігінше ой-қорытуы, тәжірибеде пайдалана білу қабілеті. Жобалау қызметі тәрбие мен білім беруде тұлғалық бағытталған жолға негізделіп шығармашылық қабілетті дамытады. Сонымен жоғарыда қарастырылған жобалау қызметінің әдістемелік негізі мектепке дейінгі мекемеге тән инновациялық технологияның бейімделуінің жоғары денгейі туралы мағлұмат береді. Бүгінгі мектепке дейінгі жастағы балалармен жұмыста қолданылатын жобалау іс-әрекеті, бұл мектепке дейінгі білім беру жүйесіндегі дәстүрден тыс әдіс болып табылады. Балалардың жобалық іс-әрекетке танымдық қызығушылығын қалыптастыруға қоғамның сұранысы мен бұл мәселенің балалар бақшасындағы қазіргі жағдайы, оның педагогикалық шарттарының анықталмауында қарама-қайшылықтар бар және бұл мәселенің ғылыми-әдістемелік тұрғыда зерттелмегендігі белгілі.

105

Зерттеу жұмысы барысында осы айтылған қайшылықты ғылыми тұрғыда шешу, оның педагогикалық шарттарын айқындау, әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыру, тәжірибелік-эксперимент жүргізу, оң нәтижеге алу, оқу-әдістемелік құралдар даярлау, озық іс-тәжірибені тарату мақсатын қойдық.

Ғылыми – педагогикалық экспериментке ортаңғы топтан 69 бала, ересектер тобынан 57 бала, барлығы 126 бала қатысады.

Зерттеу кезеңдері мен күтілетін нәтижелері:Бірінші кезең: Даярлық кезеңі (2013-2014ж.ж.)Екінші кезең: Ендіру кезеңі (2014-2016ж.ж.)Үшінші кезең: Жалпылау кезеңі (2016-2017ж.ж.)Бірінші кезең: Даярлық кезеңі (2013-2014ж.ж.)Мақсаты: Мектеп жасына дейінгі балалардың жобалау іс-әрекетіне танымдық қабілеттерін

дамытудың педагогикалық шарттарын анықтау, теориялық талдау, эксперимент жүргізуге арналған «Экология негіздері», «Бейнелеу өнері»,«Валеология» бөлімдеріненоқу-әдістемелік кешен даярлау.

Міндеттері:- Ғылыми-педагогикалық экспериментті жүргізу бағдарламасын құру, теориялық талдау жасау,

саралау;- мектеп жасына дейінгі балалардың жобалау іс-әрекетіне танымдыққабілеттерін дамытудың

педагогикалық шарттарын анықтау, зерттеуаспектілерін айқындау;- экологиялық тәрбиелік бағыттағы жобалау іс-әрекетіне балалардың танымдық қызығушылығын

қалыптастырудың моделін құру; - жобалау іс-әрекетін оқу-тәрбие үрдісіне ендірудің оқу-әдістемелік кешенін даярлау;- педагогикалық үдеріске қатысушыларға арналған зерттеу іс-әрекетінің мониторингісін құрып,

өткізу;- іс-тәжірибе жасауда арқылы балалардың танымдылық белсенділігін дамыту мәселелерінде

туындаған қиындықтарды, ата-аналардың балалардың зерттеу іс-әрекетіне деген көзқарасын анықтау; - балалардың зерттеу-дамыту ортасын құру, оның мазмұнын өзгертіп, толықтыру, балалардың даму

құзыреттілігін бағалау индикаторын әзірлеу. - педагогтардың шығармашылық белсенділігі мен кәсіби деңгейде дамуына жағдай жасау. Күтілетін нәтижесі:Педагогикалық ұжымды эксперименттік жұмысқа даярлау, жұмыс жоспары,

ҰОӘ технологиялық картасы құрылады, ата-аналармен бірлесе атқарылатын іс-шаралара жоспары, топта іс-тәжірибежасайтын бұрыштар, балалар зертханасы құрылады, материалдық- техникалық база күшейтіледі, «Қысқы бақ» жасалады, оқу-әдістемелік кешен даярланады.

Екінші кезең: Ендіру кезеңі (2014-2016ж.ж.) Мақсаты: Жобалау іс-әрекетін оқыту-тәрбиелеу үрдісіне енгізу, эксперимент барысын бақылау, жүзеге асуына жағдай жасау, жағымдыпсихологиялық жағдай тудыру, қорытып, талдап отыру.

Міндеттері: - жобалау іс-әрекетін оқыту үрдісіне ендірудің эксперименттік бағдарламасын жүзеге асыру;- жобалау іс-әрекеті арқылы балалардың танымдық қабілеттерін экологиялық бағытта дамытудың

моделін апробациялау; - балалардың бос уақытын ұйымдастыруда жобалау іс-әрекетін ендіру, өзіндік дамуға жағдай жасау;- «Экология негіздері», «Бейнелеу өнері», «Валеология» ҰОӘ жобалау іс-әрекетінде жүргізудің

тиімді әдіс-тәсілдерін пайдалану;- балалардың білім сапасын анықтау мақсатында мониторинг бақылау жүргізіп отыру;- бірлескен іс-әрекетке ата-аналарды қамту;- балалардың зерттеу іс-әрекеті бойынша ата-аналармен бірлесіп іс-шаралар ұйымдастырып өткізу.Күтілетін нәтижесі: Эксперименттік бағдарламаның оқу үрдісіне енуі, перспективалық жоспар,

ҰОӘ-нің технологиялық картасы түзіледі, мониторинг жүйесі іске асырылады. Тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың барысы, нәтижесі, балалардың танымдық құзіреттілігі қалыптасады.

Үшінші кезең: Жалпылау кезеңі (2016-2017ж.ж.)Мақсаты: Балабақша жағдайында жобалау іс-әрекетін жүзеге асыру экспериментік-тәжірибелік

жұмыс нәтижесін шығару, қорыту, талдау, ұсыныстар жасау, әдістемелік кешенді шығару, озық іс-тәжірибені насихаттау.

Міндеттері: - тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың қорытындысын талдау, жалпылау;- аналитикалық диогностикалық қызмет, тәжірибені тарату;- жобалау іс-әрекеті мен зерттеу жұмыстарын дамыту жөнінде мәселелерді шешуге арналған

ұсыныстар, әдістемелік нұсқаулықтар даярлау;- эксперименттік бағдарламаны жүзеге асырудың тиімді жолдарыннасихаттау, облыстық, қалалық

семинарлар, шебер-сыныптар ұйымдастыру;

106

- балалардың зерттеу іс-әрекеті арқылы танымдылық белсенділігін арттыру жұмыстары жайында әдістемелік кешен шығару;

Күтілетін нәтижесі:Эксперимент қорытындысы, тиімді нәтижеге қол жеткізу, ұтымды әдіс-тәсілдер іріктелді. Танымдық құзіреттілігі қалыптасқан балабақша түлегінің моделі жасалды. «Отбасы-балабақша-мектеп» сабақтастығы құрылды. Оқу-әдістемелік кешен шарыққа шығарылады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. //Егемен Қазақстан 2011 ж.2.«Балапан» мемлекеттік бағдарламасы. Астана.- 2010 ж.3.Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технологиялар. – Алматы, 2010ж.4.Сарбасова Қ. Инновациялық педагогикалық технологиялар. – Алматы, 2010 ж.

Аннотация. Заключительный эксперимент, добится надежного результата, выигрышный способ выбран. Позновательный процесс сформировался, модель детского сада сделан. Взаимосвязоннасть "Семья - детский сад - школа" создан. Вышел в свет учебно-воспитательный комплекс.Annotation. The final experiment is achieved in a reliable result, the winning method selected. Show pleasing formed process model kindergarten is done. Vzaimosvyazonnast "Family - kindergarten - school" was created. Published the educational complex.

УДК 373(574) Д 51

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ БАЛАБАҚШАДАНАҒЫЛШЫН ТІЛІН МЕҢГЕРТУГЕ БАУЛУ

Досымбекова А.Т.№35 «Ер Төстік» балабақшасы, Тараз қ.

Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауындағы білім беружүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті тұлға даярлау міндетін атап көрсетті. Бұл міндет білім беру жүйесінде жүзеге асатындықтан балабақшадан бастап, жоғары оқу орындарына дейінгі салаларда көптілді меңгерту мәселесі енгізілді.

Балабақшадан бастап балаларға ана тілінің құндылықтарын меңгерту арқылы балалардың тілдік-коммуникативтік құзіреттіліктерін меңгерту міндеті арнайы білім беру стандартына енгізілді.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеудің 2009 жылдың жаңа стандартына балалардың құзыреттілігін қалыптастыруға нақты талаптар қойылды. Яғни құзыретті тұлғаны тәрбиелеу отбасы және мектепке дейінгі мекемеден басталуы тиіс. Стандартта мектеп жасына дейінгі балалар балабақшадан негізгі бес құзыреттілікті меңгеруі тиіс деп көрсетілген. Олар:

1.Денсаулық сақтау құзыреттілігі; 2.Танымдық құзыреттілік;3.Әлеуметтік құзыреттілік;4.Тілдік-коммуникативтік құзыреттілік;5.Шығармашылық құзыреттілік.«Қатынас» білім беру саласындабайланыстырып сөйлеуді дамыту, мектеп жасына дейінгі

балалардың сөйлеу әрекетіне деген жеке қабілеттерін, мазмұнды монолог пен диалог құра білу іскерлігін, сауат ашуды меңгеруге дайындық жасау мақсатында тілдік шығармашылықты көрсету жұмыстарының мазмұндары мен міндеттері енгізілді.

Жаңа стандарттың талабына сай балабақшадан бастап үш тілді меңгерту арқылы тілі дамыған, шығармашыл тұлғаны қалыптастыруға болатынды белгілі. Осы мақсатта 2013 жылдың қыркүйек айынан бастап, Тараз қаласының №35 «Ер Төстік» балабақшасына «үштұғырлы тіл» саясатын жүзеге асыру аясында эксперимент жүргізу жұмысы жүргізілуде. Экспериментік жұмыстың тақырыбы «Балабақша жағдайында көптілдікке тәрбиелеудің педагогикалық-психологиялық аспектілері». Негізгі мақсаты: педагогикалық эксперимент арқылы мектеп жасына дейінгі балаларды көптілде тәрбиелеудің тиімді жолдарын анықтау.

Балабақша жағдайында эксперименттің мақсат-міндеттерін жүзеге асыру мен балаларға үш тілде сапалы білім беруде заман талабына сай интерактивті тақта, лингофонды бөлме, аудио-видео таспалар,

107

сөйлейтін әліппе, сөйлейтін қалам, көрнекі құралдар, дидактикалық материалдар т.б. жаңа технологиялармен жабдықталған.

Балабақшада орыс, қазақ, ағылшын тілдері ойын түрінде техникалық құралдармен өткізіледі, балаларға интерактивті тақтамен әр түрлі тапсырмалар беріледі, бейне сюжеттер көрсетіледі, көрнекі құралдармен жұмыс жасау, үш тілде ертегілерді сахналау, диалог құру жұмыстары жүргізіледі. Ағылшын, орыс, қазақ тілінен ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерін әр топта өткізгенде балаларды екі топшаларға бөлу арқылы жүргіземіз.Балабақшадағыэксперименттік2-сәбилер, ортаңғы, ересектер топтарында ағылшын тілі тереңдетіліп оқытылады, балалар «қызыл телпек», «бауырсақ», «төрт түлік сайысы» атты ертегілерін ағылшын тілінде сахналап, өзге тілді үйренуге деген қызығушылығының мол екенін көрсетуде.

Бала өмірінің алғашқы жылдарында, жоғарыда атап өткендей, тіл мен танымдық процестерді игеруге деген құлшыныс ерекше байқалады. Дамудың дәл осы кезеңінде балалар бойында тілдік құбылыстарды сезіну, өзіне тән жалпы лингвистикалық қабілеттер пайда болады.

Балалық шақта тіл негізінен екі бағытта дамиды: оның біреуінде сөздік қор қарқынды түрде жинақталып, айналадағы адамдар сөйлейтін тілдің морфологиялық жүйесі меңгеріледі; екіншісінде тілдің әсерінен танымдық процестер (зейін, қабылдау, ес, елестету және ойлау) жаңаша бір өзгерістерге ұшырайды. Бұл ретте сөздік қордың артуы, тілдің грамматикалық құрылысы мен танымдық процестердің дамуы тұрмыс пен тәрбие жағдайына тікелей байланысты. Бұл мәселеде, әсіресе, тілдің дамуында әр түрлі өзіндік ерекшеліктер болатынын ескерудің мәні зор.

Мектеп жасына дейінгі балаларға өзге тілді үйретудің басты шарттары топта жағымды психологиялық ақуал, мейірімді орта, қазақша, орысша және ағылшынша тілдесуге қуану сияқты жағдайлар тудыру. Қазақ, орыс, және ағылшын тілдерін үйретуде балалардың сөздік қорларын байыту, жетілдіру, күнделікті өмірде қолдана білуіне бағыт беру, әр тілге тән дыбыстарды дұрыс айтуға жаттықтырып, тіл мәдениетін дамытудың маңызы зор.

Балалардың үш тілде сөйлеуін, сөздік қорын дамытуда сөздің мағынасын дұрыс түсініп, оны өз сөзінде дұрыс қолдануға үйретуде инновациялық әдіс-тәсілдерді ойын технологиясы арқылы меңгертуді көздейміз.

Тіл үйретудегі негізгі-мақсат балаларға жалаң сөз жаттату емес әрбір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде үйренген сөздерді ауызекі айтуға, сөйлем құрамында дұрыс қолдана білуге үйрету.

Ағылшын тілін меңгертуде біз тіл білімінің салалары лексиканы, фонетиканы, грамматиканы балаларға меңгертеміз. Лексика (грек. лексикос -сөздік) тілдегі сөздердің жиынтығы, сөздік құрамын зерттейтін тіл білімінің бір саласы, фонетика (гректің фоне - дыбыс деген мағынаны білдіретін сөзінен алынған) тіл дыбыстарының жүйесін, жасалуы мен ерекшеліктерін, әр түрлі сипаты мен бір-бірімен тіркесу зандылықтарын қарастырады, грамматика (гр. 'grammatіke, γράμμα' - әріп, жазу) тіл білімінің сөз таптарын, сөздердің өзгеруі мен сөйлем құрылысын зерттейтін салалары.

Ағылшын тілін үйретуде ең бірінші әріптердің дыбысталуына үлкен мән беріледі, себебі ағылшын тілінде 26 әріп болса, 44 дыбыс бар. Балаларға әріпті біз көреміз және жазамыз, ал дыбысты естиміз және айтамыз деп үйретеміз. Дыбысталуы дұрыс болған жағдайда ғана сіздің ойыңызды екінші адам дұрыс түсінеді. Оқытудың басты ұстанымдарының бірі – жайлылық ұстанымы, ал оның іс жүзіндегі көрінісі – өзінің ағылшын тілінде жақсы сөйлей алатынына баланың көзін жеткізу.

Мектепке дейінгі балаларды ағылшын тіліне, дыбыстарды дұрыс дыбыстауға үйрету, баланың қателіктерін түзетуден бас тартып, фонетикалық ойындармен, ертегілермен алмастыру жағдайында іске асырамыз. Дыбыстарды қабылдау мен есту балаларда өте жақсы дамыған, олар дыбысталудың қыр-сырын тез қабылдайды. Бұл ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде «Mr.Tonque» «Көңілді тіл» атты кейіпкері бар қызықты да, тартымды сюжетті ойындар жүргіземіз.

Бұл фонетикалық естуді қалыптастыру (дыбыстарды тыңдау, оларды анықтау және айту). Балалар ертегілерді айту барысында, дыбыстарды дұрыс айту, үйрету үшін артикуляциясына айрықша көңіл бөлеміз тілдің, еріннің, тістің, жақтын атқаратын қызметін көрсетіп түсіндіріп, баланың тілі мен ернінің қимылын бақылаймыз ертегі біткеннен соң екпіндерді, ырғақты және интонацияларды хормен және өз бетімен қайталаймыз. Балалардың өз құрбы-құрдастарының сөзін түсінуге үйретуде аудиожазбалардан естіген сөздерді көру және қозғалыс көрнекіліктері, паралингвистикалық амалдар арқылы түсіну (ым-ишара, бет әлпеті, интонация, эмоциналдық қолдау) әдісін жиі қолданамыз.

Лексиканы үйрету барысында балалардың сөздік қорын молайтуға көңіл бөлінеді. Бір тақырыпқа байланысты 5-6 сөзді еңгізу арқылы тақырыпты ашамыз. Енгізілген сөздердің арасында бір- бірімен тығыз байланыста болатын бірнеше жұп сөздер болуы қажет.

Егер семантикалық топтың ішіне бір сөйлем мүшелеріндегі сөздер кірсе, сөз тіркестерін (зат - зат, зат - сын, зат - қимыл) құрастыру мүмкін болу үшін, оларды үйрету басқа сөйлем мүшелеріне қатысты сөздерді қайталаумен тығыз байланыста болуы керек.

108

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D3%A9%D0%B9%D0%BB%D0%B5%D0%BC

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D3%A9%D0%B7_%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A1%D3%A9%D0%B7_%D1%82%D0%B0%D0%BF%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A2%D1%96%D0%BB

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%93%D1%80%D0%B5%D0%BA_%D1%82%D1%96%D0%BB%D1%96

Балаларға еш уақытта сөздерді «жаттап ал» деген тапсырма берілмейді. Жаңа сөз жаттығулардың көмегімен баланың есінде біртіндеп сақталады. Балаларға жыл бойы: Туған ел, Ұлыбритания және Ресей елдері туралы білім, жыл мезгілдері мен табиғат құбылыстары, заттардың қасиеттері мен сапалары, азық –түлік түрлері, жеке тұрмыстық заттар, қоғамдық өмір құбылыстары, салауатты өмір салтын қалыптастыру, спорт, денсаулық туралы білімді қалыптастырамыз.

Ортаңғы топта лексикалық қордың көлемі оқу жылының соңында 5-ке дейінгі санауды қосқанда, 100-150 лексикалық бірлікке тең болуы тиіс. Грамматиканы үйрету барысында олардың қызығушылығын оята отырып, ауызша сөйлеудің алғашқы дағдыларын қалыптастырамыз:

-Жай хабарлы сөйлем құруды үйрету;-Зат есімдерді көпше түрде қолдану;-Сұрақтарға қысқа жауап қайтару;-Жалпы сұрақтар қою.Ұсынылып отырған әдіс бойынша балаларыныңағылшын тілін меңгерумен бірге қазақ, орыс

тіліндегі білімдерін бекітіп, тілін жаттықтыруға мүмкіндік жасайды. Оқу жылының соңына қарай балалардың бастапқы тілдік-коммуникативтік құзыреттіліктері

қалыптасады. Балалар ауызша түрде ағылшын тілін қолдануды үйренеді және ауызша естіген сөздерді түсінеді,

Балалардың қызығушылығын арттыру үшін педагог балалардың психологиясын, жас және жеке дара ерекшелігіне байланысты, қабілеттеріне мән беруі тиіс.Яғни, балабақшада балалар кез келген ақпаратты ойын түрінде, көзбен көріп, сипап-сезу, есту арқылы жақсы қабылдайтынын ескеру қажет. Баланы ынталандыру үшін ескі үрдістен гөрі заманға сай тапсырмалар беріп, ойындар ойнату арқылы балаға тілді меңгертуге болады. Мысалы, іс- әрекетке балалардың қызығушылығын арттыру үшін тақырыпқа байланысты видео – роликтер, қимыл – қозғалыс жаттығулары немесе әдемі көңіл көтеретін әуенмен бастауына болады. Сол кезде баланың көңіл күйі көтеріңкі болып, топта жағымды ахуал қалыптасады.

Мектеп жасына дейінгі балаларды заман талабынан қалдырмауға, әлеуметтік ортаның тыныс-тіршілігін ұлттық болмыспен қабылдауға бейімдей отырып, олардың санасын «үш тілді меңгерген жаңа дәуір балалары» моделіне бағыттай білу қажет.

Модель мазмұны жауапкершілігі жоғары, жаңаша ойлайтын, зерек те елгезек, кеңістік заңдылықтарымен қоса, салт-дәстүр мен ауыз әдебиетінің озық үлгілерін меңгерген ұлтжанды, ана тілінің нәрімен барынша сусындаған, еркін, дені сау балаларды сипаттайды.

Пайдаланған әдебиеттер:1.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан халқына жолдауы». //Егемен Қазақстан 2006 ж.2.ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты.- Астана 2009ж.3.Шарипбаева М.С. Изучаем английский язык. Для детей 5-6 лет. Методическое пособие.- Алматы. 2011.4.Учим английский язык. Новый образовательный проект. –М: «Махаон»,- 2000.195 с.

Аннотация. В статье рассматривается характеристика детей с высшой ответсвенностью, с новыми знаниями, быстрые и шустрые, с считая закономерностью пространства, и усваевающие обычаи-традиции и литературы своего народа, и знанием своего родного языка, свободно-здаровомыслишие дети.Annotation. The article discusses characteristics of children with higher liability companies, with new knowledge, quick and nimble, with regularity considering space and usvaevayuschie customs-traditions and literature of his people, and the knowledge of their mother tongue freely-zdarovomyslishie children.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ДАМУЫ

Жакипова М.Қ.№51 мектебі, Тараз қ.

Баланы мектепалды дайындау үздіксіз білім беру жүйесіндегі мектепке дейінгі педагогика ғылымының ең негізгі өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты»» атты жолдауында барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер, оның ішінде білім саласы барысындағы жағдайлар атап көрсетілген.

Елімізде 12 жылдық білім беру жүйесіне көшу арқылы шығармашылық пен дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруда жаңа ұлттық үлгіні жасауда, мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиені жетілдіру мәселесі ерекше маңызға ие болмақ. Бүгінгі таңдағы заманауи өзгерістер ағымы балалар психологиясының дамуына ықпал етуде, әсіресе бұл құбылыстың нәтижелі жүзеге асуы 4-6 жас аралығында қатынастың

109

басты мотиві - өзара түсіністік пен әсерлену болып табылады. Бұл кезеңде баланың айналаны танып-білуге құштарлығы артқаны соншалық, ол үлкендерге қоршаған әлем туралы өзін қызықтырған сан алуан сұрақтар қоя алады. Егер 4-5 жастағы балалар ересектермен жан-жануарлар, машиналар, табиғат құбылыстары жайлы әңгімелессе, ал мектепке дейінгі ересек жастағы балалар мінез-құлық мәдениеті ережелері, өзі және ата-аналары жайлы әңгімелескісі келеді.

Жетекші мотив тұлғалық мотивке айналады. Қатынас жасаудың негізгі қозғаушы күші, нақты атқаратын қызметіне қарамастан, адам болып саналады Бес-алты жастағы бала өзін барлық жағынан «жарылыс» (бұл, әсіресе, балабақшаға баратын балаларға тән) түрінде көрсете алады. Құрдастар ересектерден асып өтіп, бала өмірінде ерекше орынға ие болады. Қарым-қатынастың негізгі мазмұны іскерлік ынтымақтастық пен біріккен ойын әрекеті арқылы ашылады.

Балалардың қарым-қатынасы, әсіресе, ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті, ойын қарекеті үстінде айқын көрінеді. Бала құрдастарының әрекетіне сынай қарап, іштей қызғанады, оларды өзінше бағалайды және үлкендердің бағалауын өзіндік әсермен қабылдайды. Кейбір жағдайда құрдасының сәтсіздіктеріне бірге қамығады. Бірақ мұндай қатынас тұрақты бола бермейді. Ол өз мүмкіншіліктері мен жетістігіне мақтанып, өзін басқадан биік ұстайды, өзгені қызғанады, оны өзіне бәсекелес санайды.

Қарым-қатынасында жиі жанжалдасып қалу сипат алады. Ызақорлық пен қымсыну сезімінің пайда болуы әсерінен қарым-қатынас шиеленісе түседі. Әрдайым өзінің артықшылығын дәлелдеу мақсатында басқа балаларды өзімен салыстырып отырады. Қарым-қатынаста үлкендердің де, құрдастарының да оның пікірімен санасқанын, өзіне сыйластықпен қарағанын қалайды. Сонымен қатар, өзара қарым-қатынасында түсініспеушілік пен жанжалдарды болдырмаудың жолын табуды меңгеру арқылы баланың қарым-қатынас құзіреттілігі қалыптасады.

5-6 жаста сюжетті-рөлдік ойындар өзінің кемеліне жетіп, толысады. Балалардың сомдауы арқылы жасалған адамдар арасындағы қарым-қатынас ойынның негізгі мазмұнын құрайды. Балалар 3-4 адамнан құралған тұрақты ойын бірлестігін құрады. Рөлдік ойындарда бала сомдап тұрған кейіпкерінің атынан басқа кейіпкерлермен сөйлеседі. Осылайша баланың мазмұнды сөйлеу тілі қалыптасады, рөлдік қарым-қатынастардың мәні ашылады. Қойылымдағы қимыл-әрекеттер ықшамдалып, баланы жалықтырмайтындай қысқа, рет-ретімен, орынды қойылып, сюжеттің мазмұны ашылатындай болуы керек. Осы жастағы балаларға не жайлы ойнағандықтарын білуге ұмтылу тән. Ертегі, кино, мультфильмдерден көріністер, ең бастысы, қоғамдық сюжеттер ойында басты орын алады. Осы кезеңнің маңызды жаңалығы - мінез-құлық еркіндігі. Барлық психикалық процестер (қарапайымнан күрделіге дейін), қатынас жасай білу мектеп жасына дейінгі баланың негізгі іс-әрекеті - ойында дамиды. Мысалы, ойында рөл атқара отырып, бала ойын міндетіне барлық өзінің тезаралық, импульсивті әрекеттерін бағындырады.

Ойын барысында бала, ересектердің тікелей тапсырмасын орындағаннан гөрі, зейіндерін жылдамырақ шоғырландырады, көбірек есте сақтайды. Балалармен ойнай отырып, олардың талап-тілектерін ескереді, келіспеушіліктерді шешеді, жаңа жоспар құрады және оны іске асырады. Басқа сөзбен айтқанда, қатынас жасай білуге үйренеді.

Ауыстырғыш заттармен ойнай отырып, шартты кеңістікті көз алдына ойша елестетеді. Көз алдына елестетін кеңістіктегі әрекет практикасы шығармашыл қиялды дамытуға мүмкіндік жасайды. Өнімді іс-әрекет түрлері - сурет салу, құрастыру ойынмен бір тұтасқан. Бала сурет сала отырып, қандай да бір сюжетті ойнайды, текшелерден құрастыра отырып, оны ойынға енгізеді. Мектепке дейінгі ересек жаста өнімді іс-әрекет нәтижесі дербес мәнге ие болады, сөйтіп ол ойыннан біртіндеп арылады. Бұл кезеңде мінез-құлықтың жаңа маңызды еркін түрі пайда болады. Бала бұрын өзінің эмоционалдық көңіл-күйін кез келген ортада еркін көрсетсе, енді өзінің іс-әрекетінде тәртіп нормалары мен қағидаларын сақтайды. Дегенмен де бұл кезеңде өзін-өзі ұстай білу дағдысы қалыптасу сатысында болады. Алғаш рет «өзін қалай ұстау керек?» деген сұрақ туады. Бала санасында өз әрекетін реттеп отыратын өзін-өзі ұстау тәртібінің үлгісі құрылады. Сол үлгі арқылы бала өз әрекетін реттеп отырады. Өз мүмкіншіліктерін, нені істей алатындығы мен істей алмайтындығын сезеді, өзгелермен қарым-қатынаста өз орнын біледі, өз әрекетін ғана емес, ішкі жан күйінің тербелістерін (қуаныш, реніш, қобалжу, толқу, т.б.) де сезінеді, үлкендердің талаптарын түсініп, өз пікіріне сай келсе саналы түрде орындай алады. Психологтардың пайымдауынша, бес жастан кейін олармен «келісуге», тапсырмалар беруге, жаңа іспен қызықтыруға болады.

Дәл осы кезеңде өзін-өзі ұстаудағы еркіндік бала психикасының дамуы мен жан дүниесінің қалыптасуының көзі болып табылады. Бала нені қаласа, соған жетуге тырысады. Оның өзін-өзі ұстауы айналасындағы жағдайға байланысты емес, өз шешіміне қарай болады. Осы құбылыстар бала дамуының барлық саласында көрініс табады және бекітіледі.

5-6 ересек жас кезеңінде балалардың дамуын көптеген психологтар «мектепке дайындық» немесе «мектептегі оқуға жетілу» деп қарастырады.

Баланың жеке басының рухани – бай мүмкіндіктерін, отандық және дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, оның қол өнерімен және әдеп – ғұрыптарымен таныстыруда баланың еліне,

110

Отанына деген сүйіспеншіліктерін дамыту. Мектепке оқуға дайындауда бала бойындағы негізгі психологиялық өріс еркіндік, батылдық, адамгершілік, ақыл – ой, кедергісіз жеңіл түрде мектепке дейінгі мекемеден мектепке өтеді.

Ертеден қарым – қатынас құралы міндетін атқарып келе жатқан тіліміздің даму, қалыптасу заңдылықтарын, ерекшеліктерін бүгінгі ұрпаққа меңгертіп отыру – оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыруда шешуші орын алатыны сөзсіз. Ойлау, сөйлеу әрқашан да бір – бірімен тығыз байланысты, яғни біртұтас психологиялық үрдіс, сондықтан балаға айналадағы өмір тіршілігін танытып, бағдарлай, қабылдай білуге үйрету арқылы ғана баланың сөздік қорын молайтуға болады. Үйренген заттық ұғымдарының қалай аталатынын есту, тыңдау, ұғыну, түсіну арқылы сөздік қоры дамиды. Сонымен қатар педагогтың жетекшілігімен өткізілетін арнайы ойын – жаттығулар кезіндегі қолданылатын сұрақтарды мұқият тыңдап, түсіну, жауап беруге сөйлеуге үйретеді.

Баланың мектепалды дайындығының ең маңыздысы болып есептелетін мәселе оның сөйлеуі, ұсақ мотарикасының дамуы, жеңіл қозғалуы, көруі, қабылдауы, сондай – ақ талдау, салыстыру, жіктеу, қорыту т.б. оқыту барысында ұйымдастырудың үлкен мәні бар. Баланы сұраққа жауап бере білуге, ойлауға қызықты мәліметтерді білуге ынталы, қызығушылығын, өзін танып, білуін, құрбыларымен, үлкендермен ойын бөлісе білуін дамыту қажет.

Бала ақыл–ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, танымдық іс–әрекет амалдары мен тәсілдерін игерумен бірге есте сақтау, ойлау, елестету, танымдық, шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды. Баланың дамуы үшін есте сақтау мен ойлау қабілетінің мәні зор. Бұлардың бәрі қоршаған орта және өзі туралы білімді меңгеруі, мінез – құлық нормаларын игеруі білім, білік, дағдысының қалыптасуы, есте сақтау және ойлау қабілеттерімен тығыз байланысты. Сөз бен сөйлеу әрекеті ойлау құралы болып табылады. Өйткені олардың негізінде логикалық ойлау, ұғымы қалыптасады.

5 жасында бала көрнекі– әрекеттік ойлаудан көрнекі– бейнелі ойлауға ауысады. 6 жасқа қарай ауызша – логикалық ойлауға үйренуі керек. Баланың көрнекі – әрекеттік ойлауы заттармен нақты әрекеті арқылы жүзеге асады. Ол түрлі заттарды пайдалану, қоршаған ортамен, адамдармен қарым – қатынас жасау барысында білім және тәжірибе жинақтайды.

Көрнекі – бейнелі ойлау мен оған ықпал ететін көрнекі – схемалық ойлаудың мәні одан туындаған жағдайларды шешу үшін бала заттардың өзіне емес, олардың бейнесіне сүйенуі арқылы бейнелейді. Ол құбылыстар мен заттардың тек жеке қасиеттерін ғана емес неғұрлым маңызды байланыстарды, олардың арасындағы қатынастарды анықтап, кесте бойынша жұмыс жасай біледі, заттарды әр түрлі кеңістікте елестете алады, оларды ойша орындарынан ауыстыра алады.

5-6 жасында бала логикалық ұғымдық ойлауды ауызша пайдаланады. Қоршаған орта, ондағы адамдардың орны туралы түсінігі неғұрлым кеңейе түседі. Ұсынылып отырған оқу-әдістемелік құралдағы тапсырмалар мазмұны қоршаған орта, қоғамдық өмірдегі құбылыстар, олардың арасындағы байланыстар мен қатынастар, адамның әлемдегі орны, табиғат пен оның құбылыстары, өсімдіктер мен жануарлар туралы білімдерін қамтиды.

Оларды орындау барысында бала заттар мен құбылыстардың мәнді белгілерін айқындауды, кейбір дерексіз ұғымдарды сипаттауды, уақыт қатынасын, себеп – салдарды, кеңістік, көлем, өлшем туралы түсініктерді игереді. Ол сөздерді еркін қолдануды өз пікірін айтуды, оны негіздеуді, қарапайым заңдылықтарды анықтауды, салыстыруды, талдауды, пайымдау логикасын, ойлануды үйренеді. Сөздік қоры, тіл байлығы артады, сюжеттік әңгімелер құру қабілеті дамиды.

Ересек жастағы балалардың логикалық ойлауының бастауын қалыптастыру, жалпы интеллектуалды дамуына мүмкіндік туғызу, танымдық және психикалық процесстерін дамыту, логикалық операциялар, проблемалық жағдаяттарды шешуге, тиімді әрекеттер ұйымдастыру, мектепте табысты оқуға дайындықты қамтамасыз ету қажет.

Пайдаланған әдебиеттер:

1.ҚРПрезиденті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан – 2050 даму бағдарламасы». //Егемен Қазақстан. 2012 ж.2.ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты.- Астана 2009ж.3.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. //Егемен Қазақстан. 2011ж.4.Ә.Алдамұратов. Қызықты психология.- Алматы, 2010ж5.Ә.Тұрғынбаев. Логика.- Алматы, 2000 ж.

Аннотация. В данной статье рассматривается развития ребенка, чистично развивающем с мотарикой, с легким движением, со зрениям, сравнивание, делая вывод при учебнием действие.Annotation. This article examines the development of the child, with the developing motarikoy: partly, with a slight movement, vision, comparing, concluding with learning activities.

111

И 8537:39(574)

БЕСПРИЗОРНОСТЬ И БЕЗНАДЗОРНОСТЬ КАК СОЦИАЛЬНЫЙ ФЕНОМЕН

Исаева Ж.К., Абдигалиева А.Б.Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Специальным исследованиям по проблемам беспризорности и безнадзорности посвящены работы казахстанских исследователей С.В. Дармодехина, Ш. Джаманбалаевой, Л.Т.Дулиновой, А.Н.Макишевой, Э.Б. Мельниковой, А.М. Нечаевой, К. Нуркенова, А. Павлова, Н.В. Рябининой, О.Ю. Ярошенко.Детская беспризорность – это полный отрыв несовершеннолетнего от семьи, сопряженный с утратой постоянного места жительства и занятий. Является наиболее острой формой безнадзорности – ослабления попечения о несовершеннолетних со стороны родителей или заменяющих их лиц (недостаточность воспитывающего влияния, контроля за времяпрепровождением, связями, поведением и т.д.). Беспризорность и безнадзорность создают угрозу правильному формированию личности детей и подростков, условия для появления и укоренения у них социально негативных навыков.

Распространение в детской среде саморазрушающего поведения, усиление социальной отчужденности, изменения в содержании ценностных ориентаций несовершеннолетних стали следствием современного экономического кризиса. Безнадзорность и беспризорность детей приобрели массовый характер.

По данным статистики, сейчас в Казахстане в каждом крупном городе насчитывается от 1,6 до 2 тысяч беспризорных детей и подростков. По разным источникам, общее число беспризорных детей в нашей стране, в одних случаях, составляет от 80 до 100 тысяч, в других — от 75 до 90 тысяч. Такая неопределенность в подсчете количества беспризорных объясняется многими причинами, в частности, трудностями при их выявлении и учете.

Детская безнадзорность и беспризорность порождают тенденции, опасные для подрастающего поколения и общества в целом: массовые нарушения прав детей, рост ранней алкоголизации и наркомании подростков, ведущих к увеличению числа преступлений, совершенных несовершеннолетними (за последние пять лет — в 2,8 раза), рост числа венерических заболеваний, высокий уровень беременности и родов у девочек-подростков, омоложение преступности: каждое третье уголовное деяние совершено детьми в возрасте 8-14 лет и др.

В настоящее время в работе по ресоциализации дезадаптированных детей и их адаптации в обществе имеются как очевидные достоинства, так и недостатки. Во многих городах создана достаточно разветвленная сеть специализированных ведомств, учреждений и подразделений, работающих в направлении профилактики либо реабилитации детской и подростковой беспризорности. Тем не менее, число беспризорников не снижается, а неизменно растет. Приходится признать, что существующая в нашей стране система работы с беспризорниками не обеспечивает устранения причин и факторов, способствующих уходу детей из дома.

На протяжении последнего десятилетия беспризорность и безнадзорность стали заметными явлениями в Казахстане. Попрошайничество, нищенство, безнадзорность определенной части детей вызывают тревогу в обществе. Говорить о современной беспризорности можно начиная с 1989 года. Основной причиной возникновения и роста беспризорности и безнадзорности является разрушение государственной инфраструктуры социализации и общественного воспитания детей без формирования новой эффективной структуры социализации и досуга детей в условиях рыночных отношений.

Между безнадзорностью и беспризорностью, несомненно, существует прочная связь, поскольку, по общему правилу, безнадзорность служит благоприятной почвой для беспризорности.

В Законе Республики Казахстан "О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и беспризорности" в ст. 1 "Основные понятия" даны следующие определения:

1) безнадзорный - несовершеннолетний, контроль, за поведением которого отсутствует вследствие неисполнения или ненадлежащего исполнения обязанностей по его воспитанию, обучению и (или) содержанию со стороны родителей, или лиц, их заменяющих, а также педагогов, воспитателей и других работников учебного, воспитательного и иного учреждения, обязанного осуществлять надзор за несовершеннолетними.

2) беспризорный - безнадзорный, не имеющий места проживания. Таким образом, в Законе определена грань между понятиями "беспризорный" и "безнадзорный",

которой является наличие места жительства (пребывания). Однако, несмотря на то, что в указанном Законе присутствуют оба термина, упора на различия мер профилактики этих двух категорий

112

несовершеннолетних нет. Сохраняется отсутствие четких границ между данными дефинициями не только в законодательных актах, но и в современной юридической литературе. Кроме того, в последнее время все большее распространение приобретает термин "безнадзорность", объединяющий оба понятия.

Так, например, в работе доктора юридических наук, профессора Мельниковой Э.Б., беспризорные и безнадзорные дети объединены в общую категорию безнадзорных. Причем предложена следующая классификация детской безнадзорности

- полностью лишенные родительского попечения и оказавшиеся в бедственном положении, требующие неотложной помощи и защиты;

- частично лишенные родительского попечения, не требующие применения неотложных мер помощи и защиты, однако нуждающиеся в оздоровлении условий их жизни и воспитания;

- не лишенные родительского попечения, но в связи с конфликтными ситуациями, в которых находятся подростки, и наличием видимых признаков безнадзорности в их жизни и поведении, нуждающиеся в наблюдении за ними и педагогическом воздействии и помощи.

Начальную фазу беспризорности, как социальной болезни составляет безнадзорность, а окончательной, уже крайне запущенной, находящейся на грани необратимости, становится беспризорность как таковая, определяющая положение самого несовершеннолетнего, его своеобразный социальный статус, который он обретает по собственному желанию или в силу стечения каких-либо обстоятельств. Среди них главенствует безнадзорность, т. е. отсутствие надзора (контроля) со стороны родителей либо заменяющих их лиц.

Таким образом, беспризорность - особое социальное положение несовершеннолетнего, характеризующееся:

а) отсутствием постоянного места жительства, жилья для проживания (бездомностью);б) разрывом отношений с родителями (лицами, их заменяющими), родственниками, педагогами,

воспитателями и т.п.;в) отчуждением от всех институтов социализации личности детей и подростков (семьи, учебно-

воспитательных, досуговых, медицинских и т.п. учреждений);г) незанятостью общественно полезным трудом (учебой, работой).Безнадзорные дети и подростки требуют особого внимания. Для них нужны не только Центры

временной изоляции, адаптации и реабилитации, находящиеся в системе МВД, но и специальные социально-воспитательные приюты, которые давали бы им возможность, при необходимости, относительно длительного пребывания, консультирования, обучения, отдыха, занятия трудом, получения общего и профессионального образования. Возможна временная передача беглецов или детей и подростков из неблагополучных семей в другие семьи — с нормальной нравственно-психологической атмосферой и желающим оказать социальную помощь детям.

Отсюда — другое направление деятельности, связанной с беспризорностью. Проблема беспризорных детей - это комплексная социальная проблема. Дети, оказавшиеся по тем или иным причинам на улице или без надлежащего педагогического надзора, нуждаются в разнообразной поддержке: в помощи психолога, в услугах врача; большинству необходимы активная помощь и сотрудничество со стороны родителей, многоаспектная помощь социальных служб.

Однако при всей важности и необходимости удовлетворения названных потребностей, магистральным направлением решения проблемы беспризорных детей и подростков является система профилактических и предупреждающих мероприятий. Профилактика и предупреждение детской безнадзорности и беспризорности - это система правовых, педагогических, медицинских и иных мер, направленных на предупреждение безнадзорности, беспризорности и антиобщественных действий среди несовершеннолетних, выявление и устранение причин и условий, им способствующих, осуществляемых в совокупности с индивидуальной профилактической работой с несовершеннолетними, а также родителями или другими законными представителями несовершеннолетних, не исполняющими обязанности по их воспитанию, обучению и содержанию либо отрицательно влияющими на их поведение.

В системе профилактики речь идет не только о широкой многоаспектной помощи служб детям и подросткам. При таком подходе центр тяжести всей системы должен быть перемещен на работу с семьей. Причем эта работа также должна оставаться комплексной и включать в себя меры помощи социального, психологического, педагогического и юридического характера.

Сегодня как-то предупредить, остановить процесс превращения детей в беспризорников наше государство пытается в двух направлениях. Во-первых, по линии организационной, во-вторых, путем создания преград на пути поглощения безнадзорного ребенка улицей. Необходимо бороться с причинами, а не с последствиями негативных процессов, порождающих попадание детей в трудную жизненную ситуацию.

Таким образом, требуется полный учет и оздоровление всех неблагополучных семей: трудоустройство родителей, лечение их от алкоголизма, оказание помощи по нормализации

113

внутрисемейных отношений, в решении правовых, медицинских, жилищных и иных проблем, обеспечение постоянного патронажа проблемных и кризисных семей. Для выявления кризисных семей и работы с ними нужна совместная деятельность всех органов власти и управления и всех учреждений и отраслей социальной сферы на территории (комиссий по делам несовершеннолетних, инспекций по делам несовершеннолетних, учреждений образования, здравоохранения, культуры, физической культуры и спорта, занятости населения, жилищно-коммунального хозяйства, органов внутренних дел, прокуратуры, органов опеки и попечительства и др.).

Важнейшая задача системы социального обслуживания детей – обеспечение реализации социальных прав детей, решение возникающих проблем посредством предоставления социально-правовых, социально-медицинских, социально-бытовых, социально-педагогических услуг и консультаций.Специализированные учреждения социальной защиты для несовершеннолетних обеспечивают психотерапевтическую, медицинскую и социальную помощь детям и подросткам, имеющим начальные стадии отклонения психического и физического здоровья, эпизодически употребляющим алкоголь и наркотики.

Социально-педагогическая помощь в данных учреждениях беспризорникам включает в себя:- педагогическая и консультативная помощь детям в защите их интересов;- групповая работа по развитию навыков общения и эмоциональной сферы детей;- коррекционная помощь детям с нарушениями речевого развития, аутизмом, неврозами;- содействие культурно-досуговой деятельности детей-беспризорников.Таким образом, существует разветвленная сеть учреждений, функционирующих в области

социально-педагогической коррекции и профилактике беспризорности. Все вышерассмотренные институты имеют различия в принципиальной схеме функционирования, структуре аппаратов, но их главная цель - сформировать новую социальную политику профилактики детской безнадзорности и социального сиротства, включающую:

- безопасность, защиту ребёнка от внешних угроз - жестокого обращения с ними родителей или родственников, эксплуатации со стороны взрослых криминальных элементов и т.д.;

- защиту законных прав и интересов ребёнка, связанных с его взаимоотношениями с родительской семьёй, усыновлением, установлением опеки, получением образования, овладением профессией и т.п.;

- психологическую и педагогическую поддержку, способствующую ликвидации кризисных состояний личности, помощь ребёнку в преодолении своих недостатков;

- диагностику деформации в личностном развитии и психофизическом состоянии ребёнка, чтобы разработать индивидуальную программу его социальной реабилитации;

- комплексность и скоординированность воздействий на различных уровнях: культурно-воспитательном, социальном, медицинском, правовом;

- личностный подход, индивидуальную работу с ребёнком на основе имеющихся условий воспитания и уровня его физического, интеллектуального и психического развития;

- восстановление, коррекцию и развитие у ребёнка важнейших форм человеческой жизнедеятельности - таких, как игра, познание, труд, общение, для успешной ресоциализации ребёнка, реадаптации его в обществе;

- содействие возвращению в семью;- возможность получить образование;- заботу о дальнейшем трудоустройстве, благоустройстве, месте жительства.Беспризорность и безнадзорность в последнее десятилетия стали заметными явлениями в

Казахстане. Всех беспризорных детей отличает то обстоятельство, что они порывают связь с обществом. Начальную фазу беспризорности составляет безнадзорность, т. е. отсутствие надзора (контроля) со стороны родителей либо заменяющих их лиц, а окончательной, уже крайне запущенной, находящейся на грани необратимости, становится беспризорность как таковая, определяющая положение самого несовершеннолетнего, его своеобразный социальный статус, который он обретает по собственному желанию или в силу стечения каких-либо обстоятельств. Став беспризорником, несовершеннолетний попадает как бы в социальный вакуум. Для него не существуют законы, предназначенные для других граждан. Мало того, многие беспризорные подростки презирают принятые в них нормы. Таковы в общих чертах особенности, характеризующие понятие "детская беспризорность" и "безнадзорность" с правовой и социально-политической точки зрения.

Проблема беспризорных детей - это комплексная социальная проблема. Дети, оказавшиеся по тем или иным причинам на улице или без надлежащего педагогического надзора, нуждаются в разнообразной поддержке: в помощи психолога, в услугах врача; большинству необходимы активная помощь и сотрудничество со стороны родителей, многоаспектная помощь социальных служб.

В нашей стране делается не мало для ликвидации данной проблемы, например создаются специализированные учреждения социальной защиты для несовершеннолетних обеспечивающие

114

психотерапевтическую, медицинскую и социальную помощь детям и подросткам, имеющим начальные стадии отклонения психического и физического здоровья, эпизодически употребляющим алкоголь и наркотики, социально-реабилитационные центры для несовершеннолетних, а также созданы и функционируют специальные профессиональные школы-интернаты для юношей с девиантным поведением. Также следует заметить, что в Казахстане развивается благотворительная деятельность, оказываемая различным категориям детей, нуждающимся в помощи, благотворительными фондами (их в республике более ста) и частными лицами.

Литературы:1. Дармодехин С.В. Беспризорность детей// Педагогика, 2001. №5,с.32. Джаманбалаева Ш. Беспризорность детей и подростков в Казахстане// Саясат-Policy, №11, 2002, с..533. Иванов В.Н., Патрушев В.И. Социальные технологии. М.: ТЦ Сфера, 1999.4. Мельникова Э.Б. Профилактика беспризорности детей и подростков// Правозащитник, 1999, №2, с.215. Нечаева A.M. Детская беспризорность — опасное социальное явление // Государство и право. 2001, N

6. С. 58.6. Нуркенов К. Беспризорность как проблема воспитания// Голос Экибастуза, №17, от 26.04.20027. Ярошенко О.Ю. Дети и улица// Алматинский вестник, №15 от 03.03.2004

Аннотация. Мақалада Қазақстанда ата-ананың қарауынсыз қалған балалар мәселелерін шешу жолдары қарастырылған. Annotation. On paper considers the problem of street children. Given statistics in Kazakhstan.

ӘОЖ 371.42. К 37

КРЕДИТТІК ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІ БОЙЫНША СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗІНДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Кенжебаева З.К.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Ел Президенті Н.Ә. Назарбаевтың 2011 жылғы Қазақстан халқына жолдаған «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» атты Жолдауында ұлттық білім беру жүйесі дүние жүзілік стандартқа сай қазіргі кездегі талаптарды қанағаттандыратындай болу қажеттігі ең маңызды мәселе ретінде қаралды. «Біз білім беруді жаңғыртуды одан әрі жалғастыруға тиіспіз. Өмір бойы білім алу әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» -деді Елбасымыз.

Қазіргі жоғарғы оқу орындарында білім беру жүйесі білім алушының танымдық ой-өрісін белсендіре, шығармашылықпен өзіндік дамыта оқыту жаһандану жағдайында кредиттік оқыту жүйесі арқылы жүріп жатыр.

Кредиттік оқыту жүйесі әлемдік жаһандану талаптарына сай келетін дәстүрлі білім беру жүйесіне өзгеріс енгізуді мақсат етеді.Кредиттік оқыту жүйесі білімгерлердің білім көлемін тек баллдық жүйе түрінде бағалауды ғана емес, білімгерлердің ізденгеніне қарай бағалау, білімгерлердің өзін-өзі дамытуға жағдай жасау мақсаттарын көздейді.

Кредиттік оқыту жүйесінде білімгерлердің өзіндік жұмысы оқу бағдарламасының барлық көлемінің үштен екі бөлігін құрайды.Демек жоғарғы оқу орындарындағы білімгерлердің өзіндік жұмыстарын жаңаша талаппен, тиімді ұйымдастыру, әдістемелерін жаңалау оқу үрдісін жетілдіру болып табылмақ.

Ана тілі – бастауыш мектептегі негізгі де маңызды пән, имандылыққа, адамгершілікке тәрбиелеудің негізгі, қарым-қатынас жасау мен дүниетанудың құралы, баланың интеллектісі мен шығармашылығын дамытудың арнасы. Оқушылардың мектептегі ана тілін оқып-үйрену әрекеті жасампаздық сипатқа ие. «Қазақ тілі» пәні арқылы оқушы қоршаған ортаны таниды, ұлттық мәдениетті, моральды, дүниетанымды сезіне бастайды, сөйлеу машығында оқушылардың өзіндік ерекшелігі айқындала түседі.

Бастауыш мектепте қазақ тілін оқытудың негізгі мақсаты – оқушыларды оқуға, сауатты жазуға және тіл арқылы қарым-қатынас жасау қызметінің барлық түрлерін (тыңдау, оқу, сөйлеу, жазу) меңгеруге үйрету, ойлау қабілетін дамыту, өз ойы мен пікірін еркін жеткізе алатын етіп тәрбиелеу.Сондықтан да ана тілінде оқу-жазуға дағдылану арқылы басқа пәндерді оқып үйренуге жол ашылады.

Бастауыш сыныптарда қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы пәнінің басты мақсаты – мұғалімдерге қазақ тілін (әліппені, әдебиеттік оқуды, грамматиканы) оқыту әдістемесінің теориясынан жүйелі білім беру, сабақ жүргізу әдіс-тәсілдерін меңгерту.

115

Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы лекция, семинар, зертханалық сабақтар, білімгерлердің өзіндік жұмыстары және педагогикалық практика арқылы іске асырылады.

Өзіндік жұмыс іс-әрекеті өзінің мәні жағынан оқу іс-әрекетінің жоғарғы формасы ретінде ұғынылып, оқудың күрделі түрі болып саналады. Студенттердің өзіндік жұмысы- студенттердің танымдық қызығушылығын, белсенділігі мен дербестігін қамтитын өз бетімен ізденіп, игерілген білімді тереңдетіп, бекітіп, дағдыға айналдырып, өзін-өзі ұйымдастыруға тәрбиелейтін, кәсіби біліктерімен дағдыларының қалыптасуына мүмкіндік беріп, шығармашылық әрекеттің қалыптасуына жағдай жасайтын оқу жұмысы болып табылады.

Студенттердің өзіндік жұмысын белсенді жүргізу болашақ кәсіби маман дайындауда, білім деңгейін көтеруге бағытталған мемлекеттің стратегиясын іске асыруда аса маңыздылыққа ие болуда.

Өзіндік жұмыс оқу процесінің бір түрі болып табылады. Оны тиімді ұйымдастыру мен орындау үшін оқытушы тарапынан жоспарлау мен бақылауды қажет етеді.

Бүгінгі білімгер — болашақ маман, сондықтан өзіндік жұмыс болашақта өз білімін жетілдіріп отыру үшін аса қажет. Себебі ғылым мен техниканың дамуы, ақпараттық жүйенің тез өзгеріске ұшырауы, маманнан әртүрлі дерек көздерін, өз бетімен оқып-үйренуді қажет етеді. Студент тек өз бетімен еңбектену арқасында ғана жақсы маман бола алады.

Қазір өзіндік жұмыстың екі түрі қолданылады:а) өзі қалаған уақытында орындайтын білімгерлердің өзіндік жұмыстары;ә) аудиторияда оқытушының бақылауымен орындалатын жұмыстар.Әрбір маман өзінің кәсіби білімі мен шеберлігін өмір бойы толықтырып отырады. Біздің ойымызша

өзіндік жұмыс – тек жекелеген пәнді меңгеру ғана емес, сонымен қатар оқу, ғылыми, кәсіби іскерлік, өзіндегі жауапкершілікті сезіне білу, дербес жұмыс істеуге үйрену. Сондықтан да өзіндік жұмыс білікті маман дайындаудың тиімді жолы болып табылады.

Студенттердің өз бетінше жұмысының педагогикалық тиімділігі – оқытушының жұмысқа жасаған басшылығының сапасына байланысты болса да, өзіндік жұмыстың негізгі ерекшелігі – студенттердің берілген тапсырманы оқытушының көмегінсіз орындауы.

Жоғары оқу орындарына кредиттік технология жүйесін енгізу білімгерлер алдына жаңа міндеттер қояды.Олардан тек өз бетінше білім алу ғана емес,оны іс-тәжірибе жүзінде қолдана білу талап етіледі.

Студенттің өзіндік жұмысы ойлау дағдысын қалыптастырып нақты ғылым саласының материалын терең және саналы түрде меңгеруге жағдай жасайды.

СӨЖ қарастырып отырған мәселеге білімгерлердің қызығушылығын туғызып,одан әрі тереңірек зерттеп,әдебиеттермен де жұмыс істеуге бағыттап, әртүрлі пікірлерді салыстыра отырып, өз көзқарасын айқындауда бағдар береді.Өзіндік жұмыс жеке тұлғаның қалыптасуына әсерін тигізеді. СӨЖ білімгерлердің жұмыс уақыты мен бос уақытын дұрыс ұйымдастыру дағдыларын қалыптастырып,еңбек тәртібіне үйретеді.

Студенттердің өзіндік жұмысы оқытудың білім беру,тәрбиелік және дамыту мақсаттарын жүзеге асыруға бағытталған.Студенттердің өзіндік жұмысын дұрыс ұйымдастыру мен бақылау студенттердің ойдағыдай білім алуының маңызды шарттарының бірі болып табылады.

Оқыту тәжірибесінде студенттердің өзіндік жұмысын ұйымдастырудың төмендегідей түрлері қолданылады:

- проблемалы мәселелер бойынша рефераттар,курстық және диплом жұмыстарын дайындау;- оқу құралдарын арнаулы және басқа әдебиеттерді рефераттау және аннотация жасау;- кәсіптік бағдарлы іскерлік ойындардың сценарийін жасау;- аннотация жазу,рецензия, эссе, глоссарий, талдау жұмыстарын жасау;- жұмыс бағдарламасына сәйкес үйге берілген жұмыстарды орындау;- білімгерлердің ғылыми конференцияларына қатысу.Өзіндік жұмысты ұйымдастыруда дәрісханалық сабақтардың орны үлкен. Мәселен студенттерге

берілетін сұрақтар өз мамандығына байланысты құрастырылады.Сонда студенттің кемінде екеуіне баяндама-реферат жасау тапсырылса,олар берілген тақырып бойынша әртүрлі кітаптардан ақпарат жинап, оларды салыстыру бағытында өткізу оларды қызықтыратындығы байқалады. Олар кейбір кітаптардың терминологиясына сынау жасап, өз ойларын ортаға салуға тырысады.

Өзіндік жұмыстың жалпы оқу үрдісіндегі маңыздылығы мынадай ерекшеліктері бойынша сипатталады:

-өзіндік жұмыс білімгер ойларын жазбаша түрде көрсете білумен қатар шығармашылық ойланудың және зерттеу жұмыстарының негізін бекітуін қамтамасыз етеді;

- дәрістен алған білімдерін кеңейтіп,тереңдетумен қатар теориялық, түпнұсқалық материялдарды талдау дағдысын қалыптастырады;

- оқу бағдарламасына сәйкес білімгердің қаншалықты белсенділік, шығармашылық бағытта өсуін бақылауға мүмкіндік береді.

116

Бастауыш сыныптарда «Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы» пәнінен жүргізілетін студенттердің өзіндік жұмыстарының жоспары төмендегідей: (1,2-кесте).

Кесте-1. №

Сабақ тақырыптары Білімгерлердің өзіндік жұмыс тапсырмалары

Ұсы

ныла

тын

әдеб

иетт

ер

Бақы

лау

түрі

Өтк

ізу

мер

зім

і ап

та №

Жоғ

арғы

бал

л Жұмыс көлемі, тапсырманы орындау формасы

1 Сауат ашу технологиясы

Сауат ашу кезеңдерінде ұйымдастыруға болатын шығармашы- лық жұмыс түрлері

1,2,3,8

Ауызша сұрақ- жауап

3,4 100 Ауызша жауап беруге арналған қысқаша жауаптар жазу

2 Әдебиеттік оқу технологиясы

Мәтінді қабылдауға байланысты жүргізілетін жұмыстар

1,3,11,12,14

Слайд жасау

5,6 100 Тақырыпты жобалап, жүйе-леп слайд арқылы түсіндіру

3 Көркем шы-ғармалардың кейбір түрлерін оқыту

Мақал-мәтел, жұмбақ,жаңылтпаштарды оқы-ту еркшеліктері

2,6,7,9,11

Реферат 7,8 100 5-6 бет көлемінде реферат жазып, қорғау

4 Грамматиканы оқыту технологиясы

Грамматикалық ұғым- дарды оқыту

2,4,8,13

Глос- сарий

9,10 100 1-2 бет көлемінде глоссарий жазу

5 Грамматика және тіл дамыту технологиясы

Қазақ тілі бағдарламасы, мазмұны, материалдардың әр сыныптағы орны

2,7,8,11, 12

Топтық жоба

11 100 Әр топ 0,5-1 бет көлемінде жоба даярлау

6 Орфографияны оқыту технологиясы

Орфография жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу тәсілдері

2,4,8,13, 14,16

Кол-локвиум

12 100 Өткен тақырып- тарды қайталау мақсатында сұ- рақтарға жауап

7 Қазақ тілін оқытуда қазіргі педагогикалық технология ларды пайдалану

Білім берудегі инновациялық технологиялар

2,3,4,8, 11,13,14

Реферат 13 100 5-6 бет көлемінде реферат жазып, қорғау

8 Қазақ тілінен білімді баға лау және тексеру

Қазақ тілінен оқушы лардың білімін, білігін және дағдысын тексеру

3,4,11, 13,14

Тест құрас-тыру

14 100 Бастауыш сы- нып оқушыла- рына арнап тест құрастыру

117

Кесте-2. Бастауыш сыныптарда « Қазақ тілін оқыту теориясы мен технологиясы » пәнінен СӨЖ тақырыптарын

ашып көрсеткендегі кестенің үлгісі төмендегідей:№ Білімгерлердің өзіндік жұмыс

тақырыптарыТапсырманы орындау

фор масыЖұмыс көлемі,түрі

1 Сауат ашу кезеңдерінде ұйымдастыруға болатын шығармашылық жұмыс түрлері

Ауызша сұрақ жауап

Ауызша жауап беруге арналған қысқаша жауап- тар жазу

2 Мәтінді қабылдауға байланысты жүргізілетін жұмыстар

Слайд жасау Тақырыпты жүйелеп, жобалап слайд арқылы түсіндіру

3 Мақал-мәтел, жұмбақ, жаңылтпаштарды оқыту ерекшеліктері

Реферат 5-6 бет көлемінде реферат жазып, қорғау

4 Грамматикалық ұғымдарды оқыту Глоссарий 1-2 бет көлемінде глоссарий жазу

5 Қазақ тілі бағдарламасы, мазмұны, материалдардың әр сыныптағы орны

Топтық жоба Әр топ 5-6 бет көлемінде жоба даярлау

6 Орфография жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу тәсілдері

Коллоквиум Өткен тақырыптарды қайталау мақсатында сұрақтарға жауап

7 Білім берудегі инновациялық технологиялар

Реферат 5-6 бет көлемінде реферат жазып, қорғау

8 Қазақ тілінен оқушылардың білімін, білігін және дағдысын тексеру

Тест құрастыру Бастауыш сынып оқушыларының білім деңгейіне лайықтап тест құрастыру

Студенттердің өзіндік жұмыстарын орындау технологиясынан өз тәжірибемізден, төмендегідей үлгі нұсқауды көрсетуге болады.

Өзіндік жұмыс № 4Тақырыбы: Грамматикалық ұғымдарды оқыту.Мақсаты: Грамматикалық материалдармен оқушыларды таныстыру барысында олар әрбір жаңа

материалдардың негізгі, басты ой түйінін ұғына алатындай болуы керек. Сондықтан грамматикалық ұғымдарды оқыту барысында терминдерге, түсініксіз сөздерге түсінік берілуі қажет.

Нұсқау:Глоссарий - мағынасы сөздіктерде ескі текстегі түсініксіз сөздердің мағыналық құрылымын

ұғындыру әдісі. Бұл әдісті ұлттық танымды білдіретін және пассив лексикалық қабатта жататын кейбір ұлттық мәдениетті білдіретін лингвокультуремалар, этнографизмдер, жаңа қолданыстарды ұғындыруда қолданамыз. Мәселен, оқушы материалды оқу барысында адыраспан, қасқырдың тісі: баланы қорғау үшін бесікке іледі, бағлан-шілде айындағы қозы, бүлдіршін-екі-үш жастан асқан ұрғашы түйе т.т... сөздердің адам өміріне практикалық пайдасы бар екенін ұғынып, танымдық мүддесі туып, қызығушылығы арта түседі.

Сонымен қатар тіл біліміне байланысты термин сөздердің мағынасын түсіндіруді де жатқызуға болады. Мысалы, жаңа өмірге байланысты сөздік қорымызға көптеген жаңа сөздер қосылды:

а) бұрын қолданылып келген кірме сөздердің қазақша баламалары: әдістеме, әуежай, бағдарлама, дәйексөз, зейнетақы, күнпарақ т.б.

ә) жаңа ұғымдарды өтейтін жаңа сөздер, олардың дені туынды тұлғалар болып келеді: оқулық, ауысым, өтінім, егемендік, жанайқай, оралман, тұсаукесер т.т. (Сыздық Р. Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі-Алматы 2005 ж 8-бет)

Өзіндік жұмыс № 6Тақырыбы: Орфография жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу тәсілдері. Мақсаты: Орфографияны оқыту технологиясынан алған білімдеріне сүйене отырып, орфография

жұмыстарының түрлері және оларды жүргізу тәсілдерін меңгерту.Коллоквиум тапсыруға арналған тапсырма сұрақтары:

1.Орфография туралы жалпы түсінік.2.Орфографияны оқытуда қолданылатын әдістер.3.Бастауыш мектепте жүргізілетін диктанттың түрлері.

118

4.Бақылау немесе тексеру диктанты.5. Қатені болдырмау үшін жүргізілетін жұмыстар.6.Қатені түзету жолдары қандай?7.Оқушылардың білім,білік, дағдысын есепке алу не үшін қажет?8.Орфографиялық сөздікпен жұмыс жүргізу [5,14-29бет]А) Түбір сөздердің жазылуыӘ) Бөлек жазылатын сөздерБ) Бірге жазылатын сөздерВ) Сөздердің тасымалдануыГ) Сөздіктің құрамы мен құрылымыЖоғарыда берілген сұрақтар бойынша қысқаша жазбаша түрде нақты жауап дайындап, ауызша

жауап беру, әңгіме кеңеске дайындалу.Орфографиялық сөздікпен жұмыс жүргізу барысында да қысқаша түсінік жазу,мектеп практикасында өте қажет.

Сонымен, мынадай қорытындыға келеміз, өзіндік жұмысқа жұмыс бағдарламасы бойынша көбірек тақырыптарды қалдырып отыруға болады. Білім алу үрдісінде кредиттік технология бойынша оқыту кезеңінде білімгерлердің өзіндік жұмысының алатын орны маңызды. Өзіндік жұмыстарды орындау сырттай оқитын білімгерлер үшін өте маңызды. Олар тапсырманы дер кезінде алып орындаса,оқытушының кеңесін тыңдаса,арнайы оқу- әдістемелік құралдарды пайдаланса,білім сапасы артатыны сөзсіз.

Пайдаланған әдебиеттер:

1. Рахметова. С. Қазақ тілін оқыту әдістемесі,-Алматы, «Өлке» 20052.Қазақ тілі бағдарламасы (2,3,4-сыныптар). -Алматы , «Атамұра»2000-2010.3.Диктанттар жинағы (2,3,4-сыныптар) -Алматы 2000-2010.4.Бұзаубақова К.Ж. Жаңа инновациялық технологиялар, - Алматы, «Арыс» 2004.5.Сыздық Р.Қазақ тілінің орфографиялық сөздігі.-Алматы, «Арыс»2005

Аннотация. Кредитная система обучения – способ организации учебного процесса при котором обучающиеся в определенных границах имеют возможность индивидуально планировать последовательность образавательной траектории. Самостаятельная работа как часть процесса самообразования имеет принципиалное методологическое значение.Annotation. The subjest of the study –The complication prosses pupils in initial classes. The prupose of the studu – define the way gualitative level a degree of formation (e ducation ) in an Elementary school , with the help application of new pedagodical technology in realization of lessons. Structure of degree work : the degree work con clusion, list of the literature and niethodical appendix.

К 32373(574)

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ КӨПТІЛДІ МЕҢГЕРУГЕ ТӘРБИЕЛЕУ

Керімбаева Р.Қ.М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Еліміздің білім беру жүйесінде шығармашылықпен дамыған, көптілді меңгерген тұлғаны қалыптастыруға бағытталған жаңа қадамдар жасалып отыр. Білім алудың бағыт-бағдары Қазақстан Республикасының «Білім туралы», «Тіл туралы» Заңдарында, Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, «Қазақстан-2050» стратегиялық бағдарламасында, «Үш тұғырлы тіл» жобасында, «Балапан» бағдарламасында және басқа да мемлекеттік құжаттарда көрсетілген.

Әлемдік деңгейге жетуде, көптілді білетін тұлғаны қалыптастыру балалық шақтан бастау алуы қажет. Осы тұрғыда Н.Ә.Назарбаевтың көптілді және көпмәдениетті тұлға тәрбиелеу жолындағы «Үш тұғырлы тіл» атты мәдени жобасына негізделеміз.

Қазақстандағы көптілді білім беру моделі әр білім алушының мектеп жасына дейінгі кезеңінен бастап, ел дамуының игілігі үшін бойындағы тұлғалық қабілеттерін ашуға үш тілді – қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қарқынды түрде меңгертуге бағытталған. Тілді қазіргі заманғы диалог құралы ретінде қолданатын тұлғаны қалыптастыру білім беру үрдісінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады.

119

«Тілдік тұлға» тек лингвистикалық қабілеттерінде емес, сөйлеу әрекетінде сөзді түсініп, өз ойын тұжырымдау қабілетінде байқалуы тиіс, бұл біртіндеп басқа тілде сөйлеу кезінде өзінің адами әлеуеті мен кәсіби құзіреттілігін жүзеге асыра алатын «екінші тілді меңгерген» тұлғаны қалыптастырады.

Бүгінгі таңда тіл білімдері, тілді меңгерту, оқыту, үйретуге байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстары ерекше қарқында жүргізілуде. Қай ұлт болмасын, тілі алдымен өзінің ана тілінде шығып, екінші тілді ана тілінің негізінде үйрету керектігі ғылыми тұрғыдан дәлелденген. Бұл мәселеге мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеу мәселелерімен шұғылданған ғалымдардың қосқан үлесі зор.

Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбие мазмұнын түбегейлі жаңарту мәселесі сонау 18 ғасырда өмір сүрген Ф.Фребель, М.Монтессори идеяларынан бастап, әлемдегі ең озық жапон тәжірибелеріне дейінгі аралықтағы еңбектеріне, В.А.Сухомлинскийдің «Қуаныш мектебі», А.С.Макаренконың қағидалары, Ш.Амонашвилидің іс-тәжірибелерін, өткен ғасырдың А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов сияқты қазақ зиялыларының педагогика-психология саласындағы еңбектері терең мағлұмат береді.

Мектеп жасына дейінгі балалардың сөздік қоры мен сөйлеу дәрежесі жайлы ғылыми-әдістемелік әдебиеттерде көрнекті психолог-педагог ғалымдар баланың сөздерді меңгеруін ерекше зерттеген. Мысалы, Ресей ғалымдарының ішінде (Л.С.Выготский, А.А.Люблинская, т.б.), сөдік қорды меңгеру заңдылықтары туралы (Е.А.Аркин, Н.А.Рыбников), сөздің дыбыстық құрамын меңгеру ерекшеліктері жөнінде (Н.Х.Швачкин, А.Н.Гвоздев), т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылған.

Көрнекті әдіскер-ғалымдардың бір тобы (Е.И.Атихеева, А.П.Усова, А.И.Леушина, О.И.Соловьева, т.б.) мектеп жасына дейінгі балаларды ана тілінде сөйлеуге үйрету әдістерін жан-жақты талдап, тәрбиелеу, оқыту мәселелерін қарастырды. Ресей ғалымдары (Т.А.Маркова, М.М.Коцина, Е.Ф.Лукина, т.б.) баланың тілін дамытып, адамгершілікке тәрбиелеуде әдеби шығармалардың алатын орны мен маңызын зерттеген.

Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балалардың тілін, байланыстырып сөйлеу тілін дамыту мәселесін зерттеген Б.Б.Баймұратова, А.Бақредденова, Қ.Т.Меңдаяқова, Ғ.З.Таубаева, К.М.Метербаевалардың зерттеу жұмыстары бар. Бірақ мектеп жасына дейінгі балаларды үш тілде сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесі түбегейлі зерттелген жоқ.

Қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымдарда көптілді білім беру мазмұнын бір жүйеге келтіру арқылы, тілдік дайындықтың нормативтік базалық деңгейін бастауыш, орта, жоғары және жоғарыдан кейінгі білім беру сабақтастығында құзіретті тұлғаны қалыптастыруға ерекше мән берілуде.

Балалар балабақша қабырғасында алған білімдерін мектепте оқыған кезде де қолдана алады. Мектепке алғаш келген балалар үшін ең бастысы – екінші тілді әрі қарай үйренуге деген қызығушылығының болуы, белгілі көлемде білім-біліктің жинақталуы тиіс, бұл балаларға бастауыш мектепте тілдерді жеңіл меңгеруге мүмкіндік береді.

Балабақша жағдайында балаларға шет тілін үйрету ойын арқылы жүргізіліп, табиғат, қоршаған орта, ұлттық дәстүр, ертегілер, фольклорлар, әуенді өлеңдер мен әндер туралы мағлұматтар беріледі. Осылардың барлығы мектеп жасына дейінгі балалардың әлем туралы біртұтас ұғымын, шет тілін өмірлік маңызы бар құрал ретінде меңгеруге деген қызығушылығын қалыптастыруға ықпал етеді.

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту жүйесінде үш тілді үйрету педагогикалық үдерісте жүзеге асырылып, білім берудің негізгі құрамды бөлігі болып табылады.

Осы тұрғыда педагог-психолог ғалымдар мен әдіскерлердің басым көпшілігі балаларға ана тілі мен шет тілдерін мектепке дейінгі ерте жастан бастап үйрету – ең тиімді, оңтайлы кезең деген пікірде. Себебі мектеп жасына дейінгі шақта тұлғаның негізгі қасиеттері, дене дамуы, эмоционалды, ақыл-ой негіздерінің қалыптасатын, тілдік-коммуникативтік құзіреттіліктерді жеңіл меңгеретін жемісті кезеңі болып саналады.

Отандық және шетелдік ғалымдар үш тұғырлы тілді меңгерген тұлға, көп этникалық қоғамда жеке адамға жеңіл бейімделіп, өзін шыңдауға мүмкіндік беретін құзыреттілік ретінде қарастырады.

«Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың» мемлекеттік бағдарламасында, баланың базалық құзіреттілігі үш тілді меңгеру, еуразиялық көпмәдениеттілік, жан-жақты болуды ашып көрсетсе, «Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың» мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында тілдерді үйрету мектепке дейінгі шақтан бастап жүргізу, орта білім берудің жаңа стандартында ағылшын тілі бірінші сыныптан жүргізіледі.

Сонымен қатар елімізде қабылданған «Тіл туралы» заң, оны жүзеге асыру кезеңдері, ана тіліміздің арнасын кеңейту, қажеттілігін арттыру мәселелері төңірегінде ауқымды жұмыстар жүргізілуде. Бала тілін дамытуға арналған ғылыми-педагогикалық, әдістемелік еңбектерді талдау нәтижесінде балаларға үш тұғырлы тілді ойын арқылы меңгерту, оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін, ұтымды формаларын, инновациялық технологияларды жүйелі пайдалану мәселенің ғылыми-теориялық тұрғыдан зерттеу нысанына айналмағандығы белгілі болды.

120

Балалардың жас және жеке дара ерекшеліктеріне байланысты көптілді меңгеруді ойын іс-әрекеті арқылы жүргізіліп, шығармашылықпен дамыған, ізденімпаз, сөйлеу дағдысы қалыптасқан жеке тұлғаны дамытуда күрделі мәселелер бар.

Мектеп жасына дейінгі балаларды көптілділікке тәрбиелеуде қазіргі заман талабына сай жабдықталған жаңа технологиялар, қоғам сұранысына арналған оқу бағдарламалар, ғылыми-педагогикалық тұрғыда негізделген әдістемелерінің жоқтығы арасында қайшылықтар туындап тұр.

Балабақшада тәрбиеленуші балалар өз ана тілінің базалық құндылықтарын игерген, орыс және ағылшын тілдерінде қарапайым сөйлеу дағдылары қалыптасқан болуы тиіс. Анықталған қайшылықтарды ғылыми-теориялық тұрғыдан шешу, оның педагогикалық-әдістемелік мүмкіндіктерін қарастыру арнайы зерттеуді, бүгінгі таңда балабақша жағдайында тәжірибеге енгізуді қажет ететін көкейкесті мәселе.

Пайдаланған әдебиеттер:1.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. //Егемен Қазақстан 2011 ж.2.«Балапан» мемлекеттік бағдарламасы. Астана.- 2010 ж.3.К.Метербаева Мектеп жасына дейінгі балалардың байланыстырып сөйлеу тілін дамыту. Алматы.-2011

Аннотация. В данной статье воспитанники детского садика знают базовые данные своего родного языка, сформировалась легкое разговорное речь русского и английского языка.Annotation. This article kindergarten students know the basic details of your native language, formed a slight Speaking Russian and English.

К32373(574)

ДАМЫТУ ОЙЫНДАРЫ АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫ МЕКТЕПКЕ ДАЯРЛАУ

Керімбаева Р.Қ., Құрманалиева Б.М.Х. Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Баланы мектепалды дайындау үздіксіз білім беру жүйесіндегі педагогика ғылымдарымен практикасының ең басты өзекті мәселелерінің бірі болып саналады.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағытында барлық саланың жаңаруы туралы мәселелер, оның ішінде білім беру саласы барысындағы жағдайлар атап көрсетілген.

Мектепалды дайындық, баланың оқу мәселесінің жақсы жағдайда болуына байланысты. Бүгінгі мектеп жасына дейінгі балалардан Қазақстанның келешегі байқалады. Жаңа ұлттық білім үлгісі, мектепке дейінгі жастағы баланың, жеке басын тәрбиелеуде, тәрбиенің мазмұны, ізгілендіру, жекелендіру және жаңа педагогикалық дамудың әлеуметтік бағытының түбегейлі өзгеруін талап етеді.

Баланың жеке басының рухани – бай мүмкіндіктерін, отандық және дүниежүзілік мәдениет арқылы, қазақ халқының дәстүрімен, оның қол өнерімен және әдеп – ғұрыптарымен таныстыруда баланың еліне, Отанына деген сүйіспеншіліктерін дамыту. Мектепке оқуға дайындауда бала бойындағы негізгі психологиялық өріс еркіндік, батылдық, адамгершілік, ақыл–ой, кедергісіз жеңіл түрде мектепке дейінгі мекемеден мектепке өтеді.

Ертеден қарым – қатынас құралы міндетін атқарып келе жатқан тіліміздің даму, қалыптасу заңдылықтарын, ерекшеліктерін бүгінгі ұрпаққа меңгертіп отыру – оларды жеке тұлға ретінде қалыптастыруда шешуші орын алатыны сөзсіз. Ойлау, сөйлеу әрқашан да бір – бірімен тығыз байланысты, яғни біртұтас психологиялық үрдіс, сондықтан балаға айналадағы өмір тіршілігін танытып, бағдарлай, қабылдай білуге үйрету арқылы ғана баланың сөздік қорын молайтуға болады. Үйренген заттық ұғымдарының қалай аталатынын есту, тыңдау, ұғыну, түсіну арқылы сөздік қоры дамиды. Сонымен қатар педагогтың балалармен өткізілетін арнайы дамыту ойындары арқылы, олар сұрақтарды мұқият тыңдап, түсіну, жауап беруге сөйлеуге үйретеді.

Баланың мектепалды дайындығының ең маңыздысы болып есептелетін мәселе оның сөйлеу, ұсақ моторикасының жеңіл қозғалуын, көруін үйлестіріп, сондай-ақ талдау, салыстыру, жіктеу, қорыту т.б. оқыту барысында ұйымдастырудың үлкен мәні бар.

Дамыту ойындары арқылы баланы сұраққа жауап бере білуге, ойлауға қызықты мәліметтерді білуге ынталы, қызығушылығын, өзін таным білуін, құрбыларымен, үлкендермен ойын бөлісе білуін дамыту қажет.

121

Бала ақыл – ойының дамуы тек белгілі бір білім көлемін ғана емес, танымдық іс – әрекет амалдары мен тәсілдерін игерумен бірге есте сақтау, ойлау, елестету, танымдық, шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды. Баланың дамуы үшін есте сақтау мен ойлау қабілетінің мәні зор. Бұлардың бәрі қоршаған орта және өзі туралы білімді меңгеруі, мінез – құлық нормаларын игеруі білім, білік, дағдысының қалыптасуы, есте сақтау және ойлау қабілеттерімен тығыз байланысты. Сөз бен сөйлеу әрекеті ойлау құралы болып табылады. Өйткені олардың негізінде логикалық ойлау, ұғымы қалыптасады.

Бес жасында бала көрнекі – әрекеттік ойлаудан көрнекі – бейнелі ойлауға ауысады. Алты жасқа қарай ауызша – логикалық ойлауға үйренуі керек. Баланың көрнекі – әрекеттік ойлауы заттармен нақты әрекеті арқылы жүзеге асады. Ол түрлі заттарды пайдалану, қоршаған ортамен, адамдармен қарым – қатынас жасау барысында білім және тәжірибе жинақтайды. Көрнекі – бейнелі ойлау мен оған ықпал ететін көрнекі – схемалық ойлаудың мәні одан туындаған жағдайларды шешу үшін бала заттардың өзіне емес, олардың бейнесіне сүйенуі арқылы бейнелейді.

Дамыту ойынында балалар құбылыстар мен заттардың тек жеке қасиеттерін ғана емес неғұрлым маңызды байланыстарды, олардың арасындағы қатынастарды анықтап, схема бойынша жұмыс жасай біледі, заттарды әр түрлі кеңістікте елестете алады, оларды ойша орындарынан ауыстыра алады.

5-6 жасында бала логикалық ұғымдық ойлауды ауызша пайдаланады. Қоршаған орта, ондағы адамдар мен орны туралы түсінігі неғұрлым кеңейе түседі. Дамыту ойындардағы тапсырмалар мазмұны қоршаған орта, қоғамдық өмірдегі құбылыстар, олардың арасындағы байланыстар мен қатынастар, адамның әлемдегі орны, табиғат пен оның құбылыстары, өсімдіктер мен жануарлар туралы білімдерін қамтиды. Оларды орындау барысында бала заттар мен құбылыстардың мәнді белгілерін айқындауды, кейбір дерексіз ұғымдарды сипаттауды, уақыт қатынасын, себеп – салдарды, кеңістік, көлем, өлшем туралы түсініктерді игереді.

Дамыту ойындарын ойнай отырып, сөздерді еркін қолдануды өз пікірін айтуды, оны негіздеуді, қарапайым заңдылықтарды анықтауды, салыстыруды, талдауды, пайымдау логикасын, ойлануды үйренеді. Сөздік қоры, тіл байлығы артады, сюжеттік әңгімелер құру қабілеті дамиды

Математикаға алғашқы қадамдар. Бұл ойын баланы мектепке дайындауға көмектеседі. Баланың алдына бес бірдей шыны аяқ қойып,

төрт қуыршақ отырғызыңыз. Одан барлық қуыршақтарға шай құю үшін шыны аяқ жете ме деп сұраңыз. Егер бала әлі санай алмайтын болса, әр қуыршаққа бір шыны аяқ беріп қойыңыз. Қалған шыны аяқ балаға қуыршаққа қарағанда шыны аяқ артық екенін түсінуге мүмкіндік береді. Балаға немес осылай болып шыққанын түсіндіруге көмектесіңіз (қуыршақтың саны шыны аяққа қарағанда кем).Бұл ойында әртүрлі заттарды қолдануға болады (қуыршақтар мен орындықтардың, қасықтардың, шанышқылардың, тәрелкелердің санын салыстыру). Алдымен саны бесеуден аспайтын заттар тобын ұсынып, содан кейін оларды 10 – ға дейін көбейтуге болады.

Алдымен бала затты қолына алып екіншісіне түйістіріп салыстыруға болатындай, содан кейін заттарды көзбен сәйкестендіріп салыстыра алатындай тапсырма беріңіз (мысалы, бөлмедегі жиһаздың нақты заттарын салыстыру). Егер бала қиналса, бір заттан екіншісіне жіп тартып немесе сызықтарды бормен сызып қоюды ұсынамыз.

Түйме сатып алайық.Кешенді тапсырмаларды шешуге бағытталған ойын. Ойыншықтардың бірі – сатып алушы, екеншісі

– сатушы. Біріншісі дүкеннен қуыршақтың жаңа пәлтесіндегі ілгектер қанша болса, сонша түйме сатып алу керек.

Фишкалар салынған қораптан «сатушы бала» фишкаларды шығарып, оларды пәлтеге орналастырады (қалған фишкалары бар қорапты баланың көңілін бөлмеу үшін қақпағын жауып қойған жөн). Содан кейін оларды жинап алады да, «дүкенге барады». Ол сатушыға қолындағы фишкаларды көрсетіп былай дейді: «Маған осынша түйме керек». Сатушы жаймадан қажетті көлемде түймелерді алып, оларды орналастырылған түйме – фишкаларға қойып шығады. Сосын сатып алушы түймелерді пәлтенің ілгектеріне қойып шығып олардың санын тексереді. Осыған ұқсас ойындарды басқа материалда өткізуге болады. Мысалы, келген балалар санына сәйкес келетін кітаптар санын іріктеп, кітапхана ойынын ойнауға болады. Алдымен, заттарға (пішіні, т.с.с.) ұқсайтын фишкаларды қолданған жөн.

Асық қайда? Мақсаты: Балалардың сезімін дамытуға арналған ойын. Ойынды балалар екі топқа бөлініп ойнайды. Бірінші топтың балалары қорапты жерге өз сандарына

сәйкес қойып, оның бетін қол орамалмен жауып тастайды. Соның біреуінің ішінде асықты жасырады. Асықтың қай қораптың ішінде жасырылғанын келесі топтан ойыншылар байқамауы тиіс. Мүмкіндігінше асықты білдірмей жасырған жөн, өйткені, екінші топтағы балалар әлгі жасырылған асық қай қораптың ішінде екенін табуға тиіс. Осылайша асықты іздейді. Егер қай қораптың ішінде екенін дәл тапса, бұл топтың балалары асықты өздері жасырады. Ойын осылайша жалғаса береді. Қай топтың балалары асықтың қайда жасырылғанын дәл және көп тапса, сол топ жеңіске жетеді.

122

Ғажайып дорба. Мақсаты: Геометриялық пішіндер туралы балалардың білімін бекіту. Оларды бір – бірінен айыра білуге жаттықтыру.

Ғажайып дорба ішіне төртбұрышты және дөңгелек, әртүрлі ойыншықтар іріктеліп салынады. Шақырылған бала дорбадан бір затты алып, оның атын айтады. Ол заттың пішіні қандай екенін айту керек және ол қандай материалдан жасалынғанын атай алуы тиіс. Мысалы: кішкене допты алады.

- Мынау доп. Ол–дөңгелек. Түсі қызыл, ортасында жолағы бар, рәзіңкеден жасалынған. Жерге ұрсаң жақсы секіреді.

- Нұсқау. Дорбаның ішіне доп, тостаған, дөңгелек, алма, қызанақ, қарбыз суреттері, төртбұрыш, қорап, құрылыс материалдары салынады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Н.Ә.Назарбаев. «Қазақстан жолы-2050 Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» // Ақ жол, 17 қаңтар 2014 ж.2.Керімбаева Р.Қ.Бастауыш мектепте дидактикалық ойындарды пайдалану.-Тараз, 2010.3.Буре А.А. Готовим детей к школе.М.-2000 г.4.Біз мектепке барамыз бағдарламасы.Астана.-2010 ж.

Аннотация. В статье рассматривается разум и разговор всегда связны друг с другом, это единое психологическое тенденция, поэтому дети осознают окружающий мир, при этом у детей развиваются словарный запас при общение окружающим миром.Annotation. The article deals with the mind and the conversation is always connected with each other, it is a single psychological tendency, so children become aware of the world around us, and the children develop vocabulary in communication environment.

ӘОЖ 517.24: 38

ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫНЫҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН СИПАТТАМАЛАРЫ

Курманова С.Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ,

Бүгінгі бала – ертеңгі жаңа әлем. Сондықтан оған жүйелі жәрдем беріп, ынта-ықыласын дұрыс бағыттауды, қабілет-қасиеттерін дамытуды балабақшадан бастауымыз керек.

Мектепке дейінгі білім беру стандарты, мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту ұйымдары, мектепке дейінгі мекемелер педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда жаңашыл тәсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі мекемелерде ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде оқытудың инновациялық технологияларын қолданудың өзіндік ерекшеліктері бар. Инновациялық технологияларды ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде қолдануда ең алдымен мектеп жасына дейінгі балалардың жас және психологиялық ерекшеліктерін ескеріп, тәрбиеші төменде көрсетілген технологиялардың ішінен іріктеп, қарапайым түрін, яғни мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық қабілеттеріне сай сауатты түрде жоспарлап, ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде тиімді пайдалана білуі тиіс.

Осыған орай оқытудың инновациялық технологияларының түрлерімен оның негізгі ерекшеліктері мен сипаттамаларына тоқталуды жөн көрдім.

Н.Нұрахметов инновацияны мынадай топтарға бөледі:- білім мазмұнындағы инновация;- оқу-тәрбие процесінің әдістемесі, технологиясы, түрі, әдістері және құралдарындағы инновация;- оқу-тәрбие үдерісін ұйымдастырудағы инновация;- білім беру мекемесін басқару жүйесіндегі инновация. Жаңалықтан кейін болған өзгерістердің сипатына қарай топталған инновацияның түрлері:- жеке, бір-бірімен байланысы жоқ;- модульдық (бір-бірімен байланысты): бір-біріне жақын пәндерге және жас деңгейлері бірдей

балалармен жүргізілетін оқу-тәрбие жұмыстарына енгізілген жаңалықтар;- жүйелі: барлық білім беру мекемелерде болатын өзгерістер.Инновацияның түрлері: модификациялық, комбинаторлық, түбірлі.- Модификациялық инновация - педагогикадағы әдіс-тәсілдерді жетілдіру. Мысалы:

А.С.Макаренконың қиын балаларды тәрбиелеу әдістерін А.Ысқақов осы заманға лайықтап қолданды.

123

- Комбинаторлық инновация - белгілі әдістердің элементтердің бір-біріне қосу. Инновацияның бұл түрін қазіргі кезде тілдерді оқыту әдістемесімен айналысатын ғалымдар қолдануда.

- Түбірлі: білімнің мемлекттік стандарттарының енгізілуі. Инновациялық іс-әрекет – қоғамның әлеуметтік-экономикалық жағдайына сай білім беру

мекемесінің жұмысын дамытатын, өміріне оң өзгерістер әкелетін іс-әрекет. Әрбір педагог өзінің оқу-жұмысын дамыту үшін түрлі құралдар арқылы өзінің іс әрекетін саналы түрде өзгертеді.

Инновациялық процестің кезеңдері:1)инновацияның себептері;2)жаңалықты жобалау;3)жаңалықты жүзеге асыру;Инновациялық іс-әрекетке орта да әсер етеді. Білім беретін мекеме жаңалықтың себебін, жобасының

дұрыстығын дәлелдеп, жаңалыққапедагогтарды, оқушыларды, ата-аналарды қызықтыра білгені жөн. Инновациялық процесті күшейтетін бес фактор:

1. Мекеме басшыларының шығармашылығы, оқытудың жаңа технологияларын жасауға қабілеттілік, педагогикалық процеске қатысушылардың бір-бірімен өзара әрекеті және қарым қатынасы;

2. инновациялық процестің жоспары, бағдарламасы;3. бағдарлама, жоспар бойынша ғалымдардың кеңес беруі, керек жағдайда инновациялық процеске

түзетулер енгізуі. Жоспарда нәтижелерге жетуге ықпал ететін жағдайларды көрсетіп, сәтсіздік болғанда оны жоятын шараларды да белгілеу;

4. әлеуметтік-экономикалық жағдай;5. инновациялық процеске қатысушылар: бастама көтерушілер, көмектесушілер, қарсы тұрушылар; Білім беру- оқытудың тәрбие мен дамытудың үздіксіз процесі. Белгілі балалар психологы Д.Б.

Эльконин дәлелдегендей 3-10 жас аралығындагы балалар біріккен мәдени – білім беру саласында ортақ өмірмен дами отырып, ортақ тәрбиеленіп, ортақ оқып үйреніп өмір сүруі керек. Яғни бұдан шығатын қортынды бұл (сабақтастықтың) яғни бастауыш сатыда мазалайтын сұрақтар проблемалары біреу ғана. Ол баланың тілін ой-өрісін, қиялы мен шығармашылығын дамыту болып, жаңа заман талабына сай жан-жақты дамыған жеке тұлға ретінде оқытып тәрбиелеу. Мектепке дейінгі оқу-тәрбие ісінде мынандай өзекті яғни (актуальды) проблемалар бар:

1) балалардың өз бетінше ойланып, әрекет етулері жеткіліксіз. 2) бір оқу міндетін басқа түрлі жолдармен өзгертіп, шеше білу қабілеттері 3) алынған білім-білік дағдыларын қазіргі өмір мен ғылым, техника жаңалықтарымен

байланыстырып, салыстырып, зерттеп өз болжамдарын жасау қабілеттері әлі де төмен деңгейде. Ал мұның себебі қайда жатыр және бұл проблемаларды шешу үшін, білім үрдісінде инновациялық

технологияларды оқып үйреніп өз іс-әрекетімде енгізу қажет деп ойлаймын. Білім берудің әртүрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар.

Сондықтан әртүрлі оқыту технологияларын оқу мазмұнын балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қарауда тәрбиеші іс-әрекетінің маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгеру педагогтың интелектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық және де басқа көптеген келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі,-деп көрсетеді С.В. Селевко.

Бүгінгі таңда білім беру саласында әртүрлі сипаттағы және бағыттағы инновациялар енгізілуде. Азды-көпті мемлекеттік жүргізіліп, мазмұнға, ұйымдастыруға оқыту әдістері мен технологияларына жаңалыктар кіруде. Білім беру саласына енген жаңалыктарға мына өзгерістерді жатқызамыз:

- оқу тәрбие мекемелерінің жаңашыл басқарылуы;- білімнің қоғамдағы орны және сол жүйені қаржыландыру деңгейін;- тәрбие және білім жүйесі құрылымын.Білім беру мазмұнын, яғни оқу жоспарларындағы және бағдарламалардағы өзгерістерін:- білім беру мекемелерінің ішкі ұйымдастырушылық әрекеттерін;-педагог пен балалар қарым-қатынастарына, ұстаз бен шәкірттер арасындағы қарым-қатынас;- оқыту әдістемелеріндегі өзгерісін;- білім беру мекемелерінің құрал - жабдықтарындағы және ақпараттық технологияларды

қолданудағы өзгерістер;- оқыту мекемелерінің құрылысындағы өзгерістерді жатқызамыз.Педагогтың инновациялық іс-әрекеті – өз қызметіне жаңа технологияларды енгізу. Білім беру

жүйесінде қазір технологиялардың сан алуан түрлері бар. Соның бірі дәстүрлі педагогикалық технология.Дәстүрлі педагогикалық технологиясының басқа технологиялардан айырмашылықтары бар:- балалардың таным кабілеттері және жас мөлшері шамамен бір деңгейді құрайды;

124

- топтағы балалар құрамының әр кез тұрақты болуы;- ортақ жылдық жоспармен оқу бағдарламаларына, оқулыктарға негізделген, құрастырылған

кестемен жүргізіледі;- балалар жылдың бір мезгілінде, белгілі бір сағатта білім алады;- оқытудың негізгі бірлігі-ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті.- оқыту барысында жоспарланған тақырып кеңінен түсіндіріледі;- балалар сол тақырып бойынша білім, білік, дағдыларын игеру мақсатында жұмыс істейді;- оқытуды ұйымдастыру тек тәрбиешініңнің басшылығымен жүргізіледі.- педагог өз пәні бойынша жалпы әр баланың білімін қорытындылап, бағалайды. Дәстүрлі оқыту технологиясының тиімсіз жақтары: дайын білімді хабарлайды, бала орындаушы,

тәрбиеші басқарушы болады.Жаңартылған білім мазмұнының ғылыми – әдістемелік негізіне дамыта оқыту идеясы алынған.

Дамыта оқытудың ерекшелігі мектеп жасына дейінгі балада білім, білік, дағдыны қалыптастырудың қажеттілігін жоққа шығармайды, бірақ оқыту мен тәрбиелеу баланың дамуын қамтамасыз ететін жағдай болуы керек дегенді приоритет етіп қою.

Дамыта оқыту жүйесінде оның мазмұны баланың жеке бас болмысын, тұлғасын дамытудың құралы деп қарастырылады. Ол мазмұнды бала меңгеруі тиіс теориялық ұғымдар мен түсініктер жүйесі, оны саналы меңгеретін жалпыланған амал-әрекеттер және ұстанымдарды беріліп бейнелеуі қажет. Дамыта оқыту технологиясы ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде балаларға тәрбиешінің қарапайым ізденгіштік-зерттеушілік іс-әрекетін қалыптастыру тән.

Оған тән сипаттар: - балалардың алдына ізденуді жүзеге асыру қажеттілігін тудыру керек,- іс-әрекеттің бастапқы кезеңі –балалардың алдына олардың әрекет жағдайын жаңаша талдап, оны

жаңаша түсінуді талап ету оқу міндеттерін қою,- осы міндеттерді шешуді, яғни іздену іс-әркетін ұйымдастыру, мұнда үлгі көрсетуге болмайды,

сондықтан тәрбиеші балаларды іздену іс-әрекетіне таратуы қажет. Ол үшін екі шартты орындау керек.1) тәрбиеші өзара ізденуге басқарушы болмай, шын мәнінде қатынасушы болу керек.2) Ол обалалар жүргізіліп жатқан ізденуді шын мәнінде жүзеге асыру керек, оларға дұрыс шешім

көрсету керек.Дамыта оқыту идеясы бойынша балаға оқу мақсаттарын қоюда, шешуде ешқандай дайын үлгі

берілмейді. Мақсатты шешу іштей талқылау, сосын жинақтау арқылы іске асырылады. Тәрбиеші – ұйымдастырылған оқу іс-әрекеті үдерісін ұйымдастырушы, бағыттаушы адам ретінде. Шешім табылған кезде әркім оның дұрыстығын өзінше дәлелдей білуге үйретіледі. Әр бала өз ойын еркін білдіріп, пікір айтуға мүмкіндік беріледі, жауаптары тыңдалынады. Әрине, жауаптар барлық жағдайда дұрыс бола бермейді. Дегенмен, әр бала жасаған еңбегінің нәтижесін бөлісіп, дәлелдеуге талпыныс жасайды, жеке тәжірибесін қорытындылауға үйренеді.

Дамыта оқыту жүйесінде тәрбиеші мен бала арасындағы қарым-қатынас жаңа қағидаларға негізделеді. Олар ынтымақтастық, өзара сыйластық түсіністік сияқты қасиеттер. Бала өз ойын қорықпай, сеніммен айта алатындай жағдай болуын басты назарда ұстау маңызды болып табылады. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде проблемалық оқыту технологиясының мектеп жасына дейінгі балалрдың жас ерекшелігін ескере отырып тәрбиеші өзі іріктеп алдын ала дайындауы міндетті болып табылады.

Проблемалық оқытудың мақсаты - ғылыми таным нәтижелерін, білімдер жүйесін ғана меңгеріп қоймай, сонымен бірге бұл нәтижелерге жету жолында баланың таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту. Проблемалық оқыту-ойлау операциялары логикасы (талдау, қорытындылау және тағы басқа) мен мектеп жасына дейінгі балалардың ізденіс әрекетінің заңдылықтарын (проблемалық ситуация, танымдық қызығушылығының, қажетсінуінің және тағы басқа) ескере отырып жасалған оқу мен оқытудың бұрыннан мәлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Сондықтан да көбінесе мектеп жасына дейінгі балаларының ойлау кабілеттерін дамытады және сенімдерін қалыптастыруды қамтамасыз етеді.

Проблемалық оқытудың негізі ерекшелігі – мектеп жасына дейінгі баланың білетіні мен білмейтінінің арасында қайшылықтар пайда болады және проблемалары міндетті шешуге дайын тәсіл болмағандықтан, проблемалық ситуация пайда болады, осыған орай баланың ізденушілік әрекетімен ынтасы күшейе түседі. Оқыту технологиялары мектеп жасына дейінгі балалардың тұрақты жоғары нәтижелерге қарай біртіндеп сатылай жылжуын, жаңа оқу ақпарлары мен біліктіліктерді меңгеру мақсатына жақындау деңгейлерін әр қырынан бағалау және өзін-өзі бағалау мүмкіндіктерінің туындауын қамтамасыз етеді. Білім стандартында белгіленген, білім беру бағдарламаларында айқындалған талаптарды нақты жағдайларда жүзеге асыруға мүмкіндік беретін педагогикалық технологиялардың бірі деңгейлеп-саралап оқыту технологиясы.Даралап-саралап оқыту технологиясының мақсаттылық принципі

125

- әр бір ұйымдастырылған оқу іс-әрекетін өткізуге арналған жоспарда, тәрбиеші ең бірінші мақсатын көрсетеді. Сондай-ақ деңгейлік тапсырмалар мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктері мен жеке бас ерекшеліктерін ескере отырып белгілі бір мақсатта берілуі қажет.Деңгейлік тапсырмалар беру әдістемесінің негізгі ұстанымы – оқу материалдарын мектеп жасына дейінгі баланың жас ерекшелігі мен психологиялық ерекшеліктеріне байланысты ойлау әрекеттеріне ойластырып, саналы меңгерту. Мектеп жасына дейінгі балалардың білім сапасын көп жағдайларда төмен болуы осындай түрлі жағдайларды ескермеудің салдары деп айтуға болады. Деңгейлік тапсырмалар мен жұмыс жасау балалардың іскерліктерін жүзеге асырады.Осыған байланысты деңгейлік тапсырмалар беруде тәрбиеші ең алдымен тапсырмалардың мазмұндық жүйелігіне аса назар аударуы қажет. Заман талабына сай әр тәрбиеші оқу-тәрбие үдерісін жаңаша ұйымдастырып, шығармашылық ізденіспен өткізеді. Білім беру субъектісі ретінде баланы қалай дамытамын? Не арқылы дамытамын? деген сұрақ туындады. Әрі білім беру құрлымында жаңа технологиялар өмірге келді. Сол технологиялардың бірі - ойын технологиясы. Мектеп жасына дейінгі бала үшін ойын негізгі іс-әрекет болып табылады. Сондықтанда мектепке дейінгі мекемелерде ойын технологиясын пайдаланудың орны ерекше. Тиімді қолданылған ойын түрлері тәрбиешінің түсіндіріп отырған материалын балалардың зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені мектеп жасына дейінгі балалардың аңсары көбіне ойынға ауып тұрады. Қызықты ойын түрлерінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыластана әрі сапалы орындайтын болады.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Таубаева Ш.Т., Лактионова С.Н. Педагогическая инноватика как теория и практика нововведений в системе образоввания – Алматы «Ғылым»,- 2001 2.Ажмурат С.А. Современные технологии воспитателя. –Павлодар:ТОО НПФ «ЭКО», 2012.3.Внутришкольное управление: теория и опыт педагогических управленческих инноваций / Под ред. Н.В. Горбуновой. М.: Новая шк., 2005./4.Идрисова Б.Қ. Мектепке дейінгі ұйымдардағы әдіскердің жұмысының инновациялық бағыттары. «Қазақстандағы мектепке дейінгі білім», 2010-№2.

Аннотация. В статье рассматриваются особенности использования и классификация инновационных технологий в учебно-воспитательном процессе общеобразовательных учреждений. Аnnotation. This article discusses the features and usage classification of innovative technologies in the educational process of preschools.

ӘОЖ 517.24: 38

ОҚЫТУДЫҢ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢПЕДАГОГИКАЛЫҚ - ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Курманова С.Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ,,

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына арналған Жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді, біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар бабалардың игі дәстүрін сақтай отырып,қазіргі заманғы нарықтық экономика жағдайларында жұмыс істеуге даяр. Олар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгереді, олар бейбіт, айбат, жылдам өркендеу үстіндегі күллі әлемге әйгілі, әрі сыйлы өз елінің патриоттары болады » - деп көрсетілгендей, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге тән. Жас мемлекеттің болашағы – балабақша бүлдіршіндері. Олардың жас ерекшеліктеріне сай талап қойып, олардың табиғи қабілеттерін, нақты мүмкіндіктерін анықтап, соған негіздеп оқыту – бүгінгі күннің өзекті мәселесі.

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында білім беру жүйесін қайта қарау, білім беру мәселелерін алдыңғы қатарлы елдердің деңгейінде жабдықтау қажеттілігіне тоқталған. Сол сияқты Қазақстан Республикасының білім беру туралы заңында педагогика қызметкерлері балалардың алған білімдерінің мемлекеттік стандарттан төмен болмауына күш салуға, олардың өзіндік жеке шығармашылық қабілеттерінің көрінуі мен даму үшін жағдай жасауға міндетті деп атап көрсетілген. Бұл міндеттерді шешу қазіргі педагогикалық зертеулер нәтижелері көрсетіп отырғандай жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту процессінде іске асуы үшін оны технологияландырудың қажет екеніне келіп тіреледі. Өйткені, дәстүрлі

126

оқу үрдісінің нәтижесінде білім заңы талап етіп отырғандай, әр баланың мемлекеттік стандарттан төмен болмайтын білім алуын, олардың міндеттері мен құқықтарын қамтамасыз ету мүлдем мүмкін емес. Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сәтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Олар оқу-тәрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім беру саласында жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа салаларына сәтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады.

Өзгерістер өмірдің диалектикасы ретінде тек қана біздің заманға, біздің қоғамға және біздің өмірге тән құбылыс емес. Олар мәңгі адами қозғалыстың, яғни адамның жақсы өмір сүруіне, жаңа заман талабына сай шарттарға қол жеткізуіне деген күресі мен талпынысының көрінісіне айнала отырып, жалпы өмірдің диалектикасын бейнелейді. Жуырда ғана мұндай өзгерістер өте баяу жүзеге асатын алайда, соңғы жылдардағы ғылым мен техниканың өзара тығыз байланысты дамуының нәтижесінде олар да қарқындылығын күшейте бастады. Бүгінгі күні әр түрлі елдер үшін білім беру мен тәлім-тәрбиені дамыту бағытында ортақ қиыншылықтардың туындағанына қарамастан, олар бір-бірінен білім беру мәселелерін шешу жолдары, әдістері және мақсаттары тұрғысынан елеулі дәрежеде ерекшеленіп отырғаны байқалады. Мұндай айырмашылықтар адамның рөлі мен оны жетілдірудің маңызын (мінез-құлқының маңызын, жеке тұлғаны дамытудағы тәрбиенің рөлін), осыдан барып қоғамның жекелеген мәселелерін шешудегі, оның қажеттіліктерін қанағаттандырудағы және жалпы қоғамды дамытудағы білім беру жүйесінің міндеттерінәртүрлі түсінуден келіп шығады. Осыған байланысты, әртүрлі қоғамдық-саяси жүйелермен ерекшеленетін елдерде білім беру саласына жаңалықтар әртүрлі мақсаттармен, әртүрлі тәсілдермен жәгне әртүрлі атаулармен енгізіледі де , олардан әртүрлі нәтижелер күтіледі. Әртүрлі елдердегі бірдей жаңалықтар әртүрлі қызметтерге ие болып, оларды қолдану нәтижелері де түрліше бағаланады.

Қазіргі кезеңде еліміздің білім беру ұйымдарында оқыту процесін ізгілендіру мақсатында көптеген жұмыстар жасалуда. Мектепке дейінгі білім беру жүйесін реформалаудың демократияландыру және ізгілендіру ұстанымдары оқыту мен тәрбиелеудің әдістемелік жүйесінің, яғни оқыту және тәрбиелеу мақсатының, мазмұнының, әдістерінің, формалары мен құралдарының біртұтас және жүйелілік өзгеруін көздейді. Осындай мазмұнды әдістемелік жаңартудың негізінде дәстүрлі «үйретуші» балабақшасының орнына шығармашылық пен жасампаздыққа негізделген жаңа мектепке дейінгі мекеме модельі өмірге енуі тиіс. Білім мазмұнын қалыптастырудың осындай жаңа жолдарын қолдану нәтижесінде балаларды мектепке даярлауды интенсивтендіру мен оңтайландыруға әкелетін оқыту мазмұны мен әдістерінің үйлесімділігі артып, оқытудың тиімділігі күшейеді. Сондықтан да, балалардың ой-өрісін, ұлттық мәдениетін, ұлттық рух пен сана сезімін дамытып,алғыр тұлғаны қалыптастыруда мектепке дейінгі мекемелердің ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде инновациялық технологияларды қолдану үлкен жетістіктерге жетелеуде.

ХХІ ғасыр табалдырығында тұрған адамзат дамуының жаңа кезеңінде – білім беру прогресінің ең маңызды факторларының бірі болып саналатын кезеңге келіп жетті. Бұл міндетті шешу үшін әр бір балабақша ұжымы, әр педагог тәрбиеші күнделікті ізденіс арқылы барлық жаңалықтар мен өзгерістерге батыл жол ашарлық қарым-қатынас жасаулары керек. Оқыту түрлерін, әдістері мен құралдарынодан әрі жетілдіріп, тиімді тәсілдерді нәтижелі қолданудың жолдарыніздестірулері қажет. Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған басты міндеттемелеріміздің бірі – оқытудың әдіс-тәсілдерін үнемі жетілдіру болып табылады.

Мектепке дейінгі мекемелер басқада білім беретін институттар сияқты қоғамдық қатынастарда жұмыс істегендіктен, оның жағдайы көптеген сыртқы факторлармен, әлеуметтік ортамен қарым-қатынасының сипатымен анықталады. Қоғамымыздағы өзгерістер мектепке дейінгі білім беру жүйесіне де елеулі жаңалықтар әкелді. Соңғы уақыттағы демократиялық жаңарулар тәрбиешілердің, педагогтардың және әдіскерлердің шығармашылық қызметіне заңды түрде еріндік берді. Педагогтардың алдында мектепке дейінгі мекемелердегі жаңа заманның мақсаттарымен сұраныстарына жауп беретін, жоғары деңгейде баланың жан-жақты дамуына әсер ететін технологияны таңдау міндеті тұр. Осындай тарихи кезеңде адам мен мемлекеттің қарым-қатынасының мәні өзгереді. Нарықтық жағдайда ол жеке тұлғаның мүддесі мен қажеттілігінің өсуне қызмет етуге бағытталды.

Мектепке дейінгі педагогика адамзаттың сұраныстарынан қалмауға тырысады, оқыту мен тәрбиенің қиындығы мен қайшылықтарын алдын-ала білуге ұмтылады, сонымен бірге білім беру жүйесінің жүйесінің дамуына қоғамдық мүдделер негіз болады. Қоғамдық мүдделер мен қажеттіліктер әлеуметтік тапсырысты құрайды. Мектеп жасына дейінгі балаларды мектепте оқытудың мәселесін қарастыра отырып В.Никитин былай атап өтеді: «егер мектептерді мектепке дейінгі тәрбие жүйесінің баланы мектепке дайындау деңгейі қанағаттандырса, енді инновациялық мектептердің пайда болуы баланың жеке тұлғалық, танымдық, ойлау белсенділігі түрлі қызметтерде өздігінен сауалдарды шеше алатын сапасы жаңа талаптарды ұсынады». Бұл өз кезегінде білім беру үрдісінде мектепке дейінгі мекемелерде жаңа технологиялармен жұмыс істеу бағытының өзгеруін қажетсінеді. Бұл бағытта білім берудің әр түрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға және тәжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар

127

бар. Сондықтан әр түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен мектеп жасына дейінгі балалардың жас және психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тәжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласында тәрбиешілердің оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты жан-жақты маман болуы мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру тәрбиешінің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және де басқа көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үдерісін тиімді ұйымдастыруға көмектеседі. Мектепке дейінгі тәрбие жүйесін жаңартуды түсіндірудің және ынталандырудың ерекше маңызы, мәні келесі ұғымдарды ашуда болып отыр.

Әлемдік педагогикалық тәжірибеде «технология» ұғымының ену тарихына көз жіберсек, бұдан 15-20 жыл бұрын Отандық педагогикада технология ұғымы мүлдем дерлік қолданған жоқ. Жалпы, технология идеясы өте жаңа ұғым емес. Оқыту процесін технологияландыру туралы ойды осыдан 400 жыл бұрын Я.А.Коменский айтқан болатын. Оның ойынша оқыту «техникалық» болуы қажет, яғни нені үйретсе де, нені оқытса да табыссыз болмауы керек. Білім берудегі кез-келген техниканың өзегі Я.А.Коменскийден кейінгі педагогикалық технология элеметтерін Г.Песталоций еңбектерінен кездестіруге болады. Ғылыми педагогикалық әдебиеттерді сараптау нәтижелері «новация» мен «инновация» ұғымдарын жеке-жеке қарастыру керектігін көрсетеді. Дегенмен, әдебиеттерде осы екі ұғымның әртүрлі анықтамалары кездеседі. Инновация ұғымының энциклопедияларда да, сөздіктерде де әртүрлі анықтамаларын кездестіруге болады.

Инновация ұғымы жалпы энциклопедияның жаңа басылымында «инновация, жаңалық, жаңару – техникалық және технологиялық жетістіктер мен ашылымдардың немесе жаңалықтардың іс жүзіндегі қолданысы» деген анықтама беріледі. Ал, сөздікте «новация – бір нәрсенің ішінара жаңаруы, яғни қандайда бір бөлігінің, қасиетінің, байланысының өзгеруі» делінсе, «инновация – мүлдем жаңа нәрсе, жаңалық » ретінде пайымдалады.

«Инновация» сөзі латын тіліндегі іn (ішіне) novus (жаңа) сөздерінен құралып «жаңарту», «өзерту», «жаңашылдық», «жаңалық» деген мағынаны білдіреді. Яғни педагогика ғылымында жаңа әдістерді, тәсілдерді, құралдарды, бағдарламаларды пайдалану. Бұл ұғымдар К.Ангеловский, В.Загвязинский, В.Ляудис, Л.Подымова, М.Поташник, А.Пригожина, В.Сластенин, Т.Шамова, Н.Юсуфбекова сияқты ғалымдардың еңбектерінде кеңінен ашылған.

Қазақстанда «инновация» ұғымын пайдалануды қазақ тілінде анықтаған ғалым профессор Н.Нұрахметов.Ғалым «инновация, инновациялық үдеріс деп отырғанымыз – білім беру мекемелерінің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану және таратуға байланысты бір бөлек қызметі» деген анықтаманы ұсынады. Ал, Қ.Құдайбергенова «инновацияны» - нақты қойылған мақсатқа сай алынған жаңа нәтиже деп есептеп төменднгідей аудармалар жасаған «инновация» - жаңалық, «нововедение» - енген жаңалық, «новое» - жаңа, «новшество» - жаңалық, «инновационныйпроцесс» - жаңарту үдерісі. Алайда, инновация ұғымының шығу кезеңі мен тарихын дәл анықтау мүмкін болмаса да, бұл ұғым қоғамдық ғалымдарға жаратылыстану ғылымдарынан келген деп есептеледі. Өйткені, инновациялар көбіне агрономия, өнеркәсіп және медицина салаларында кеңінен қолданылады. Инновациялар қоғамның пайда болу кезеңінен бері жүзеге асырылып келе жатса да, педагогикалық категория жуырда ғана қолданысқа енгізілді. Мұның басты себептерінің бірі – олардың мағынасының түрліше түсінілуінде. Кейбір ғалымдар инновациялардың анықтамасын берер кезде оның түрлеріне де ерекше тоқталып өтеді. Кейбіреулері білім берудің мақсаттары мен міндеттеріне негізделетін жаңалықтарды: материалдық және рухани, құрылымдық және технологиялық, негізгі, іргелі, стратегиялық жаңалықтар деп бөлсе; ал біреулері білім беру саласы мен ұйымдарындағы жаңалықтарды: жаһандық, жекелеген, ұйымдық және спонтандық, ірі және ұсақ, сырттан әкелінген, ішкі және сыртқы жаңалықтар деп бірнеше түрлерге ажыратады.

Білім берудегі жаңалықтарды жіктеу барысында инновацияның адам қызметінің ең маңызды түрлерінің бірі екендігін ескерген жөн. Бұл қызметті қатаң шектеуге және бөлшектеуге болмайды. Білім берудің барлық құрамдас бөліктері мен аспектілеріне жаңалық енгізу қиын, тіпті мүмкін емес болғанымен, оларды құрамдас бөлікке біріктіру одан сайын қиынға соғады. Сондықтан білім беру мазмұнындағы жаңалықтар міндетті түрде ұйыммен және тиісінше, жұмыс істеу әдістемесімен өзара ықпалдасып отырады.

Қазіргі уақытқа дейін ғылыми әдебиеттерде инновациялық үдерісті мынадай кезеңдерге бөледі:1) Идеяның немесе инновация тұжырымдамасының пайда болу кезеңі мұны шартты түрде, іргелі де

қолданбалы ғылыми зеттеулердің нәтижесі болып табылатын жаңалықтың ашылу кезеңі деп те атайды.2) Ойлап табу кезеңі, яғни қандайда бір нысанға, материалдық немесе рухани өнім үлгіге айналған

жаңалықты құру немесе ашу кезеңі.3) Жаңалықты енгізу кезеңі,мұнда ойлап табылған жаңалық іс жүзінде қолданысқа еніп, қайта

өңделеді және жаңалықтан тұрақты нәтиже алынады.Бұдан кейін жаңалық өз бетінше өмір сүре бастайды да, инновациялық үдеріс жаңалыққа деген

алғырлық қалыптасқан жағдайда келесі кезеңге аяқ басады.

128

Жаңалықты пайдалану кезінде мынандай кезеңдер орын алады:4) Жаңалықты тарату кезеңі, мұнда жаңалық кеңіненқолданысқа енгізіліп, жаңа салаларға кіреді.5) Нақты бір салада жаңалықтың үстемдік ету кезеңі,мұнда жаңалық бұрынғы жаңашылдық

қасиеттерін жоғалта бастайды да оны едәуір тиімді жаңалықпен ұтымды алмастыру үдерісі қарастырылады.

6) Жаңалықтың қолдану аясын қысқарту кезеңі,мұнда жаңалық жаңа өніммен алмастырылады.Инновациялық білім беру үдерісінің мән-маңызы, біздің пікірімізше, оның инновацияны бастау,

жаңа өнімдер мен мәмілелерді дайындау, оларды нарықта сату және одан әрі қолданысқа енгізу жөніндегі мақсатты іс-әрекеттер тізбегін қамтитығынан көрінеді.

Инновациялық білім беру үдерістерін басқаруды кәсіби қалыптастырудың тиімділігін бағалау критерийлеріне инновациялық білім беру үдерісінің шынайылығы, жүзеге асырылғыштығы (ресурстық қамтамасыз етілу деңгейі), инструменталдылығы (басқарылғыштығы), инновациялық деңгейі, гуманитарлығы, өңделгендігі және таралу мүмкіндігі жатады. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде инновациялардың төмендегідей түрлерін бөліп көрсетеді: білім беру мазмұнындағы инновациялар, оқыту технологиясындағы инновациялар, білім беру жүйесінің тәрбиелеу функциясы саласындағы инновациялар, педагогикалық құралдар жүйесіндегі инновациялар. Көп жылдар бойы білім беру жүйелерінің дамуы экзогенді (жүйеге сырттай қатысты) факторлармен анықталып келеді. Мұның өзі осы дамудың қажетті жағдайын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Сондай-ақ Қазақстан Республикасының ғылыми әлеуеті көптеген бағыттары бойынша әлемдік деңгейге сәйкес келеді. Сондықтан ол білім берудегі инновациялық саланы дамытуға негіз бола алады деп нақты айта аламыз.

«Білім беру»- оқыту нәтижесі. Тура мағынасында ол оқып-үйретілетін пән туралы түсініктің, ұғымның қалыптасуын білдіреді. Білім беру деп табиғат пен қоғам жайындағы ғылымда жинақталған білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін айтады. Технологиядеп әдетте алдын ала берілген қасиеттерге ие материал алу мақсатында бастапқы материалды қайта өңдеу үрдісін айтады. Көптеген ғалым-педагогтар кез-келген әрекет технология болады, не болмаса өнер болады деп атап өтеді. Өнер интуицияаға негізделсе, ал технологияғылымға негізделеді. Технология деген сөздің өзі грек тілінен туындап, «tache» - өнер, шеберлік, «logos» - ғылым,заң дегенді білдіреді. Сонымен біз «инновация», «білім беру», «технология» ұғымдарының мәнін ашып көрсете отырып, өз тұрғымыздан осы үш ұғымның бірлігінде «инновациялық білім беру технологияларына білім, білік, дағды жүйесін жеке тұлғаның меңгеруін және оны өмірде тиімді етіп қолдана білуін қамтамасыз ететін арнайы жобаланған, әзірленген жаңа енгізілімдерді оқу үрдісінде іске асыру біліктерінің жүйелі жиынтығы» деген анықтама бердік. Сондай-ақ «инновация» ұғымын анықтайтын нақтылы анықтама әлі де толық жасалмағандықтан, біз өз зерттеу жұмысымызда Ш. Таубаева және Қ. Құдайбергенова берген анықтамаға сүйенгенді жөн көрдік, яғни «инновация» - бұл нақты қойылған мақсатқа ойға алынған жаңа нәтиже. Нақты мақсат дегеніміз не? Нақты мақсатқа қандай әдіс-тәсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нәтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек мақсат пен нәтиже – жаңалыққа бет бұрудың кілті.

Инновациялық үдерістің негізі – жаңалықтарды қалптастыру, қолданылу, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез-келген жаңа әдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір тәрбиеші үшін табылған жаңа әдіс, жаңалық болса басқа тәрбиеші үшін өтілген материал тәрізді. Инновациялық мәселелермен айналысып жүрген бірқатар ғалымдардың еңбектерін, жазған анықтамаларынқарастырып, талдай келе бізбұл ұғымның түп-төркінін белгілі уақыт арасында жаңашыл идеяны қайта қарау, жаңалау деп айтқанды жөн көрдік. Сәл ертерек кездің өзінде белгілі қолданылып жүрген идеялар жаңа бағытта ұсынылса, мұның өзі инновациялы деп аталған. Осыларды негізге ала отырып, инновацияны «жаңалық», «жаңа әдіс», «өзгеріс», «әдістеме», «жаңашылдық», ал инновациялық үдерісіті «жаңа әідістеме құралы» деп ұғатын боламыз.

Кез-келген технология адамның психикалық дамуын анықтайтын деректер, алғашқы себептер туралы түсініктерден пайда болады. Дамудың жетекші факторына байланысты технологияларды төменднгінше бөлуге болады.

- психиканың дамуы биологиялық тұқым қуалау арқылы анықталады деп қарастыратын – биогендік технологиялар;

- жеке тұлғаның қалыптасуы адамның әлеуметтік тәжірибесіне, оқып үйрену нәтижесіне байланысты деп қарастыратын – социогендік технологиялар;

- даму нәтижесі адамның өзіне, тәжірибесіне, өзін-өзі психологиялық жағынан жетілдіруіне байланысты анықталады дегенді жақтайтын - психогендік технологиялар;

- жеке тұлға және оның қасиеттерін материя емес деп ұғындыратын - идеалистік технология;Жаңа технологияны оқып үйренудегі әрекет түрлерінің психологиялық аспектілері:- Заттық (материалданған әрекет)

129

- Дауыстап сөйлеу- Іштей сөйлеу- Үйреншікті әрекет кезеңі Инновация білім деңгейінің көтерлуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңдегі ғалымдар өз

зерттеулерінде оқу-тәрбие ісіне жаңалықтарды енгізіп, тарату мәселесін қарастырады. Н. Апатова, М. Поташкин, В.Я. Ляудис т.б. ғалымдар тәрбиешінің жаңалыққа қабілеттілігіне ерекше көңіл бөлді. Авторлардың көбі педагогикалық инновацияның негізгі міндеті енгізіліп отырған жаңалықтарды топтау, жіктеу деп санайды. Ол үшін ең бастысы – мектепке дейінгі мекеме жұмысын дамытудың аймағын қарастыру керек. Енгізіліп отырған жаңа әдістеменің ерекше жағын көре білу, түсіне білу және оның басқа әдістемелермен қандай байланыста екенін білу керек. Сонымен, тәрбиешінің инновациялық әрекетке көшуі бірден-бір көкейкесті мәселе деп есептейміз. Білімнің ағартушылық жүйесінде педагог суъект динамикалық үдерісі тәрбиешіден шығармашылықты, инновациялық әрекетті талап етеді. Мұндай талап етушілікте, тәрбиешінің дәстүрлі деңгейі, қазіргі мектепке дейінгі мекеме, қоғам қажет ететін шығармашыл, жаңашыл - тәрбиеші педагог арасында қарама-қайшылық туындайды. Қазіргі кездегі педагогикалық инновация білім беру жүйесіндегі жаңалықтарды топтастырады. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Ал жаңа педагогикалық технологияның түрі, қолдану ерекшелігі, одан туындайтын білгір мәселелер бүгінгі таңда әлі нақтыланып белгілі бір жүйеге түспеген дүние.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан 30 қаңтар 2010ж. 2.ҚР «Білім туралы» Заңы. Астана, 2007.3.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы //Егемен Қазақстан 14 желтоқсан 2010ж.4.Нағымжанова Қ.М. Инновациялы-креативті технологиялар. - Өскемен, 2011.

Аннотация. В статье рассматриваются психолого-педагогические основы использования инновационных технологий в учебно-воспитательном процессе детских дошкольных учреждений.Аnnotation. The article examines the psychological and pedagogical foundations use of innovative technologies in the educational process of preschools.

Қ 77374/377(574)

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫН ОҚЫТУДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ

Құрманалиева М.Р.№49 мектеп-гимназиясы, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту бағдарламасында: «Білімді дамытудың негізгі инновацияны енгізу, білім беру мен ақпараттық технологияларды жетілдіру болып табылады». – деп атап көрсетілген. Қазіргі кезде республикамызда білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру деңгейіне жетуге ат салысуда. Бүгінгі мемлекет алдындағы басты міндет білім беру жүйесін жаңарту болып отыр. Ал бұл міндет бастауыш білім беру жүйесіне тікелей қатысты да маңызды. Бастауыш мектептегі жаңа өзгерістер әлемдік білім беру тәжірибелерін пайдаланып отыр, баланың жеке дара күшінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа технологияларды іздестіру және оларды қолдануға бағытталған.

Бүгінгі күні білім мазмұның кіріктіріп оқыту арқылы оның ғылыми деңгейін көтеру мәселесі қойылып отырған жағдайда бастауыш сыныпта оқушыларға табиғат, адам, қоғам жайында беретін білім негізінде балардың дүние танымын қалыптастыру үшін дүниетануды оқытуда жаңа технологияларды қолдану орынды талаптардың бірі.

Дамыта отырып оқыту үрдісін қамтамасыз ету үшін оқушылардың ойлау қабілетін, қиялын жетілдіру, шыңдау мақсаттарын жүзеге асыруда инновациялық технологиялардың мәні зор. Табиғат заттары және адам қолымен істелген заттар жайындағы ілімді дүниетану пәніне енгізіп, оны оқушыларға ұғындыру арқылы адам мен табиғат арасындағы байланысты көрсету іске асырылған. Өмір талабына сай баланың дүниетануын ғылыми тұрғыда жүзеге асыруға жаңа технологияларыдың мүмкіндіктерін ескеріп, қоршаған дүниеден білім беруді мектеп қабырғасында жұзеге асыруды көздеген мұғалімдерден көп еңбекті талап етеді.

130

Дүниеге көзқарас қоршаған ортамен, қоғамдық өмірмен, тіршілікпен байланысты туатын болса, ол үнемі дамуда болатыны заңды. Даму өз өзінен тумайды. Ол – тынымсыз ізденіс, қиындықтарды жене отырып, шындыққа жақындау және жету жолы. Баланың өмірге көзқарасының қалыптасуы мектеп қабырғасында білім алу барысында жүзеге асады. Сондықтан да, бастауыш сыныпта дүние туралы білім беру, яғни, оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мақсаты жүзеге асады.

Оқушылар адамның, табиғаттың және қоғамның бірлігі, ондағы адамның алатын орны жайындағы білім жүйесін нақты заттар мен құбылыстарды меңгере отырып, абстракциялық ойға көшу арқылы ұғынады. Олардың ара қатынасын талдап, жинақтап, ой қорытатын деңгейге көтеріледі. 1-сыныпта дүниенің тұтастығы жайында қарапайым ұғымдардан бастаған оқушы 4-сыныпта дүниенің әрбір заңдылықтарын талдауға, олардың себебін ашу дәрежесіне жетеді.

Оқушылардың дүниеге көзқарасы ғылыми білім негізінде, оны тиянақты меңгеру нәтижесінде ғана қалыптаспақ. Жоғарыда айтқандай, қоғамның даму дәрежесі төмен, оқу-ағарту жұмыстар әлде де жетіле қоймаған кездің өзінде де баларда дүниеге деген қызығушылық, оны білуге, үйренуге талпынушылық болады. Бірақ, ол ғылымға негізделмегендіктен, үстіртін көзге бірден түсетін, тез шалынған белгілер мен байланыстар жайындағы пікірлер болғандықтан, көбіне қате ұғымдардың қалыптасуына әкеліп соғып отырады. Өйткені балар байқап көргендерін өз қалпында, әр затты не құбылысты тек сыртқы түріне, көрінісіне байланысты қабылдайды.

Дүнетанымдық қабілеттің керектігі адам баласының бүкіл өмірі табиғат аясында, қоғам ортасында, олармен қарым-қатынаста өтетіндіктен, ол қатынастардың әдіс-тәсілдерін меңгеруі тиіс. Мұндай әдіс-тәсілді бала жастан қоршаған орта туралы білім алу арқылы меңгереді. Мәселен, әр затты байқау, бағдарлап қарау, олардың түр-түрін сезіну арқылы қасиеттерін айқындай түсу – мұның бәрі адамда бірден пайда болатын икемдік пен іскерліктер емес. Ол жүйелі меңгерілген білім нәтижесінде қалыптасады.

Дүниетану сабағында жаңа технологияларды қолдану арқылы біз оқушыларға еліміздің табиғаты, табиғи байлығы, ғылымы мен мәдениеті, этика, әдеп, эстетика, құқық пен өнері, адам-адам, адам-қоғам, адам-табиғат арасындағы қарым-қатынас түрлері жайында ғылыми ұғымдар беріледі. Пәнді оқып меңгеру барысында оқушылар дүниенің үш құрамдас бөлігі: адам, қоғм, табиғат саласынан білім алады. Биология, химия, география, физика пәндерінің бастама негізі қаланады. Атап айтсақ, қоршаған дүние заттары, құбылыстары, табиғат, экология туралы ғылыми түсінік қалыптасады. Тарихи деректер жайында жалпы мағлұмат алып, халықтың салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, табиғат-тіршілігі, табиғат байлығы, мәдени-әдеби, көркем- қолөнер шығармашылығы арасындағы байланысты, сабақтастықты көре білуге үйренеді. Пәннен алған ұғымдарын басқа пәндермен кіріктіре оқу арқылы дүниенің тұтастығы жайында жүйелі білім негі қалыптасады.

Дүниетану сабағында 2, 3, 4 – сыныптарда Адам, қоғам, табиғат бөлімдерін өткен кезде сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолданған тиімді. Өйткені, бұл сыныптарда оқушылардың дүниеге деген көзқарасы, өзіңдік жеке ойы, пікірі қалыптасады.

Жұмыс барысында «Адам және өсімдіктер мен жануарлар» тақырыбын өткен кезде «Қызығушылықты ояту», «Мағынаны ажырату», «Ой толғаныс» бөлімдері арқылы сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдандым.

Енді, аталған стратегияларды сабақ кезеңінде қалай қолдануға болатының жеке тоқталып кетейік:

Қызығушылықтарын ояту. Бұл кезеңде оқушыларды сабаққа психологиялық тұрғыдан дайындай отырып, қызығушылықтарын арттырудың әртүрлі әдіс-амалдары қарастырылады. Мысалы, «Шаттық шеңбері», «Тілекті тізбек», немесе қызықты психологиялық сұрақтар қою арқылы оқушыларды өтілетін сабаққа тарту. Сабақты бастамас бұрын «Жанұя тобын» құрап алу керек. Ол үшін оқушылар өздері ұнататын түстерді таңдап алады. Бұл ойынның аты «Кімге қай түс ұнайды – қызыл, сары, жасыл» түстер берілген. балалар, топқа бөлініп «Жанұя тобын» құрап алды.

Сары түсті – I топқа; Жасыл түсті – II топқа; Қызыл түсті – III топқа келіп отырады.Оқушылардың таңдаған түстеріне түсініктеме беру:Қызыл – Ізденімпаз; Жасыл – Ойшыл; Сары – Данышпан. Бұл әдістер дәстүрлі оқыту жүйесіндегі «Кім кезекші?», «Сабақта кім жоқ, неге жоқ?», «Бүгін қай

күн?» сияқты қатаң сұрақтарды алмастырып, керісінше, сыныптың тынысын бірқалыпты жайландыруға, жағымды ахуал туғызуға бағытталады.

Жаңа білімге көпір салу. Бұл сәт «бүгінгі біздің өтетін тақырыбымыз» деп дайын дүниені айтып беруден алыстатты. Орнына, білетін білімді еске түсіре отырып, жаңа білімге көпір саламыз.

Ой толғаныс. Оқуды қорытындылауы. Оқушы алған білімін пайдалана отырып шешім қабылдайды, топпен бөлініп берілген тапсырмалары болса, өздері дәлелдейді, көрсетеді, бағалайды немесе

131

«Эссе жазу, бес жолды өлең» тәсілдерін пайдаланады. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы оқушыларды табиғатпен қарым-қатынас жасауға үйретеді.

2-сыныпта табиғатты зерттеу, болжау, жинақтау, топтау т.б. денелер, заттар , құбылыстар жайындағы білім жүйесі, табиғаттағы су, ауа тіршілікке керекті табиғат заттары ретінде қаралады. Адамның, судың, топырақтын құнарлылығы, адам тіршілігіндегі орны да ашылады. Бұл тақырыптарды өткенде сын тұрғысынан ойлау технологиясы арқылы сабақтың сапасын арттыруға болады. Оқушыларға ауаның, судың тазалығы, топырақтың құнарлылығы, адам тіршілігіндегі орны туралы өз пікірлнрін айтқызып, «Адам табиғат қамқоршысы» атты бес минуттық эссе, шағын әңгіме жазғызуға болады.

Қазіргі оқыту үрдісінде оң әсерін көрсетіп жүрген әдістердің бірі – «Топқа бөліп шығармашылық тапсырмалар беру».

Топтық жұмыстың бала танымына тигізетін оң әсерлерін жіктеп көрсету үшін, тәжірибе барысында өткізілген «Дүниетану» пәнінен «Табиғат» тарауының қорытынды сабағымен байланыстырып көрсетелік:

Ол үшін сыныпты үш топқа бөлеміз. Уақытты белгілей отырып екі тізім жасауын түсіндіреміз. Бірінші топтың міндеті – табиғатқа адаи баласының жасайтын қиянатын өзара ақылдасып тізбек құрып жазу. Екінші топтың міндеті – табиғатты қорғауға, оны сақтап қалуға қандай ізгі істерді жасады, немесе жасауды ұсынады соны жазу. Белгіленген уақыт аяқталаған соң, әр топтан бір оқушы шығып тізіммен таныстырады. Ал, үшінші топтың міндеті – екі топтың жасаған тізімдерін тыңдап, бағалайды.

Осылай алдынан шыққан проблеманы шешу мақсатында, оқушы өзінің жинақтаған біліміне, азды-көпті тәжірибесіне сүйене отырып, жаңа әдіс-тәсілдерді іздеу арқылы шығармашылық әрекет қалыптасады. Ал топпен жұмыс істеудің маңыздылығы мынады:

1.Топ жеке адамның пікірімен санасады;2.Іс-әрекетке қатысатын әр оқушы сол топтың беделін, намысын қорғауға тырысады;3.Оқушы бойында болжау жасау, қиял, шығармашылық дамиды.4.Бір-бірімен ізгілікті қарым-қатынас жасайды, достық тілек, өзгенің пікірімен санаса білу, ойларын

айта білу дағдылары қалыптасады;5.Бойларындағы жасқаншақтық, жалтақтық, ұяндық сияқты психологиялық мінез кеселдерін жоя

отырып, мінез күштерін қалыптастырады.Сын тұрғысынан ойлауды үйрету үшін мына төмендегі шарттар орындалуы шарт:1.Сын тұрғысынан ойлауды тудыру үшін уақыт керек;2.Оқушыларға ойланып-толғанып, ойын айтуға рұқсат беру;3.Әртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;4.Үйрену барысындағы оқушылардың белсенді іс-әрекетін қолдану;5.Кейбір оқушылар түсіп қалған қолайсыз жағдайларды әжуаға айналдырмау; 6.Оқушылардың бір-бірінің жауабына, жасаған сынының дәлелді, дәйекті болуын талап ету;1.Сын тұрғысынан ойлауды бағалау. Ал оқушылардан осыған байланысты:-сенімділікпен жұмыс жасау;- бар ынтасымен оқуға берілу;- пікірлерді тыңдау, құрметтеу;- өз пікірін анық білдіруді талап ету қажет.Жоба 80-ге жуық стратегиялардан тұрады. Бұдан ары қарай солардың кейбірімен таныстыра кетеміз.Венн диаграммасы. Бір-бірімен айқасқан екі шеңбердің екі жағына салыстыруға берілетін

обьектілердің сипаттамалары жазылады. Ал айқасқан жерге екуіне ортақ сипаттамалар тізіледі. Салыстыруға арналған тапсырмаларды осы диаграммаға салып, оқушылар қызыға топтастырады, яғни күрделі ойлау өнерін меңгереді.

Ойын технологиясы. Мазмұны бойынша барлық ойындар оқушылардың ақыл-ой белсенділігін қалыптастырудың маңызды құралы бола отырып, олардың бағдарлама материалының негізгі тақыраптары бойынша алған білімдерін терендете түсуді, әрі пысықтауды көздейді. Бұл ойындар балардың сабақ үстіндегі жұмысын түрлендіре түседі, олардың пәнге қызығушылығын оятып, зерде үрдістерін дамытады. Өмір тәжірибесін бір жүйеге келтіруге үйретіп, жүйке жүйесің демалдырады. Міне, сондықтан ойын оқу-әрекетінде жетекші роль атқарады.

Ойын технологиясын дүниетану сабағының барлық бөлімдерінде қолдануға болады. Әсіресе «Табиғат» бөлімін өткен кезде жануарлар мен өсімдіктерге байланысты ойынның түрлері өте көп. Мысалыға:

1. Өсімдіктердің көп түрлігі мен маңызына арналған «Тест» ойыны,2. «Кім немен қоректенді» ойыны;3. «Табиғат бірлестігі» ойыны.2-сыныпта «Әр құсқа өз тұмсығы қажет» тақырыбын өткенде «Құстардың мекені», «Қай құстың

тұмсығы» ойындарын ойнатуға болады.

132

Дүниетану пәні бойынша дидактикалық ойындардың жіктемесі:1.Айналадағы әлемді танытуға бағытталған дидактикалық ойындар: табиғат, құстар, жан-жануарлар

жөніндегі жұмбақ-ойындар, «Бақытты сәт», «Иесін тап», «Дыбысына қарай ажырат», «Бұл қай аң?», «Кім тез таңдайды», «Сыр сандық» т.б.

2.Тазалық пен күн тәртібін сақтауға байланысты дидактикалық ойындар:«Күн режим», «Тап-таза», «Күн мен түн», «Бір минут» т.б3.Адам сұлулығын танытуға бағытталған дидактикалық ойындар: «Кім күшті?», «Қуыршақты

киіндіру», «Спорт», «Өнер көрсет» т.б.4.Жыл мезгілдерінің құбылыстарына байланысты ойындар: «Бұл қай кезде болады?», «Жыл

мезгілдері», «Салыстыр, тап», «Ерекшелігіне қарай ажырат», «сиқырлы қоржын» т.б.5. Табиғатты қорғауға және экологиялық білім беруге арналған дидактикалық ойындар: «Құстар,

достар», «Құстар шағымы», «Экология», «Табиғатты қорғайық», «Санитар құстар», «Табиғат сақшысы» т.б.

Дүниетану сабақтарында жұмбақ-ойындар көбірек пайдалану өте тиімді, олар баланың ой-өрісін кеңейтуге, өз бітімен ойланып, заттар мен құбылыстардың сипатталуына,

баламасына қарай олардың атын табуға үлкен септігін тигізеді. Қызығуды туғызу үшін ойын түрлерін пайдаланудың орны ерекше. Тиімді қолданған ойын түрлері

мұғалімнің түсіндіріп отырған материалын оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне көмектеседі. Өйткені бастауыш сыныптағы оқушылардың аңсары сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен кейін олар тез сергіп, тапсырманы ықыластана әрі сапалы орындайтын болады.

Төменгі сынып оқушылары үшін әртүрлі жұмбақтар, ребустар, сөзжұмбақ шешу, карта бойынша саяхат ойындары қолайлы. Мұндай ойындар аз еңбекті талап етеді және оларды жүйелі түрде пайдалануға болады. Бастауыш мектепте ойынды қолдану оқыту үрдісін түрлендіріп, балаларды белсенді әрекетке итермелейді.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдаррға арналған бағдарламасы //Егемен Қазақстан, 2011 ж.2.Жанпейісова М.М. Модульдік оқыту технологиясы. – Алматы, 2002.3.Керімбаева Р.Қ.Бастауыш мектепте дидактикалық ойындарды пайдалану.-Тараз, 2010.

Аннотация. В этой статье рассматривается применение разных игровых тенденции для детей начальных школ.Annotation. This article discusses the use of different gaming trends for primary school children.

М 3037.015.3

ЖАҢА ТҰРПАТТЫ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГ ҚЫЗМЕТІНІҢ НЕГІЗГІ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мауленова Қ.И., Садық Н.М., Абдуалиева Г.Ш., Керимбаева Қ.А.Тараз мемлкеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында да білімі мен білігі жағынан шет елдегі замандастарымен бәсекеде жеңілмейтін, рухы кемел қазақстандықтардың жаңа ұрпағын тәрбиелеу қажеттігі баса айтылған. Ендеше, осындай бәсекеге қабілетті, рухы биік ұрпақ тәрбиелеу жаңа формация педагог-психолог еншісіне тиері хақ [6].

«ХХІ ғасыр педагог-психологы қандай болу керек?» деген сұрақ тереңнен ойланып, толғануды қажет етеді. Өйткені, ұстаз алдынан тәлім-тәрбие алған бүгінгі балауса жас ұл мен қыз ертеңгі қазақ ұлтының атынан сөз сөйлеп, елімізді танытар, елдігімізді сақтар, айбынымызды асқақататар, үлгі болар азаматтар болуға тиіс. Сондықтан қазіргі ақпаратқа толы алмағайып заманда өз елінің адал ұлы болып қалу, ұлтының ұлылығын өзгелерге таныта білу – күрделі де қиын шаруа.

Қашан да білімді ұрпақ – болашағымыздың кепілі. Егеменді еліміздің тағдыры – жас ұрпақтың тағдыры – бүгінгі ұстаздардың қолында. Қазіргі мектепке шығармашылық ізденіс қабілеті дамыған, жаңа педагогикалық-психологиялық технологияларды жете меңгерген мамандық шеберлігі қалыптасқан педагог-психолог қажет. Ол бір мезгілде әрі педагог, әрі психолог және оқу үрдісін ұйымдастырушы

133

технолог бола білуі тиіс. Сонымен қатар, оқушының шектеусіз қабілетін дамыта алатындай білім берудің әлемдік кеңістігін құруға қабілеті бола білуі шарт. Бұдан ұстаздың мамандық шеберлігі анықталады. Әрбір мемлекеттің өсіп – өркендеуінің, бәсекеге қабілетті болуының ең басты ошағы – осы ұстаз берген білім. Сондықтан да дамудың ең биік көкжиегінен көрінгісі келетін кез келген мемлекет, ең алдымен, білім беру саласын дұрыс жолға қойып, сапасын көтеруді мақсат етеді.

Жаңа ғасырдың ақпараттық қоғамына қажетті жаңа тұрпатты мұғалім дайындау мәселесіне байланысты 2005 жылы 18 тамызда «Қазақстан Республикасындағы жаңа тұрпатты мұғалім даярлаудың үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы» және «Қазақстан Республикасындағы жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасының» жобалары ұсынылды. Осы екі жобаның біріншісінде жаңа тұрпатты мұғалімге – рухани жетілген, шығармашылық қабілеті жоғары, өзіне сын көзбен қарай алатын, кәсіби дағдылары, педагогикалық-психологиялық дарыны бар, жаңашылдыққа ұмтылатын тұлға ретінде анықтама берілген. Педагог-психолог идеалы – білімнің құндылығын айқын түсінетін, «мәдениеті жоғары адам», өз пәнінің жетік шебері, педагогика мен психологияны терең меңгерген, жеке тұлғаға бағытталған психологиялық әдістерді қолдана алатын, өзін жеке тұлға ретінде дамытып, рухани өсуге деген қажеттілігі мол болуы тиіс делінеді.

Педагогика-психология мамандығы Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігінің білім беру мекемелеріне педагог-психолог мамандығын енгізу туралы нұсқау хаты негізінде, еңбекақы қорынан жалақысы бекітілген, Қазақстан Республикасы «Білім туралы» заңына, Қазақстан Республикасы үкіметінің бұйрықтары мен қаулыларына сүйеніп жұмыс атқарады. Қазақстанда тоғыз мыңнан аса мектепте үш миллиондай оқушы бар десек, ол саладағы педагог-психолог мамандар аса қажет екені өз-өзінен белгілі. Келешекте Қазақстанның әр ұлттық мектебiнде педагог-психолог маманы болуға тиiстi. Әзірге тоғыз мыңдай педагог-психологты қажет ететін, елімізде оның үштен біріндей ғана болатын маман бар. Қазіргі білім беру саласындағы басты міндет – білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді жаңа әдістерін іздестіру мен оларды жүзеге асыра алатын жаңашыл педагог-психологтарды даярлау.

Жаңа тұрпатты педагог-психолог – бұл қай кезде де ең алдымен кәсіби деңгейі жоғары, интеллектуалдық, шығармашылық әлеуеті мол тұлға. Ол оқытудың жаңа технологияларын өмірге ендіруге дайын, оқу-тәрбие ісіне шынайы жанашырлық танытатын қоғамның ең озық бөлігінін бірі деп есептеледі. Жаңашыл педагог-психолог – педагогикалық-психологиялық қызметтің барлық түрлерін зерттеп, кез-келген педагогикалық-психологиялық жағдайда өзінің білімділігі, парасаттылығы, ақылдылығы, мәдениеттілігі, іскерлігі, шеберлігі арқасында шеше алатын, педагогикалық үдерістің нәтижесін жақсартуға ұмтылатын жаңашыл әрі шығармашылықпен жұмыс істей алатын жеке тұлға болуы керек [7].

Жаңа тұрпатты педагог-психолог ұғымын психологиялық-педагогикалық әдебиеттерден жаңа типті мұғалім, жаңа буын мұғалімі терминдері түрінде кездестірдік. Педагогикалық-психологиялық білім берудің ең жоғарғы мақсаты –жаңа тұрпатты педагог-психологтың жалпы және кәсіби дамуының үздіксіз жүргізілуі деп есептейміз. Бұл мақсатты жүзеге асыру кезінде маман-адам, азамат пен оның кәсіби білімі, іскерліктері мен дағдылары арасындағы үзіліп қалған байланыс қайта жалғасын табуы керек. Болашақ маманның жеке тұлғалық позициясын, оның кәсіби білімі мен іскерліктерін біріктіру жүзеге асуы жөн. Бұл біріктіру жалпы қосынды емес, сапалық жағынан жаңа құрылым болып, тұтастығы мен ішкі құрылымы жаңа типті педагог-психолог даярлау мен қалыптастыру мақсатын қоюға болады. Педагогикалық-психологиялық білім беру мақсаты, педагог тұлғасы мен кәсіби қызметінің инвариантты, идеалданған көрсеткіштері біліктілік сипаттамасының негізіне қойылатын профессиограммада ашылады. Біліктілік сипаттамасы типтік кәсіби педагогикалық міндеттер жүйесі түрінде құрылып, педагог-психолог тұлғасы мен кәсіби құзыреттілігіне қойылатын жалпы талаптарды құрайды.

Шебер педагог-психолог, біріншіден, халқымызға тән жастарымыздың бойында бар адамгершілік сипаттағы дүниетанымына, өз мәдениетіне, әдет-ғұрып, салт-саналарына, қол өнері мен педагогикасына арқа сүйейтіндігіне және ашық-жарқындығы мен бауырмалдылығына, яғни қазақ ұлтының басқа халықтардың құндылықтарын сіңіре алушылық қабілетіне ерекше назар аударған жөн. Екіншіден, өзінің саласын терең меңгеруге міндетті. Үшіншіден, өздігінен білім алуға ынталы болуы керек. Педагог-психологтың жеке басының үлгісі – кәсібилікпен біте қайнасқан қасиет болуы керек. Себебі, кез-келген ұжымдағы қарым-қатынас педагог-психологтың жеке басының үлгісімен тығыз байланысты [8]. Сонымен жаңа тұрпатты педагог-психолог ұғымы соңғы жылдары жарияланған шетелдік және қазақстандық педагогика, психология оқулықтарында, ғылыми зерттеулерде «жаңа типті педагог», «мұғалім идеалы», «шебер психолог» түрінде берілсе, «жаңа тұрпатты педагог-психолог» термині терең қарастырылмаған. Жаңа тұрпатты педагог-психолог дегеніміз – кәсіби білім мазмұнын үздіксіз жетілдіріп отыратын, оқу үдерісін басқару қабілеті, сондай-ақ тұлғалық және кәсіби сапасы жоғары, озық технологияларды меңгерген, оны қалауынша пайдаланатын құзыретті тұлға. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру педагогтың интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына әсерін тигізеді, әрі өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді

134

ұйымдастыруына көмектеседі. Яғни жаңа технологияларды меңгеру жаңа тұрпатты педагог-психологты қалыптастыруға қойылатын негізгі талап болып отыр. Білімді ақпараттандырудың негізгі мақсаты – «оқушыларды ақпараттық қоғам жағдайында тұрмыстық, қоғамдық және кәсіби салалардың іс-әрекетіне толық, тиімді араластыру» болып табылады.

Жаңа тұрпатты педагог-психологтың ақпараттық технологияны меңгеруі жоғары оқу орнында қалыптасатын болғандықтан, оқытушылардың ақпараттық сауаттылығы, олардың кәсіби деңгейінің заманауи талаптарға лайық болуы, студенттердің ақпараттық құзіреттілігін қамтамасыз ету, олардың барлық оқу формалары бойынша іс-әрекетін тиімді ұйымдастыру қажеттігі туындайды.

Жаңа тұрпатты педагог-психологтың білім парадигмасының «өмір бойы білім алу», «педагог–оқулық–компьютер–білім алушы» болып өзгеруіне байланысты ең алдымен ақпараттық құзыреттілікке ие болуы тиіс деп есептейміз. Мектептегі психологиялық қызметке дұрыс әлеуметтік сұранысты қалыптастыру мақсатындағы міндет – педагогикалық ұжымды, оқушыларды және ата-аналарды психологиялық ағарту арқылы, сұраныс иелерін психолог жұмысының түрлерімен, бағыттарымен құқықтары және міндеттерімен таныстыру арқылы, бүкіл педагогикалық ұжымды психологиялық қызметтің жұмыс стратегияларын жасауға қатыстыру [9].

Мектеп педагог-психологы: жалпы, орта және кәсіптік білім беретін мектептердің жұмыстарын көрсететін құжаттар мен материалдарды, педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясы жайында арнайы әдебиеттерді, қазіргі психодиагностиканың және психологиялық түзетудің әдістерін пайдаланып, зерттеу материалдарын талдауды, педагогиканың, дидактиканың сабақ беру әдістемесінің, дефектологияның негіздерін білуге, мектептің психологиялық қызметі құжаттарының толтырылу тәртібін, мектеп құжаттары мен нормативті құжаттарды білуге тиісті [10].

Психологтың негізгі мақсаты – психологиялық саулықтың негізі баланың рухани өсуіне, оның жанының жайлы болуына психологиялық жағдай жасау, оқушылар мен мұғалімдердің шығармашылық қабілетін ашу болып табылады.

Педагогикалық үрдіс кезінде туындайтын қиындықтар мен олардың психологиялық себептерін анықтау, оңтайлы қарым-қатынас ұстанымдарын қалыптастыру, ата-ана, мұғалім, басқа да қызметкерлерге психологиялық қызмет көрсету, оқушылардың мамандыққа қабілеттілігін анықтау, т.б. – мектеп психологының тікелей міндеттері.

Психолог оқушылардың жан-жақты және үйлесімді дамуын мақсат етіп, өзінің іс-әрекетін педагогикалық ұжыммен, дәрігерлік қызметпен, социологтар, дефектологтар, сондай-ақ қоғам өкілдерімен тығыз байланыста ұйымдастырады. Психологтың жұмыс тртібі осы ереже негізінде қабылданған психологиялық қызмет бағдарламасының мақсаты мен міндеттерін ескере отырып, оқу мекемесінің жалпы жұмыс тәртібіне сәйкес анықталады және оқу мекемелерінің директоры бекітеді. Оқу мекемелері мамандардың кәсіптік іс-әрекеттерін кешенді психоллогиялық-педагогикалық сараптауға, білім басқару орындарының немесе жеке оқу мекемелерінің ұсыныстары арқылы жүргізілетін оқу бағдарламалары мен жобаларды, оқу-әдістемелік құралдарды құрастыру немесе жазуға қатысады [11]. Отандық және шетелдік психологиядағы жетістіктерді оқу мекемелеріне тарату және енгізуге, педагогикалық қызметкерлердің іс-әрекетін психология саласындағы ғылыми-әдістемелік құралдармен қамтамасыз етуге ат салысады.

Педагогикалық-психологиялық білім. Бұл тәрбиеленушілердің мәдени-құқықтық орнын және біліктілігін ұғынып түсіну, тәрбиелік адамгершілік деңгейін анықтау, қайта тәрбиелену, не тәрбиелену мүмкіндік терін көре білу, өз жұмыс практикасына қатысты тарихи-педагогикалық тәжірибелерді меңгеруі; теориялық білімін іс жүзінде пайдалану мүмкіндігі, әр түрлі категориядағы адамдармен қарым-қатынас орнату технологиясының инновациялық тәсілдерінен хабардар болуы; тәрбиелеу мен оқытудың әдіс-тәсілдерін модернизациялау жолдарын меңгеру және т.б. Біз құрып отырған қоғамда педагог-психолог маманы өте маңызды орынға ие. Қоғам болғандықтан ол бірнеше компоненттерден құралады: ұжым, топ, ұйым және т.б. Аталған компоненттердің мүшесімен және мүшесіне мәдени, шығармашылық-рухани дүниесі, коммуникативтілігі, әлеуметтік міндетін, этикалық және эстетикалық талғамдардың болуын қазіргі заманға сай қалыптасуына ықпалын тигізеді. Педагог-психолог қоғамдағы тұлғаның биологиялық және әлеуметтік дамуына көңіл бөледі. Биологиялық тұрғыдан морфологиялық, физиологиялық, биохимиялық жетілуі болса, әлеуметтік дамуына психикалық, рухани, интеллектуалдық жағдайлары жатады. Демек, педагог-психолог маманын адам баласы өмірге келгеннен оң мен солды, ақ пен қараны ажырата алғаннан бастап, келешек толыққанды азамат және тұлға болып, оның әрі қарай жетілуіне әсерін тигізеді.

Педагог-психолог – отбасында ана, мектепте мұғалім, балабақшада тәрбиеші, жоғары оқу орнында оқытушы, жұмыста қызметкер, өз ісіне жауапты маман. Педагог-психолог тұлғасын төмендегі 1-ші суреттен көруге болады [12].

135

Сурет 1 – Педагог-психологтың тұлғасы

Ұстаздық жолды ұстанған тұлға үшін педагогикалық шеберлікті жетілдіру негізгі мақсат болып саналады. Өйткені мұғалімнің шеберлігі шәкіртті қалай, қалайша оқыту үшін оның психологиясын білу – екінші жағынан, оқытып тәрбиелеудің әдіс-тәсілдерін, жолдарын терең білу және оларды қолдана білу. Психология адамдардың өзін-өзі тәрбиелеуіне жл сілтейді, оның өз ерекшеліктерін ажырата білуге жәрдемдеседі. Қай елдің болсын, өсіп-өркендеуі өркениетті дүниеде өз орнын алуы оны ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасуына, даму бағытына тікелей байланысты.

Педагог-психолог адамдардың рухани-моральдық нормаларын бала бойына сіңіре біледі.Педагог бала бойына жақсы қасиеттерді қалыптастыра білетін іс-әрекеті:- баланың шығармашылық қабілетін немесе өз бетінше шығармашылық ізденісін дамыту;- пәнге терең қызығушылығын арттыру;- оқушының әсерлік сезімін қалыптастыру; - оқушының белсенділігін арттыру мақсатында даму деңгейін, танымдық белсенділігін арттыра

оқыту;- жалпы білім-білік дағдыларын дамыта оқыту;- білім базасын арттыру;- пәндердің ғылыми негізінде оқушылардың білім сапаларының деңгейін жоғарылата дамыта

оқыта отырып, интеллектуалдық жаңашылдыққа, әдептілікке, жеке тұлғалардың эстетикалық мәдениетінің жоғары дамуына ықпал жасауда білімді мықты құрал ретінде қолдану;

- педагог, психолог, тәрбиеші, ақылшы, қамқоршы, жетекші, мейірімді жан.Ал педагог-психологтың бойында әділдік, тапқырлық, қамқорлық, шыдамдылық, адамшылық,

кеңпейілдік қасиеттері басым болуы қажет.Педагогтың оқушылармен, олардың ата-аналарымен қарым-қатынас сипатына негізінен

педагогикалық ұжымда қалыптасқан моральді-психологиялық хал-ахуалы әсер етеді. Мұғалімнің өз әріптестерімен мектеп әкімшілігімен іскерлік, тату байланыстары бүкіл мұғалімдер ұжымының өз оқушылары мен олардың ата-аналарымен қарым-қатынас жасауында тәрбиелік ықпалының біртіндеп және бірыңғай бағыт алушылығын қалыптастыруға жәрдемдеседі.

Көрнекті психолог, профессор С.М.Жақыповтың еңбегінде оқу процесінің педагогикалық-психологиялық модельдеудің қызметтік деңгейінің бірінші сатысы оқытушы мен оқушылардың ішкі жүйелік қарым-қатынасы ретінде білімнің мазмұндық жанамалығы, оқытудың әдіс-құралдары көрсетілген. Оқу процесі жүйесінің құрылымдық бағдарын анықтай отырып, білімнің объективті және субъективті мазмұндылығын айыру қажеттілігі туындайды [13].

Моральді-психологиялық хал-ахуал негізінде ұжымда басымырақ көрінген өнегелі күй танылады. Бұл кейде адамдардың тіршілік әрекеті үшін басты деп саналған жан құбылысы мен толқыны адамдар әрекетінің реттелуі, олардың бір-біріне, жұмысына, әлемдегі болып жатқан оқиғаларына деген қатынасы өз бастауын алады.

Педагог-психолог пен оқушы қарым-қатынасы өз алдына бір-бірімен байланысқан және өзара шартты тізбек болып, түрлі формалар мен жағдайларда жүзеге асады. Бұл тізбектік мұғалім ерекше рөл атқарады.

Педагог-психологтар тек мектепте ғана емес, қоғамдағы түрлі мекемелерде де жетекші қызметтер атқарады.

В.А.Сластениннің пікірі бойынша, педагог-психолог профессиограммасы мыналарды қамтиды:1) қоғамның саяси сапалары;

136

2) әлеуметтік-психологиялық, этикалық-педагогикалық және ұстаздың жеке басының сапалары; 3) психологиялық және педагогикалық даярлық; 4) мамандық бойынша даярлық. Педагог-психологтың инновациялық іс-әрекетін ғалымдар былай сипаттайды: 1. Инновациялық іс-әрекеттің негізгі міндеттері: ♦ жаңалықты тұтастай және жекелеген кезеңдерінің нәтижелерін болжау; ♦ жаңалықтың жетімсіз жақтарын анықтап, оны енгізуді ұйымдастыру кезінде толықтыру мақсатын

көздеу; ♦ жаңалықтарды басқа жаңалыктармен салыстырып, олардың тиімдісін тандап алу, мәні мен

зерттелуін анықтау; ♦ жаңалық енгізілетін ұйымның инновациялық қабілетін бағалау. 2. Болашақ маманның кәсіби педагогикалық-психологиялық функциялары: конструктивтік,

ұйымдастырушылық, қарым-қатынастық, дамытушылық, ақпараттық, зерттеушілік. Ұйымдастырушылық іс-әрекет міндеттерін шешу үшін: ♦ оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынасты ұйымдастыру; ♦ оқушының оқудағы психологиялық және практикалық даярлығын ұйымдастыруға жағдай жасау; ♦ оқушыларды әртүрлі оқу-тәрбие жұмыстарына баулу; ♦ шығармашылықтарын дамытуға бағытталған жұмыстарды ұйымдастыру; ♦ сабақты тыңдауға, білімді қабылдауға оқушыларды дайындай білуі. Қарым-қатынас тұрғысындағы әрекетті іске асыру: ♦ оқушы мен мұғалім арасында іскер қарым-қатынас орнықтыру; ♦ оқу үрдісіндегі ұжымдағы оқушылар қарым-қатынасын жақсарту. Дамытушы тұрғыдағы іске асыру қызметі: ♦ инновациялық іс-әрекетті оқушының жас өспірім физиологиясына, педагогикалық-психологиялық

ерекшелігіне сәйкес қолдану; ♦ оқу үрдісіне оқушының ақыл-ой еңбегін ұйымдастыру; ♦ оқу үрдісінде педагогикалық жағдаят тудыру арқылы, оқушының өздігінен ойлауымен оқылатын

шындық болмыс арасындағы байланысты білу;♦ оқушының білімге қызығушылығын арттыру; ♦ алдыңғы қатарлы озық тәжірибелердің оқушы білімін дамытушы әдіс-тәсілдерін қолдану. Акпараттық функцияны іске асыру қызметі: ♦ оқу материалдарын еркін меңгеріп, оны жеткізе білу әдістемесі мен тәсілдерін қолдана білу; ♦ пән мазмұнына ғылыми-дидактикалық талдау енгізу; ♦ оқытуда жаңа технологиялар элементтерін қолдану [14].Адам бойындағы қажет, түрткі, ниет, тілек, ынта, ықылас т.б. қасиеттер танымдық қызығушылықты

құрайды. Танымдық қызығу адамды білімге, кәсіпке, іскерлікке, іс-әрекетілікке т.б. итермелейді. Танымдық қызығушылықтың туындау көрсеткіштері (1-кестеде) төмендегідей компоненттерге бөлінді: мотивациялық құндылықтары; оқу объектісіне бағыттау; технологиялық; шығармашылық.

Кесте 1 – Педагог-психолог моделіБұл аталған компоненттердің әсерінен білім, кәсіп, іскерлік, іс-әрекет, игеру, нәтиже құралады [15].Педагог - психолог қызметі:

137

Білім жүйесінде практикалық психология қызметінің дамуының басымдылық бағыттарын айқындау, тиісті жастағы даму нормаларына сәйкес оқушылардың дұрыс дамуын қамтамасыз ету мақсатында

психологиялық-педагогикалық қызметінің негізгі бес бағытын бөліп көрсетуге болады.Психопрофилактика, жұмыстың мақсаты: тұлғаның психикалық дамуындағы ықтимал болатын

кемшіліктерін алдын-алу болса, психолог-педагог бұл тұрғыда колледждің ата-аналары мен топ жетекшілерімен бірлесе отырып жеке жұмыс жүргізуді талап ететін оқушылармен қарым-қатынаста болады.

Психодиагностика, мақсаты: тұлғаның жекелік және жасына байланысты ерекшеліктері мен тұлға аралық қарым-қатынасты зерттеу.

Психокоррекция бағытының мақсаты: Оқушының психикалық және тұлғалық дамуындағы ауытқуларды түзеу, жалпы оқу біліктілігі мен дағдыларын дамыту және әңгіме-кеңес жүргізу.

Психологиялық кеңес беру мақсаты: оқушыларға педагогикалық процестегі туындаған жағдаяттарды шешуге көмек беру.

Психологиялық ағарту және білім мақсаты: психологиялық мәдениетті көтеру және қалыптастыру, педагогикалық процесте барлық оқушылардың психологиялық-педагогикалық құзырлылығын сақтау. Жоғарыда аталған мәселелер 2-ші суретте бейнеленген [16].

138

қажет түрткі ниет тілек ынта ықылас

Педагог-психолог

Білім Іскерлік Іс-әрекет Игеру

Нәтиже

Мектептегі педагог-психолог моделі

Жалпы педагогикалық психологиялық Арнайы

Оқыту Білім беру Кәсіп тәжірибе Ізденушілік Өзіндік жұмыс Іс-шаралар Дағды

Әрекет диагностика Операция қимыл -қозғалыс кеңес беру

Қабылдау Ұғыну Ойлану Пайымдау Бекіту Жүзеге асыру Қолдану

Білімді тәрбиелі оқушы тұлғасын қалыптастыру

Сурет 2 – Педагог-психолог қызметінің моделі

Топ жетекшілері диагностикалық карта толтырады. Педагог-психолог педагогикалық ұжымдағы жеке адам жағдайын шешуге болжам жасау және білімгерлердің әлеуметтік жағдайын зерттеумен бірге жағдаяттардың шешімін тауып, қорытындылайды.Педагог-психолог дарынды балаларға шығармашылықпен шұғылдануға психологиялық демеу береді және де ата-аналар мен оқушылардың әлеуметтік-психологиялық құзырлылығын жоғарылатуға үлес қосады.

Қазіргі педагог-психологтың алдына: болашақ өркениетті, дәстүрлі демократиялық мемлекетті құратын жас ұрпақтың ең әуелі адамгершілік қасиеттерін қалыптасиырып, содан кейін оның жан сапасын, тән сапасын арттырып, техникалық прогреске сәйкес жан-жақты қолданбалы білім беру міндеттері қойылады. Ол үшін мектептер қаражатпен, техникалық құралдармен, мәдени қажеттіліктермен толық қамтамасыз етілуі тиіс.

Нағыз педагог-психологтар қоғамдағы саяси-экономикалық жағдайларда кездесетін келеңсіз үрдістермен күрес жүргізе алатын – күрескер болуы керек. Өйткені ол халықтың қамын, шәкірттің болашағын ойлайтын және сол үшін еңбек тететін тұлға.

Мақсаты: бейімділік; ойлау; зейін тұрақтандыру; тілдік таңбаларды дұрыс қолдану; сөздік қорын байыту.

Тәрбиелік: адамгершілік; еңбексүйгіш; эстетикалық; ұйымшылдық; патриоттық.

Дамытушылық: қабілетін; тіл байлығын; өз бетінше жұмыс істеуін; ізденімпаздық; қорытынды жасауға үйрету.

139

Білім беру жүйесіндегі психологиялық қызмет: ғылыми, қолданбалы және практикалық сияқты үш тұрғыда қарастырылады.

Ғылыми жағы білім берудегі психологиялық қызмет мәселелерінің зерттелуін, теориялық және әдіснамалық негіздемесін, психодиагностика жасау, қазіргі мектептегі білім берудің нақты жағдайына сай психологиялық білімді қолдану түрлері мен әдістерін дамыту және психологиялық түзетулерді қамтиды.

Қолданбалы жағы оқыту мен тәрбиенің, оқулықтың дидактикалық және әдістемелік материалдардың, оқу бағдарламаларының психологиялық негіздерін жасау және оны талдауды қоса алғандағы барлық үрдістерін психологиялық жағынан қамтамасыз ету.

Практикалық жағы психологтардың білім беру мекемелеріндегі (балабақшалар, мектептер, гимназиялар мен интернаттардағы) немесе білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет орталықтарындағы жұмыстарына тікелей қатысты.

Білім беру жүйесіндегі педагогикалық-психологиялық қызмет Білім және ғылым министрлігінің педагогикалық және психологиялық қызмет бөлімі, білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің аймақтық орталығы, облыстық, аудандық орталықтары арнайы білім мекемесінің педагогикалық-психологиялық қызметі сияқты еліміздің білім кеңістігіндегі біртұтас тікелей құрылым күйінде жобаланады. Бұлардың әрқайсысы білімдегі педагогикалық-психологиялық қызметтің тиімділігіне кепілдік бере отырып, өздеріне қатысты да тиісті мәселелерде бірлесіп жұмыс істеуді нақты білуі тиіс.

Мектеп педагог-психологының қызметтік міндеттері: жалпы білім беретін орта мектептердегі оқытудың барлық кезеңдерінде балаларға қажетті

жағдайларды жеке көмек беру үшін педагогикалық-психологиялық зерттеуді жүзеге асыру; писхологиялық ғылымның жетістіктерін негізге ала отырып, мектеп оқушыларының

әркелкі жас кезеңінде жан-жақты, тұлғалық, интеллектілі дамуын қамтуға ықпал етеді; мектеп әкімшілігі мен мұғалімдердің сұраныстары бойынша оқушылармен,

мұғалімдермен, ата-аналармен психологиялық сақтандыру, диагностикалық, түзеу және кеңес беру жұмыстарын жүргізеді, мектеп оқушыларының интеллектуаоды, тұлғалық, эмоциялық және ерік-жігер ерекшеліктерін, олардың қызығушылықтары мен қабілеттерін зерттейді; оқуға психологиялық дайындық жеткіліксіздігін ерте анықтауды мақсат ете отырып, бірінші сыныпқа бала қабылдауға қатысады;

педагогикалық кеңестің әдістемелік бірлестіктердің, сыныптардағы, сондай-ақ мектептегі ата-аналар жиналыстарына қатысады, оқушыларға ықпал етіп, жеке көмек көрсетуге байланысты негізгі проблемаларды шешуге арналған педагогикалық консилиумдар мен педагогикалық кеңестерге қажетті ақпараттар дайындайды;

мектептегі психология бөлмесінқұруды және қажетті құжаттарды сақтауды, оларды дұрыс пайдалануды қамтамасыз етуді жауапкершілігіне алады;

мектептегі писхологиялық қызметтің писхологиялық-педагогикалық жұмыстарының нәтижесі мен есебінің ғылыми-әдістемелік орталықтар тағайындаған талаптарына сай болуын қатаң түрде жүзеге асырады.

Сонымен қорыта келе, оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастық мәселелерін ашу туралы жазылған философтардың, филологтардың, педагог-психологтардың еңбектерін бірнеше топтарға топтастырдық.

1) Педагог-психолог ғылымдарымыздың еңбектеріндегі танымдық қызығушылық туралы ой-пікірлерін талдадық.

2) Оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастырудағы педагог-психологтардың қызметімен сабақтастықтың зерттелу жолдарын анықтадық.

3) Оқушылардың танымдық қызығушылығын дамытудағы мектеп пен университет арасындағы сабақтастықтың педагогикалық-психологиялық мүмкіндіктерін аштық.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам. ҚР президенті – Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы: / Егемен Қазақстан: жариял. 10.07.2012. 2.Актуальные психолого-педагогические проблемы обучения и воспитания. Тезисный доклад конференции… – Рига -АГУ,1979. – 17 с.3. Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М.: «Политиздат», 1975. – 304 с.4. Деркач А., Зазыкин В. Акмеология. – СПб.: Питер, 2003. – 256 с.5. Кон И.С. Психология старшеклассника. – М.: 1980. – С. 31-33.6. Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы. //Егемен Қазақстан, 1999, 1 маусым.7. Отчет о научно-исследовательской и инновационной деятельности. –Алматы: Қазақ ун-ті, 2012. – 225 с.8. Кунапина Қ.Қ. Мектептегі педагогикалық практика: әдістемелік құрал. – Алматы: Қазақ ун-ті, 2011. 9. Профессиональная культура учителя. / Под ред. В.А. Сластенина. – М., 1993.10. Пряжников Н.С. Профессиональное и личностное определение. – М., 1996.

140

Аннотация. В статье рассмотрены особенности профессиональной деятельности педагога-психолога новой формаций и важность акмеологической службы в РК. Annotation. Article describes the features of the teacher professional psychologist of the new formation and the importance of service in the Republic of Kazakhstan.

Н 50373(574)

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІККЕ ТӘРБИЕЛЕУДЕ ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІН ПАЙДАЛАНУ

Несипбаева А.Т.№11 балабақша, Тараз қ.

ХХІ-ғасыр балаларының тәрбиесінің өзекті мәселесі ұлттық және жалпы адамзаттың мәдени мұралар арқылы қоғамда руханилықты қалыптастыру болып табылады. Мұндай аса жауапты міндеттердің баянды болуы үздіксіз білім беру жүйесінің алғашқы сатысы – мектепке дейінгі оқыту мен тәрбиелеуден бастау алуы қажет. Ерте жастан алынған рухани жасалым, адамның барлық өмірінде рухани-адамгершілік белгісін анықтап, ізгілік қасиеттерді, рухани болмысты бала бойына қалыптастырады. Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеуде қазақ ертегілерін пайдаланудың маңызы зор. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігіне жүгінсек, «адамгершілік» сөзі: ар-ұжданның тазалығы, адамшылық. Ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, әділдік, шыншылдық, кішіпейілділік, имандылық, т.б. қарапайым адамгершілік құндылықтар болмаса, олардың орнын ешқандай терең білім толтыра алмайтынын өмірдің өзі дәлелдеуде.

Руханилық дегеніміз- адам сана-сезімінің, сенімі мен сапасының, білімі мен өмір сүру тәсілінің көрсеткіші, адамның ішкі болмысы. Баланы рухани-адамгершілікке тәрбиелеу отбасынан басталып, мектепке дейінгі мекеменің оқу-тәрбие үрдісінде жүйелі жалғастырылуы қажет.

Мектеп жасына дейінгі балаларды рухани-адамгершілікке тәрбиелеу дегеніміз - олардың өмірдегі өз орнын, атқаратын міндетін, қазіргі және болашақ ұрпақ алдындағы жауапкершілігін, дүниенің күрделі құрылымын түсінуі және өзін-өзі үздіксіз, жетілдіруімен рухани даму қасиеттерін қалыптастыру.

Руханилық - бұл (модус, «режим») интеллектуалдылықты және эмоционалдылықты, өнегелілікті және эстетикалық, сондай-ақ экологиялық идеяны, сезім мен күйгелектілікті, жеке тұлғаның ішкі бекітілімін, бүтіндік жиынтығын сипаттайтын адамның психикасы мен мінез-құлкының сипаттамасы.

Біздін ойымызша «рухани-адамгершілік тәрбие адамның сапалы, құнды қасиеттерінін бүтіндік жиынтығын сипаттайтын адамнын психикасы мен мінез-құлкынын сипаттамасы, құндылык бағдарын айқындайтын тәрбие» деп білеміз.

Мектепке дейінгі тәрбие мазмұнын жетілдіруде озық ғылыми-зерттеулер мен тәжірибелер, сонау 18-ғасырда өмір сүрген Ф.Фребель, М.Монтессори идеяларынан бастап, әлемдегі ең озық жапон тәжірибелері, еңбектері мен қатар қазақ халық ертегілері кеңінен пайдаланылып жүр.

Мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік міндетті білім беру стандартындағы негізгі идеялар «Адам-қоғам-табиғат-отбасы» болып табылады, яғни рухани-адамгершілікті қалыптастыру негізі.

1.Адам - әлемдегі ең жоғары құндылық. Ол мүмкіндіктер мен қабілеттерге ие табиғаттың ажырамас бөлігі, Әр адам табиғатынан қайталанбас. Басқа адамдарға шыдамды болу керек.

2.Отбасы – ең қымбатты және жақын адамдар өмір сүретін әлем. Өз отбасыңды жақсы көріп, қорғау қажет, туғандарың мен жақындарыңа көмектесу қажет.

3.Отан – адамның туып өмір сүріп жатқан елі. Отан – ол қала, көше, үй, отбасы, туыстар, достар, балабақша және т.б. Біздің Отанымыз – Қазақстан. Қазақстан - әлемдегі демократиялық мемлекеттердің бірі.

Бұл негізгі идеялар Қазақстанның мектепке дейінгі кезеңге қатысты ұлттық саясаты болып табылады.

Баланың жеке басының қалыптасуында, мектепке дейінгіде балаларды тәрбиелеуде қазақ ертегілерінің маңызы зор. Осы кезеңнің өзінде-ақ ата-аналардың, педагогтардың, тәрбиешілердің, психологтардың бірлескен күш-жігері арқылы баланың әлі айқындала қоймаған әлеуметтік сапаларын қалыптастыру мен дамытудағы тәрбиелік мүмкіндікті жұмылдыру үшін оның жеке басының, рухани-адамгершілік және дене бітімінің даму ерекшеліктерін ескеру қажет.

Мектеп жасына дейінгі балаларға рухани-адамгершілік тәрбие беру – қазіргі мектепке дейінгі мекемелердің ең маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының ролі барған сайын артып, моральдық фактордың ықпал аясы кеңейіп келеді.

141

Қазіргі кезеңде балабақшаларда тәрбие үдерісі негізінен жеті бағытта жүргізіледі, атап айтқанда: адамгершілік, ақыл-ой, еңбек, дене, экономикалық, құқықтық, экологиялық, тәрбие бағыттары бойынша жүргізіледі.

Ал тәрбиенің негізі ретінде адамгершілік тәрбиесі қазіргі таңда халықтық педагогика «Атаның сөзі, ақылдың көзі», «Әжемнің әңгімесі», «Зерек бала», «Тапқырлар мекені», «Қазақ халық ертегілері» этнопедагогикалық материалдар арқылы тәрбиелеу элементтері балабақша өміріне ерекше енгізілуде.

Оқу-тәрбие жұмыстарында қазақ халық ертегілері арқылы адамгершілік бағытындағы тәрбие жұмыстарына назар аударсақ рухани-адамгершілік құндылыктарды қалыптастыруға ерекше мән беріледі. Ол дегеніміз балалардың әдепті, мәдениетті, білімді, мейірманды, қайырымды болып өсуі арқылы адамгершілік құндылықтары жетілдіріледі. Бұл бағытта алдымен балалардың рухани-адамгершілік тәрбиесін қалыптастырудың моделін жасау қажеттігін тудырады.

Адамгершілікке тәрбиелеуде ертегілер мен қатар табиғат құбылыстары, олардың өзара байланысы, заңдылықтары, өсімдіктердің, жәндіктердің, жануарлардың дамуын танып-білу, бақылау және түсінігіне жеңіл тиетін қоғамдық құбылыстарымен, оқиғаларымен, адамдардың еңбегімен, мерекелермен, Қазақстан Республикасының астанасы Астана қаласы т.б. таныстыру арқылы балалардың дүние, табиғат, қоғам, Отан туралы алғашқы түсініктері қалыптасады, Астана туралы аңыз әңгіме, ертегі айтуға болады.

Демек, балалардың қандай да бір нәрсеге қызығушылығы да сатылап қалыптасады, мұны жоғарыда аталған зерттеулер нәтижесі дәлелдейді. Егер зерттеу проблемасымен байланыстыра қарастырсақ, балада алдымен қазақ халық ертегісіне жағымды эмоциялық көзқарас (әуестік), содан кейін мазмұнды эмоциялық көзқарас (әуестену), соңында танымдық қызығушылық пайда болады.

Ертегіні білуге әуестік – қызығушылықтың алғашқы сатысы, яғни бала ертегіге жағымды көзқараста болады. Бұл сатыда бала ертегіні танып-білуде белсенділік көрсетпейді, ертегі ұнағанымен, өздігімен дербес оқып білуге талпынбайды.

Өйткені аталмыш сатыда ертегі тілін, оның мазмұнын эмоционалды тұрғыда қабылдау дағдысы бәсең дамыған сондықтан баланы ертегідегі кейбір көріністер ғана елітеді. Әйтсе де бұл сатыда бала ертегіге танымдық тұрғыда назар аудармағанымен, қызығушылық танытудың өзі оны әрі қарай дамытуға мүмкіндік бар екендігіне меңзейді. Демек, білуге әуестік бала санасы мен іс-әрекетінің бастапқы бағытталу сатысы болады.

Баланың ертегіні білуге әуестіктен біртіндеп онымен әуестенуге көшуі – қызығушылықтың екінші сатысы. Бұл сатыда баланың ертегіге деген қызығушылығы ойлау, қабылдау, есте сақтау, қиялдау, сияқты әртүрлі психикалық процестермен айқындалады.

Қызығушылық балалардың танымдық іс-әрекетін белсендендіреді, ертегілерді талдауға, әңгімелеуге, салыстырмалы суреттеме беруге дағдыландырады. Баланың да білуге деген құштарлығы артады. Алайда жұмыстың бәрі тәрбиешінің тікелей жетекшілігінде жүзеге асады. Бұл сатыда қызығушылықты қалыптастырудың терең де, мағыналы негізінің қалануына мүмкіндік туады. Сөйтіп, баланың ертегімен әуестенуі танымдық қызығушылыққа ауысады.

Баланың ертегіге танымдық қызығушылығының қалыптасу сатысы оның халық ертегілерін эмоционалдық тұрғыда қабылдап, танып-білуге талпынысымен, ертегідегі жағымды персонаждарға еліктеуімен, ертегілерді таңдап оқуға әуестенуімен сипатталады.

Ертегіні оқып-білуге қажеттіліктің болуы, оған деген сүйіспеншіліктің артуы қалыптасқан танымдық қызығушылықтың айшықты көрінісі десе болады.

Ертегімен әуестену – бала табиғатына тән қасиет, ол баланың көргендерін танып-білуге, оған терең бойлауына көмектеседі. Баланың мұндай әуестігі ертегідегі болған оқиғаны түсінуге, білуге, көруге деген қызығушылығынан байқалады.

Балалардың ертегіні есту барысында «қайдан?», «неге?», «бұл не?», «неліктен?» және тағы басқа сұрақтар қоюын оларда танымдық қызығушылықтың пайда болуымен байланыстыруға болады. Әрине, кішкентай баланың қойған мұндай сұрақтары белгілі дәрежеде, ертегі мазмұнына деген танымдық көзқарасты, білуге деген әуестікті көрсетеді. Дәлірек айтқанда, мұны танымдық қызығушылықтың бастауы деп есептеуге болады.

Ертегі арқылы балалардың бойында қалыптасқан рухани-адамгершілік қасиеттер

Адамгершілік қасиеттің

компоненттері

Қалыптасқан тұлғалық қасиеттер

Қазақ халық ертегілері

Гуманистік қасиеттер

Қайырымдылық, кішіпейілділік, қарапайымдылық, мейірімділік, ізеттілік,

«Ер Төстік», «Ғажайып бақ», «Жалайдар хан мен Сағат», «Аяз би», «Атымтай жомарт», «Қарлығаштың құйрығы неге айыр?», «Құмырсқа мен көгершін», «Жақсылық пен Жамандық»

142

имандылық, инабаттылық, рақымдылық

Ұжымшылдық қасиеттер

Ұжымшылдық сезім, өзара сыйластық, ынтымақтастық, достық, жолдастық, жауапкершілік

«Төрт түлік малдың кеңесі», «Ит пен мысық адамға қалай үйренді?», «Құмырсқа», «Есірік торғай, «Көк өгіздің тарихы жайында», «Ханның үш ұлы», «Ақбай», «Өнеге», «Бес ешкі»

Еңбексүйгіштік қасиеттер

Еңбексүйгіштік, еңбек тапсырмаларына адал ниетті қатынас, өз еңбегінің нәтижесіне жауапкершілікпен қарау, қанағатшылдық

«Хан мен етікші», «Сауысқан мен көкек», «Байлық пен ақыл», «Алтын балта», «Сүлеймен мен диқан», «Хан мен құмырсқалар», «Жылқы мен бұғы», «Жайық пен Еділ», «Ғажайып бақ», «Құмырсқаның қанағаты»

Патриоттық және ұлтжандылық қасиеттер

Отанға, өз халқына деген сүйіспеншілік, өзге ұлт өкілдеріне сыйластық, өжеттілік, ержүректік

«Ер Төстік», «Батыр Ақжан», «Әлібек батыр», «Еркем Айдар», «Керқұла атты Кендебай», «Асан батыр», «Тотан батыр», «Алтын сақа»

Тұлғаның жүріс-тұрысына рухани тұрғыдан реттеу ерекшелігінің қасиеттері

Адалдық, шыншылдық, ұқыптылық, шын берілгендік, жинақылық

«Уәзірдің қызы», «Үш қыз», «Ақыл сатушы», «Хан мен бүркіт», «Ермек», «Ақылды қыз», «Өнеге», «Алтын балта», «Байғыз», «Қотыр торғай», «Ұр. Тоқпақ»

Тұлғалық құндылық қасиеттер

Әділдік, өзін-өзі объективті бағалау

«Ер Төстік», «Сақыпжамал», «Ғажайып бақ», «Асан батыр», «Аяз би», «Түлкі мен маймыл, «Керқұла атты Кендебай»

Қазақ халық ертегілеріне балалардың танымдық қызығушылығы оқу және тәрбиелеу барысында қалыптасады:

а)тәрбиешілердің ертегіні әңгімелеуі арқылы; б)ертегіні эмоционалдық әсермен қабылдауға байланысты.Бүгінгі таңда жас мектеп жасына дейінгі балаларды халықтың мәдени мұрасы, соның ішінде халық

ауыз әдебиеті үлгілерінің бірі – халық ертегісі. Қазақ халық ертегілері балаларының танымдық қызығушылығын қалыптастырудың жетекші құралы. Өйткені оларда халықтың тыныс-тіршілігі, әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері, бақыт жолындағы күресі, адамдардың өзара қарым-қатынасы мен мінез-құлқы, қазақ халқының ең жақсы қасиеттері – еңбексүйгіштігі, өз халқына, Отанға, туып-өскен ортаға, табиғатқа жөне т.б. деген сүйіспеншілігі бейнеленген. Ертегілер балалардға білім береді, тәрбиелейді, дамытады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы //Егемен Қазақстан 14 желтоқсан 2010ж.2.Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті мектепке дейінгі оқыту және тәрбиелеудің стандарты. Астана-2009,-30б.3.Төленова Ұ.Т. Балабақшадағы аралас топ балаларын ұлттық ойын арқылы адамгершілікке тәрбиелеу: – Атырау, 2002. - 118 б.4.Меңжанова А. Мектеп жасына дейінгі педагогика. - Алматы, 1996.

Аннотация. В данной статье рассматривается о развивающих сказок для воспитания детей.Annotation. This article discusses about developing stories for parenting.

143

УДК 51.22: 11

ПРИМЕНЕНИЕ ИКТ НА УРОКАХ ТЕХНОЛОГИИ КАК ФАКТОР ПОВЫШЕНИЯ АКТИВИЗАЦИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Погибо А.Средняя школа № 35, г. Тараз

Сегодня много внимания уделяют использованию информационных технологий в школе. И это

вполне оправдано тем, что век нынешний – это век информационный. Наша задача заключается не только в том, чтобы дать детям знания, но и в том, чтобы научить своих воспитанников искать их и усваивать самостоятельно. Умение обрабатывать информацию на сегодняшний день является весьма ценным навыком. Попытаемся рассмотреть, как ИКТ помогают учителю в достижении этой цели. В любом учебном процессе можно выделить основные элементы, такие как передача информации и ее усвоение. Оба эти элемента тесно взаимосвязаны друг с другом и влияют друг на друга. Передача информации происходит от обучающего к обучающемуся. Здесь велика роль источника и носителя информации. Главные требования к передаче информации – доступность ее понимания, своевременность и оперативность, а усвоение информации тесно связано с самостоятельной работой учащихся или с самообразованием. Необходимо научить каждого ребенка за короткий промежуток времени осваивать, преобразовывать и использовать в практической деятельности огромную массу информации. Очень важно организовать процесс обучения так, чтобы ребенок активно, с интересом и увлечением работал на уроке, видел плоды своего труда и мог их оценить. Помочь учителю в решении этой непростой задачи может сочетание традиционных методов обучения и современных информационных технологий, в том числе и компьютерных.

Использование ИКТ на уроках технологии дает возможность:1.визуализировать учебную информацию с помощью наглядного представления на экране

теоретического материала, технологического процесса и т.п.;2.осуществлять подготовку выпускника школы к жизни в условиях информационного общества;3.индивидуализировать и дифференцировать процесс обучения за счет возможности изучения,

повторения материала с индивидуальной скоростью усвоения;4.осуществлять управление учебной деятельностью и контроль результата усвоения учебного

материала;5.развивать межпредметные связи.Для нашего времени характерно снижение уровня мотивации обучения и прежде всего учебно-

познавательных мотивов учащихся. Не является исключением и технология. Поэтому необходимо использовать любознательность и высокую познавательную активность школьников к информационным технологиям для повышения и поддержания уровня мотивации к предмету «Технология». Изучение технологии в школе – первый шаг в подготовке инженерно-технических кадров. В то же время следует отметить, что технологическая культура человека, основами которой овладевают школьники при изучении технологии в школе, необходима любому человеку в будущем, независимо от выбора профессии. Подготовка кадрового потенциала для решения научно-практических задач, стоящих перед нашей страной, должна начинаться с изучения образовательной области «Технология» в общеобразовательной школе и продолжаться в начальных, средних и высших профессиональных учебных заведениях. Именно при изучении образовательной области «Технология» учащиеся должны получить исходные представления и умения анализа и творческого решения возникающих практических проблем, преобразования материалов, энергии и информации, конструирования, планирования, изготовления, оценки процессов и изделий, знания и умения в области технического или художественно-прикладного творчества, представления о мире науки, технологий и техносферы, влиянии технологий на общество и окружающую среду, о сферах человеческой деятельности и общественного производства, спектре профессий. Использование ИКТ на уроках технологии позволяет разнообразить формы работы, деятельность учащихся, активизировать внимание, повышает творческий потенциал личности. Построение схем, инструкционных карт, таблиц в презентации позволяет экономить время, более эстетично оформить материал. Использование иллюстраций, рисунков и т.п. воспитывают интерес к уроку; делают урок интересным. На уроках технологии, применение ИКТ позволяет использовать разнообразный иллюстративный, информационный материал. ИКТ уместно применять при изучении отдельных тем и разделов программы технологии трудового обучения. Это обуславливается следующими факторами:

1.Данная образовательная область предусматривает, прежде всего, формирование и совершенствование практических умений, в способах обработки материалов, моделирования и

144

проектирования. Следовательно, большее количество времени должно уделяться практической деятельности учащихся на уроке.

2. Недостаточное количество мультимедиадисков в школьной медиатеке. Имеющиеся диски имеют узкую тематическую направленность, не лишены ряда достоинств. Таких, как профессионализм работы программистов, красивая графика, содержат хорошую мультипликацию, многофункциональны и т. д. Но в большинстве своем они не вписываются в канву данного конкретного урока конкретного учителя. С их помощью невозможно достичь всех целей, поставленных учителем на уроке. На уроке, как правило, практикуются выступления учителя или учеников с использованием компьютера, проектора, звуковых колонок, презентаций. Презентация может быть построена таким образом, чтобы наиболее оптимально решать поставленные на уроке задачи.

Презентация позволяет учителю не просто читать лекцию, но вести беседу с учащимися, задавая вопросы по теме и тем самым, заставляя учащихся актуализировать знания, полученные ранее по другим предметам, высказывать предположения (как вы думаете, какой вид термической обработки уменьшит хрупкость?) анализировать получаемую информацию (многообразие видов термообработки), сравнивать (отличие термообработки), обобщать (свойства разных материалов), делать выводы тем самым, развивая мышление учащихся, активизируя их познавательную деятельность. Беседа активизирует учащихся, развивает их память и речь, делает открытыми знания учащихся, имеет большую воспитательную силу, является хорошим диагностическим средством [3].

Эксперты уж давно заметили по результатам многочисленных экспериментов отчетливую сильную связь между методом, с помощью которого учащийся осваивал материал, и способностью вспомнить (восстановить) этот материал в памяти. Например, только четверть услышанного материала остается в памяти. Если учащийся имеет возможность воспринимать этот материал зрительно, то доля материала, оставшегося в памяти, повышается до одной трети. Обучение с использованием средств ИКТ позволяет создать условия для формирования таких социально значимых качеств личности как активность, самостоятельность, креативность, способность к адаптации в условиях информационного общества, для развития коммуникативных способностей и формирования информационной культуры личности.

Технологическая, инструкционная карта являются основным технологическим документом на уроке при выполнении практической работы. Инструкционные и технологические карты включают в себя графический и текстовый материал, сведения о характере выполняемого задания, требования к нему, материалах, инструментах, оборудовании и приспособлениях, трудовых операциях и их последовательности, а также о приемах организации труда, возможных ошибках и способах их устранения. Куда удобнее вывести ее на электронную доску, при этом не нужно ее рисовать заново для другой группы, можно добавить или убрать прямо на экране, будь то размер или лишние детали чертежа.

Всю проведенную в ходе занятия работу со всеми сделанными на доске записями и пометками можно сохранить в компьютере для последующего просмотра и анализа, в том числе и в виде видеозаписи. Учитель, работающий с интерактивной доской, может повысить уровень восприятия материала за счет комбинации различных форм передачи информации – визуальной и звуковой. В процессе занятия он может использовать яркие, многоцветные схемы и графики, анимацию в сопровождении звука, интерактивные элементы, которые откликаются на действия учителя или ученика. При необходимости, если в группе есть учащиеся со слабым зрением, учитель может увеличить тот или иной элемент, изображенный на доске. Наглядность и интерактивность–вот основное преимущество интерактивной доски. Интерактивные доски соответствуют тому способу восприятия информации, которым отличается новое поколение школьников, компьютерах и мобильных телефонах, у которого гораздо выше потребность в темпераментной визуальной информации и зрительной стимуляции.Презентация позволяет реализовать метод кратковременных фронтально-групповых лабораторных работ, которые одновременно выполняются всеми учащимися класса в группах под руководством учителя. При этом на слайдах может находиться план выполнения работы, бланк отчета о проделанной работе и форме вывода, видеосюжет, иллюстрирующий опыт или эксперимент. Фронтальные опыты, учат школьников наблюдать и анализировать явления, способствуют развитию мышления. Активизация мыслительной деятельности достигается соответственно постановкой вопросов, в которых следует обращать внимание на существенные стороны изучаемого вопроса. При работе с большими объемами информации у учащихся формируются умения и навыки критического мышления, способности осуществлять выбор и нести за него ответственность, оценивать эффективность информационного поиска, определять грамотно объем предлагаемой информации, читать быстро, осмысленно текст, графики, схемы, чертежи, формулировать мысли ясно, кратко, по делу, излагать мысли в письменном виде, выполнять анализ, сравнение, классификацию. Интерактивные элементы обучающих программ позволяют перейти от пассивного усвоения к активному, так как ученики получают возможность самостоятельно моделировать явления и процессы, воспринимать информацию не линейно, с

145

возвратом, при необходимости, к какому-либо фрагменту, с повторением виртуального эксперимента с теми же или другими начальными параметрами.

Можно сделать следующий вывод: использование презентации на уроке есть применение наглядного метода иллюстраций во взаимосвязи с другими методами, позволяющими развивать мышление учащихся и активизировать их познавательную деятельность. Иллюстрации особенно необходимы тогда, когда объекты не доступны непосредственному наблюдению, а слово учителя оказывается недостаточным, чтобы дать представление об изучаемом объекте или явлении. Однако, важно понимать, что эффект от использования интерактивной доски во многом зависит от самого учителя, от того, как он применяет те или иные возможности доски.

Литературы:

1.Селезнев И.Н. Использование ИКТ на уроках технологии// Учебное пособие. М., 2012 2. Мукушев С.Б. Психолого-педагогические аспекты создания и использования информационных средств обучения //Научно-методический симпозиум «Информатизация школы». – М., 2009. – С. 18–19.3. Петрова Т.В. Активизация познавательной деятельности учащихся на уроках технологии с использованием ИКТ», 2011.

Аннотация. Жиырма бірінші ғасырдың басталуы жаппай ақпараттық қоғамға көшумен сипатталады. Оған компьютерлік техника, ақпараттық технология және басқа да ғылыми-техникалық прогресс әсерін тигізуде. Қазақстан Республикасы ғылыми-техникалық прогрестің негізгі белгісі болып табылатын қоғамды ақпараттандырудың жаңа кезеңіне енді. Қоғамды ақпараттандыру – еліміздің экономикасының, мәдениетінің, ғылымының дамуының негізгі алғышарты.Аnnotation. Development of information-communication technologies (ICT) has led to “information blast” whereby people are unable to find and process large volumes of information necessary for professional or educational purposes. Education system has always been based on scientific and technological achievements which leads to their further development. So the modern education system must be based on newest achievements in information-communication technologies.

ӘОЖ: 376: 720

ПӘНДЕРДІ ОҚЫТУДА ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАҢЫЗЫ

Пірімқұлова Ф. №47 орта мектеп, Тараз қ.

Қазіргі таңда жалпы білім беретін мектептерде оқушылардың өздігінен білім алуы үшін арнайы зерттеушілік білім беру мәселесі маңызды орын алуда. Осындай мәселелердің алдын алу үшін оқушыларды зерттеулік ізденістеріне қатысты білік пен дағдыларды қалыптастыру (проблемаларды анықтаудан ұсынуға дейін және алынған қорытындыларды қорғау) проблемасы әдістеме ғылымына тапсырылады,соған орай, оқушыларға зерттеу ұғымын кеңінен түсіндіру және олардың зерттеу қабілеттерін дамыта білу педагогтардың кәсіби шеберліктерін қажет деп санайды.

Оқушыларға шығармашылық іс-әрекет дағдыларын меңгерте отырып, педагог әр баланың зерттеу қабілеттерінің жеке дара екенін ұмытпауымыз керек, осы тұрғыда қабілеттерін дамыта отырып, жетістіктерге жеткізуге септігін тигізумен қатар, психология ғылымдарының докторы, профессор А.И.Савенков ұсынысы бойынша оқушының зерттеу қабілеттерін дамытуға арналған әдістемелік құралдарына сүйене отырып, ізденіс белсенділігін былай көрсетуге болады.

Оқушының жеке шығармашылығына бағытталған әрекет - зерттеу әрекеті, сондықтан - мұндай әрекет оқушының жеке білім аумағын қалыптастыру арқылы нәтиженің туындауына мүмкіндік береді, себебі оқушыларда арнайы бiлімдi қалыптастыруға, сондай-ақ жалпы зерттеулiк iзденiске қажет бiлiк пен дағдыны дамытуға қажеттi бағдарламаны өңдеу қағидаларын талдауға болады.

Баланың танымдық іс әрекетін табысты жүргізу үшін А.И.Савенков әдістемесі бойынша зерттеу қабілеттерін дамыту бағдарламасын қолдануда.

“Зерттеу” ұғымын кеңiнен түсiндiру қағидасы бұл - зерттеулiк оқыту жағдайында “зерттеу” ұғымын тек эмпирикалық таныммен шектемей, оны максималды кең ашу неғұрлым нәтижелi болатыны сөзсiз анықталған,осыған байланысты кейбiр аспектiлер жеке пәндердi оқыту әдiстемесiнде қарастырылған. Тарих және құқық пәндерi бойынша көптеген зерттеулер мен бақылауларды өткiзу әдiстемелерi өңделіп шығуына байланысты, бұл оқушылар үшiн өте құнды екенi рас, бiрақ зерттеулiк iзденiс дағдылары, бiлiк,

146

арнайы бiлiм мұнымен байланысты. Мұндай байланыстардың бiрнеше себептерi бар, оның бiрi – “зерттеу” ұғымын жете түсiнбеу сияқты, мысалы көптеген әдiскерлер, пән мұғалiмдерi, “зерттеу” ұғымын тек эмпирикамен шектелетiндiгiне сенiмдi, нәтижесiнде олар зерттеулiк бiлiк пен дағдыға тек соның көлемiндегi тәжiрибелi танымға тiкелей қатыстыларды жатқызады. Ал одан тыс тұрғандарды, мысалы: проблемаларды көре бiлу, өзiндiк iзденiс нәтижесiнде материалдарды жинақтай бiлу, тiптi басқалармен жазылған мәтiндердi анализдеу кезiнде түпкiлiктi жаңа ақпарат таба бiлуге негізделген.

Оқытуда зерттеулік баланың жалпы зерттеу бiлiмдерi мен дағдыларын дамыту мәселесi жеке танымдық iс-әрекетi емес, өмiрдiң ерекше стилiн қалыптастырудың негiзгi жолы ретiнде танылады, өйткені мұндай өмiр сүру стилiнде iздену белсендiлiгi алдыңғы жүргiзушi орында болады.

Жалпы зерттеу бiлiктiлiгi мен дағдылары табиғаттың қандай-да бiр қарапайым заңды iс-әрекеттерiн көрсетуге ғана емес, қазiргi динамикалы өмiрге сәйкес жеке тұлғаның үнемi ауыспалы қоршаған ортаға бейiмделуiнiң маңызды тәсiлi ретiнде кеңінен қарастырылып, зерттелуде.

Пәнаралық байланыс қағидасы- бұл әртүрлі ғылымдардың пәндерi әртүрлi болатыны ақиқат, себебі- зерттеу әдiстерiнiң мазмұнынан әр ғылым жеке өзiне керек бөлiгiн ғана алумен қатар, мәселен, тарихта қолданылатын әдiстердiң өнертануда пайдасы аз, керiсiнше социологтардың қолданатын әдiстерi көлемiнде жүргiзiлетiн iс-әрекетке пайдалылығы әлдеқалай тиімді.

Сондықтан жеке ғылымда қолданылатын зерттеулiк әдiстер мен олар талап ететiн зерттеу бiлiктiгi мен дағдыларының өзiндiк ерекшелiгi - оларды бiр ғана ғылыми пәнге жүктеп қою идеясын болдырмау. Оқушылардың жалпы зерттеу iзденiсiнiң бiлiктерi мен дағдыларын дамыту бiр пәннiң төңiрегiнде бүкiл зерттеулiк әдiстеме қорын қолдануға мүмкiндiк бермейдi. Зерттеулiк iзденiстiң жалпы бiлiк пен дағдыларын дамыту мәселесiн тек бiр пәнмен байланыстыру қате шешiм деп есептейді.

Сабақтарда тренингтерге сүйену қағидасына негізделеді- бұл баланың когнитивтi өрiсiн арнайы бiлiмдермен байыту, оның зерттеулiк iзденiс бiлiктерi мен дағдыларын дамыту жұмысында дәстүрлi бiлiм беруден өздігінше дербес, арнайы тренингтiк сабақтар өткiзу неғұрлым нәтижелi болады себебі, мұндай сабақтар зерттеулiк iзденiс ситуацияларын қажет ететiн арнайы бiлiм алуға, барлық зерттеулiк iзденiстер мен дағдыларды өңдеп, жүзеге асыруға жол ашады.

Оқу үрдісіндегі импровизация қағидасы – бұл балаларды арнайы бiлiммен оқытуға, олардың зерттеулiк iзденiс бiлiктерi мен дағдыларын дамытуға бағытталған сабақтарды жоспарлап жүргiзу кезiнде мұны қатаң, алдын-ала өңделген алгоритм бойынша жасау мүмкiн емес екенiн ескерумен қатар, зерттеу iс-әрекетi – шығармашылық iс-әрекет, ол икемдiлiктi, жоғары мобильдiктi қажет етедi, сондықтан да, мұнда импровизация сәттерiнiң болғаны дұрыс деп есептелінеді.

Әр сыныптың өзіндік ерекшелiктерi, құндылықтары және қалаулары болады, әр уақытта сыртқы факторлардың әсерiнен олардың қызығушылықтары бiр құбылыстан екiншi бiреуiне ауысуы мүмкiн, яғни бiр бiлiмдi әр бала әр түрлi қабылдауына байланысты. Оларда зерттеулiк iзденiстiң әр түрлi бiлiктерi мен дағдылары көрiнiс тауып, қалыптасуы мүмкiн,сондықтан педагог балалардың осы ерекшелiктерiне икемделуі керек, бұл үшiн ол өз жоспарларын әрқашан өзгертуге және оларды қайта туындаған жағдайларға сәйкес түзету жүргiзуге әр уақытта дайын болуы қажет .

Қазіргі заманғы білім беру практикасында балаларды зерттеп оқытудың маңызы арта түсуде, себебі оқушыны оқыту барысында кез-келген пән бойынша зерттеу ізденістері көптеген мектептерде қолға алынуда. Осыған орай Әр облыстарда да өңірлік орталықтың ұйымдастыруымен оқушылардың зерттеулік білім деңгейі мен барысын анықтау мақсатында ғылыми зерттеу жұмыстарының байқаулары өткізіліп келеді, оның маңызы - байқаулардың көрсеткіштері бойынша оқушылардың проблеманы көре білу қабілеттілігі, танымдық құндылығы, ой қорыту деңгейі және өз жұмыстарын мазмұндау ерекшелігі бағаланып, сонымен қатар педагогтардың оқушылармен ғылыми зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру сапасы анықталды. Мұғалімнің зерттеу мәдениеті жоғары болған жағдайда ғана оқушының зерттеулік білімді тосқауылсыз жоғары дәрежеде меңгеруіне толық мүмкіндігі болады.

Оқушы білімді терең қабылдау үшін, мұғалім мен оқушы арасында қандай біріккен іс-әрекет болуы керек?

Білім жеке тұлғаны дамыту үшін, саналы түрде қабылдануы қажет. Сабақты оқыту процесінде жаңа кең деңгейге – пәндік тақырыпты түсіндіру шеңберінен шығып, оқушының өмірлік бағыттарын оқу пәнімен кең көлемде байланыстыру арқылы – пәнаралық жаңа әдіске, қорытындылауға, заңдылықтарға, жүйелерге, жалпыадамдық құндылықтарға және проблемаларға шығу қажет. Бұл теориялық ойлау қабілетін дамыту арқылы мүмкін болатын құбылыс.

Пәннің жүйелік сапасы бұл теориялық ойлау арқылы– құндылығы, мағынасы мен мәні танылады, сондықтан, оқушының ойлау әрекетін дамыта оқыту; оқушы мен мұғалімнің ынтымақтастығын ұйымдастыру; әртүрлі көзқарастарды салыстыру, аргументтеу, негіздеу; топтық, ұжымдық жұмыс түрлерін, ұжымдық ойлау әрекеттерін ұйымдастыру арқылы жетілдіру керек. Оқушының ойлау әрекетін ұйымдастырғанда, проблеманы қайта тұжырымдап айту арқылы мағынасын өзгертуге болады,өйткені мағыналық реттестірудің тағы бір формасы – белсенді әдістер арқылы реттеледі. Оқытудың белсенді

147

әдістері оқушының танымдық әрекеттерін жандандыратын эффективті тәсілдердің бірі, себебі, оқушылар «қайраткерлерге», «ойшылдарға» айналып, іс-әрекетке қатысушылар болып табылады. Ойлау – диалогтік құбылыс, өйткені ол топта, пікірталаста, айтыста қаралыды.

Оқушының мотивтерімен жұмысы бұл- ой басқа ойдан емес, біздің санамыздың мотивациялық өрісінен туындайды,себебі- оқушының ойлау әрекетін ұйымдастырғанда оқу мотивациясы сырттан болмау керек: мәжбүрлеу, күштеу көптеген оқушыларға кері әсер етеді өйткені баланың ішкі мотивациясы болғаны жөн: өз себептері, орындаған әрекеттеріне қанағаттану, өзін-өзі сыйлау арқылы қажеттіліктер және мүмкіншіліктер – белсенділік көзі болғандықтан оқушының құзырлы адам болуға талпынысын дамыту керек. Мұғалімнің кері байланысы бақылау және бағалау түрінде емес, нақты және хабарлы түрде болғаны жөн.

Жеке тұлғаға білім беру технология арқылы емес, кімге білім беріп тұрғаныңды түсіну арқылы болады, сондықтан педагогтың өзінің түсінісудің тұлғааралық «механизмдерімен» жұмыс істеуінің маңызы ерекше- бұл оның мынадай қабілеттерімен ерекшеленеді:

- Децентрация бұл - өзін оқушының орнына қойып, әлемге баланың көзімен қарай білу, яғни оқушының пікірін қабылдау, оның пікірі мен тәртібіне теріс әсер болдырмау,оны пікірімен санасу.

- рефлексия - әртүрлі көзқарастар айтылған диалог кезінде, бірге талқылау, бірге шешім қабылдау кезінде мұғалім сырт көзге қалай көрінетінін түсіне білу,өзара қарым-қатынас.

- эмпатия – оқушының жан дүниесін, ойлары мен сезімдерін түсіне білу, бұл мұғалімнің оқушыға жақындығынан, оң көзқарасынан,пікірін түсіну мен ерекшеленеді.

Оқушылардың сұрақтары пәннің тақырыбы туралы емес, «мен үшін оның қандай маңызы бар?», яғни «маған сәйкес келе ме?» деген сөзімен,сабақтың, тақырыптың, әдістің бала қажеттілігі мен мүмкіншілігіне сәйкестігі оның көңіл-күйінен көрінеді себебі; егер жағдай балаға сәйкес келмесе, теріс көңіл –күй пайда болса, онда фрустрация (ренжу, қорқу, түңілу), агрессия, ойлау туындайды сондықтан, сабақтың проблемалы жағдайында бала көзқарасы, бағытына қайшылық пайда болғанда, теріс көңіл-күй пайда болады. Бұл жағдайда эмоция баланың өзіне, мұғалімге немесе өзінің әңгімесіне бағытталуы мүмкін. Бірінші жағдайда – фрустрация, екіншіде – агрессия, үшіншіде – ойлау пайда болады. Бірінші және екінші жағдайда мұғалімнің кері байланысы бақылау түрінде болып, оқушыны ойлауға, сезінуге, бір нақты үлгі бойынша өзін ұстауға мәжбүрлеп тұр, яғни оқытудың сыртқы мотивациясы туындады, ал үшінші жағдайда кері әсер хабар түрінде беріліп, таңдау бостандығы сақталып, ішкі мотивация пайда болады. «ХХІ ғасырда білімін дамыта алмаған елдің тығырыққа тірелері анық», - деген Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ұлықты сөзі – оны іске асырушы мамандарға бағдарламалық сілтеме. Еліміздегі мектептерде жаңа өзгерістер әлемдік білім беру жүйесін, тәжірибесін пайдалана отырып, баланың жеке-дара күйінің дамуын қамтамасыз ететін жаңа ақпараттық технологияларды іздестіруге және оларды қолдануға бағытталып отыр.

Қазақстан Республикасы Білім беру стандартында қоғамның қазіргі даму кезеңінен туындап отырған әлеуметтік сұранысқа орай, баланың тұлға ретінде қалыптасуына, ақыл-ойын дамытуға, интеллектуалдық және ерік пен сезім белсенділігін қалыптастыруға септігін тигізетін жаңа тарихи білім мазмұнын жасау және онымен үйлесімді оқытуды ұйымдастыру түрлерін анықтау қажеттілігі жан-жақты айқындалған.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Қалиев.С, Майғаранова.Ш «Мектептегі тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесі» А., «Рауан» 20102.Б.Тұрғынбаева «Шығармашылық қабілеттер және дамыта оқыту»20093.Қ.Қ.Сегізбаева «Болашақ ұстаз тұлғасын қалыптастырудағы кәсіби жетістік,өкілеттілік,міндет қызмет бабының рөлі».4.ҚР 2015 жылға дейінгібілім беруді дамыту тұжырымдамасы Астана 2009

Аннотация. Изменения в школах нашей страны и употребления навыков новой образовательной системы, обеспечивая ребенку единолично находя и употребляя с помощью новых информационных технологииAnnotation. Changes in our nation's schools and the use of the skills of the new educational system, ensuring the child alone finding and eating with the help of new information technologies.

148

Р17374/377(574)

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ЭКОЛОГИЯЛЫҚМӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Райымбекова Г.№49 мектеп-гимназиясы, Тараз қ.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2030» бағдарламасында қазақстандықтардың өсіп - өркендеуі мен әл – ауқатын жақсарту мақсатында азаматтардың денсаулығын көтеру, ауруды болдырмау үшін экологиялық мәселелерді шешу қажеттігі айқын көрсетілген.

Қоршаған ортаға немқұрайлы қарауды болдырмаудың жолы бастауыш сыныптан басталып, балада болашақ қоғам мүшесінде экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, табиғатты аялауға, қорғауға тәрбиелеу қажеттігі туындайды.

Демек, қазіргі таңда бастауыш мектептен бастап жас ұрпақтың бастапқы экологиялық мәдениет негіздерін қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие берудің ең тиімді мүмкіндіктерін, жолдарын, оны орынды пайдалану маңызды мәселе.

Сол себептен бастауыш сынып оқушыларының экологиялық мәдениетін қалыптастыру дұрыс жолға қойылуы қажет. Балаларды бастауыш мектептен экологиялық мәдениетке тәрбиелеу қажеттілігі мен оның білім беру жүйелерінде қазір өмір талабына сай жүргізілуі және балалардың мүмкіндіктері мен экологиялық мәдениетке тәрбиелеуде дүниетану пәнінің маңызы зор.

Дүниетану пәні бастауыш сынып оқушыларына дүниетанымдық білім беру мен оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің негізгі көзі болып табылады.

Дүниетану пәнінде «Адам – қоғам – табиғат» жүйесіндегі білім берудің бірлестігі қарастырылады. Білім берудің дүниетанымдық негіздері кіші мектеп жасында қалыптастырылады. Қазіргі кезеңде оқушыларды айналадағы табиғи ортаға ұқыптылықпен, қамқорлықпен қарауға, баулуға оқу тәрбие жұмысы барысында баса назар аударылып, дүниетанымдық білім беруге ерекше көңіл бөлінген.

Дүниетану оқулығы шеңберінде қалып қоймай, тірі және өлі табиғаттың өзара байланысын ғылыми тұрғыдан аша отырып, дүниетанымдық білім беру жан - жақты тәрбиелеу мұғалімдердің негізгі міндеті болып табылады.

Дүниетанымдық білімнің негізгі жүйесі қазіргі кезеңде бастауыш мектептерде қаланады.Бастауыш сыныптарда оқушылар табиғаттың жеке бөлшектерінің жағдайын, табиғаттың жыл

маусымына байланысты өзгерісі мен оның себептері: тірі табиғат пен өлі табиғат арасындағы қатынас, адам әрекетінің табиғатқа жасайтын ықпалы, табиғат байлығын пайдалану және қоршаған ортаның ластануы жөнінде қарапайым және жалпылама мағлұмат алады.

Табиғат байлықтарын пайдаланудағы жеке адамдардың, қоғамдардың тарихы мен маңызы жаратылыстану пәндері бойынша биосфера және оның бөлшектерінің жағдайы жөнінде түсініктер беріледі.

Бастауыш сыныптарда оқушыларға қоғам мен табиғаттың бірлігі тікелей өсімдіктер мен жануарларды қорғау және табиғат байлығын тиімді пайдаланудағы мемлекеттік тәртіп жөнінде білім жүйесі беріледі.

Сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушыларға дүниетанымдық білім беру, табиғат қорғауға тәрбиелеу төмендегідей міндеттерді көздейді.

- басты идеяларды, негізгі дүниетанымдық ұғымдарды түсіну арқылы адамның табиғат заңдылықтарына сәйкес оған ықпал жасауы;- табиғаттың алуан игіліктерін өндіріс пен мәдениетті дамытудың негізгі көздерінің бірі деп түсіну;- табиғатты ұтымды пайдалануға байланысты қолданбалы білімдерді практикалық іскерліктерді және дағдыларды меңгеру; - табиғатқа әсер етудің оған зиян келтірмейтін, ластамайтын және табиғи ортаға залалын тигізбейтін шектік деңгейлерін (нормаларын саналы түрде сақтау;- адамның табиғатпен қарым-қатынас жасауға деген рухани қажетсінуін дамыту, оның адамның жан

дүниесін байытатындығын сезінуі, табиғаттың заңдылықтарын танып білуге талпыну; -қоршаған ортаны сүюге, табиғатты қорғауға тәрбиелеу.Бастауыш сыныптарда «Дүниетану» пәнінің әр сабағынан кейін оқушыларға табиғат қорғауға

байланысты сабақтан тыс уақытта жүргізілетін оқушыларға бақылау тапсырмасы беріледі. Барлық тапсырма қарапайым, түсінікті, сонымен бірге бала білімін тереңдете түсетіндей болуы тиіс. Сондай-ақ тапсырма оқушының алдағы уақытта оқыту үрдісіне қажетті жаңа деректермен толықтырылуы тиіс.

149

Оқушылардың оқыту үрдісінде алған теориялық білімдері әрбір сыныптан және мектептен тыс жүргізілетін жұмыстарда бекітіледі, оқушылар өздігінше табиғатты танып, оның сырларын ұғынып, табиғат қорғауға талпынады. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда тек дүниетану сабағы емес, басқада пәндерді кіріктірудің маңызы зор. Мысалы математика сабағында оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыруда есептер мен қатар, логикалық тапсырмалар, сабақтар өткіздік.

«Екi таңбалы сандарды қосу және азайту» тақырыбын «Ертегi сабағын» өткiзу арқылы түсiндiрдiк.

Сабақтың тақырыбы: «Екi таңбалы сандарды қосу және азайту».Сабақтың мақсаты: Екi таңбалы сандарды қосу және азайту дағдысын қалыптастыру.

Оқушылардың есептеу техникасын жетiлдiру. ұқыптылыққа, бiлiмдi табандылықпен игеруге дағдыландыру. Келтiрiлген есептер арқылы оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу.

Сабақтың көрнекiлiгi: түрлi- түстi суреттер.Сабақтың түрi: ертегi сабақ.Сабақтың барысы:.Оқушыларды сабаққа ұйымдастыру, үй тапсырмасын тексеру.Бұрын өтiлген материалдарды пысықтап, екi таңбалы сандарды қосу және азайту дағдысын

қалыптастыру мақсатында төмендегi ертегi сабағын ұйымдастырдық.Есептердi шығарту үшiн сынып оқушыларын екi топқа бөлiп ұйымдастырамыз.Сабақ барысында мынадай ертегi айтылады: «Ерте- ерте ертеде бiр ханның Жалайыр және Сүлеймен

деген екi ұлы және өзi сұлу, өзi ақылды Айша деген қызы болыпты. Күндердiң бiр күнiнде бойжетiп отырған ханның Айша қызын бiр түнде ұйықтап жатқан жерiнен бiр Дәу ұрлап әкетедi. Жалайыр батыр мен Сүлеймен батыр екi жасақ қол жинап, қарындастарын iздеуге шығ ады. Олар жасақтарымен келе жатып бiр дарияға кездеседi. (Дарияның суретi iлiнедi) Дарияның жағасындағы қара таста мынадай жазу тұрады: “Кiмде-кiм осы дариядан өтемiн десе, мына есептi шығарсын:

Есеп 1. Көктемнiң үш айында Талас өзенiнiң деңгейi шамамен 18 см биiктiкке көтерiледi. Наурыз айының өзiнде осы үш айдағы судың көтерiлген деңгейiнен 10 см-ге аз көтерiлген. Ал сәуiр айында үш айдағыдан 12 см-ге аз көтерiлсе, онда мамыр айында Талас өзенiнiң деңгейi қанша см-ге көтерiлетiн болғаны? “

Жасақтар есептi шығаруға кiрiседi. (әр топтан екi оқушыдан шығады да осы есептi шығарады). Есептi бiрiншi шығарған жасақ батырлары ары қарай аттанады. Ертегi әрі қарай жалғасады.

Дария қақ жарылады да батырларға жол ашылады. Келе жатып олар жүз жастағы қарияның үйiне кез болады. Қариядан жөн сұрайды. Ол: «Егер үйiмнiң шатырындағы есептi шығарсаңдар, Айшаға апаратын жолды айтамын»,- дейдi.

Үйдiң суретi iлiнедi. Оның шатырында мынадай есеп көрсетiлген:Есеп 2. Қазақстанның қызыл кiтабына сүтқоректiлердiң 31 түрi, құстардың түрi сүт қоректiлердiң

түрiнен 12-ге артық. Бауырымен жорғалаушыларды түрi құстардың түрiнен 35-ке кем түрi енген. Сонда қызыл кiтапқа қанша сүтқоректiлердiң, қанша бауырымен жорғалаушылардың түрi енген?

Екi топ жарыса есептi шығарады. Есеп шыққан соң ертегi ары қарай жалғасады. Қария жол көрсетедi. Бiрақ Дәу Жалайыр мен Сүлеймен батырлардың келе жатқандарын бiлiп қойып, қапылыста жасақтарымен олға түсiрiп, зынданға тастайды. Алайда зынданнан шығудың бiр-ақ жолы бар, ол зынданның қабырғасына жазылған есептi дұрыс шығаруда ғана екен. (Есеп жазылған зынданның суретi iлiнедi)

Есеп 3. Соңғы жылдары Семей облысында 14 бұлақтың көзi бiтелсе, Қарағанды облысында одан 66-ға артық бұлақ көзi бiтелiптi. Ал Жамбыл облысында Қарағанды облысына қарағанда 24-ке кем бiтелiптi. Сонда Қарағанды, Жамбыл облыстарында қанша бұлақ көздерi бiтелген?

Есептi шығарып зынданнан шығып кетедi. Зынданнан шыққан батырлар Айша қамалған қорғанды тауып алып, оның қақпасын бұзып кiру үшiн тағы бiр есептi шығаруға тура келедi. (Қамалдың суретi iлiнедi).

Есеп 4. 1995 жылғы зерттеу нәтижесi бойынша Көкшетау облысында 88 көл құрғап кеткен. Ал Ақмола облысында бұдан 78-ге кем көл құрғапты. Сонда екi облыста барлығы қанша көл құрғаған?

Есептi шығарып болған соң екi топтың жарысының қорытындысы шығарылады.Мұғалiм әр есептiң шартына қайтып оралып, есеп мазмұндарына байланысты табиғаттың қорларын

қорғауға тоқталып өтедi. Оқушылардан өзен-көлдердiң, бұлақтардың адам өмiрiндегi маңызын сұрайды. “Есептердiң мазмұнынан өзен-көлдердiң қазiргi кездегi жағдайының қандай күйде екенiн бiлдiк?“- деген сұраққа жауап алдық.

Оқушылар: Өзендер мен көлдер - бұлар сұлулықтың көзi, адамдардың өмiр сүруi үшiн керек. Егiндiктi суғаруға, жануарлардың iшуi үшiн қажет. Бұлақтардың көздерi бiтелiп жатыр. Өзендердiң, көлдердiң құрғап, бұлақтардың көзiнiң бiтелiп жатқанына адамдар кiнәлi.

Мұғалiм: Су- жер бетiндегi өмiр негiзi. Сусыз тiршiлiк болуы мүмкiн емес. Су кездеспейтiн жер жоқ. Адам баласына күнiне екi жарым литр су керек. Адам суды тек iшуге және тағам дайындауға ғана

150

пайдаланып қоймайды. Глобусқа зейiн салып қарасақ, бiздiң ғаламшарымыздың басым көпшiлiгiн су алып жатқанын көремiз. Оны ғылыми тiлде гидросфера деп атайды. Гидро- су, сфера- қабық. Суды пайдаланбай, ешбiр халық шаруашылығындағы, өнеркәсiптегi үрдiс iске асуы мүмкiн емес. Сол себептi де халық суды өмiр нәрi, өмiрдi алға жылжытатын қозғаушы күш, денсаулық кепiлi, көркемдiк көзi ретiнде атайды. Осы қасиеттiң барлығы тек таза суда ғана болады. Ал суды улап, былғайтын адамның өзi ғана. Кейбiр табиғат құбылыстарының әсерiнен су табиғи жолмен де ластанады, бiрақ бұндай жолмен ластанған су көздерiн табиғаттың өзi-ақ тазалап алады. Ал адамның улауынан ол өзi тазара алмайды. Суды кейбiр адамдар тегiн дүние деп есептейдi. Қазақ халқы өмiр тәжiрибесiнен дұрыс қорытынды шығарған: «Ей, шырағым, байқа, ағып жатқан суды тегiн деме, судың да сұрауы бар» деген нақыл сөз қалдырыпты.

Үйге тапсырма: үйге берiлетiн есеп те сабақта қарастырылған есептермен мазмұндас болды.ЕСЕП: 1993 жылы Ақмола облысында бұлақ, жылғалардың 9-ы, Жамбыл облысында 56-ы,

Қызылорда облысында 2-i, Қостанай облысында 11-iнiң көздерi бiтелiптi. Сонда 4 облыстың қанша бұлақ, жылғаларының көзi бiтелген?

Сабақ соңында қазiргi кезде табиғат қорғау жалпы халықтық iс болып отырғаны, табиғатты қорғауда мектеп оқушылары да көптеген игi жұмыстар атқара алатыны айтылып, мысалдар келтiрiледi.

Бастауыш сынып оқушыларының табиғатқа жауапкершілік қатынасын қалыптастыру мақсатында әрбір оқушының, әр сыныптың ерекшеліктері мен қабілеттерін ескеру, оқытудың барынша жеңіл әдістері мен тәсілдерін қолдану, сабақ арқылы экологиялық білім беру ісін сабақтан тыс жұмыстарымен тығыз байланыстыру, мектепте өтілетін сыныптан және мектептен тыс жұмыстарды табиғат қорғау бағытында жүргізу, сабақтан тыс жүргізілетін жұмыстардың тиімділігін арттыру, оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу ісінің тәрбиенің басқа түрімен өзара бірлікте және бірін – бірі толықтыру бағытында жүргізілуі қажет.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Н. Назарбаев. Қазақстан 2030 бағдарламасы. Алматы. 1997.2.Исламова Қ. Оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастырудың ғылыми практикалық негіздері.\ Оқу-әдістеме құралы. –Алматы.2011.3.К.Ж.Бұзаубақова Сабақтан тыс жұмыстарды жүргізгенде оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеу. - Тараз, 1998.

Аннотация. В данной статье ученики начального класса расследование каждый природные явление, изменение природных сезонов и причины их изменение: отношение живой и мертвой природы, какое имеет человеческое влияние к природе, при этом сделать вывод при употребление природных богатств а также использую загрязнения окружающей среды.Annotation. In this article, primary school pupils investigate every natural phenomenon, natural change of seasons and reasons for change: the ratio of live and dead nature, what is the nature of human influence, thus conclude with the use of natural resources as well as the use of environmental pollution.

Р24809.2

ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ПЕДАГОГИКА ЭЛЕМЕНТТЕРІН ПАЙДАЛАНУ

Рахматуллаева Г.М.№41 орта мектеп, Тараз қ.

Өркениеттің өріне құлаш сермеген әлем жұртшылығының назарын аударып отырған жаһандану үрдісі қоғамдық қатынастардың даму барысында туындап отырған заманауи құбылыс. Осыған орай егемендігіміздің келешек мұрагері болып табылатын жас ұрпақты тәрбиелеу барысында ұлттық тұлға қалыптастырудың өзектілігі ең маңызды мәселеге айналып отыр. Бұл тұрғыда сан ғасырлардың жүзін көктей өтіп, ұрпақтар буынының рухани нәр көзіне айналып келе жатқан ұлттық сипаттағы рухани құндылықтарымыздың алар орны өлшеусіз.

Қоғамдық ой санамыз бен тарихи жадымыз қайта түлеп, өткенімізді сындарлы көзқарас тұрғысынан жаңаша пайымдап жатқан қазіргі жағдайда сол жанды қайнарлардың игілігін жаңашылдық сипатта өрістету талабы ең әуелі ғылыми негізділік пен жүйелілікке негізделуі оң нәтиже бермек. Көне түркілік кезеңдерден дәстүрлі жалғастық тауып келе жатқан халықтық педагогика - сол сарқылмас қайнарлардың күретамыры десек, оның қозғаушы күші – ұлттық тіл. Халқымыздың рухани-эстетикалық, мәдени-

151

этикалық, дүниетанымдық табиғатымен терең тамырласып жатқан ұлттық тілімізді танымдық тағылымдық тұрғыда зерделеуде халықтық педагогиканың үлесі басым.

Ұлттық сананы терең орнықтыру арқылы ұлттық тұлға қалыптастыру жолында ұлттық тіл мен ұлттық әдебиет дүниелерінің өскелең ұрпақ тәрбиесіндегі зәрулігі әсіресе, заманауи педагогика ғылымдары саласында жан жақты дәлелдене түсуде. Кейінгі ұрпаққа тағылымдық мәні толассыз, келелі ой толғамдарымен, өміршең өлең өрнектерімен, өнегелі сөз оралымдарымен өшпес мұра қалдырған данышпан Қорқыттан бастап, Асан Қайғы, Әл Фараби, Ахмет Ясауи, Жүсіп Баласағұн, алты Алашты аузына қаратқан Әз Төле би, Әйтеке мен Қазыбек билердің дәстүрін жалғаған дала дауылпаздары – жыраулар жасаған жауһар жәдігерліктер сол халықтық педагогиканың еншісіне жатады.

Жалпы өр рухты, тарпаң мінез халқымыздың табиғи болмысына тән ерекшелік белгілер оның педагогикалық, психологиялық, философиялық, дүниетанымдық, эстетикалық көзқарастары мен таным түсініктерінде тұтасып жатыр. Бұл тұрғыда ұлттық құндылықтардың қатарына жататын эпостық жырлардың да орны айрықша зор. Эпостық жырларда қазақ халқының эстетикалық тұрғыдағы таным түсініктері тығыз астастық тапқан. Халық көбінесе өзінің эстетикалық тұрғыдағы ой сезімдерін білдіре отырып, жастарды еңбекке, азаматтық міндетті ардақ тұтуға, намысшылдыққа, өршілдікке, арлылыққа, адамдық пен адалдыққа баулу түріндегі идеяларды жалпы тақырып желісінде жымдастыра өргізіп, идеялық тұрғыда әр қырынан танытып отырған. Бұл жырды жырлайтын жыраулардың орындаушылық шеберлігі, дауыс ырғағы, орындау мақамы, бейнелі сөйлеуі эпостың мазмұны мен оның көркемдік қуатына елеулі түрде әсер етеді. Сондай-ақ, ен даланың төсінде көсіле ғұмыр кешкен халқымыздың ауыз әдебиеті үлгілері де ұлтымыздың асқақ арман тілектері мен мақсат мүддесі, келешек өмірге деген сенімі, табиғаттың тылсым сырларымен үндескен нәзік сезімінің сыры тұнған түпсіз иірім. Оларда бейнеленген педагогикалық идеялар оқушыларға моральдық-этикалық тәрбие беруге және жас буынның жеке пікір көзқарастарының қалыптасуына, ұлттық дүниетаным діңгектерінің беки түсуіне өзіндік әсер ықпалы зор екендігі сөзсіз. Онда әсіресе, қазақ тілінің шұрайлылығы, сұлулығы, сыршылдығы кеңінен көрініс беріп отырады. Сөз орайына қарай қазіргі қоғамымыздағы тілдік қолданыстағы айналымға жиірек түсетін кейбір сөздер төңірегіндегі түйткілді ой пікірлерімізді ортаға сала кетудің артығы жоқ.

Қазіргі қазақ ұлтының ішіндегі шала қазақ, ада қазақ деген топтардың атын атап, түсін түстеп жүрген белгілі ғалым, көрнекті қоғам қайраткері, профессор Мекемтас Мырзахметұлы. Профессордың тұжырымы бойынша рухани кембағалдыққа ұшыраған алдыңғы екеуден басқа таза қазақ деген жібі түзу тағы бір топтың бары атап көрсетілген. Бірақ қазіргі таза қазақпыз дегендердің өзі, шын мәнінде сол бағаға лайықты ма, мәселе сонда.

Бүгінде әрбір отбасының айбыны, әулеттегі тектік желінің табиғи түрдегі жалғастырушысы, ана мен баланың тірегі саналатын отағасы, яғни әкені өзінің табиғи болмысына, жаратылыстық қалыбына сай «әке» деп атайтын ұрпақ жоқтың қасы. Бабалар дәуірінен мұра боп жеткен бұл қасиетті сөзді «папа» деген жатжұрттық кірме сөз біржолата тықсырып тастағандай. Ал енді осы папа деген атау сөздің түп-төркіні қайда барып тірелетіндігін жас та болса, тарихтың тереңімен тамырласқан түйдек-түйдек ой толғамдары таным мен тағылымға тұнып тұрған Дархан Қыдырәлінің «Атымды адам қойған соң» атты кітабынан табуға болады. «Ислам тарихына жіті үңіліп қарайтын болсақ, мұсылман елдерінде, батыстағыдай, теократиялық мемлекет болған жоқ. Мәселен, котоликтердің сенімі бойынша, Папа-тәңірдің және Хәзіреті Исаның жердегі өкілі, сондықтан ол жаңылыспайды, қателеспейді. Тәңірдің атынан билік жүргізетін болғандықтан оның әмірлерін бұлжытпай орындау керек»

Келтірілген үзіндіде бізді толғандырып отырған сөзге арнайы түсінік берілмегенімен, ол атаудың, яғни папа деген атау сөздің біздің қазақы дүниетанымға үш қайнатса сорпасы қосылмайтындығы және этимологиялық жағынан ешқандай да туыстық мағына бермейтіндігі түсінікті болып тұр. Дәл осы жағдайды ұлттық көзқарас тұрғысынан ізерлесек, орыс ұлтының баласы өзінің әкесін «мүфти» деп атағанмен бірдей екен. Ал қазақтың әке деген сөзі негізінен «ақ» және «ие» деген екі түрлі сөзден бас құрайтын ұғым. Айтылу барысында сингармонизм заңдылығына ұшырау себепті, әке болып қысқарып кетеді. Талдап түсіндірер болсақ, алдыңғы ақ деген түбір сөзге кіріге бірігіп тұрған ие сөзінің бастапқы, яғни дауысты и әрпі өзіне дейінгі тұрған қатаң дауыссыз қ әрпіне ықпал еткендіктен, айтылу барысында к болып өзгеріске ұшыраған. Мұндай құбылыс лингвистика ғылымында кейінді ықпал деп аталады. Негізінен бұл жердегі «ақ» сөзі «құт» деген ұғымдық мағынада қолданылған. Қазақта ағарғанды (айран, сүт) құт санағандықтан, аяқ асты етпейді, төгіп-шашуға тыйым салады. Ал ұрпақ (ген, ата тектік желі) еркек кіндік арқылы жалғасын тауып отырады. Демек әулеттегі үрім-бұтақ (генофонд) отағасының негізінен таралмақ.

Олай болса, әке сөзінің түпкі мән мағынасы, құт ие, құттың иесі, берекенің бастау бұлағы, ұрпақтар жалғастығының қайнар көзі дегенді білдіреді. Демек, әке деген сөздің асыл тегі отбасының тұтқасын ұстап тұруға жауапты - бас тұлғаны құрмет тұту сезімімен қатар, оның табиғатына тән ерекшелікті айғақтайтын мағыналық, танымдық, тағылымдық сипатымен де айрықшаланбақ.

152

Қазіргі ғылым салалары адамның жан әлеміне қатысты құбылыстарды зерттеп тануға барынша ден қоюда. Мамандардың айтуы бойынша кісінің қалай аталуының өзі оның бойындағы энергетикалық өріске елеулі түрде ықпалын тигізіп отырады екен. Олай болса, жадымызға жаттан енген папа деген атау сөздің өзі қаны, жаны, діні, ділі, тегі, тіпті түрі басқа қазақтың ер азаматының энергетикалық өріс шеңберіндегі қуат көздерін, кемітпесе, кеңітпесі сөзсіз. Қазіргі заманның еркектері ұсақталып кеткен деп дабыл қағады қоғамдық пікір. Байқап отырсақ, еркектердің табиғи қалыбының деформацияға ұшырауына гендерлік саясаттың шалығына арбалған қоғамнан бастап, отбасылық өмірдегі «папалаған» бала-шағаға дейін пәрменді тұрде «игі» ықпалымызды тигізіп келеді екенбіз.

Қазақта көне дәуірлерден бері қарата өзіндік мән мазмұнын жоғалтпай келе жатқан «көке» дейтін де туыстық мәндегі атау түрі бар. Кезінде түркі тектілердің данышпаны Тоныкөкті ел-жұрты көке деп атаған екен. Көке - көне түркі тілінде ақылшым, жетекшім, көк тәңірінің қасиетті өкілі деген мағынаны беретін сөз екен. Ал «таза қазақ» тобына жататын болсақ, неге осындай мән мағынаға бай ұлттық сипаттағы ұғым түсініктерді күнделікті өскелең ұрпақтың құлағына құйып отырмасқа. Өзіміз папалатып тәрбиелеп жатқан жас буыннан қалай ғана атойлаған ұлттық намыс, ана тілге деген құрмет сезімін талап етеміз. Бұл қазіргі жастардың кінәсі емес, алдыңғы аға, ата буынның ой санасындағы орныққан ақтаңдақтардың нәтижесі.

Бүгінде баламызды сүндеттедік дегеннің орнына піштірдік деген сөзді жастар ғана емес, үлкендердің аузынан да естіп жататынымыз өтірік емес. О заман, да бұ заман қазақ малдың еркегін піштіретін еді, адамды піштірген деген не сұмдық. Піштіру - еркек малдың ұмасының ішіндегі жұмыртқасын алып тастау деген ұғымды беретін сөз.

Осы күні қазақтың ата сақалы ауызына түскен қарияларына дейін өрендерінің ұлдан тарағанын да, қыздан тарағанын да немере деп атай береді. Пәленбай немере, түгенбай шөберем бар деп жатады қарттарымыз. Егер осынымыз жөн болса, онда неліктен жеті атаның құрамына қыздан тарайтын ұрпақ кірмейді. Негізі қазақ әу астан қыздан тарайтын ұрпақты жиен деп атайды. Сондықтан міндетті түрде жиен немере, жиен келін, жиен қарындас, жиен іні, жиеншар деп әрнәрсе өз атауымен дұрыс айтылуы керек. Әр нәрсені өз атауымен шатастырмай атай білудің өзі де мәдениеттіліктің, білімділіктің, рухани деңгейіміздің көрінісі. Ежелден аталы сөзге тоқтам қылып, сөз құдыретін терең сезініп, бағалай білген ұлтымыздың «Жақсы сөз жарым ырыс», «Жөн сөз жұғымды», «Аз сөз алтын, көп сөз көмір», «Тапқыр тауып сөйлейді, надан шалыс сөйлейді» деген ұйғарымының өзі осы халықтық педагогикадағы тіл мәдениетінің жайын, оның тәрбиелік мәнін дұрыс пайымдай білгендігін аңғартса керек.

Көне қытай мәдениетінің Фен Шуй философиясы біздің елімізде де қанатын кеңге жайып келеді. Қазір көпшілік жұрт соған қатты қызығушылық танытып жатады. Ол ілімнің толып жатқан қағидаларына жан иманымен үйіріліп, таңдай қағысып, бір жаңалық көретіндер аз емес. Шындығында егер біздің тарихи танымдық ой санамызды шел қаптамаса, айдаладағы қытайлықтардың «көрегендігіне» дәл осылай табынбас едік. Сол қазынаның барлығы өзіміздің қарапайым ғана салт-дәстүр, ырым-тиымдарымызда тұнып тұрған жоқ па. Мысалы, Фен Шуй ілімі бойынша ағын судың, сарқыраманың суретін бөлменің төргі қабырғасына ілуге болмайды. Себебі, ол ағын су үйге кіретін ырыздық несібені шайып әкетеді деген түсінік бар екен. Ал осы мәселе қазақтың қарапайым ғана «Қара суды сапырмайды» деген тиымымен үндесіп жатқандығын біле бермейміз. Сорпаны, қымызды, сүтті сапыруға болады, себебі ондай майлы жүздіні неғұрлым сапырған сайын, отбасының ырыздық несібесі еселене түседі деген қазақы ұғым біздің ұлттық дүниетанымымызда ежелден ақ орнықты болып келген. Ал шайды, қара суды қазақ сапырмайды, өйткені ол сылдыраған қара су. Суды сапыру кедейшілік шақырады деп түсінеді бізде. Міне осындай қарапайым ғана мысалдар біздің ұлттық дүниетанымымыздың бүгінгі деңгейін дәлелдесе керек.

Міне, осы айтылған жәйттің барлығы да ырым, тиымдар, ескіліктен келе жатқан салт сана, әдет ғұрыптарымыз бен тілдік ерекшеліктердің барлығы халықтық педагогикаға тән құндылықтар. Күнделікті сабақ барысында халықтық педагогика элементтерін жіті қамти отырып, ұлттық сананы айшықтай түсу отаншыл ұрпақ тәрбиесінің ең тиімді әдісі.

Халықтық педагогика аумағына қазақтың жыраулар поэзиясы үлгілері де жататындығы туралы жоғарыда айтып өткенбіз. Енді сол құндылықтарды қазақ тілі сабағында қолданысқа ендіру жайына атбасын бұра кетудің артығы жоқ. Мәселен,

Алты қанат ақ орда Ардақтаған аяулыңКүнінде ертең біреугеТегіннен тегін біреуге олжа болмасқа (Бұқар жырау) - деген тармақтағы орда және олжа сөздерінің

шығу тарихы мен қолданылу аясына назар аударған жөн. Осындағы орда сөзі ертедегі ескерткіштерден бастау алады. Бірақ нақ осы жердегі мағынасы – ең алғашқы, бастапқы мәні – кемірушілер мен басқа да хайуандардың іні, солар мекендейтін үңгірдің атауы. Біздің тіліміздегі жыланның ордасы, ордалы жылан тіркестері сол бастапқы мәнді білдіреді. Ал енді Алтын Орда, Ақ Орда, Бөкей Ордасы дегенде ел билеушілердің мекені деген ұғымды береді.

153

Бүгінде олжа сөзі – күтпеген жерден болған табыс деген ұғымды беретіні белгілі. Ал көне түркілік таным көзқарас тұрғысынан тексеріп көрсек, бұл олци – соғыста қолға түскен тұтқын деген мағынадағы сөз болған. Сонда бұл сөздің төтеннен келген пайда мәніне кейін ие болғандығын байқаймыз. Бұқар жырауосы екі сөздің алғашқысын өз отаныңң-туған үйің, соңғысын бастапқы тұтқын мағынасында қолданған. Қазіргі таңда бұл мәні көмескіленіп, тек соңғы, туынды мағынасында жұмсалады.

Жыраулық поэзиядағы осындай тағы бір элементті алып қарасақ:Он бармағы қыналы,Омырауы жұпарлы - дегендегі қынама бел, белін қынай буу тіркестері ауыз әдебиеті үлгілерінде де

жиі ұшырасады. Сұлу қыздың сыртқы тұлғасына байланысты қолданылатын бұл сөздің түбірі – қын, яғни пышақтың немесе қанжардың қыны дегеннен шыққан. Негізі қына екі түрлі мағынада қолданылады, алғашқысы бұрын қазақтар қызыл және сары түсті бояуға пайдаланған өсімдік түрі, екіншісі, салалы, жіңішке мәнінде. Ал қынап-қап (қынабынан қанжарын суырып алды) мағынасында жұмсалады. Сонда қыналы саусақтары сүйріктей, салалы жіңішке, нәзік сұлу деген мағынаны беріп тұр.

Туысқан қырғыз тілінің оңтүстік говорында қына сөзі аттың құйрығына таққан әшекей деген мағынаны білдіреді екен. ал ертегілердегі «қыналы бармақ» тіркесі жіп жіңішке, тартқан сымдай деген мағынада жұмсалады.

Міне, халқымыздың байтақ тарихымен, толағай тұрмыс салтымен егіз өрілген осындай ерекшелік белгілерді тілдік тұрғыдан зерделеу елжанды ұрпақ тәрбиесінің бірден бір тиімді әдісі болып табылмағы анық.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Ж.А.Сейсенбаева «Ұлттық тәрбиенің ғылыми негізі» Алматы 2011ж2.С.Е.Нұрмұратов «Рухани құндылықтар әлемі» Алматы,Рауан, 1999ж 3.Ә.Табылдиев«Этнопедагогикалық оқылымдар»Алматы,Білім, 2005ж4.Г.Т.Алдамбергенова «Қазақ халық педагогикасында моральдық этикалық тәрбие берудің ғылыми негіздері» Алматы, 2009ж.5.Ғ.Ақпанбет «Қазақтың дүниетанымы» алматы, 6.Ж.А Сейсенбаева «Ұлттық тәрбие аясында тіл және әдебиетті оқытудың кейбір жайттары» Хабаршы-Вестник КазНУ №3.2009ж.7.«Бес ғасыр жырлайды» Алматы, Жазушы, 1984ж.

Аннотация. Расследовая со стороны языковых особенности историей нашего бескрайнего народа, не находилась ни одним из них выгодных способов для воспитании поколении.Annotation. Investigation by the linguistic features of the vast history of our people, nor was any of them profitable ways to raise a generation.

ӘОЖ :001.895 (574) С 12

ОТБАСЫНДАҒЫ ТҰЛҒААРАЛЫҚ ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСТЫ ЖЕТІЛДІРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Сабекова Д.А., Адилова Г.К., Джамалбекова Н.К.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, №18орта мектебі, №19 негізгі мектеп, Тараз қ.

Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада бала өмірдің мақсаты, оның құндылықтары туралы алғашқы мағлұматтар және әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді, басқалармен қарым-қатынас орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің және басқалардың «кім» және «қандай» екендігін тәжірибеде сынап байқап көреді. Отбасы психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург, Д.Горборинко балалар отбасының функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі, үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, оның психологиялық тынысы арқылы және қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді,оларда мінез-құлық,әдет-ғұрып, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий) қалыптасады деген тұжырымдар жасады. Қазақстан Республикасының Конституциясында «балаларына қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы» деп, отбасының міндеті нақты көрсетілген.

«Қазақстан-2050» бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары және орта білім тұжырымдамасында әрбір

154

отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп, қатарға қосу міндеті жүктелген. Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып, бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр. Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.

Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе, бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы келісім үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В. Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов ) [1, 8-9]

Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау, отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету түрлерін жатқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған .

Д.Горборино отбасын «адамзаттық тәжірибенің негізгі бірлігі» ретінде сипаттады. Т.М Шалгинбаевтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады, ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтерге көңіл аударады және ата-аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды.

Өзара дұрыс қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде А.Г.Харчев бойынша – «отбасы - бұл жұбайлар арасындағы, ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі, оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады, ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады» делінген.

Қазіргі кезде отбасы проблемаларының ішінде ата-ана мен бала арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе туындауда. Сондықтан отбасында орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Отбасы - адамның эмоциясы, уайымы, көзқарасы мен қатынасынымен байланысты емес, ол - ерекше феномен. Отбасы феноменінің бір жолы оның құрылымының, тарихи уақыт талабына сай өзгеруінің және бір отбасының өмірлік ың логикалық түсіндірілуі. С.И.Голод (1998) пікірінше отбасы феноменінде құрылымдық өріс ерлі-зайыптылар және ата – ана мен бала қатынасы деп қарастырады. Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретіндегі мәні онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және тұлға ретінде қалыптасуына ықпал етудің ұзақтығы жағынан басқа тәрбие институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И. өз зерттеу жұмысында.

Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисин, өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыпов қойылған мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-мағыналық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауына мүмкіндік берілді.Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді. Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелері арасындағы бірлескен әрекет пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға негізделеді.

Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек көрсету қызметтерін айтса, Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын қарастырады: шаруашылық-экономикалық, генеративті

155

тәрбиелік, мәдени- репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше (1967) отбасының маңызды қызметтеріне шаруашылық–тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады. Ал, әйел адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре білу сипаты және ол отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда С.Голод, З.Янкова зерттеу жүргізді. З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік қатынастың тұрақтылығына ықпалы жөнінде, отбасының тұрақтылық жағдайы туралы Ю.Г.Юркевич, отбасы мүшелері арасында қысымның болу себептерін А.М.Уматинов зерттеді.70-шы жылдардың аяғына қарай отбасы психологиясында неке жұптарындағы әлеуметтік-перцептивті үрдістерді зерттеп анықтаған Ю.Е.Алешина, «қалалық отбасыларда некелік рольдерді бөліп беруді» З.И.Янкова қарастырды. Отбасы ішіндегі қарым-қатынастың даму заңдылықтарын саналы түрде түсіну талпыныстары жасап зерттегендер А.А.Бодалев, Н.Н.Обозов және т.б.

Осы қарым-қатынастағы маңызды обьект бала. Бала қай жас ерекшелік кезеңінде болмасын, ол әрдайым отбасының, ата-ананың қамқорлығын қажет етеді.Соның бірі- бала өміріндегі толқымалы шақ жеткіншектік кезең. Қазіргі зерттеулер жеткіншектік кезеңнің әртүрлі аспектілерін қамтиды: тұлға дамуының негізгі көздері мен механизмдері туралы ғалымдар Фельдштейн Д.Л, Кондратьев А.И., тұлғалық жаңа құрылымдардың ерекшеліктері туралы ғалымдар Кон И.С. Дубровина И.В., жас ерекшелік дағдарысының құрылымын Гаврилова Г.П., Драгунова Т.В., ал танымдық эмоциялық–еріктік және мінез-құлықтың ерекшеліктерін Кучинский Е.К., жеткіншектегі өзіндік сананың құрылымы мен қызметі туралы Баруалкина В.В., тұлғаның аномальды даму механизмдері туралы Дозорцева Е.Г. сияқты ғалымдар зерттеді. Жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты қазақстандық жұмыстар зерттеудің теориялық негізі мен мәнділігін құрады (С.М.Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев т.б).

Ал, басқа да қазақстандық ғалымдардың зерттеулеріне үңілсек, Елубаева С.Б. қазіргі қазақ жеткіншектердің өзіндік бағалаулары мен этностық сәйкестіктің психологиялық ерекшеліктерін зерттеген. Бұл зерттеу нәтижесінде қазіргі замандағы жеткіншектердің өзіндік бағалау құрылымын ересек алдыңғы толқын жасөспірімдердің өзіндік бағалауымен салыстырғанда, этностық сәйкестіктің компоненттері мәнді түрде азаяатыны анықталды, өзіндік бағалаудың жалпы құрылымында «өзін білу» және «ұйымдасқандық» сияқты сапалар бірінші орынға шықты.

Айдарбеков Қ.А. (Развитие диалогической структуры самосознания у подростков во внутрисемейных взаймодествиях) зерттеу жұмысын жеткіншек жастағы тұлғалық жекелік-вариациялық даму механизмдерін анықтауға бағыттаған. Осы мақсатта жеткіншектің өмірлік әрекетін неғұрлым байланыстырып отыратын жаңа тұлғалық құрылымдардың кезекті психологиялық талдауы жүргізілген. Осы байланыстағы негізгі мақсат жеткіншек жастағы тұлғалық жаңа құрылымдардың психологиялық мазмұнын іздестіру мен үлгісін жасау болып табылады, ол жеткіншектердегі жаңа әлеуметтік қатынастардың жаңа деңгейге өтуін қамтамасыз етеді. Олардың пікірінше жеткіншектерде осы тұлғалық жаңа құрылымдардың даму жағдайлары мен механизмдерінің тиімді жолы индивид енген отбасылық жүйенің қызмет атқару ерекшеліктері назарға алынып отыратын бағыт болып табылады.

Шужебаева А.И. «Отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың қарым-қатынасындағы қиындықтарын психологиялық-педагогикалық зерттеу» атты жұмысында балаларды тәрбиелеу жүйесіндегі ең түйінді мәселелердің бірі қарым-қатынас проблемасы екендігін, тұлға аралық қарым-қатынас сферасындағы сәйкессіздіктер психологиялық-педагогикалық бағытта болатындығын, ондай балалар тобын проблемалары бар балалар деп анықтауға болатындығын дәлелдеген. Зерттеу жұмысында отбасы тәрбиесі жағдайында балалардың ересектермен өзара қарым-қатынасының психологиялық-педагогикалық негіздері, бала мен ата-ана қарым-қатынасының құрылымы зерделенген, бала мінезіндегі қиындықтарды жеңу механизмдері жасалынып, балалар мен ересектердің қарым-қатынасының дербес, мәдени және сәйкес қалыптасуының әдістері мен тәсілдері анықталған. Ғылыми жұмыста толық емес отбасы жағдайындағы балалардың қарым-қатынастары зерттелген.

Айдарбеков Қ.А. «Отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде жасөспірімдердің өзіндік санасының диалогиялық құрылымдарының дамуы» атты ғылыми жұмысын жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын факторларды зерттеуге арнаған. Жүргізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дамуы кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық құрылымдары екені туралы болжам өзін растаған. Жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңа құралымының талдауы осы жастағы тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды механизмдерінің деңгейіне жеткізілген. Ішкі жанұя құндылықтары өсіп келе жатқан буынға берілуіне, дамуына және сақтандыруға бағытталған және отбасында белгіленген, оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтік пен эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін, отбасындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік санасының диалогиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді [5,24] .

Отбасы әлеуметтенудің алғашқы сатысы, мұнда пікірлер, көзқарастар, құндылықтар мен мінез-құлықарды меңгере бастайды. Дәстүрлі отбасылар сияқты кеңейтілген отбасылар да әлеуметтік жүйе

156

болып табылады, онда әрбір отбасы мүшесі басқа мүшелеріне тікелей және жанама түрде ықпал ете алады. Отбасы жағымды ата-аналар бірлестігін, бір-бірін қолдаушы ата-аналар күшін құрай алатын болса, балалар неғұрлым жақсы тұрады. Отбасы сонымен қатар дамушы әлеуметтік жүйе болып табылады. Қоғамдық және мәдени ортаға енетіндіктен, барлық болып жатқан жағдайлар отбасының қызмет атқаруына ықпал етіп отырады. Отбасына әсер ететін әлеуметтік өзгерістерге байланысты жалғызбасты ересектердің көпшілігі, неғұрлым кеш некеге тұру; туылудың азаюы; әйел адамдардың жұмысқа араласуы; толымсыз отбасылар, аралас отбасылар және кедейлік жағдайда өмір сүріп жатқан отбасылар баршылық. Отбасы-нақты өмірлік құндылықтарды, түсініктерді, қоғаммен өзара қатынаста бағыттар бірлігін білдіретін адамдардың мәдени бірлестігі. Дәл осы қызметтердің сипаты некенің мазмұнын, формаларын және тұрақтылық критерийлерін болжайды. Отбасы психологиялық ерекшеліктерден тұратын шағын топ ретінде әлеуметік психологияның зерттеу нысаны болып табылады. Шындықтың бейнеленуінің әлеуметтік психологиялық заңдылықтары адам мінез-құлқына ғылыми негізделген жаңа мүмкіндіктерді қоғам алдында аша алады. Отбасын әлеуметтік-психологиялық зерттеу тұлғаның әлеуметтену процесінің негізінде жатқан отбасылық бірлестіктің мүшелеріне күшті әсер ететін заңдылықтарды білуге мүмкіндік береді.

Отбасындағы ең басты іс-әрекет ол ата-ана мен бала арасындағы қарым-қатынас. Қарым-қатынас – адамзат өмірінің аса маңызды және негізгі сферасы болып, соның нәтижесіде тұлға аралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып дамиды. Қарым-қатынас - өзара пікір алмасу, сезім әлемінде бірлесіп ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу сенімді кең ауқымды эмоция спектрлерін қамтиды. Қарым-қатынас барысында екі немесе бірнеше психологиялық жүйе, рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар арасында келісім, не өзара түсіністік тұрғысында, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс, қарама-қайшылық тұрғысындағы келісім үрдісі іске асады. Отбасы қарым-қатынасында олардың ішінде келісім, өзара түсіністік, бірінің екіншісіне бойұсынуы, бірін бірі құптауы, сенімділік танытуы, әр тұлғаның (бала, ересек) мағлұмат байлығы (информационное богатство), өзара қарым-қатынас өте тығыз орнығуы ықтимал. Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе, мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелерін қарым-қатынас арқылы біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды сфераның мақсаты – ол отбасын материалдық қамсыздандыру үшін бірлесіп еңбек ету, нәтижесінде ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен, отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл, анасы мен қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар тарапынан дәлелденген.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Мұқанов М.М. Жас және педагогикалық психология. А.:Білім, 20022.Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков с дезадаптивным поведением и их учет в реабилитационной работе Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 20043.Шужебаева А.И Психологияеские-педагогические исследования трудностей в общении детей в условиях семейного воспитания Автореф. канд. дис. Алматы, 20044.Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки современных казахских подростков. Автореф. канд.дис. Алматы, 20045.Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. канд. Алматы, 20036.Шарафадин А.А Отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалын артырудың педагогикалық шарттары Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.7.Малкина- Пых Г. Семейная терапия. Изд-во ЭКСМО, 20068.Ковалев С.В. Психология современной семьи.-М., 1988.9.Эйдемиллер Э.Г., Юстицкий. Семейная психотерапия.-Л.,199910.Сатир В. Как строить себя и свою семью. Заметки психолога.–М.: Педагогика- Пресс,1992

Аннотация. В статье рассмотрены особенности совершенствования межличностных отношении в семье, определена роль родителей в воспитании детей, особое внимание уделено на значение психотерапевтической сферы и эмоциональной службы семьи.Annotation. In clause the types of families are considered, the role of the parents in education of children is determined, the special attention is given on meaning (importance) sphere and emotional service of family.

157

ӘОЖ :371.159 Т 50

АДДИКТОЛОГИЯ – МІНЕЗ-ҚҰЛЫҚ ТӘУЕЛДІЛІГІ ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМ РЕТІНДЕ

Сабекова Д.А., Ташмұратова Н.Ә., Джамалбекова Н.К.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,

№19 негізгі мектеп, Тараз қ.

Еліміз егемендігін алып, дүниежүзілік өркениетке ұмтылу барысында өскелең ұрпаққа тәлім-тәрбие беру халықтың жарқын болашағын меңзейді. Ұрпақты дана да, мықты етіп тәрбиелеу үшін – оның тұлғалық ерекшелігін қалыптастыру қажет.

Дүниедегі ең бағалы асыл байлық – адам. Ол барлық әлеуметтік қозғалыстар мен қимыл әрекеттің негізі, жер шарындағы небір ғаламат табыстардың қайнар көзі, ақыл-ой туындыларының құдіретті иесі.Адам өзін табиғаттың зор күшіне, оның асқар тауының биік шыңына, құдыретіне теңейді. Бірақ ол табиғаттың заңдылықтарына толықтай бағынатын бөлшегі ғана болады. Бүгінгі таңда табиғат дамуының заңдылықтары, оны реттеудің күрделі процестері, оның өзара байланыстарының нәзік жараланғыштығы туралы көп айтылады. Ауа және су қабаттарының ластануы сияқты экологиялық мәселелерді зерттей отырып, біздер адамның өзіндік ішкі дүниесін естен шығарамыз. Осыған байланысты соңғы уақытта, аддиктивті мінез – құлық мәселесі аса өршіп барады.

Тәуелділіктің таралу қарқыны жастардың физикалық және адамгершілік денсаулығының дамуын, болашақтарын, қоғамымыздың әлеуметтік сенімділігін шынжырға салады.Бүгінгі таңдағы маскүнемдік пен нашақорлыққа, интернет желілеріне, асқа, темекі мен азартты ойындарға тәуелділік бір ғана адамның немесе отбасының медициналық, адамгершілік жағынан мәселесі болудан қалып, барлық тұрғындардың денсаулығына, бақ – берекесіне, қауіпсіздігіне, тіпті ұлттық дамуына әсер етеді, бір отбасының емес, тұтастай қоғамның қайғы – қасіреті, ұлттық мәселесі.Менделевич В.Д., Короленко. Ц. П., Старшенбаум Г.В. секілді авторлардың еңбегінде тәуелділіктің механизмдері мен пайда болу себептері, аддикцияның классификациялары көрсетілген.

«Тәуелділік» деген қандай «ауру»? Көңіл күйі, ойы, мінез-құлқы, сезімі қандай да бір сыртқы шарттарға тәуелді болған адам тәуелділікке ұшырайды. Мұндай шарттарға көбіне алкоголь, есірткі, темекі, ас және т.б. жатады.Тәуелділік – бұл адамның өмірін құртатын сыртқы әрекеттерге деген күнделікті таңдаулар. Адам тек есірткі және алкоголь талап еткенде ғана әрекет етеді. Сондай-ақ ол бұрыс ойлармен қатар әрекет жасайды – бұл да тәуелділік.Тәуелділік – бұл есірткісіз, алкогольсіз, темекісіз өзінің мінез-құлқы мен эмоциясын басқарудың жоғалуы, көңіл-күйді өзгертетін затты пайдалануды жиілендіру, қалыпты өмірге қайтып келуде орнын алмастыра алмайтын сол қажетті заттың күнделікті қолданылуы.

Тәуелділік – бұл шынайы өмірдегі проблемалардан қашу үшін жасайтын іс-әрекетінің барлығы. Шындықтан қашу өмірді өзгертпейді, тек уақыт өте адамның уайымы мен өмірдегі орнын қиындата түседі. Тәуелділіктің түрлері өте көп, алайда барлық тәуелділік ортақ құрылымға ие. Кез келген тәуелділік психологиялық және физикалық зақым тигізеді. Ол адамды ақиқаттылықтан айырады, оның рухани соқырлығын, психикалық кереңдігін, сезімталдығын күшейте түседі. Тәуелділік адамды басқа әрекетті, мінез-құлықты, күйді таңдаудың мүмкіндігін жояды, оны шектеп, толыққанды жеке және кәсіби өмірге кедергі жасайды, адамның абыройын эгоизммен алмастырады. Тәуелділік адамға жалғыздықты ұялатады,тәуелділік иллюзиясына кеткенде адам өтірік қамқорлық пен махаббатқа ие болады. Ол әлемді шынайы қабылдауды бұзып, эмоцияның жүзін қайтарады, шындықтың орнын өтірік және уақытша қанағаттану сезімімен, эйфория, бақыт туралы елеспен басады.

Аддиктология (ағыл. addiction — тәуелділік, лат. logos — ілім, білім) – аддиктивті (тәуелділік) мінез-құлық туралы ғылым. Аддиктология аддикцияның пайда болу себептерін, олардың даму механизмдерін, психологиялық және клиникалық белгілерін, динамикасын, коррекция (түзету) және терапия тәсілдерін зерттейді.Аддиктология жеке бағыт ретінде АҚШ-та 80-жылдардың аяғында алкоголь және психоактивті заттармен байланысты наркологияның бөлімі ретінде пайда болды. Бүгінгі таңда аддиктология психиатрия, клиникалық психология, наркология ғылымдарының жиегінде дамуда, сондықтан жан-жақты зерттелуде.

Ресейде (КСРО кезінде) «аддиктивті бұзылулар» термині 70-жылдардың аяғында ең алғаш аддиктологияның негізін қалаушылардың бірі, профессор Ц.П.Короленкомен ұсынылды. Ал 2001 жылы осы кісінің ұсынуымен Ресейде ең бірінші химиялық емес аддикцияның классификациясы жарық көрді.Аддиктивті мінез-құлық девиантты мінез-құлықтың бір формасы болып табылады және шындықтан кетудегі психикалық күйді өзгерту ретінде түсіндіріледі. Аддиктивті мінез-құлықтың мағынасы психикалық күйді кейбір заттар немесе белгілі бір қызметтің түріне және пәніне зейінді өзгертуге деген

158

ұмтылыс болып табылады. Аддикцияны жүзеге асыру кезінде күнделікті өмірдегі ешқандай уайымдармен салыстыруға келмейтін интенсивті және өте жағымды сезінулер бастан өтеді. Мұндай күйдің «жағымдылығы» адамда пайда болған жайлылық, кемелділік иллюзиясының пайда болуымен байланысты. Жүзеге асырылу процесінен тыс өмір сүру қызық емес болып табылады.

Аддиктивті мінез-құлықтың классификациясы (Ц.П.Короленко бойынша): [4]1.Химиялық аддикция - аддиктивті агент ретінде психикалық күйді өзгертетін түрлі заттарды

қолданумен байланысты. Мұндай заттардың көбі органикалық зақымдарға алып келеді. Кейбір психикалық күйлерді өзгертетін заттар айырбасқа түсіп, физикалық тәуелділікті шақырады. Химиялық аддикцияға мыналар жатады:

- алкогольді аддикция- наркомания- токсикомания2.Химиялық емес (мінез-құлықтық) аддикцияға мыналар жатады:- гемблинг- интернет аддикция- шамадан тыс еңбекқорлық- ортақ тәуелділік- ургентті аддикция- діни аддикция- аддиктивті фиксация ретінде әлеуметтік ұйымдастыру- шоппинг- эротикалық аддикция- махаббат аддикциясы және қашу аддикциясы- сексуалды аддикция- ортақ сексуалды аддикция- киберпорно-аддикциясыХимиялық емес аддикцияның біреуіне тоқталсақ. Гемблинг (ағыл. gambling — азартты ойын),

немесе лудомания (лат.ludus — ойын и грек. mania — құмарлық) –бұл психиатриалық термин, азартты ойындарға патологиялық құмарлық дегенді білдіреді. Гемблинг – адамның кәсіби және жеке өміріне қауіп төндіретін, азартты ойындарға үнемі қатысу. Бұл түсінік өткен ғасырдың 60-жылдарында АШ-та ойын автоматтарының шығуына байланысты болды. Сол кезде батыс психологтары мен әлеуметтанушылары гемблингтің қауіптілігі туралы айтып өткен. Белгілі философ Дж.Белл арнайы зерттеу жүргізіп, егер ойынқұмарлық ересектердің 10%-ын және жасөспірімдердің 25%-ын құраса, онда ұлттың психикалық денсаулығы мен мемлекеттің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төніп тұр деген болатын. Алайда ақша үшін ойын ертеден келе жатқан ойын-сауықтың бір түрі болып табылады. Сонау Рим Империясының заманынан бері адамдар құлдар, мал-мүлік және үй үшін ойынға салатын. Бүгінгі таңда ойын-сауық кең қанат жайған бизнес түрі: өзінің қол жетімділігі мен кең таралуы таңқалдырады. Ойынқұмарлар көзімен қарағанда ақша үшін ойын неге алып келеді? Біріншіден, бұл құмарлық пен тәуекелдікке бой бұру; екіншіден, олардың пікірінше ол қомақты ақша көзіне қол жеткізетін бірден-бір жол; үшіншіден ұтылған жағдайда қайта ұтып алуға болатын мүмкіндік. Егер осы үш факторға назар салып қарайтын болсақ, онда біз олардың өзара тұтас тізбек құратынын байқаймыз. Құмар ойындар әлемі өзінің түрлілігіне қарамастан осы үш факторға негізделген.

Гемблинг – бұл эмоционалды тәуелділіктің бірі, адамға және оның отбасының материалдық жағынан қауіп әкелетін аддикция. Адам ойын ойнаған сайын ойын адамды өзіне тарттып, уақытты жоғалтады, соны сезе тұра, есінде ештене қалмайды. Уақыт өте отбасы, абырой, қызмет сөздерінің мағынасы болмайды, расымен де бұл жан ауруы. Тұлға ретінде адам рухани тозады, депрессиға ұшырап, материалдық шығыннан да жоғары физикалық денсаулығы құриды. Азартты ойынға тәуелділік бірнеше факторлармен анықталады:

- адамдардың өзіне және қоршаған адамдарына деген материалдық қауіптілік дәрежесі;- ойынға қатысының тереңдігі және одан бас тарту қабілетітілігі:- ойынға құмарлығын өз бетінше шешуге қабілетсіздігі:- өзінің құмарлығын дұрыс бағаламауы.3.Асқа деген аддикция – биохимиялық механизмдерге әсер ететін кезеңдік аддикция. Оларға:- анорексия- булемия4.Нашақорлыққа деген тәуелділік. Нашақорлық мәселесін құбылыс ретінде қарастыруда оның

бірнеше аспектісін атап өтуге болады.- Әлеуметтік аспект. Нашақорлық әлеуметтік «жұқпалы» ауру ретінде қарастырылады және ол

әлеуметтік топ ішінде таралады. Сондықтан нашақор ортадан тыс өмір сүрмейді – яғни оның ықпалынан

159

есірткі қабылдайтын топ қалыптасады. Сонымен қатар есірткі нашақорларға ғана емес, оның жақындарына, қоғамға, қоршаған ортаға зиян келтіреді.

- Психологиялық аспект. Нашақор кез келген жеке тұлға типінде кездеседі және сананың өзгеруіне қажеттілік бүкіл адамзатқа тән болып табылады. Зерттеушілер « нашақорлыққа дейінгі» жеке түлға типін қарастыруда бірінші орынға импульсивті мінез - құлықты қояды. Бүл көзқарас бойынша нашақорлық жеке тұлғаның тәртіпсіздігі және қоршаған өмірге бейімделе алмаушылық болып табылады. Нашақорлық мәселесін зерттеушілер «нашақорлыққа дейінгі» жеке тұлғаны қарастыруда жеке тұлға белгілерін атап көрсетті: эмоционалды кемлденбеу, садисттік және мазохисттік көріністер, агрессивтілік және шыдамсыздық, әлсіз бейімделу, тұлғааралық қарым - қатынасқа түсе алмау т.б. Нашақорлықтың қалыптасуында психологиялық аспект жетекші болып табылады.

- Экономикалық аспект. Есірткінің заңсыз таралуы «көлеңкелі» ақша айналымына алып келеді. Сондай ақ мемлекет нашақорларды емдеу мәселесіне қаражат жұмсайда. Нашақорлықтың дамуының салдарынан еңбек мотивациясы мен іс-әрекеті бұзылады.

- Демографиялық аспект. Көбіне психоактивті заттарды ер адамдар мен жеткіншектер қолданады. Нашақорлыққа тәуелді ерлер мен әйелдердің ара қатынасы 10:1 құрайды. Есірткіге тәуелділіктің қалыптасуынан жыныстық инстинктер жойылады. Осы құбылыстардың салдарынан туу деңгейі төмендеп, толық емес отбасылар көбеюде.

- Моральдық аспект. Есірткі заттарын жүйелі қабылдағанның әсерінен жеке тұлға девальвацияға ұшырайды. Бірте- бірте нашақор мінез- құлқының моральдық негізі бұзылады және «нашақорлық» құндылықтар жүйесі қалыптасады.

- Медициналық аспект. Дәстүрлі наркология нашақорлықты ауру ретінде қарастырады және оны ұзақ емдеу қажет. Нашақорлықты емдеу мен алдын алуда тек медициналық көмек нәтиже бермейді.

5.Дәрілік тәуелділік медицинадан келесі рет бойынша келді: - апиын – бұл топқа апиыннан өңделген заттар жатады: морфин, кодеин, промедол, просидол,

фентанил, метадон, героин т.б. Бұл заттарға тәуелділік тез қалыптасады. Апиын тамырға егу немесе шегу арқылы қолданылады. Уланғанда эйфория, қозу басым болады. Ауыз қуысы құрғайды, ыстығы көтеріледі, басы ауырады және терлеу пайда болады. Тыныс алу және жүрек қан - тамыр жүйесі бұзылады. Абстиненция синдромы есірткі қабылдаған соң бірнеше сағаттан кейін пайда болады және 5-7 күнге созылады. Психикалық жағынан алаңдаушылық, өлімнен қорқу сезімі байқалады. Адамның ұйқысы бұзылады, қорқынышты түстер көреді. Сондай-ақ көңіл-күйі өзгермелі болады: өзін өзі жоғары бағалайды, кейде депрессия, тітіркену, агрессия және апатиялық жағдайда болады. Героин - апиындардың ішіндегі ең кең тараған түрі және есірткінің ең ауыр түріне жатады.

- барбитураттар – ұйықтататын құрал ретінде қолданылады. Тамырға егу арқылы қабылдағанда басқа ұрады, көз қарауытады, заттар жүзіп жүргендей елестейді, көз қарашығы үлкейеді және тері қызарады. Бүл жағдай бірнеше секундқа созылады. Кейін тепе -теңдігі бұзылады, тез қимылдайды. Адамның қоршаған ортаға деген қатынасы өзгереді, адамдарға жағымды қатынас жасайды.Көтеріңкі көңіл күй 2-3 сағатқа созылады.Содан кейін терең үйқыға кетеді. Ұйқыдан тұрған соң өзін әлсіз сезінеді, зейіні бұзылады, интеллектуалды процестердің қарқындылығы төмендейді.

- анальгетиктер;- психостимуляторлар - бұл топтағы есірткілерге тән белгі: ойлау қарқыны жылдамдайды (үстірт

жеңіл тұжырымдар). Психостимулятор әсерінен қоршаған заттарды қабылдау нашарлайды. Түрлері: кокаин, эфедрин, первитин, амфетамин. Алғаш қабылдағанда шаттық сезімі пайда болады, кейін жағымды сезімдермен жалғасады, Есірткі әсерінен сананың қызметі белсенді жұмыс атқарады,адам көп қимылдайды, көп сөйлейді, өз мүмкіндіктерін жоғары бағалайды.Психостимулятордың ерекшелігі психикалық тәуелділік тез қалыптасады. Есірткі қабылдау тілегі тәуелділік қалыптаспай жатып пайда болады. Сондай-ақ депрессия үзақ уақытқа созылады және абстиненция синдромында өзін өзі өлтіруге тырысады.

- транквилизаторлар;- галюциногендер – миға қатты әсер етеді. Галлюциноген заттарына улану салдарынан жасанды

психоз туындайды, олар бірнеше синапстар қызметіне араласып, оны толық бұзады. Бір рет қабылдағанның әсерінен нейрон мен синапстар қызметі 2-3 күнге дейін қалыпқа келмейді. Тіпті бұл заттарды мидан алып тастаған жағдайда да синапс жасушалары қалыпты қызмет атқармайды. Психикасы тұрақсыз адамдарға есірткі орны толмастай әсер етеді. Өзін-өзі сезінудің бұзылуы және галлюцинация қорқыныш пен алаңдаушылық сезімін тудырады. Бүгінде адамзат медицина мен өнерге қанша қаржы жұмсаса, психоактивті заттарға да сонша жұмсайды. [5]

Аддиктивті мінез-құлықтың дамуына итермелейтін тұлғалық ерекшеліктер. Аддиктивті мінез-құлық психологиялық қиыншылықтарды төзе алушылық қасиеті төмен, өмірлік жағдайлардың өзгеруіне қиын бейімделетін, психофизиологиялық жайлылыққа оңай және тез жетуге тырысатын адамдарға тән.

160

Аддикция мұндай адамдарға шынайы өмірден қашудың бірден-бір құралы болып табылады. Осылайша, мінез-құлықтың аддиктивті формаларын атап көрсетуге болады:

- күнделікті өмірлік қиындықтарға төзе алмаушылық, кризистік жағдайларды көтере алмау;- көпшілікке артықшылығын көрсеткенімен, іштей өз-өзіне көңіл толмаушылық мінінің болуы;- сырттай әлеуметтік топта қарым-қатынасқа түскенімен, эмоционалды байланысқа түсуге деген

қорқыныш;- өтірік айтуға деген талпыныс;- басқаларды кінәлауға деген талпыныс;- қабылданған шешімдерден жауапкершілік алудан қашуға деген талпыныс;- стереотиптілік, мінез-құлықтың қайталануы;- қауіптілік сезіміАддиктивті мінез-құлықты зерттеудің негізгі бағыттары:1. Персонологиялық бағыт бойынша кейбір тұлға типтері басқаларға қарағанда аддиктивті мінез-

құлыққа бейім. Мысалы, алкоголь тәуелділігін зерттей келе, спецификалық алкогольді тұлға типінің жоқ екені анықталды.

2. Психодинамикалық бағыт тек тұлғаның ерекшеліктеріне ғана емес, оның ортасына және онымен әрекеттесу ерекшелігіне де байланысты көп себептерді атап көрсетеді.

3. Мотивациялық бағыт аддиктивті мінез-құлықты зерттеуде реактивті қарсыласу теориясына сүйенеді. Яғни, мотивация индивидтің еркіндігіне қауіп төнгенде пайда болады. Реактивті қарсыласу теориясы келесі негізгі белгілерді бөледі: еркіндікті алдын ала күту, еркіндікке қауіп күші, тұлға үшін еркіндіктің маңызы, өзінің еркіндігі мен қауіп арасындағы қатынас.

4. Әлеуметтік үйрету теориясы психоактивті агенттердің қабылдауын шақыратын және күшейтетін факторларды талдау.

5. Күтілген әрекет теориясы – аддикцияның моделіне когнитивті компонентті қосады. Аддикция мұнда альтернативті реакцияны жеңу түрінде түсіндіріледі. Есірткілерден жағымды әсерлерді күту мұндай түсінулердің мүмкін болуынан жоғарыланады. Сондай-ақ оларды пайдалану өз әрекеттеріне деген жауапкершілікті жояды.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Менделевич В.Д. Руководство по аддиктологии - СПб.:Речь, 20072.Короленко Ц.П., Дмитриева Н.В. Аддиктология. Настольная книга - М.:Институт консультирования и системных решении, Общероссийская Профессиональная психотерапевтическая лига 20123.Старшенбаум Г.В. Аддиктология. Психология и психотерапия зависимостей – М.: Когито- Центр, 20064.Короленко Ц.П., Дмитриева Н.В. Психосоциальная аддиктология – Н.:НГПУ, 20015.Мандель Б.Р. Психология зависимостей (аддиктология) – М.:Вузовский учебник, 20126. Егоров А.Ю. Нехимические (поведенческие) аддикции (обзор). Аддиктология – СПб.,20057.Николаева Е.И.,Каменская В.Г. Аддиктология. Теоретические и экспериментальные исследования формирования аддикции – М.: Форум, 20118.Бабаева Ю.Д.,Войскунский А.Е.,Смыслова О.В. Интернет: воздействие на личность. Гуманитарные исследования в Интернете. /под.ред.А.Е.Войскунского/ - М.:Можайск-Терра, 20009.Баландин Р.П. Наркоцивилизация – М.:Медицина, 200310.Некрасова Е.А. Краткий справочник по психотерапии – РД.: Феникс, 2003

Аннотация. Статье раскрываются теоретические основы исследования психологических аспектов зависимости. Определены уровни аддиктивного поведения людей разного возраста.Рассмотрены виды аддиктивного поведения юношей по классификации Ц.П.Короленко.Annotation. In clause the theoretical bases of research of psychological aspects of dependence are opened. The levels of behavior of the people of different age are determined. The kinds of behavior of the young men on classification S.P. Korolenko are considered.

161

УДК 159.9 С 28

РОЛЬ РОДИТЕЛЕЙ И ШКОЛЫ В ФОРМИРОВАНИИЗДОРОВОГО ОБРАЗА ЖИЗНИ У ПОДРОСТКА

Сейдалиева Г.Ш., Закизянов Р.Т., Ражева Е.Таразский государственный педагогический институт, г.Тараз

Проблема формирования здорового образа жизни детей, подростков и молодежи, является наиболее актуальной на сегодняшний день. Данная тема определяет не только состояние и проблемы здоровья наших детей, но и здоровье, благополучие будущих поколений.

В связи с этим возрастает роль семьи и общеобразовательной школы, призванных обеспечить формирование физически и духовно здоровой личности, способной не только адаптироваться к сложным социально-экономическим условиям жизни общества, но и способной к творческому саморазвитию и творческому преобразованию окружающего мира, к формированию своего образа жизни.

Каждый родитель хочет видеть своих детей здоровыми и счастливыми, но не задумывается о том, как сделать, чтобы их дети жили в ладу с собой, с окружающим их миром, с людьми.

Секрет этой гармонии прост – здоровый образ жизни. В понятие здоровый образ жизни мы включаем следующие составляющие:

поддержание физического здоровья,отсутствие вредных привычек,правильное питание,альтруистическое отношение к людям,радостное ощущение своего существования в этом мире.Результатом здорового образа жизни подростков является физическое и нравственное здоровье.

Не случайно в народе говорят: «В здоровом теле — здоровый дух».Психологи установили, что самым благоприятным возрастом для формирования полезных

привычек являются дошкольный и школьный. В этот период ребенок значительную часть времени проводит в семье, в школе, среди родных, воспитателей, педагогов, сверстников, чьи образ жизни, стереотипы поведения становятся сильнейшими факторами формирования их представлений о жизни.

Здоровый образ жизни – это радость для больших и маленьких, но для его создания необходимо соблюдение нескольких условий: создание благоприятного морального климата, что проявляется в доброжелательности, готовности простить, понять, стремление прийти на помощь, сделать приятное друг другу, тесная искренняя дружба детей, родителей, педагогов. Общение – великая сила, которая помогает понять ход мыслей ребенка и определить склонность к негативным поступкам, чтобы вовремя предотвратить их, повышенное внимание к состоянию здоровья детей.

Ничто так не влияет на микроклимат в коллективе, как экскурсии на природу, подготовка к праздникам, которые обладают большими возможностями и преимуществами по сравнению с учебной работой.

Здоровый образ жизни – залог счастливой и благополучной жизни ребенка в гармонии с миром в будущем.

Настало время, когда каждый должен не только думать о своем здоровье, но и действовать, так как к здоровому образу жизни, счастью, долголетию дорогу ты выбираешь сам! Дорога жизни бывает трудна. Хотелось бы, чтобы на вашем жизненном пути и на пути ваших детей никогда не встречались губительные дорожные знаки: «СПИД», «Алкоголь», «Наркотики», «Никотин» и др [3].

Дети подрастают. Из маленьких и беспомощных они превращаются в подростков. Чем старше становятся дети, тем серьезнее становятся проблемы, с которыми родители сталкиваемся в повседневной жизни. Главной ценностью является здоровье, и задача родителей и школы, помочь им сохранить этот дар природы.

Подростковый возраст – это возраст самоутверждения и основной задачей педагога, работающего с подростком, становится – помочь понять, какие ценности главные в жизни. Дети пытаются самоутвердиться, занять свое место в этом мире, в семье, в школе, в классном коллективе и на улице.

Задачей школы и родителей является – объяснить подростку, что красота (а ведь каждый из них хочет быть красивым и любимым) – это красота физическая, духовная, это здоровье. К нашему большому сожалению, медицинские обследования детей, ежегодно проводимые в школе, выявляют все больше и больше заболеваний у подростков. Наши дети, еще только начинающие жить, зачастую уже имеют целый «букет» достаточно серьезных хронических заболеваний.

162

По исследованиям ученых здоровье человека на 50% - его образ жизни, на 20% - наследственность, еще 20 % - окружающая среда и только 10% - здравоохранение.

Классным руководителям, учителям приходится уделять здоровью детей больше времени. Привлечение учащихся подросткового возраста к занятиям физической культурой и спортом, организация туристических походов на природу – действенная мера. Тем более, что это еще и дополнительная порция общения (а подростки люди общительные), это и формирование коллектива единомышленников. Здесь и общение «глаза в глаза», чего так не хватает часто нашим детям, общение на-равных с учителем и своими одноклассниками, заряд положительных эмоций, и здоровье.

Правильное питание – это то, о чем должны заботиться родители в первую очередь, желая увидеть своего ребенка здоровым. Некогда древнегреческий философ Сократ дал человечеству совет «Есть, чтобы жить, а не жить, чтобы есть». Никто еще не оспорил Сократа, но следуют его советам немногие. Родителям нельзя забывать о том, что соблюдение режима питания – основа здорового образа жизни. Правильное питание организовать не просто. Нужно заботиться о том, чтобы в рационе ребенка правильно сочетались различные продукты и химические вещества. Нужно учитывать и продолжительность приемов пищи, и продолжительность интервалов между этими приемами. Разумный режим питания обеспечивает слаженную, без перебоев и перегрузок, работу желудочно-кишечного тракта, хорошее усвоение пищи и нормальное течение обмена веществ, а в результате прекрасное самочувствие. Растущему организму подходит четырехразовое полноценное питание. Перекусы в школе на переменах, булочками без чая, приносят скорее вред, чем пользу желудку. В ваших силах обеспечить ребят знаниями о правильном режиме питания. Особенно хочу обратиться к родителям девочек. В подростковом возрасте недовольство собой и своей внешностью, может подвигнуть их на применение различного рода диет, которые не всегда полезны для растущего организма, а часто приносят ему непоправимый вред.

Сегодня я хотела бы предложить вам еще раз задуматься и о привычках, здоровых и нездоровых. Как уберечь своего ребенка от курения, алкоголя, наркотиков. Возможно, мы не найдем с вами уникального рецепта, но попытаемся.

Привычка – вторая натура. Мы часто слышим эти слова. Привычки – это автоматические действия, которые проявляются у человека независимо от их желаний. Полезные привычки помогают почувствовать себя собранными, готовыми к преодолению трудностей. Они помогают человеку при стрессе, в условиях дефицита времени. Но есть и вредные привычки и в наших с вами силах сделать так, чтобы у наших детей их было как можно меньше.

Как мы уже говорили, переходный возраст – возраст самоутверждения. Как просто почувствовать себя взрослым, затянувшись сигаретой или попивая пивко, сидя на лавочке в компании сверстников. Подростки считают, что таким образом они станут старше, с ними будут считаться.

Что же могут сделать родители и учителя вместе, именно вместе, а не по отдельности. В школе проблему вредных привычек решают педагоги, психологи, с вредными привычками борются родители.

Все люди, в том числе и подростки, владеют информацией о вреде курения, алкоголизма и наркотиков, они уже знают, к чему ведут эти невинные шалости. Сложно одними увещеваниями учителю бороться с рекламными плакатами на улицах и в магазинах, с нечистоплотными продавцами, продающими детям эту продукцию. И, тем не менее, раз за разом на классных часах, в индивидуальных беседах, мы повторяем детям прописные истины. Очень хочется в вас, родителях, найти поддержку, чтобы мы с вами шли в одном направлении и прививали нашим детям тягу к здоровому образу жизни.

И, наконец, самый сложный этап нашего разговора. Это проблема, о которой каждый из нас не хочет думать, считая, что уж нас точно она обойдет стороной. Но Сенека был прав, говоря: «Что есть благо? Знание. Что есть зло? Незнание. Чтобы противостоять злу, надо быть сильнее его». И проблема эта – наркомания. Мы живем в сложное время, и главное уберечь детей от этого зла. К сожалению, возрастает подростковая преступность, чаще мы слышим о наркомании, токсикомании среди подростков (ведь именно они обладают неустойчивой психикой, именно их легче вовлечь в эту авантюру, надавив на «а тебе слабо?»).

В настоящее время появились публикации, несущие информацию о том, каковы причины, по которым подростки впервые пробуют одурманивающие вещества, о позиции, которую должны занять родители, желая противостоять этому злу.

Итак, наркотики сегодня – реальность, а с ними:Наркотик – средство, которое постоянно увеличивает потребность в его использовании. Это

прием ядов, которые становятся частью обменных процессов в организме, и вызывает привыкание.Привязанность к наркотикам ведет к деградации личности подростка, резко снижается

работоспособность, память, внимание.

163

Наркотики – это постоянные траты денег, а подросток может либо взять их у родителей либо украсть, отсюда возрастание подростковой преступности.

Специалисты выделяют факторы, способствующие привлечению подростка к наркотикам и родители должны их знать и иметь в виду:

Сложность взаимоотношений со старшими или отсутствие контроля со стороны родителей;Отдельные подростки стараются таким образом привлечь к себе внимание коллектива

сверстников любой ценой, из-за того, что привыкли к повышенному вниманию со стороны родителей.Нередко, используется сила принуждения, особенно к слабовольным, либо к подросткам,

лишенным внимания взрослых.По данным соцопросов 12% подростков в возрасте до 16 лет хотя бы раз в жизни пробовали

наркотики, 1% употребляет их постоянно. Каждый родитель должен хорошо представлять признаки пристрастия ребенка к наркотикам:резкая смена друзейрезкое ухудшение поведенияизменение пищевых привычекслучаи забывчивостирезкие перемены настроенияполная утрата прежних интересовчастое упоминание о наркотиках в шутках и разговорах.Однако быть внимательным, это не значит пристально следить за каждым шагом ребенка и

подозревать его во всем плохом. Это значит – любить и поддерживать его. И в заключение своего выступления я сформулирую основные принципы поддержки подростка:терпениевниманиетактичность и деликатностьточные используемые слова, как важного инструмента в отношенияхумение поставить себя на место ребенкагибкая система контроля, не довлеющая, над сознанием ребенка и поддерживающая егоознакомление подростка с научными фактами и сведениями о вреде вредных привычек.Нельзя забывать о том, что семья для подростка – это опора, именно в семье ребенок должен

чувствовать себя защищенным, нужным и понятым. Именно в семье закладывается самооценка ребенка, его отношения к самому себе и к окружающим его людям, затем – школа, учителя. А из учителей в первую очередь тот, кто больше всего общается с детьми, причем не формально, но близко на протяжении многих лет, проходя с ними по непростому пути школьного бытия его радостями и тревогами. Речь идет, конечно же, о классном руководителе.

Таким образом, основная работа по формированию здорового образа жизни, должна проводиться, прежде всего, при воспитании ребенка в семье и обучении в школе.

Хочется подчеркнуть, что формирование здорового образа жизни должно быть преемственным (семья, школа, общественные и неправительственные организации и др.). Именно поэтому в подростковом возрасте важно проводить целенаправленную работу по формированию здорового образа жизни во взаимодействии школы и семьи. Система мероприятий по развитию навыков здорового образа жизни, проводимых на разных уровнях, должна использовать все возможные каналы доступа к подростку и семье: радио, телевидение, печать, лекционную пропаганду, памятки для детей и родителей, непосредственную работу с семьей и подростками и т. д. Кроме того, эффективность работы во многом зависит от воспитания чувства сознательной активности, ответственности за свое здоровье и жизнь.

Литературы:1.Журнал «Педагогика», №1, 2009.2.Апанасенко, Г.А. Валеология: имеет ли она право на самостоятельное существование? // Валеология. 1996, №2.3.Васильева, О.С. Валеология - актуальное направление современной психологии // Психологический вестник РГУ. Ростов-на-Дону, 1997. - Вып.3.4.Григорьев, Ю.И., Григорьев, И.Ю., Истомина Л.Б. Некоторые аспекты правового обеспечения формирования валеологического пространства в образовании //Формирование валеологического пространства в образовательной системе Российской Федерации. Тезисы науч.-практ. конф. – Липецк, 2001.

164

5.Алишев, А.В., Зайцев, Г.К., Колбанов В.В., Татарникова Л.Г. Основные направления школьной валеологии. В Сб.: Теория и практика социальной работы: отечественный и зарубежный опыт, т. 2, 1993.6.Журнал «Воспитание школьников», № 10, 2009.7.За здоровый образ жизни. Программа для учащихся общеобразовательных школ, учителей, родителей /Амиров Н.Х., Иванов А.В., Давлетова Н.Х., Морозов Р.Г., Галеев К.А. – Казань: Изд-во Казанск. ун-та, 2004. 8.Здоровье, развитие, личность / под ред. Г.Н.Сердюковой, Д.Н. Крылова, У. Кляйнпетер М., 1990.9.Худякова, Н.Л. Теория и методика воспитания, ориентированного на развитие ценностного мира человека: учеб. пособие / Х Н.Л. Худякова. – Челябинск: изд-во ЧелГУ, 2008. 10.Культура здоровья и безопасность жизнедеятельности: сб. науч. тр. участников Всерос. конф. [с междунар. участием] «Культура здоровья и безопасность жизнедеятельности», 12-13 сентября 2006 г., г. Балашов / под ред. А. В. Тимушкина. — Балашов: Николаев, 2006.

Аннотация. Ең басты дені сау өмірдің ұстанымы, біріншіден отбасындағы баланың тәрбиесі мен мектептегі оқу үлгерімі жүргізілу керек.Annotation. Major work to promote healthy lifestyles, should be carried out primarily in the education of children in the family and in school.

ӘОЖ 53.14:27

ДЕҢГЕЙЛЕП ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ

Сулейменова Т.Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ.

ХХ ғасырдың аяқ кезіндегі педагогикалық ой–тұжырымдардағы гуманизм идеялары, еркін білім беру, оқушының жеке тұлғалық күшін дамыту үшін мектептің алдында оқытудың және тәрбиелеудің жаңа технологияларын қолдана отырып, жеке тұлғаның дамуына мектеп ортасында қолайлы жағдай жасау қажеттілігі туындайды. Мектептің педагогикалық құрылымында негізгі құндылық - оқушы және оның жеке тұлғасы. Педагогика ғылымының докторы Ж.Қараевтың деңгейлік оқыту жүйесі туралы іліміне сүйеніп, әр пән бойынша деңгейлік тапсырмалар дайындауға болады. Өйткені қазіргі экономикалық жағдай оқушының жаңа үрдістерін талап етуде. Сондықтан ғылыми ізденіс барысында педагогика саласында оқытудың деңгейлік жүйесі оқушыларға ғылым негізін меңгертудің негізгі тиімді жолы болып табылады. Деңгейлік оқытудың ерекшелігі – оқушылардың сабақ барысында бірнеше деңгейде жұмыс жасай алатындығында. Сонымен бірге қазіргі жаңа технологиямен оқыту барысында компьютерлер мен оларды басқарушы алгоритмдер біздің қоғаммыздың маңызды бөлігіне айналды. Олай дейтініміз, бүгінгі таңдағы жаңадан шығып жатқан электронды оқулықтар оқушыны жаңаша оқытудың, жаңа оқу әдістерін, жаңа мазмұнды қажет етеді.

Оқытудың жаңа технологиясының бірі – жалпы білім беретін мектептерде әр пәнді деңгейлік тапсырмалар арқылы оқыту болып табылады. Оқушыларды деңгейге бөліп оқытуға бола ма, оның қандай тиімді жолдары бар, деңгейге бөліп оқытудың өзіндік ерекшелігі қандай және жеке тұлға тәрбиелеуде қандай көмегі бар деген сауалдарға тоқталсақ, деңгейге бөліп оқытудың кезінде оқушылардың тәжірибелік-теориялық дайындығын, оқуға деген ынтасын, дара қасиетін әлеуметтік-психологиялық танымал, сұранымын ескеру талап етеді. Сондықтан да тиімді дәрежеге жету үшін оқушының білім мен деңгейіне байланысты жұмысты ғылыми түрде ұйымдастыру қажет.

Қазіргі базалық білім беру – жеткілікті білімнің төменгі шегі. Мұғалім баланы оқыту барысында оқушыға тақпақ жаттатып, ережелерді оқытып, жаттығулар орындатып әр түрлі жұмыстар жүргізеді. Оны талап етеді. Ол мұғалім үшін қиын жұмыс емес. Оқушы мұғалімнің айтқанын кітаптан оқып, тақпақты жаттап (тіпті оларды қызықтырмаса да), ережені айтып беруі мүмкін. Бірақ, оқушы сол оқыған материалдың ішкі дүниесін түсінді ме, міне, негізгі мәселе осында жатыр.

Мектеп оқушыларының білім деңгейінің көрсеткішін төмендегідей бағалауға болады: 1 деңгей (төмен)–эпизодтық. Білімді жаңа жағдайға көшіру мұғалім көмегімен жүзеге асырылады; 2 деңгей –түсініктерді жүйелеу деңгейі. 70% ғылыми ұғымдарды саналы түрде анықтайды; 3 деңгей (жоғары) бастапқы ғылыми ұғымға өту (ауысу) деңгейі деп белгілейді. Мектеп оқушыларына берілетін тапсырмалар оқушылардың ойлауына әсер етеді, тапсырманы орындау үшін бала жауапты өзі іздестіреді, оны шешуде ақыл –ойы дамиды, ойлауына жан-жақты әсер етеді деп түйіндейді. Бірінші деңгей

165

тапсырмалары жаттап алуға лайықты, алдыңғы сабақта жаңадан меңгерілетін өңін өзгетпей қайталап, пысықтауына мүмкіндік береді, екінші деңгей тапсырмалары материалды реттеуге және жүйелеуге берілген тапсырмалар, үшінші деңгей танымдық – іздену түрдегі заңдылықтар шығару қорытынды жұмыстары.

Деңгейлік тапсырмалар ауқымы өте кең. Оқулықтағы жаттығулар - өтілген ережелер бойынша қайталау, пысықтау, бекіту жұмыстарын арналған тілдік, грамматикалық жұмыстар жүйесі. Деңгейлік тапсырмалар құрамында мәтіндер, сөзжұмбақтар, қызықты грамматика, тестік сұрақтар, іскерлік ойындар мен тренингтер жүйесін қамтиды. Бұлар оқытудың деңгейіне сәйкес оқушыны саралап оқытуға ыңғайлы, әрі оқу бағдарламасы оқушының жас ерекшелігі мен білім деңгейіне сай құрылып, оқулыққа қосымша пайдалануға беріледі. Оқушыны деңгейге бөліп оқыту үшін сабақ жаңаша жоспарланады. Оқушыларға деңгейлік тапсырмалар беру арқылы сан түрлі жұмыс жүргізіледі. Оқушының алған білімін жүзеге асыралатыны тексеріледі. Өз бетімен жұмыс орындауға бейімділігі бақылауға алынады. Қорытындысында деңгейлік тапсырмалар арқылы жұмыс жасаудың тиімділігі байқалады. Оқушының белсенділігі мен іскерлігі артып, шығармашылыққа ұмтылады. Деңгейлік оқыту барысында біліктілікке жетеді. Бірінші деңгей тапсырмаларды білімнің мимималдық шегі, мемлекеттік стандарт талабына сәйкес бағдарлама мөлшерінен аспайтын, оқушының жас ерекшелігіне сай болады. Сынып бағдарламасына байланысты лексикалық тақырыптар мен грамматикалық тапсырмалар, тілдік ережелер, жазба жұмыстарын орындайды. Кейіннен жоғарғы сыныптарда оқыған кезде де есінде тұрақты қалатындай бағытта сөздік минимумдарды меңгереді. Екінші деңгей тапсырмалары түрленіп, сынып бағдарламасына сай барлық бағдарламасымен жұмыс істейді. Оқушы өз бетімен керегінше қызмет етеді. Оқу мотивтерді қанағаттанарлық дәрежеде. Ықыласы жоғары. Оқушының сөйлеуі, хабарды түсінуі, қабылдауы, жазба жұмыстарын орындау көрсеткіштері міндетті деңгейден әлде қайда жоғары болады. Бірінші деңгейден бастау алған сөйлеу үшінші деңгей оқушылардың шығармашылыққа деген мотивтердің айқын көрінуімен логикалық ойлау дәрежесінен жоғары болумен, өз жеке басының белсенділігімен, ісіне талдау жасай білуімен, білімді жаңа жағдайда пайдаланумен сипатталады. Ситуацияға байланысты әр түрлі нұсқада диалог құрады. Мәтін бойынша сұрақ қояды. Талдау, жинақтау, салыстыру жұмыстарын жүргізеді. Танымдық - «іздену (эвристикалық) түрдегі жұмыстарды ізденіп өз бетімен орындайды. Төртінші деңгей дарынды, іздемпаз, қабілеті жоғары, талапты балаларға арналады. Оқушыларға мұғалім тек тақырыбын ғана береді, оқушының өз мақсатын қояды, әдістерін іздейді, нәтижеге жетеді. Жазба жұмыстарын орындайды.

Оқыту практикасында деңгейлеп оқыту технологиясын енгізуге оқу ақпараттарының көлемінің ұлғаюы, оқушыларға түсетін «салмақтың» артуы басты себеп болады. Деңгейлеп оқыту – оқылатын ақпараттың азаюы арқылы емес, оқушыларға қойылатын талаптардың әртүрлілігі арқылы жүзеге асырылады. Деңгейлеп оқыту технологиясының мақсаты - әрбір оқушы өзінің даму деңгейінің оқу материалын меңгеруін қамтамасыз ету.

Деңгейлеп оқыту ерекшелігі : 1.Деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай

жасап, мүмкіндік береді. 2.Деңгейлеп оқыту әртүрлі категориялардағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай

жұмыс істеуге мүмкіндік береді.3.Деңгейлеп -саралап оқыту құрылымында білім игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады: ең

төменгі деңгей (минималды базалық), бағдарламалық, күрделенген деңгей. Базалық деңгей – мемлекеттік стандар бойынша анықталған ең төменгі шек. Сондықтан оны әрбір

оқушы меңгеруі тиіс. Бұл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақытымен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.

4.Оқушының жеке тәжірибесіне негізделген оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болу үшін:- жеке тұлға ерекшеліктеріне;- психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақтау, қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін

еркшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне);- пән бойынша білімді игеру деңгейіне оқушының білімімен іс-әрекет тәсіліне назар аударып, көңіл

бөлу керек.

Деңгейлеп оқыту барысында оқушы мен мұғалім іс әрекетінің жүйесі

Кезеңдер Мұғалімнің іс-әрекеті Оқушының іс-әрекетіДайындық кезең Оқушыларды оқу материалын базалық,

бағдарламалық күрделенген деңгейлер бойынша игеруін анықтау

166

Диагностикалық кезең

Білімді меңгеру деңгейін анықтайтын тапсырмаларды дайындау. Оқушылардың білімді меңгеру деңгейін диагностикалау. Оқушылардан сауалнама алу. Сынып жетекшілерімен оқушылар және олардың ата-аналарымен әңгімелесу

Диагностика нәтижелері мен өз қызығушылықтары негізінде пәнді оқу деңгейі таңдалады. Оқушы өзіндік таңдау жасайды

Оқушыларды топтарға бөлу кезеңі

Оқушыларды топқа бөлуді ұйымдастыру: әр топ үшін оқу мазмұнын анықтау. Әр деңгейде оқытуға қойылатын нақты талаптарды дайындау Дайындалған талаптарды оқушыларға ұсыну

Белгілі топты оқушының таңдауы. Топтардағы оқыту талаптарының жобасын талқылауға қатысу

Деңгейлеп оқыту жүзеге асырылу кезеңі

Оқушылардың топтардағы жұмысын ұйымдастыру. Таңдалған топта өзінің оқу іс-әрекетін ұйымдастыру

Деңгейлеп оқыту жағдайына білімді меңгеру нәтижелерін бағалау кезеңі

Атқарылған жұмыстар нәтижесі бойынша оқушыларды бағалау. /Кері байланыстың дұрыс орнауы, жүзеге асыру/.

Жеткен нәтижелер бойынша өзара бағалауды және өзін-өзі бағалауды жүзеге асыру

Бастапқы ғылыми идеялар:- деңгейлеп оқыту әр оқушыға өз мүмкіндіктерін барынша пайдалана отырып білім алуына жағдай

жасап, мүмкіндік береді.- деңгейлеп оқыту әр түрлі категориядағы балаларға бірдей зейін аударып, олармен саралай жұмыс

істеуге мүмкіндік береді.- деңгейлеп-саралап жұмыс істеуге мүмкіндік береді Деңгейлеп оқыту құрылымында білімді

игерудің негізгі үш деңгейі қарастырылады: ең төменгі деңгей бағдарламалық және күрделенген деңгей. Базалық деңгей – мемлекеттік стандарт бойынша анықталған ең төменгі шек. Сондықтан оны әрбір оқушы меңгеруі тиіс. Бұл деңгей оқушыға өзінің қызығушылығы мен қабілетін ескере отырып, уақыты мен күшін дұрыс пайдалануына мүмкіндік береді.

- оқушының жеке тәжірибесінде негізделген деңгейлеп оқыту технологиясы тиімді де нәтижелі болу үшін:

- жеке тұлға ерекшеліктеріне;- психикалық даму ерекшеліктеріне (есте сақтау қабілетінің ерекшелігіне, ойлау, қабылдау, зейін

ерекшелігіне, өзінің эмоциясын басқара білуіне);- пән бойынша білімді игеру деңгейіне (оқушының білімі мен іс әрекет тәсіліне назар аударып, көңіл

бөлу керек).Әрбір тақырып бойынша өткізілетін сабақтар кезектесіп келетін бес типтен құралады.Бірінші – тақырыпты жалпы талдау сабақтары (оларды лекциялар деп атайды).Екінші – қиыстырылған семинар сабақтарда оқушылардың өзіндік жұмысының процесінде оқу

материалдарының тереңдей талдануы.Үшінші – материалды пән аралық қорытындылау сабақтары.Төртінші – материалды қорытындылау және білімді жүйелеу сабақтары (тақырыптық сынақтар деп

аталады).Бесінші – практикум сабақтар. Балалардың даму деңгейінің бірыңғай болмауына, жеке

қабілеттеріндегі айырмашылықтармен басқада себептерге байланысты сыныпта оқу үздіктерімен үлгермеушілер пайда болатыны белгілі. Сондықтан мұғалім сабақтың барлық кезеңдерінде: жаңа материалды беру, бекіту, қайталау, білім, білік дағдыны бағалау кезінде деңгейлеп саралап оқытуды ұйымдастырады. Білім беру ұйымдастырудағы қайта құрулармен оқытудың жаңа мазмұны мұғалімдер қауымына жаңаша іскерлікпен пәндерді оқытудың жаңаша технологиясын ендіру міндеттерін шешуді талап етуде.

Кеңестік педагогика мен дидактиканың озық шеберлері В.Шаталовтың, В.Шейманның, Е.Ильиннің тәжірибелерінің мақсаты – оқушының оқу танымдық қызметін дұрыс ұйымдастыра отырып түпкі нәтижеге жету яғни оқушының сабақ үстінде бағдарламалық талаптар (міндетті және мүмкіндік) деңгейінде жан-жақты терең біліммен саналы тәрбие алуы еді. ХХ ғасырдың соңында адамдар жаңа технологиялық зерттеулер (В.Беспалько, В.Монахов) жаңартылған әдістемелік жүйенің оқыту үрдісінде іске асуы үшін оны технологияландырудың қажет екенін дәлелдеп отыр.

Педагогикалық технология мынадай төрт негізгі шартты қанағаттандыруы тиіс (В.Беспалько).- педагогикалық технология оқытудағы педагогикалық экспромптарды жоюы қажет.- оқушының танымдық қызметінің құрылымы мен мазмұнын анықтайтын оқу тәрбие үрдісінің

табысына негізделуі қажет.

167

- оқу мақсатын диогностикалық түрде анықтап, оның меңгерілуі сапасын дәл тексеріліп , базалау қажет.

- іс жүзінде оқу-үрдісінің толықтығын қамтамасыз етуі тиіс. Қазіргі заман талабы әр оқушының сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймай, соны өзі игеріп,

ізденіп, талап – пікір таластыру деңгейіне жетіп, даму үстінде. Осындай өздігімен дамуды қалыптастыратын Ж.Қараевтың «Деңгейлеп-саралап оқыту» технологиясының тиімділігі мен маңыздылығы қажетті .

Бұл технология оқу үрдісінде: - оқушыға сенімділік білдіру;- пәнге қызығушылығын арттыру;- оқушы біліміне сеніп, әрі дамыту;- өзіндік шығармашылық деңгейге көтерілу көзделген.Профессор Ж.Қараевтың технологиясының тиімділігі сол жаңа тақырыпты балаларға

шығармашылық ізденіс үстінде өздігінен меңгеруі тиіс. Сондықтан мұндай сабақтарда оқушылардың ынтасын белсенділігін арттыру үшін мәселелік сұрақтар қойып отыру.

Деңгейлік тапсырмалардың мақсаты: - жеңілден қиынға, қарапайымнан күрделіге қарай сатылы түрде орындалатын жұмыстар.- оқушы ізденіске, шығармашылыққа бөленеді.- дарынды оқушылар мүмкіндігі анықталды.- әр оқушы өзін -өзі бағалайды, өз білімін жоғары деңгейге жеткізе алады, материалды толық

меңгереді.- жаңа тақырыпты жаңа әдіспен түсіндіріледі.- тест арқылы тақырып меңгеріледі.- өзіндік жұмыстар жүргізіледі.- бақылау жұмысы алынады.- бақылау парағы жасалады. Қорыта келе, деңгейлік тапсырмалар ауқымы өте кең. Мектеп оқушыларына берілетін тапсырмалар

оқушылардың ойлауына әсер етеді. Тасырманы орындау үшін бала жауапты өзі іздестіреді. Оны шешуде ақыл – ойы дамиды, ойлануына жан – жақты әсер етеді деп түйіндеуге болады.

Деңгейлеп оқыту - оқылатын ақпараттың азаюы арқылы емес, оқушыларға қойылатын талаптардың әртүрлілігі арқылы жүзеге асырылады. Қазіргі заман талабы әр оқушының сабақ кезінде жаңа білім қосып қана қоймай, соны игеріп, ізденіп, талап – пікір таластыру деңгейіне жету мақсатын көздейді.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Кобдикова Ж.У. Педагогические технологии уровневой дифференциации обучения в средней школе. Алматы, 2001.2.Кобдикова Ж.У.Оқыту процесін технологияландыру .Алматы, 2010,11-15б3.Денисенко В.В Дифференциация обучения на основе обязательных результатов обучения.-М: 2011.4.Керимбаева М.Р. Инновационные процессы в школе: проблемы, перспективы, поиск.- Алматы,1995г.

Аннотация. В статье рассматриваются педагогические основы инновационных технологий в учебно-воспитательном процессе общеобразовательных школ. Аnnotation. One of the main tasks of society development is the usage of new technology in educational system.

С91374/377(574)

ПРИМЕНЕНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ ДОШКОЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ

Сухова С.О.Детский сад №11, г. Тараз

Современное состояние дошкольного образования в Казахстане характеризуется реальными действиями на пути интеграции в мировое образовательное пространство. В этом контексте возрастают роль и значение дошкольного образования, актуальнейшей задачей которого является формирование

168

личности, обладающей знаниями, способной самостоятельно, активно действовать, принимать решения, гибко адаптироваться к изменяющимся условиям жизни.

Дошкольный возраст обоснованно считается наиболее важным периодом в процессе формирования личности человека. В этом возрасте более интенсивно развиваются различные способности, формируются нравственные качества, вырабатываются черты характера. Именно в данном возрастном периоде закладывается и укрепляется фундамент здоровья и развития физических качеств, необходимых для эффективного участия ребенка в различных формах двигательной активности, что, в свою очередь, создает условия для активного и направленного формирования и развития психических функций и интеллектуальных способностей дошкольника.

В подавляющем большинстве дети, начиная с дошкольного возраста, страдают дефицитом движений и сниженным иммунитетом. Их мышечная нагрузка уменьшается в силу объективных причин: у детей практически нет возможности играть в подвижные игры во время прогулки, да и некоторые родители чрезмерно увлекаются интеллектуальным развитием своих детей (компьютерные игры, посещение разнообразных кружков).

Современные дошкольные образовательные программы составлены достаточно грамотно и обоснованно, но они акцентированы на вопросах гигиены и безопасности. Это, конечно, чрезвычайно важные условия, как для нормальной адаптации ребёнка в обществе, так и для сохранения его жизни в целом. Но более глубокая задача привить ребёнку необходимость быть здоровым, а значит, активным, дееспособным и не представляющим угрозы здоровью других членов общества. Мы призваны воспитать у дошкольника уважение к собственному здоровью и обязанность его беречь.

Достижение цели образования в новых социальных и экономических условиях требуют комплексных усилий не только дошкольного учреждения, но и всего общества. Стратегические направления в системе образования требуют поиска новых организационных форм, методов обучения и воспитания. В связи с этим встаёт необходимость к инновационной деятельности, прогрессивным технологиям педагогического процесса. Необходимо определиться с приоритетами в области педагогических технологий с учетом поставленных целей образования, с учетом интересов развития личности.

Применение личностно-ориентированных технологии представляют собой воплощение гуманистической философии, психологии и педагогики.

В центре внимания личностно-ориентированных технологий – личность ребенка, которая стремится к максимальной реализации своих возможностей (самоактуализации), открыта для восприятия нового опыта, способна на осознанный и ответственный выбор в разнообразных жизненных ситуациях. Именно достижения личностью таких качеств провозглашается главной целью воспитания в отличие от формализованной передачи воспитаннику знаний и социальных норм в традиционной технологии.

Содержание образования представляет собой среду, в которой происходит становление и развитие личности ребенка. Ей свойственны гуманистическая направленность, обращенность к человеку, гуманистические нормы и идеалы.

Технологии личностной ориентации пытаются найти методы и средства обучения и воспитания, соответствующие индивидуальным особенностям каждого ребенка: берут на вооружение методы психодиагностики, изменяют отношения и организацию деятельности детей, применяют разнообразные и мощные средства обучения (в том числе компьютер), перестраивают содержание образования.

Личностно-ориентированные технологии противопоставляют авторитарному, обезличенному и обездушенному подходу к ребенку в традиционной технологии – атмосферу любви, заботы, сотрудничества, создают условия для творчества и самоактуализации личности.

Целевые ориентации:- Переход от педагогики требований к педагогике отношений.- Гуманно-личностный подход к ребенку.- Единство обучения и воспитания.Технология сотрудничества трактуется как идея совместной развивающей деятельности взрослых и

детей, скрепленной взаимопониманием, проникновением в духовный мир друг друга, совместным анализом хода и результатов этой деятельности, формирование положительной Я-концепции личности.

Я-концепция – это система осознанных и неосознанных представлений личности о самой себе, на основе которых она строит свое поведение.

В детсадовские годы Я-концепция – основа внутреннего стимулирующего механизма личности. Положительная, мажорная Я-концепция (Я нравлюсь, Я способен, я значу) способствует успеху, эффективной деятельности, положительным проявлен6ием личности. Отрицательная Я-концепция (я не нравлюсь, не способен, не нужен) мешает успеху, ухудшает результаты, способствует изменению личности в отрицательную сторону.

169

Личностный подход включает как одну из важнейших задач формирование у ребёнка положительной Я-концепции. Для этого в первую очередь необходимо:

1. Видеть в каждом ребенке уникальную личность, уважать ее, понимать, принимать, верить в нее («Все дети талантливы» - вот убеждение воспитателя);

2. Создавать личности ситуацию успеха, одобрения, поддержки, доброжелательности, чтобы жизнедеятельность, учеба приносили ребенку радость; «Учиться победно!»;

3. Исключить прямое принуждение, а также акценты на отстаивание и другие недостатки ребенка; понимать причины детского незнания и неправильного поведения и устранять их, не нанося ущерба достоинству, Я-концепции ребенка («Ребенок хорош, плох его поступок»);

4. Представлять возможности и помогать детям реализовывать себя в положительной деятельности «В каждом ребенке – чудо; ожидай его!».

Основываясь на личностно-ориентированном подходе к обучению и воспитанию, он развивает познавательный интерес к различным областям знаний, формирует навыки сотрудничества. То есть применение личностно-ориентированной технологии плавно переходит на организацию проектной деятельности детей. Проектная деятельность является проектной только в том случае, если прямое действие в той или иной ситуации оказывается невозможным. Другими словами, если ребенок захотел нарисовать рисунок и взял для этого карандаш, лист бумаги и осуществил свой замысел, то эта деятельность не будет считаться проектной – все действия ребенок выполнил в рамках традиционной продуктивной деятельности.

В ходе проектной деятельности дошкольник исследует различные варианты решения поставленной задачи, по определенным критериям выбирает оптимальный способ решения. Например, ребенок хочет сделать подставку для карандашей или кисточек. Реализация этой задачи в случае проектной деятельности не осуществляется сразу. Сначала дошкольник пытается представить несколько вариантов изготовления подставки.

Поскольку в дошкольном возрасте доминирует образное мышление, то варианты выполнения поставленной задачи могут быть представлены в форме рисунка. Создав несколько изображений, ребенок удерживает в своем сознании целый ряд вариантов. При наличии нескольких вариантов появляется возможность их анализа путем сопоставления друг с другом, выявления их достоинств и недостатков. Фактически каждый такой вариант позволяет дошкольнику лучше понять то, что он собирается делать и уяснить последовательность действий.

При изготовлении подставки ребенок может использовать различный материал. Поэтому при сопоставлении рисунков может учитываться материал будущей поделки. Кроме того, при сравнении рисунков могут приниматься во внимание люди, которые будут участвовать в совместном проекте.

При организации проектной деятельности необходимо учитывать тот факт, что в дошкольном возрасте замысел ребенка, как правило, намного опережает его технические возможности. В связи с этим взрослые, в первую очередь родители должны оказывать помощь дошкольнику при реализации замысла.

Совместная деятельность позволяет детям и родителям лучше понять друг друга, установить доверительные отношения.

При организации проектной деятельности в детском саду педагоги могут столкнуться со следующими проблемами.

• Несоответствие между традиционной формой организации образовательного процесса и характером проектной деятельности.

• Неразличение субъектной и объектной позиции ребенка.• Необходимость формирования субъектной позиции педагога и т.д.Объектом проектирования может стать педагогическая система дошкольных учреждений, педагога,

отдельной программы как единство системы целей образования и всех факторов педагогического процесса, способствующих достижению целей.

Между тем для каждого педагога важнейшим являются вопросы, связанные с проектированием образовательного процесса по конкретной методике, индивидуальной воспитательной системы, отдельного специально-организованного учебной деятельности, педагогической ситуации. В дошкольном образовании использование метода проектов является подготовительным этапом для дальнейшей его реализации на следующей ступени образования.

Проекты, вне зависимости от вида нуждаются в постоянном внимании, помощи и сопровождении со стороны взрослых на каждом этапе реализации. Особенностью проектной деятельности в дошкольной системе образования является то, что ребенок еще не может самостоятельно найти противоречия в окружающем, сформулировать проблему, определить цель (замысел).

Поэтому в воспитательно-образовательном процессе дошкольных учреждений проектная деятельность должна носить характер сотрудничества, в котором принимают участие дети и педагоги, а также вовлекаются родители и другие члены семьи.

170

Родители могут быть не только источниками информации, реальной помощи и поддержки ребенку и педагогу в процессе работы над проектом, но и стать непосредственными участниками образовательного процесса, обогатить свой педагогический опыт, испытать чувство сопричастности и удовлетворения от своих успехов и успехов ребенка.

Поскольку ведущим видом деятельности дошкольников является игра, то, начиная с младшего возраста, в дошкольных учреждениях планируются и реализуются ролево-игровые и творческие проекты, что подчеркивает специфику проектной деятельности с дошкольниками.

Литературы:1.Селевко Г.К. Современные образовательные технологии.- Москва. «Народное образование» 1998.2.Бабинский Ю.К. Оптимизация учебно-воспитательного процесса. – М.: Просвещение, 1982. 3.Беспалько В.П. Слагаемые педагогические технологии. – М.: Педагогика, 1989. 4.Монахов В.М. Технологические основы проектирования и конструирования учебного процесса. – Волгоград: Перемена, 1995.

Аннотация. Қызметтің басты көрінісі мектепке дейінгі ойын түрлері, сол сияқты кіші жастан бастап, мектепке дейінгі мекемелерде әр түрлі ойындар мен творчествалық проект жоспарлануда, бұл жоба мектепке дейінгі өзгешеліктің біріне жатады.Annotation. As a leading preschool activity is a game, starting with toddlers in preschool planned and implemented Role-playing and creative projects, underscoring the specificity of the project activities with preschoolers.

ӘОЖ 509.14

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА АҚПАРАТТЫҚ ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯНЫҢҒЫЛЫМИ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Темирханова Л.Біліктілік арттырудың ұлттық орталығы «Өрлеу» АҚ ЖО бойынша

педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, Тараз қ,

Қоғамның бүгіні басты бағыттарының бірі – білім беру үрдісін ақпараттандыру. Қазіргі таңда ақпараттандыру үрдісі адамзат өркениетінің дамуының жаппай және қайталанбайтын кезеңі ретінде қарастырылып отыр. Білімді ақпарааттандыру, әсіресе оның алғашқы баспалдағы мектепте енгізу -қоғамда ақпараттандырудың негізгі шарты. Себебі, мектепте жаңа ақпараттандырылған қоғам жағдайында жұмыс істеп, өмір сүре алатын болашақ ұрпақтың дайындығы жүзеге асады. Осы үрдістің дамуын болжауға бағытталған белгілі беталыс педагогика ғылымында өз орнын алуда. Білімді ақпараттандыру жағдайында білім парадигмасының өзгеруі (А.П.Ершов, С.А.Жданов, т.б.) қазіргі жалпы білім беретін мектептің дамуының негізі ретінде ақпараттық технологиялары (Г.А.Абумова, Н.Ермеков, С.Құнанбаева) мәселелері ретінде зерттелуде.

Оқытуды модельдеудің практикасы мен теориясы (Ю.Овакимян), компьютерлік оқытудың ақпараттық және ұйымдастырылған модельдері (В.Ю.Боранов) біртұтас білім кеңістігін құрудағы ақпарат технологияларының рөлі (В.И.Жог, М.А.Лейбовский, М.Н.Панкина, А.Б.Медешова). Компьютерлік диагностика білімі мен дағдылары көмегімен оқыту әдістемесін жетілдіру (Г.БАхметова, О.И.Беляков) экономикалық (Л.В.Глухова) валеологиялық (А.С.Иманғалиев) білімді ақпараттандыру мәселелері; ақпараттық технологияның адам санасы мен денсаулығына әсері; (Б.Б.Буресбаев, Р.М.Дузбаева, М.А.Пиварова) «компьютерлік сауаттылықты қамтамасыз ету» көзделген мектептегі информатиканың «қолданбалы» бағыты елеулі өзгерді деп, тұжырымдауға болады. Ол қазіргі информатика пәндерінде көрініс тапты. ХХІ ғасырдың 90-жылдары басынан экономика,.саясат, әлеумет салаларында болып жатқан күрделі өзгерістер де өз әсерін білімге де тигізіп отырғаны анық. Білім – адам қоғамының дамытушы факторы екені белгілі. Білім беру арқылы бүгінгі мектеп оқушысы ертеңгі өз бетімен шешім қабылдап, қажетті ақпарат жинап, өңдеп, орынды жұмсаушы маман ретінде қалыптасады. Білім алу арқылы адамзат ұрпағы өзінің алдыңғы ұрпақ легінен биік деңгейлерге даму жолын таба алады, тани алады. Бүгінгі білім саласында аоға қойылып отырған басты мақсаттардың бірі – білімді ақпараттандыру, яғни оқу ақпаратын қолдану үшін тиімді құралдар мен қажетті мүмкіншіліктер жасауды қамтамасыз ету. Ол мүмкіншіліктер қатарында ақпараттанған қоғамның білім жүйесін ашық жүйе ретінде құрап, оңтайландырып, орталықтан алшақтандырылған өркениетті құралдар негізінде жасау міндеті де бар. Бұл жүйенің қозғаушы күші индивидтің психикалық, танымдық қабілеті мен мүмкіншілігі қырынан тиімді, психологиялық жағынан

171

толық тексерілген дидактикалық жүйелер мен ақпараттық оқыту технологиялары болып табылады. Соңғы жылдары ақпараттық технологияның дамуы мен қоғаның барлық салаларына қарқынды түрде енгізілуі баланың жеке тұлға ретінде дамып-жетілуіне елеулі іздерін қалдырды. Ақпараттың үлкен ағымы, жарнамалар, телеарналарда ақпараттық технологияның қолданылуы, компьютерлік ойын орындарының, электрондық ойыншықтардың және автоматтандырылған техниканың көбеюі бала тәрбиесіне, оны қоршаған ортаны танып-білуіне әсер етеді. Бастауыш мектептің оқушысы қазіргі заман талабына сай технологиямен жабдықталған сыныптарды оқуды аңсайды. Бала компьютерде ойын ойнауды ғана емес, қызықты сурет салуды, жұмыс жасауды, сөздік ( ағылшын,орыс, қазақ тілі ) қорын молайтуды, электрондық оқулықпен жұмыс жасауды үйренгісі келеді, онымен етене жақындасуға, достасуға тырысады. Бастауыш мектепте компьютерлік сауаттылық элементтерін қалыптастыру керек. А.В.Горячев, А.Л.Семенов, К.ЗХалықоват.б. бастауыш мектептің оқыту үрдісінде жаңа ақпараттық технологияны пайдалану туралы құнды зерттеулер жүргізген. Бүгінгі мемлекеттің білім беру саласындағы саясаттың тұжырымдамасындағы міндеттердің бірі – білім беру жүйесі мен оқытудың сапасын арттыру, сабақтың әдістерін және мазмұнын жетілдері, әдістемелік жағынан дамыту болып табылады. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты әрі жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кәсіптік, адамгершілік, рухани азаматтық және басқа да көптеген адам келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып оқу-тәрбие процесін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. «Технологиялық білім » термині ХХ ғасырдың 40-50 жылдары пайда болды. Бұл термин тұрмыстық құрал – жабдықтарға (үнтаспа, телевизор т.б.) сол сияқты оқу процесінде техникалық құрал – жабдықтарға байланысты қолданылып келген болатын. 50 – 60 жылдары « Технологиялық білім » термині бағдарлама оқыту идеясын тарату мақсатында педагогикалық процесте әдіс – тәсіл жиынтығы ретінде қолданылған. Технологиялық оқыту, білім берудің, жеке тұлғаны жан-жақты дамытудың жаңа ізденістерін талап етеді. Баланың білім алу, даму т.б. іс-әрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу, оған басшылық ету, білімді өз белсенділіктерімен алуларына түрткі жасау технологияның басты белгілері болып табылады.

Қазақстан Республикасының « Білім беру туралы » Заңында еліміздің білім беру жүйесінің басты міндеттері атап көрсетілген. Соның бірі – білім беру жүйесін ақпараттандыру, оқытудың жаңа ақпараттық технологиясын енгізу, бүкіләлемдік коммуникация желісіне шығу. Білім беруді тез қарқынмен ақпараттандыру қажеттілігі мына факторлармен түсіндіріледі:

1. Оқушыны қазіргі қоғам сұранымына сай өзінің өмірлік іс - әрекетінде дербес компьютердің құралдарын қажетті деңгейде пайдалана алатындай жан- жақты дамыған дара тұлға ретінде тәрбиелеу.

2. Жаппай компьютерлік сауаттылық мәселелерін шешу, яғни, оқушыларға информатика мен коммуникациялық техниканың құралдарын пайдалану дағдысын қалыптастыру.

3. Оқушының шығармашылық қабілетін, экспериментальды іскерлігін дамыту. 4. Оқу – тәрбие процесінің барлық деңгейін жетілдіру, тиімділігі мен сапасын жоғарылату

мақсатында компьютерді жекелеген пәндерде оқыту құралы ретінде пайдалану. Білім беру процесін ақпараттандыру оқушыға білім берумен байланысты болғандықтан,

В.Глушковтың анықтауынша, «Ақпараттық технологиялар» ақпаратты өңдеумен байланысты процестер болып табылады. Ал білім беруде компьютерді және оның құралдарын пайдалана бастаған кезде оқытудың ақпараттық технологиялары ұғымы пайда болды. А.Горячевтің тұжырымдауынша, «Ақпараттық технология»- мәтінідік редактор,электрондық кесте, мәліметтер базасы, графиктік редактор, мультимедия және коммуникациялық технологиямен сипатталады. Р.Әбдірәсілова болса, «Ақпараттық технологияны» оқыту құралдары жүйесінің элементі деп қарастырады. Н.Апатова «Ақпараттық технология» ұғымына екі анықтама береді: - « Ақпараттық технология » - қажетті техникалық және бағдарламалық жабдығы бар компьютер».

- «Ақпараттық технология» - бұл ақпаратты өңдеу көмегімен жүзеге асырылатын әдістер және тәсілдер жинағы». В.Грищенко мен Б.Паньшин «Ақпараттық технологияны» әлеуметтік ортаның заңдылықтарына сәйкес және мейілінше аз шығынмен ақпаратты жасап, сақтап, таратуды қамтамасыз ететін құралдар мен әдістердің жиынтығы дейді. Анықтамалық сөздік бойынша, «Ақпараттық технология - компьютер құралдарын оқытуда пайдалану әдістері туралы білімдер жиыны». И.Роберттің айтуынша, «Ақпараттық технология» - есептеуіш техника негізінде қызмет ететін бағдарламалық құрылғылар, сонымен бірге ақпаратты таратуды, өңдеуді, сақтауды, жинақтауды қамтамасыз ететін құралдар мен ақпарат айырбастау жүйелері болып табылады». В.Извозчиковтың анықтауынша, білім берудегі « Ақпараттық технология - оқытудың жаңа электрондық құралдарын, ең алдымен компьютерді оқу-тәрбие үрдісінде пайдаланудың әдіснамасы мен технологиясы».М.Жалдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын береді:

«Ақпараттық технология» - адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және әлеуметтік процестерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау, ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары мен әдістерінің жиынтығы. Сондықтан біз « Ақпараттық

172

технологияны » білім беруді ақпараттандыру құралдарын пайдалана отырып, жоспарлы және саналы түрде білім беру процесін, білімді игеруді зерттеумен айналысатын дидактиканың саласы ретінде қарастырамыз.

Білім беруді ақпараттандыру және оқытуды компьютерлендіру ұғымдарын ажырата білу керек. Соңғысы компьютерді тек оқытуда пайдалану аумағын қамтиды. Бұл жағдайда компьютердің мүмкіндіктері өте кең; электронды оқулықтардың көмегімен жаңа білім, жаттықтыру тапсырмаларын беру, оқушылардың білімін тексеру, тест алу, әр түрлі ойындар, т.б. оқыту үрдісінде компьютер оқыту нысаны және құралы болуы мүмкін. Яғни оқытуда компьютердің екі бағыты болады. Біріншісі бойынша компьютердің мүмкіндіктерін сезініп және оны әр түрлі жағдайларда пайдалана білуге қажетті білім, дағды іскерліктерімен қаруландырса, екінші бағыт бойынша компьютер оқытудың тиімділігін жоғарылатып,сапасын көтеретін күшті құрал болып есептеледі.

Қазіргі кезде дайындалу барысында мұғалім сабақ мазмұны оқушылар үшін танымдылығы жағынан қызықты әрі жаңаша өтуі үшін өзінің бағалы уақытын қажетті материалды іздеу мен жүйелеуге жұмсайды. Ал жекелеген курс бойынша мәселелік- бағдарлы оқу бағдарламалары пакетінің болуы мұғалімге «мұғалім-оқушы» жүйесінде ақпаратты беруді, өңдеуді және қайталауды жаңаша ұйымдастыруына мүмкіндік береді. Бірақ, мұның барлығы жүзеге асуы үшін мұғалім ақпараттық оқыту технологиясы бойынша білімдер мен іскерліктерді игеруі қажет. Бұл дайындық дифференциалды түрде болуы тиіс, себебі, әрбір пән мұғалімдері үшін ақпараттық технологияны оқыту процесінде пайдалану әр түрлі сипатқа ие. Сонымен қатар, көптеген зерттеулер мен эксперименттердің нәтижесіне сүйенсек, ақпараттық технологиялар оқу процесінің тиімділігі мен сапасын жоғарылатады деп танылғанымен, оны жекелеген пәндерде пайдаланудың нақты әдістемелері, компьютердің оқушыға тигізетін психологиялық әсері туралы нақты теория жоқ. Сондықтан да ақпараттық технологиясын жалпы білім беретін мектепте пайдалану бірқатар әлеуметтік-экономикалық, философиялық, ғылыми-техникалық мәселелерді шешуді қажет етеді. Жоғарыда айтылғандай, қазіргі кезде ақпараттық технологияны оқу процесінде пайдаланудың тиімді түрлерін іздестіруде педагог, бағдарламашы, психологтердің ортақ негізделген көзқарасы жоққа тән. Осыған байланысты оқытуды ақпараттандырудың концептуалды аспектісін жасау – басты міндеттердің бірі болып табылады. Бұл бағытта дұрыс шешім қабылдау үшін нақты стратегиялық бағдарлама қажет. Жаңа ақпараттық технология құралдарын оқыту үрдісінде білім беру және оқыту, қоршаған ортаны тану, оқыту экспериментінің нәтижесін өңдеу, оқу-тәрбие процесін жүзеге асыру және педагогикалық технологияларды таратуда тиімді құралы болып табылады. Көптеген зерттеушілердің бойынша, бұл оқу орнының техникалық жабдықталуымен, мұғалім кадрларының ізденімпаздығымен байланысты күрделі әрі ұзақ процесс. Мұнда негізінен үш кезеңді бөліп қарстыруға болады:

1-кезеңде ақпараттық технология құралдарын игеру және оның педагогикалық қолданылуын анықтау.

2 – кезеңде ақпараттық технология құралдарын игеріп және оқытуды ұйымдастырудың жаңа түрлері мен әдістері негізінде барлық дәстүрлі пәндерге кеңінен енгізу. Қазіргі кезде көптеген педагогикалық бағдарламалық құралдар жасалған. Бірақ, дүниежүзілік тәжірибе көрсеткендей, олардың барлығы оқыту үрдісін толық қанағатттандырмайды.

3 – кезеңде ақпараттық технология құралдарын пайдалану негізінде оқытудың әдістемелік негізі өзгеріп, оқыту пройесін автоматтандыру жүзеге асуы қажет.

1-кесте. Бастауыш мектепте ақпараттық технологияларды қолдану тиімділігі.

173

Бастауыш мектепте ақпараттық технологияларды қолдану тиімділігі

Оқыту іс-әрекетінің жаңа құралын меңгертуіБастауыш мектептің

базалық курсы пәндерінің оқытылуы сапасын

арттыруы

Оқытудың дамытушылық ахуалын арттыруы

Ақпараттық қоғамда өз бетімен білім алып, өзін-

өзі жүзеге асыруға бейімдеу

Кіріктірілген оқытуды сапалы деңгейде жүзеге

асыруы

174

Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды болып табылатын мәселелердің бірі - оқытуды ақпараттандыру, яғни оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану болып табылады. Қазіргі таңда да елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті қүру еніп, көкейкесті мәселе ретінде күн тәртібінен түспей отырғандығы мәлім. Ақпараттандыру жағдайында оқушылар меңгеруге тиісті білім, білік, дағдының көлемі күннен күнге артып, мазмұны өзгеріп отыр. Мектептің білім беру саласында ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы білімнің сапасын арттыру, білім беру үрдісін интенсификациялау мен модернизациялаудың тиімді тәсілдерін іздестіру жұмыстары жүргізіліп жатыр. Бұл жұмыстардың тиімділігі мен нәтижелілігі бірнеше оқу-әдістемелік, психологиялық-педагогикалық мәселелердің шешімін ғылыми түрде негіздеуді талап етеді. Оларды бірнеше бағыттарға бөлуге болады.

Пайдаланған әдебиеттер1.Қазақстан Республикасы «Білім » туралы Заңы.- Астана, 2007.2.Қонақова К. және т.б. ҚР мектептерінде бейінді оқытуды ұйымдастыру бойынша әдістемелік нұсқаулар.–А:Ы.Алтынсарин ат.ҚБА,2012- 32 б.3.Бидайбеков Е.Ы. Подготовка специалистов совмещенного с информатикой профиля в Республике Казахстан, -Алматы: АГУ им.Абая,2010.-123 с.4.Бидайбеков Е.Ы.,Абдулкаримова Г.А. Информатика и средства информатики в начальной школе: Учебно-методическое пособие для студентов педуниверситета.-Алматы,2010.-80 с.

Аннотация. Образование в РК направлено на формирование творческой, конкурентоспособной личности, обладающей информационной культурой. Одной из основ в обучении и воспитании начальной школе определен личностно-ориентированный, индивидуальный подход, нацеленный на учет и развитие потенциальных возможностей ребенка, умение использовать инфомационные технологии. Аnnotation. RK is aimed at forming versatile developed , creative , competitive personality with information culture, prepared and motivated to learn and educate themselves throughout their lives . One of the basics in training and education school defined student-centered , individual approach, aimed at keeping and the development potential of the child, the ability to use the Informational Technology .

Ш 21378(574)

БОЛАШАҚ МАМАНДАРДЫҢ ҒЫЛЫМИ – ЗЕРТТЕУШІЛІК ІС-ӘРЕКЕТІ АРҚЫЛЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

Шалғынбаева Қ.Қ., Исмуратова Ш.И. Еуразия Ұлттық университеті, Астана қ.

Қазіргі таңда білім берудің әлеуметтік құрылымы маңызды элементтердің біріне айналып отыр.

Дүние жүзінде жаһандану жағдайында білімнің ролі артып, әр елдің өзіндік білім беру жүйесі тағайындалған. Бірақ, ол әлем халықтарының білім берудегі тәжірибесімен, бағыт-бағдарымен деңгейлес болуы қажет. Қазақстан Республикасындағы үлкен өзгерістердің білім беру саласында қамтылуы маңызды іс-шара болып табылады. Осы орайда білім беруді дамыту тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының дүниежүзілік білім беру кеністігіне кіру кезеніндегі білім беру жүйесін дамытудағы маңызды құжат екендігі сөзсіз.

“Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасының “басты мақсаты балашақ мамандарды талдау, синтездеу, әрі логикалық ойлау қабілеттерін дамыту, яғни студенттердің оқу және оқудан тыс үдерісі бойы ой еңбегімен шұғылдануын қамтамасыз ету, оларды ізденуге, өз бетімен қорытынды жасауға үйрету болып отыр.

Осыдан барып болашақ мамандарды ғылыми- зерттеу іс-әрекеттеріне баулу, оларға зерттеу дағдысы мен білігін игерту бүгінгі ЖОО-да білім беру саласының маңызды міндеті болып саналады. Егер ол, бүгінгі тәжірибеде болашақ мамандардың шығармашыл жеке тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз етуде қажеттілік болса, онда ЖОО-да студенттердің қабілетін болашақ маман ретіндегі түрлі әрекеттерге даяр етіп көрсету үшін оларды біздің ғылыми зерттеу жұмысымыздың нысаны ретінде тандалған арнайы бағытталған шағармашылық қабілеттерін қалыптастырудағы ғылыми-зерттеу іс-әрекетіне теориялық, әдістемелік, педагогикалық тұрғыда жан-жақты дайындау қажеттігі туындайды.

175

«Қазақстан - 2030» және «Қазақстанның 2050 жылға дейінгі даму стратегиясы» және білім беруді дамытудың 2010-2015 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасы білім беру жүйесінің алдына нәтижеге бағытталған білім моделін жасауды қамтамасыз ету және оны жаһандану жағдайындағы халықаралық білім беру кеңістігіне интеграциялау мақсатын қойды. Демек, жастарды еңбектің қай саласында болмасын, әсіресе, белгілі бір мамандық бойынша арнайы бағытталған жоспарлы оқу процесі барысында (Мемлекеттік стандарттар мен бадарламаларға, вариативті компоненттер жоспарына сәйкес) білім алуда да тек ғылыми мәлімет жиынтығын меңгертумен шектелмей, оқу процессі барысындағы игерілген білім денгейін бекіту мен толықтыру, жан-жақты жоғарлату мақсатында оқу процессінен тыс ғылыми зерттеушілік іс-әрекетін өздігінен тиімді ұйымдастыра отырып, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын шығармашыл тұрғыда таныта алатын құзырлы маман болуға даярлау қажеттігі негізге алынып отыр.

Бүгінгі танда, ғылымның барлық саласында білім мазмұны мен сапасы көлемі қауырт өсіп отырған қазіргі әлемдік жаһандану кезіндегі осы мақсат, болашақ мамандардың ғылыми іс-әрекетін өздігінен тиімді ұйымдастыруға да тікелей байланысты. Осыған орай, болашақ мамандардың шығармашылық қабілеттірімен дағадыларын қалыптастыруға ықпал етуші, оқу процессі барысындаға берілген білім деңгейін жоғарлату мақсатында студенттердің өздігінен орындайтын ғылыми зерттеушілік іс-әрекетін ұйымдастырудың оңтайлы әдістері мен тәсілдерін, олардың түрлерін, нысандарын іздестіру мен жүйелеу, мақсат мідеттерін айқындау өзекті ғылыми мәселеге айналып отыр. Сондықтан біздің пікірімізше, болашақ мамандардың өздігінен орындайтын ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттерінің педагогикалық жүйесін оқу процессінен тыс оның мақсат міндеттеріне сай арнайы ұйымдастыру мен бағдарлау – студеттердің шығармашылық бағыт ұстануын қалыптастырудың негізгі шарты болып табылады деп тұжырымдауымызға болады. Себебі, біздің зерттеу жұмысымыздың аясындағы көп жылдық және күнделікті тәжірибеміз көрсетіп отырғандай, жоғары оқу орнын бітірген жас маман заман талабына сай теориялық, психологиялық, педагогикалық, әдістемелік даярлығымен қатар, шығармашылық бағыт ұстануына бағытталған өзіндік ғылыми зерттеушілік іс-әрекетін жаңа жағдайға байланысты оңтайлы ұйымдастыра білуі тиіс, әрине ол үшін ғалым педагоготардың ғылыми және әдістемелік басшылығы үлкен себепші болады.

Сапалы білім, саналы тәрбие алған жастарымыз егеменді еліміздің ертеңіне баянды етіп, қоғамымыздың әлеуметтік-экономикалық, рухани-адамгершілік тұрғыда дамуына үлес қоса алады. Сондықтан, қазіргі ЖОО толық көшіп игерген кредиттік оқыту жағдайында болашақ мамандарға берілетін білім мен іс-әрекет тәсілдерін, бағалау өлшемдерін қамтитын қоғамдық және ұжымдық тәрбие тағылымдарын игеріп қана қоймай, оны әрі қарай өзінің белсенді, шығармашылыққа бағытталған мақсатты іс-әрекетімен сабақтастыру үшін өздігінен күнделікті оқу процесінде және одан тыс уақыттарда ғылыми зерттеушілік іс-әрекетке бағыт-бағдар алып отырғанда ғана оң нәтижеге қол жеткізе алады. Алайда, бүгінгі таңда еліміздің жоғары оқу жүйесінің әлемдік білім кеңістігіне енуіне бағытталған талпыныстары кредиттік оқыту жағдайында білім беру мазмұнын жаңарту, оқу процессін жетілдіру. Әсіресе жаңа жүйенің талаптарына сай оқу үрдісінің мақсат міндеттеріне сәйкес, болашақ мамандардың өздігінен орындайтын ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттерін, онтайлы етіп ұйымдастыруда, олардың болашақ маман ретіндегі шығармашылық қасиеттерін қалыптастыруға бағытталған, ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттерінің дербестігі мен ізденімпаздығын, дамытатын жұйелі ғылыми зерттеушілік іс-әрекет шараларын жандандыруға, жаңаша формаларымен түрлерін іздестіруге аса мән беруді талап етіп отыр.

Қазақстанның қазіргі уақыттағы білім беру жүйесі дүниежүзілік білім кеңістігіне енудің күрделі мәселесін шеше отырып, қайта құрылып өзгеру үрдісі үстінде. Осыған орай білім берудің «қолдаушы» немесе «ағартушы» парадигмасының орнына «өмір бойы білім алу» немесе үздіксіз білім беру идеясы маңызды орын алатын білім берудің жаңа парадигмасы келді.

Үздіксіз білім беру идеяларын жүзеге асыру бүгінгі таңдағы білім беру жүйесінің негізгі қарама-қайшылығына – дәл қазіргі уақыттағы дүниежүзілік білімнің қарқынды өсуі мен білімдену кезеңіндегі оларды меңгерудегі шектеулі мүмкіншіліктер арасындағы негізгі қарама-қайшылықты жоюға бағытталған. Мұндай қарама-қайшылық білім беру мекемелеріне өзіндік білім алу, өздігінен ақпараттарды қарастырып, одан болашақ маманға қажетті шығармашық қабілеттерін қалыптастыруға бағытталған өздігінен орындайтын ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттерін онтайлы етіп ұйымдастыруға қажеттісін табу біліктілігін қарастыруды жүктейді. Осы жағдайларға байланысты жоғары оқу орыны түлектерінің әрбіреуінен ақыл-ой еңбегінің, атап айтқанда өздігінен орындайтын зерттеушілік іс-әрекет түрлерінің тиімді әдістерін білу талап етіледі. Оларға: өздігінен қысқа мерзім ішінде қажетті ақпаратты тауып, оны меңгеруді үйрену; теорияларды, тұжырымдамаларды, айғақтарды жүйелеуді және жіктеуді үйрену; талқыға түсетін күрделі мәселелерді талдауды үйрену; өз көзқарасына нақты анықтама беріп, оған негіз болатын айғақтарды көрсету; ғылыми келіспеушіліктегі ақиқатты іздестіру; өндірістегі жағдайды талдай біліп, өздігінен меңгерген білімдерге сүйене отырып, пайда болған мәселелерді шығармашылық тұрғыдан шешу. Осыған орай, бүгінгі танда болашақ мамандардың танымдық белсенділігін дамытудың және

176

жоғары оқу орнында білім алу барысында оларда дербестікті қалыптастырудың неғұрлым тиімді амалдарына, өзгеше қалыптасуы мен даму тарихы бар, болашақ мамандарды оқыту мен даярлау процессі барысында олардың шығармашылық қабілеттерін қалыптастыруға бағдарланған сапасын көтерудегі негізгі резервтердің бірі - өзіндік ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттерінің алуан түрлі формалары мен әдіс-тәсілдері жатады.

Педагогикалық ғылыми әдебиеттерде өзіндік жұмыс мәселесі жайлы көптеген көзқарастар кездеседі. Бұдан осы ұғымның көпқырлығын түсінуге болады, сондықтан бұл ұғымның анықтамасы ғылыми педагогикалық тұрғыдан нақтылауды қажет етеді. Студенттердің өзіндігінен орындайтын жұмыстарын ұйымдастырудың әртүрлі аспектілері зерттелген еңбектерде бүгінгі қоғамның сұранысы мен талабына байланысты белгілі бір уақыт ішіндегі орындалған жұмыстардың жиынтығы ретінде көрініс береді. Алайда оны бірнеше мағанада да талқылауға және түсінуге болады. Содықтан біз, өз зерттеу жұмысымыздың мақсат міндеттіне сай ЖОО студенттердің өзіндігінен орындайтын жұмыстарының алуан түрлі формаларымен әдіс-тәсілдерін олардың оқу процессінің нәтижесіне бағытталған өзіндігінен орындайтын ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттеріне жатқыза отырып, өз тәжірибеміз тұрғысынан қарауды дұрыс деп санаймыз. Мәселен, зерттеулердің мақсаттары мен міндеттеріне тәуелділігі ескерілген авторлардың ұсынған өзіндігінен орындалатын жұмыс жайлы тиянақты талданған әртүрлі анықтамалар: М.Г. Гаруновтың, О.А.Нильсонның және П.И.Пидкасистыйдың еңбектерінен орын алған. Сонымен қатар кредиттік оқыту жағдайында студенттердің өздігінен орындайтын жұмыстарының кейбір мәселелері Қазақстандық ғалымдарының назарынан тыс қалмаған: Ж.А. Қараев, С. К. Касенов, Н.А.Асанов, Г.Х. Мямешева, Г.К. Ахметова.

Біздің пікіріміз бойынша, П.И.Пидкасистый ұсынған анықтамасында өзіндігінен орындайтын жұмыстың мәніне деген ғылыми, әдістемелік көзқарастың көпаспектілігі айқындалған. Себебі, автор өзіндігінен орындайтын жұмыс түрлерін оқытудың және ғылыми зерттеушілік іс-әрекеттерінің негізгі амалдары ретінде қарастырады. Өйткені олар: әрбір нақтылы білімнің меңгерілу кезіндегі белгілі бір дидактикалық мақсат пен мәселеге сәйкес болуы; студенттердің білместіктен білуге дейінгі қозғалысының траекториясының әрбір кезеңінде белгілі бір ғылыми танымдық мәселелерді шешу үшін және ойлау әрекетінің төменгі деңгейден жоғарғы деңгейге қарай қозғалуы үшін қажетті білімнің көлемі мен деңгейінің қалыптасуы үшін міндетті түрде ғылыми зерттеушілік іс-әрекет жасауы; өз білімін өздігінен жүйелі түрде толықтырып отыруға деген психологиялық мақсаты және оқу, ғылым, өндіріс мәселелерін шығармашылық тұрғыда шешу барысындағы ғылыми және саяси ақпараттар ағынында дұрыс бағыт таңдай білу іскерлігінің қалыптасуы үшін өздігінен орындайтын зерттеушілік іс-әрекет жасайды; студенттердің кәсіби іс-әрекетінің, таным мен мінез-құлық әдістерін меңгерудегі өзін-өзі көрсете білуі және өзіндік зерттеушілік іс-әрекеттегі тәртібі маңызды шарт болып табылады; педагогикалық басқару және студенттің кәсіби шығармашылық тұрғыдан анықталуы мен оқу үдерісі барысындағы және одан тыс уақытта өздігінен зерттеушілік іс-әрекетіне басшылық ете алуы оның шығармашылық қасаиеттерінің қалыптасуына бет бұрыс алуындағы негізгі танымдық іс-әрекет құралы болып табылуы.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. – Алматы, 1997.2.Аренова А.Х. Научно-педагогические основы самостоятельной учебной деятельности младших школьников. Монография. - Алматы, 2001.3.Шалғынбаева Х.Қ. Қазақ этнопедагогикасын мектеп практикасына ендіру. Монография. – Алматы, Ғылым, 2000.

Аннотация. В этой статье рассматривается научно- педагогические основы формирования творческих способностей будущих специалистов.Annotation. This article discusses scientifically pedagogical bases of formation of the creative abilities of future professionals through research.

177

ЖАРАТЫЛЫСТАНУ ҒЫЛЫМДАРЫМАТЕМАТИКА, ФИЗИКА, ИНФОРМАТИКА

ӘОЖ 45.10

МҰҒАЛІМДЕРДІҢ ОҚУ-ТӘРБИЕ ҮДЕРІСІНДЕ ІЗГІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Еркебеков Д.№35 орта мектеп, Тараз қ.

Қоғамда болып жатқан әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістердің адамзат баласының жеке

тұлғалық сапалық қасиеттерінің қалыптасуына ықпалы бүгінгі таңдағы көкейкесті мәселелердің бірі болып отыр. Ол туралы «Адам құқығы конвенциясында», қоғамымыздағы демократиялық жаңғыруларға сай жалпы азаматтық ұлттық құндылықтарға, адамгершілік ойларға негізделген «Қазақстан Республикасындағы гуманитарлық білім беру» тұжырымдамасында» және Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында қарастырылады. Білім берудің маңызды мақсаты – адамды әдеттегі үйреншікті сана-сезім шеңберінен алып шығып, мәдениеттің биік деңгейіне көтеру, өз гуманистік дүниетанымы мен адамзат табыстарына негізделген өзіндік сенім көзқарастарын қалыптастыруға мүмкіндік тудыру, жеке тұлғаның ізгілік қасиеттері мен мәдениеті арқылы өркениетті көтеруін көздейді.

Жеке тұлға тәрбиесін ізгілендіру - бүгінгі заманның басты талабы. Гуманизмнің негізі және оның тәлім-тәрбиелік маңызы туралы құнды ой-пікірлер туралы қазақ даласындағы ұлы ғұламалар әл-Фараби, Махмұд Қашқари, Жүсіп Баласағұни, Қ.А.Ясауи және т.б. ағартушылар Ы.Алтынсариннің, Ш.Уәлихановтың, А.Құнанбаевтың, қазақ зиялылары Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев т.б. болашақ ұрпақты адалдық, парасаттылық, шыншылдық сынды қасиеттерге тәрбиелеудегі халық даналығын жоғары бағалағандығы және соған талпынғаны да аңғарылады.

Мектеп оқушыларына ізгілік тәрбие беру мәселесін зерттеуде Ш.Амонашвилидің ауқымды үлесін және жеке тұлғаны тәрбиелеу мен оның психологиялық жағы Л.М.Божович және т.б. ғалымдардың еңбектерінде баяндалған. Оқу-тәрбие үдерісін гуманизациялау туралы көлемді зерттеу жұмыстарын жүргізіп, өздерінің зерттеулерінде ізгілік қасиеттердің, қарым-қатынастардың қалыптасуы мен дамуы, олардың заңдылықтары мен қалыптасу әдістерін қарастыру педагог-ғалымдардың назарынан тыс қалмады. Оқушыларда ізгілік қасиеттерді қалыптастыру мәселесіне қатысты А.А.Бейсенбаева мектеп білімін ізгілендірудің теориясы мен практикасы, Ш.С.Ахимбекова мектеп өмірінде мектеп кеңесін ізгілендіру іс-әрекеттері, Г.Ерғалиева рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде студенттердің өзін-өзі тәрбиелеудің педагогикалық шарттары бағытындағы ғылыми-зерттеулерде рухани-мәдени дамуымыздағы тәлім-тәрбиенің мәні ғылыми тұрғыда қарастырылған. Өсіп келе жатқан кейінгі ұрпақты мәдениетті, парасатты, білікті, көргенді, көрегенді етіп тәрбиелеу, олардың дүниетанымын жоғары деңгейге көтеру, қоғамды ілгерілету үдерісінде адами ізгілік қасиеттерін дамытуға үлкен мән беру, ұлттық намысы жоғары ұлтжанды өкілдерді тәрбиелеу ісі ұстаздарымыздың еншісінде екендігі айқын десек те, бұл міндеттердің өмірлік практикада толық мәнді жүзеге асырылмай жататыны да белгілі. Олай дейтініміздің бір себебі, мектеп мұғалімдері мәртебесінің өз дәрежесінде қоғамдық ортадан көрініс таппауы.

Қазіргі кезде білімнің беделі төмендеп, мәдениеттің, рухани байлықтың мәртебесі құнсызданып отырған жағдайда А.А.Бейсенбаева бұл гуманитарлық мәселені шешудегі негізгі тұлға – мұғалімге үлкен мән береді және «Себебі білім беруді гуманитарландыруда педагог маманның мәртебесін көтеру елімізді өркениетті мемлекеттер деңгейіне жеткізудің басты шарты деп есептейміз» - деп біледі. Педагог-ғалымның бұл пікірі құптарлық ой десек те, оның қамтама-сыз етілуі бірқатар зерттеулердің, жұмыстардың атқарылуын талап етеді.

Педагогикалық жүйеде педагогтың атқарар рөлі, алатын орны өте жоғары екендігі белгілі. Ол жөнінде қазақ ағартушылары және жазушы педагогтары Ы.Алтынсариннің, М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және басқалардың айтқан пікірлерінің мәні өте зор. Мұғалім туралы қазақтың аса көрнекті қайраткері, ақын, аудармашы, лингвист-ғалым Ахмет Байтұрсыновтың «Ең әуелі мектепке керегі білімді, әрі педагогика, әдістемеден хабардар, оқытып білетін мұғалім» деп баға бергені бүгінгі күнде де өз мәнін жойған жоқ.

Мұғалім және оның педагогикалық іс-әрекеті жөнінде кезінде көптеген ғұламалар, педагог ғалымдар өздерінің пікірлерін жазып қалдырған. Атап айтар болсақ: Ян Амос Коменский, Ж.Ж.Руссо, И.Г.Песталоцци т.б. Кеңес дәуірінің ірі педагогі А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский балалармен күнделікті қарым-қатынаста болу адамға деген сүйіспеншілікті, сенімділікті арттыратындығын жазған.

178

Мұғалім мамандығын даярлау – қашан да педагогиканың көкейкесті мәселесінің бірі және солай қала береді де. Оның себебінің бірі ретінде ғылым мен техниканың, ел экономикасының дамуы мен әлеуметтік өмір сүру жағдайының жоғарылауына және т.б. байланысты білім мен тәрбие ісінің өзгеруін, соған сәйкес жаңа тұрпатты мұғалімді даярлау ұдайы өзгерісте болуын айтуға болады.

Қазіргі кезде жоғары мектеп педагогикасы жоғары білімді мамандарды даярлауды жүзеге асырумен айналысуда. Жоғары білімді мамандарды даярлау негізгі нормативтік құжат - стандарт шеңберінде жүзеге асырылатыны белгілі. Зерттеу міндеттеріне тән болашақ педагог-психологтарды дайындауда нормативтік құжаттар басшылыққа алынады.

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: «Гуманизм адамға деген ізгі ниет, сүйіспеншілікпен қарайтын адамгершілік қасиет» ретінде қарастырылады. Ал, «Гуманитарлық» ұғымы «.. халықтың мәдениеті мен тарихын терең зерттеуге бейім қоғамдық ғылымға қатысты ғылым» болып табылады.

Философиялық сөздіктегі анықтамада: «Гуманизм – адамның қадір-қасиеті мен құқығын құрметтеуді, оның жеке тұлға ретіндегі адамның игілігіне, оның жан-жақты дамуына, адам үшін қолайлы қоғамдық өмір жағдайын жасаған қамқорлықты білдіретін көзқарастың жиынтығы», - деп тұжырымдалған.

Педагогика және психология қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігінде: «гуманизм (лат-gumanus – адамгершілік) – дүниетаным үдерісі. Оның негізінде адамның мүмкіншілігінің шексіздігіне өзін-өзі дамыту қабілетіне деген сенімі мен ерік бостандығын, абыройын қорғау, адамның бақытқа жету жолындағы құқығы мен оның барлық сұраныстарын қамтамасыз ету қоғамның түпкілікті мақсаты мен мұраты жатады» - деп анықтама берген. Гумандық ұғымын сипаттауда ғылымдар арасында бірізділік көрінісі кездесе бермейді. Бұл салалық ғылымдарға ғана қатысты емес, түрлі дәуірдегі түрлі көзқарастарға да тән. Сондай-ақ гуманизм адамға деген ізгі ниет, сүйіспеншілікпен қарайтын адамгершілік қасиет ретінде қарастырылса, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде «ізгі – адал, ақ, игі», «ізгілік – жақсылық, адалдық, игілік» деген мағына беретіндігі жөнінде айтылады. Қ.Т.Әтемова, М.Ералиева, Г.Ерғалиева, т.б. ғылыми-зерттеу еңбектерінде «ізгі», «ізгілік», «ізгілендіру», «гуманизм» т.б. ұғымдарға қатысты зерттеулер көрініс тапқан.

«Гуманизм» ұғымы көне түркі әлемінде «жәуанмәртлік» термині аясында қарастырылып келгенін байқадық. «Жәуанмәртлік» ұғымы парсы халқының «жувонмард» сөзінен шыққан «жувон» - жігіт, ал «мард» - жомарттықты, қайырымдылық пен кішіпейілділікті, яғни ұнамды қасиеттер жиынтығын білдіреді.

Бұл бағытта А.А.Бейсенбаева, Ж.Таубалдиева, т.б. педагог-ғалымдар зерттеу жұмыстарын жүргізді. Сондай-ақ аталған мәселе бағытын зерделеу мен оны оқытуда «гумандық педагогика» жөніндегі ойлар туындауда.

«Гуманистік педагогика» ұғымы жөнінде педагогикалық еңбектерде түрліше беріледі. Мәселен, мұғалімдер мен жалпы білім беретін мекеме басшыларына арналған психологиялық-педагогикалық сөздікте: «Гуманистік педагогика АҚШ-та ХХ ғасырдың 60-жылдары гуманистік психологиялық идеяны педагогикалық іске асырушы ретінде туындаған тәрбие теориясы мен практикасындағы заманауи бағыт» ретінде анықталады. Гуманистік педагогиканың философиялық-идеологиялық бағдары жаңа тәрбие және «прогрессивизм» идеяларына жақын. Гуманистік педагогиканың зейін ортасында бірегей жеке тұлға тұрады. Гуманистік педагогика - өзінің мүмкіндігі бойынша дамушы, оқу-тәрбие үдерісінде белсенді, саналы, тең құқылы қатысушы ретіндегі тәрбиеленуші мақұлдайтын ғылыми теориялар жүйесі ізгілік педагогиканың практикалық аспектісі ретінде Ш.А.Амонашвилидің, Ш.Майғаранованың еңбектерін атауға болады.

Гуманистік психология жөнінде педагогикалық және психологиялық сөздікте: «Гуманистік психология – психологияның ең басты пәні бірегей біртұтас жүйе болып табылатын тұлға болуға тиіс деп есептейтін бағыт. Гуманистік психологияның өкілдері «шын мәнінде ол адамның асқан қажетсінулерін, адамның өзін-өзі кемелдендіруін, білім алуын, эстетиканы зерделейтін ғылым болуға тиіс деп есептеді» - деп берілген. Педагогикалық еңбектерде тәрбие үдерісінде тәрбиені гуманизациялау қағидасы ретінде жеке дара да қарастырылады. Болашақ мұғалімдерді даярлау мазмұны ізгілік қасиеттерді қалыптастыруға мүмкіндіктерінің мол екендігін көрсетеді. Оның ішінде «Өзін-өзі тану», педагогикалық және психологиялық пәндер кешенін атауға болады.

Педагогикалық еңбектерде қалыптастыру, «қалыптасу» термин ретінде қолданыс табады. Мәселен, педагогика және психология бойынша қазақ тіліндегі түсіндірме сөздігінде: «Қалыптастыру – баланың қоғамда өздігінен өмір сүруге қабілеттілігін, өзінің тағдырына өзі үкім ете білуін және өз мінез-құлқын жөнге сала білуін, сондай-ақ дүниемен өзінің қарым-қатынасын түсінуін меңгерту» десе, «қалыптасу» – үйлесімді мінез-құлықты біртіндеп жасау, көңілдегі нәтижеге жақындайтын кезектес қадамдарды бекіту арқылы мінез-құлықтың қарапайым моделін күрделі модельге өзгертеді» - деп түсінік беріледі. Бұл мазмұндаулардан сыртқы факторлар ықпалынан ішкі мазмұнның өзгеруін түсіну керектігі көрінеді. Жалпы қарағанда «қалыптастыру» ұғымы сыртқы факторлар арқылы ішкі сапалық қасиеттерді

179

орнықтыруда көрініс табатындығын сипаттайды. Ал “қалыптасу” болса, негізінен ішкі факторлар арқылы жүзеге асырылатын іс-әрекет нәтижесі ретінде көрінеді. Оны жеке тұлға тұрғысынан қалыптану деп те қарауға болады.

«Қалыптану» ұғымы адамның қалыптасу үдерісі, оның адами бейнеге ие болуы, білім мен мәдениетке ұмтылысы мағынасында Ежелгі грекияның атақты пайдейясынан (б.э.д. V-IV ғ.ғ.) бастау алады. «Антик сөздігінде» пайдейаға жалпы алғанда – қалыптану дегеніміз – адамның бүкіл қабілеттері мен мүмкіндіктерін жүзеге асыратын тәндік және руханилық жағынан үйлесімді түрде қалыптасуы» ретінде қарастырылады. Қалыптану - Әл-Фарабидің ойынша, шынайы ізгілік пен бақытқа апаратын адамның адамгершілік және ақыл-ой дағдыларын қалыптастыруда сенімді басшылық жасайды. Оның үйлесімді дамыған тұлға және кемелденуге қол жеткізу туралы ілімі адамның нағыз рухани азат болуына ықпал етеді. Әрі ғалым, әрі энциклопедист Әл-Фараби оқыту, тәрбиелеу, мадақтау, мақтау, бетіне басу, мәжбүрлеу, бақыт, білім, дағдылар, әдеттер, қабілеттер және т.б. педагогикалық категорияларға баса назар аударды. М.Жұмабаев «Адамға қалай да болса, қашан да болса пайда келтіретіндей ой, ләм іс ізгілік» - деп атап көрсеткен. Ізгілікке ұмтылу жауыздықтан безу адам жаратылысының өзінде бар нәрсе. Кімде-кім өзін, туыстарын, өз елін сүйсе, әсіресе, бүткіл адам баласын бауырым деп білсе, сол адамды ізгі деп атаймыз, өзін-өзі соқыр сезіммен мал да сүйеді дей отырып, адамның адам болуы үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен қанағаттанбай, жалпы адамзатты сүюі шарт екендігіне тоқталған.

Сонымен біздің ойымызша, «ізгілік қасиеттер дегеніміз – адамның ізгі іс-әрекетін сипаттайтын жақсы әрекеттерден, жағымды белгілерден тұратын мінез-құлық сапалары». Ізгілік қасиеттерді Қ.Әтемованың зерттеуіне сәйкес жеке тұлғалық жақсы мінез-құлықты, жеке тұлғалық мазмұндық, жеке тұлғалық іс-әрекеттік қасиеттер тұрғысынан қарастыру жөн.

Ал біз зерттеуімізде болашақ мұғалімдердің, соның ішінде педагог-психолог мамандарының кәсіби іс-әрекетіне қатысты ізгілік қасиеттерінің мазмұны мен құрылымы төмендегілерден тұруы тиіс деп білеміз: жеке тұлғалық сапалық қасиеттерден; жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді танып, білуге даярлығынан.

Жоғарыдағы жүргізілген зерттеулер мен талдауларға сүйене отырып, біз «болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттері деп, жеке тұлғалық сапалық қасиеттерді (жақсы мінез-құлықты, оларды мазмұндық, іс-әрекеттік тұрғыдан игеруі) меңгеруін және оларды танып білуін, оларға өзіндік бағдар алуын, оқу-тәрбие үдерісін ізгілік үдеріс негізінде ұйымдастыруға ұмтылысын (даярлығын) түсінеміз».

Мектеп қабырғасындағы оқушылардың ізгілік қасиеттерін қалыптасты-рудың іс-әрекетті құраушы құрылымдарын Г.К.Байдільданова, Н.Д.Иванова тағы басқалар зерттеу жұмыстарына және тұтас педагогикалық үдерістің тұжырымдамасына талдау жүргізген. Болашақ ұстаздарды кәсіби даярлау мәселесін шешуге О.А.Абдуллина, Ю.П.Азаров және т.б. өз еңбектерін арнаған. Осы және т.б. педагог-ғалымдардың еңбектерін талдау негізінде мұғалімдерге қойылатын негізгі талаптардың белгіленгендігін, бүгінгі таңдағы мұғалімнің тұлғалық үлгісінің жасалынғандығын, оның кәсіби даярлығын қалыптастыру барысында ізденіс жұмыстарының жүргізілгендігін байқауға болады.

Ал болашақ мұғалімдердің, оның ішінде педагог-психологтың ізгілік қасиеттерін қалыптастыру мәселесі әлі зерттеле қоймағанын көрсетеді.

Бұл мәселенің теориялық негіздерін жасау “болашақ мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастыру” ұғымының мәнін анықтауды қажет етеді. И.П.Подласый мінез-құлықтың қалыптасуының мынадай үлгісін ұсынады: мінез-құлық нормалары мен ережелері жөніндегі білімді меңгеруі → сенімнің қалыптасуы → сезімнің қалыптасуы және бұл тізбектен бөлек олар-дың әрқайсысы жеке-жеке мінез-құлықтың қалыптасуына бағытталады. “Модель” термині латынның “modues” сөзінен шыққан. Ол “өлшем”, “әдіс”, “бейне” деген ұғымдарды көрсетеді. Педагогика ғылымында модельдеудің бірнеше үлгілері кездеседі.

«Модель» - үлгі, сұлба, өрнек, өң, кейіп деген ұғымдарды да білдіреді. Сондай-ақ ғылыми зерттеулерде «модель» ұғымының орнына түрлі ұғымдар қолданыс табуда. Ал қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде: «Модель – бір нәрсенің жалпылама алғандағы жобасы, сұлбасы» ретінде қарастырылса, «модельдеу – шамалау, жобалау, долбарлау» үдеріс, әрі әдіс ретінде қарастырылады.

Сонымен, зерттеуімізде теориялық модельдеу әдісін басшылыққа ала отырып, зерттеліп отырған сапалық қасиеттерді педагогикалық үдерістің құраушылары тұрғысынан қарастыру арқылы, мұғалімдердің ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың моделін сипаттадық ( Сурет 1).

180

1-сурет. Мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудыңқұрылымдық - мазмұндық моделі

Мақсаты мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастыру

Ұстанымдар Білім беруді, оқу-тәрбие үдерісін ізгілендіру, табиғилық, халықтық.

Нормативтік негіздері

Адам құқығы конвенциясы. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы, «Өзін-өзі тану» курсын білім беру жүйесінде оқыту, ЖОО ізгілендіру пәндер кешені (педагогикалық-психологиялық және т.б.).

Мазмұны

«Өзін-өзі тану»курсы бойынша

Ізгілендіру пәндер кешені бойынша (педагогикалық,психологиялық)

Оқу іс-әрекетіндегі ізгілік қасиеттер

әдістері мен тәсілдері

181

Оқыту әдістері: ауызша мазмұндау, әңгіме, көрнекілік т.б.оқу әдістері: тапсырмаларды орындау, әдебиеттермен жұмыс жасау, т.б;логикалық тәсілдер: талдау, салыстыру, талдап қорыту.

құралдар

түрлері,формалары

нәтижесі

Мейірімді, қайырымды, иманжүзді, сабырлы т.б. қасиеттерді игереді.

2 – сурет. Мұғалімдердің оқу-тәрбие үдерісінде ізгілік қасиеттерін қалыптастырудың құрылымдық компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері

Компоненттері

Өлшемдері Көрсеткіштері

1 2 3Мақсатты-

мотивациялықПедагогикалық үдерістерде ізгілік қасиеттерді танып білуге ұмтылысы, олардың мәнін және ізгілік қасиеттердің қалыптануын ұғынуға ынта-ықыласы

- ізгілік қасиеттерді қажеттілік деп ұғады;- ізгілік қасиеттердің мазмұнын түсініп, оны жоғары бағалайды;- педагогикалық үдерістегі ізгілік қасиеттерді танып білуге ұмтылады;- педагогтың ізгілік қарым –қатынасын айқындай алады.

Мазмұндық және мінез-құлықтық

Ізгілік қасиеттер және олар жөніндегі білімі; ізгілік қасиетке тән мінез-құлық қасиеттері

- ізгілік қасиетке тән өзінің сапалық белгілері; - ізгілік қасиеттер жөніндегі білімі;- педагогикалық үдерістегі ізгілік қасиеттер жөнінде танып біледі;- педагогта болуы тиіс ізгілік қасиеттер бойынша білімін жетілдіреді.

Іс-әрекеттік Ізгілік қасиеттерді танып білу іскерлігі мен дағдылары

- ізгілік қарым-қатынас жасай алады; - ізгілік қасиеттерді, құбылыстарды айқындау іскерлігі;- педагогикалық үдерісті ұйымдастыруда ізгілік қарым-қатынас жасай алады;- педагогикалық үдерісті ізгілік қарым-қатынас тұрғысынан ұйымдастыруға әдістемелік көмек бере алады

Мұғалімдер төмендегідей ізгілік қасиеттерді танып білуі үшін олар міндетті түрде оқу пәні мазмұнында қамтылуы тиіс. Олар: 1) (Қ.Әтемова бойынша): жүректің қызметіне тән ізгілік қасиеттер; ақылға, білімге тән ізгілік қасиеттер; қайратқа, іс-әрекетке тән ізгілік қасиеттер; 2) Көркем мінезді сипаттайтын қасиеттер (Н.Манаев бойынша); 3) Тұлғаның мейірімді қасиетін сипаттайтын ерекшелік

182

Қарым-қатынас нормалары, рольдік ойындар; көрнекі және оқытудың технологиялық құралдары; педагогикалық тапсырмалар; педагогикалық жағдаяттар.

Оқу жұмысы түрлері:-лекция, семинар, практикалық-лабораториялық жұмыстар;-оқытушының басшылығымен орындалатын студенттің өзіндік жұмысы; студенттің өзіндік жұмысы;-сынақ, емтихан;

Ізгілік қасиеттері қалыптасқан болашақ мұғалімдері;

белгілері (Ш.А.Амонашвили бойынша); 4) адамның ізгілік қасиетіне жат жаман әдеттер, ізгілік қасиетке жат жағымсыз әрекеттер.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Болашақ ағылшын тілі пән мұғалімдерін даярлауды педагогикалық тапсырмалар тұрғысынан жетілдіру: Тіл саласында білім беруге арналған Халықаралық ғылыми- тәжірибелік конференцияның материалдары.- Қарағанды, 2012- 210-213б.2.Ағылшын тілін үйретудің интерактивті жаттығулар жинағы //Әдістемелік құрал.- Түркістан, 2011.- 54б. 3.Болашақ ағылшын тілі мұғалімдерінің даярлығын қалыптастырудағы әдістемелік нұсқау //Менеджмент в образовании.-Алматы, 2008.-№ 2- 107-109б.

Аннотация. Казахстанской школе крайне необходим педагог высокой культуры, способный к рефлексии, к контролю и коррекции своих действий и поступков, педагог-интеллигент, способный не только красиво говорить, но и внимательно слушать, глубоко понимать другого человека. Интеллигентность неразрывно связана с нравственностью, с познанием ценностей и особенностей другой личности, с установкой на конструктивный диалог, со стремлением понять и оценить каждую личность, с проявлением отзывчивости, с готовностью помочь.Аnnotation. The Kazakh school needs the teacher of high culture who can control and correct his activity, teacher-intelligent who can not only speak but also can listen attentivelly, and who can understand other people. Intelligence is connected with morality, with the knowledge of value and peculiarities of another person. The person should communicate with other person, understand and appreciate every person and should be ready to help.

ӘОЖ 35.12

АШЫҚ ИНТЕРАКТИВТІ ТАПСЫРМАЛАРДЫҢ КОМПЬЮТЕРЛІК БАҒДАРЛАМАЛАРЫН ЖАСАУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ

(алгебра оқыту мысалында)

Телгараева К.№35 орта мектеп, Тараз қ,

Жиырма бірінші ғасырдың басталуы жаппай ақпараттық қоғамға көшумен сипатталады. Оған компьютерлік техника, ақпараттық технология және басқа да ғылыми-техникалық прогресс әсерін тигізуде. Қазақстан Республикасы ғылыми-техникалық прогрестің негізгі белгісі болып табылатын қоғамды ақпараттандырудың жаңа кезеңіне енді. Қоғамды ақпараттандыру – еліміздің экономикасының, мәдениетінің, ғылымының дамуының негізгі алғышарты. 1997 жылы 22 қыркүйекте Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың №3645 жарлығымен орта білім беру жүйесін ақпараттандырудың Мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. Осы бағдарлама негізінде елімізде кешенді және нақты жұмыстар атқарылды. Қазіргі таңда республика мектептерін жаңа компьютерлік технологиялармен қамтамасыз ету жұмыстары жүзеге асырылып, енді ақпараттық технологияны қолдану мен оны мектептерге енгізу саласында жұмыстар жүргізілуде. Ақпараттандырудың негізгі міндеттерінің бірі – мектепте компьютерлерді оқыту құралы ретінде қолдану болып табылады. Бірақ, көптеген отандық, ресейлік және шетелдік мамандар компьютерлерді және басқа да техникалық оқыту құралдарын енгізу, қазіргі заманғы оқыту теориясының жетістіктерін өз деңгейінде пайдаланбай, эмпирикалық түрде жүргендігін, сол себепті де оқытуда компьютерлерді пайдалану ойдағыдай нәтиже бермегендігін атап көрсетті. Оның себебін олар оқытуды компьютерлендірудің теориялық негіздерінің жеткілікті мөлшерде жасалмағандығы деп біледі. Ғылыми түрде негізделген және әдістемелік түрде сауатты бағдарламалық құралдардың болмауынан, оқу-тәрбиелеу процесінде компьютерлер өз мәнінде пайдаланылмайды. Сондықтан, бүгінгі таңда мектеп пәндерін компьютер көмегімен оқыту нәтижелілігін зерттеудегі ғылыми проблемаларды шешу ең басты орын алады. Оқу процесіне компьютерлік технологияларды енгізу ісі математиканы оқытумен де тығыз байланысты. Математикалық білім беруді ақпараттандырудың негізгі мақсаты – оқу процесіне жаңа ақпараттық-қатынастық технологияларды енгізу арқылы оқушыларда ойлаудың сапалы жаңа түрін қалыптастыру болып табылады. Компьютерлерді математиканы оқыту процесінде пайдалануға арналған көптеген зерттеулер бар. Айталық, Ю.С.Брановскийдің жұмысында дербес компьютерді мектеп курсындағы алгебра және анализ бастамаларының белгілі бір бөлімдерін оқытуға арналған құрал ретінде тиімді пайдалану үшін бағдарламалық-әдістемелік жабдық жасалған. Онда компьютерлерді пайдалануға болатын математиканың

183

оқу материалдарын таңдау критериилері де анықталған. Компьютерлерді инструменттік құрал ретінде пайдаланудың әдістемелік мәселелері мен оқытудағы компьютерлік модельдеу мәселелері де қарастырылған. Л.И.Долинер оқушыларды компьютерлерді пайдаланып математикаға оқытудың педагогикалық тиімділігінің психологиялық ерекшеліктерін зерттеген және компьютерді қолдану жағдайларындағы оқушының оқу-танымдық іс-әрекеттерін ұйымдастырудың тиімді әдістерін негіздеген. Төменгі сынып оқушыларын компьютерді қолданып математикаға оқытуда оқу іс-әрекеттерін қалыптастыру ерекшеліктері Ю.А.Иванованың жұмысында негізделген. Онда төменгі сынып оқушыларын компьютерлерді пайдаланып математикаға оқытудың, оқушының оқу іс-әрекетіндегі субъект ретінде қалыптасуына бағытталған әдістемесінің негізі айқындалған. Оқушының білімін бақылау тиімділігін арттыруға арналған автоматтандырылған оқу курстарының (АОК) құрастырылуының әдістемесі жасалған. Дербес компьютерді математиканы оқыту процесінде оқушылардың білімін жүйелеу және жинақтауда оқу құралы ретінде пайдаланудың әдістемесі А.В.Якубовтың жұмысында сипатталған. Ол 9-сыныптар үшін математика пәні бойынша компьютерлік бағдарламалар жасаған. Л.Л.Якобсонның жұмысында көпжақтардың графикалық бейнелерін жасау процесіне арналған психологиялық-педагогикалық талаптары баяндалып, осы процестің әртүрлі кезеңдеріндегі оларды пайдалану нұсқаулары жасалып, көпжақтардың графикалық бейнелерін жасау процесіндегі педагогикалық бағдарламалық құралдардың рөлі мен орны анықталған және олардың басқа оқыту құралдарымен байланысы көрсетілген. Л.П.Миронованың жұмысында практикалық және дербес сабақтарда оқушылардың қызметтерін ажыратуға, сонымен бірге қолданбалы бағдарламаларды институттарда жоғары математикадан дербес сабақтар өткізуге пайдалану туралы жаңа әдіс ұсынылған. Р.С.Шуақбаеваның жұмысы компьютердің мүмкіндіктерін пайдалана отырып, жоғары сынып оқушыларына көпжақтарға берілген есептерді шығаруды үйрету әдістемесін жасауға арналған. Жоғарыда қарастырылған жұмыстарда компьютерді мектепте және педагогикалық жоғары оқу орындарында математиканы оқыту процесінде қолдану мәселелерінің жекелеген аспектілері, атап айтқанда, бағдарламалау тілдерінің көмегімен жасалған педагогикалық бағдарламалық құралдар қарастырылған. Бірақ, компьютерлерді математиканы оқытуда қолдану жөніндегі зерттеулерге талдау жасау кезінде 7-9-сыныптардың алгебра курсында ашық компьютерлік бағдарламалық құралдарды қолдану әдістемесі іс жүзінде қарастырылмағанын көрсетіп отыр. Сонымен қатар компьютерлік бағдарламаларды жасау процесі көп еңбекті қажет етеді және бағдарлама құра алмайтын мұғалімдерге қиын тиеді. Бұл инструменталдық құралдарды пайдалана отырып, бағдарлама құра алмайтын қолданушыға бағытталған педагогикалық компьютерлік бағдарламалық құралдарды жасау проблемасын зерттеу және оны математиканы оқытуда қолдану әдістемесін жасау қажеттілігін тудырады.

Қазіргі таңда математика пәні бойынша әртүрлі фирмалар және жеке қолданушылар өздерінің шығарған өнімдерін ұсынып отырғанындығын көрсетті. Олар: Ресейде «Математика 5-11 классы. Практикум» («1С»), «Все задачи школьной математики» («Просвещение-Медиа»), «Математика абитуриенту» («Новый диск»), «Математика 5-11. Новые возможности для усвоения курса математики» («Дрофа»), «Интерактивная математика. 5-9 классы» («Дрофа»), «Курс математики базовый. Для школьников и абитуриентов» («Медиа Хаус»), «Алгебра. 7-11 класс» («КУДИЦ», «Кордис & Медиа»), Зеленоград мектебінің математика пәнінің оқытушысы Ю.М.Астратовтың бағдарламалары: «Теорема Виета» (8-9 сыныптар үшін), «Решение линейных уравнений» (5-7 сыныптар үшін) «Решение линейных неравенств» (8-9 сыныптар үшін) т.с.с., Қазақстанда электрондық оқулықтарды шығарудағы көшбасшы – Ұлттық ақпараттандыру орталығы болып табылады. «Математика» (1-10 сыныптар үшін) электрондық оқулықтары көптеп жасалып қолданыс табуда. Осындай бағдарламалардың көпшілігі: 1) оқыту, 2) жаттығу, 3) бақылау деп аталатын алгоритм бойынша жасалған. Өздерінің қарапайымдылығына қарамастан бұндай бағдарламалар мұғалім мен оқушыларға жақсы көмекші ретінде қызмет етуде.

Аталған бағдарламалық құралдардың артықшылықтарымен бірге кемшіліктері де бар. Сондықтан нақты бір құралды таңдағанда оларды сабақтың мақсатына, міндеттеріне, формасына, сабақ түріне және оқушылардың жас ерекшелігіне сәйкес ескеру қажет.

Әлдеқайда қызықты және мазмұны жағынан толық бағдарламалық құралдарға келесілерді жатқызуға болады: «Математика 5-11 классы. Практикум», «Все задачи школьной математики», «Математика 5-11. Новые возможности для усвоения курса математики», Ұлттық ақпараттандыру орталығының «Математика» (1-10 сыныптар үшін) электрондық оқулықтары.

Қарастырылған бағдарламалық құралдарды алгебраны оқытуда пайдалану: оқушылардың мотивациялық негізін арттыруға; шығармашылық қабілетін дамытуға; математикалық ойлауын қалыптастыруға; оқушыларды зерттеу жұмыстарына жұмылдыруға; өзін-өзі басқаруға; есте сақтау қабілетін, логикалық ойлауын дамытуға мүмкіндік береді. Арнайы өңделген компьютерлік бағдарламалар қазіргі заманғы компьютерлік технологиялардың жетістіктерін, атап айтқанда, жоғары сапалы графиканы, анимацияны, дыбыстық қолдауды, бейнероликтерді және мультимедияның басқа да құралдарын пайдалануы тиіс. Оқытудың тиімді жүйелерін жасағанда компьютерлік жүйе мен оқушының өзара

184

қатынасындағы дидактикалық және психологиялық талаптар мен принциптерді ескеру керек. Өзін-өзі оқытуға арналған компьютерлік бағдарламалардың айрықша ерекшелігі мұғалім мен оқушы арасындағы тікелей немесе қандай да бір техникалық құралдар бойынша сұхбаттық өзара әсердің болуында. Сондықтан дербес және өзін-өзі оқытуға арналған бағдарламаларды жасағанда сұхбаттың жалпы құрылымын ғана емес, оның тұжырымдарын, тапсырмалардың, мәселелердің толықтығы мен дәлдігін, сұхбаттың басқа да элементтерін өте тиянақты түрде құрастыру керек. Сол сияқты, басқа техникалық оқыту құралдарына қарағанда компьютерлік оқыту бағдарламаларының интерактивтілігі, яғни оқушының сұрақтары мен іс-әрекетіне дереу жауап беру мүмкіндігі бар екенін, оның үстіне мәселені анықтай түсуге, мәліметтерді беруге, оқушыға ақпаратты ұсына алатындағын да ескеру керек. Егер оқушы мен компьютер арасында тығыз қарым-қатынас байқалса, бұндай оқытуды интерактивті деп атайды. Әдетте, мұндай қарым-қатынас оқушылар қандай да бір тапсырманың шешімін табуға тырысқан кезде байқалады. Интерактивті оқытудың басты мақсаты – оқушыларды өз бетінше тапсырманың жауабын табуға үйрету. Оқушыларға дайын жауаптарды берген кезде олардың ақыл-ой белсенділігі өспей қалады. Ал әлдебір мәселені өздері шешіп үйренген кезде ақыл-ой белсенділігі артады.

Пайдаланған әдебиеттер: 1.Использование персональных компьютеров при обучении учащихся 5-6 классов решению математических задач. //Сборник научных статей ІҮ Международного форума «Информатизация образования Казахстана и стран СНГ». – РЦИО, Алматы, 2006.–С.281-283. 2. 5-6 сынып оқушыларын математикалық есептерді шешуге үйрету //«Ұлт тағлымы» Білім және ғылым министрлігінің ғылыми журналы. – Алматы, 2007.– №6. – Б.97-100. 3.Оқушыларда математикалық есептерді шығара білу біліктіліктерінің қалыптасуының психологиялық негіздері // «Қазақстан жоғары мектебі» Білім және ғылым министрлігінің ғылыми журналы. – Алматы, 2007.– №1. –Б.23-26.

Аннотация. Анализ исследований по применению компьютеров в обучении математике приводит к заключению, что вопросы методики применения открытых компьютерных программных средств в курсе алгебры 7–9 классах являются актуальными. Кроме того, процесс создания компьютерных программ достаточно интересен и доступен учителю математики. Аnnotation. Research analysis of using computers in teaching mathematics leads to the conclusion that using open computer programs while teaching algebra in 7-9 grades has not been looked into. Moreover, making computer programs is very difficult and not easily available to those teachers of mathematics who do not have computer skills. This leads to the necessity of researching ways to develop pedagogical computer means by using methods for those users not having computer skills and developing methodology of using them while teaching mathematics.

ӘОЖ 681.3.06

ПРОГРАММАЛАУ ТІЛДЕРІНІҢ БІР - БІРІНЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Туганбаева Г.Т, Еркебек Ж.Б.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Программалау тілі - мәліметті (деректі, ақпаратты) және олардың алгоритмін ЭЕМ-де өңдеуге арналған формальды тіл. Программалау тілінің негізін алгоритмдік тіл құрайды. Алғашқы программалау тілі ішкі машиналық тіл болып есептеледі.

Паскаль тiлiн 1968 - 1971 жылдары швейцариялық ғалым Никлаус Вирт оқып - үйренуге қолайлы программалау тілі ретінде ұсынған болатын. Бұл тілдің стандарты кейiнiрек бекiтiлдi, ол сол кездері кең таралған АЛГОЛ, ФОРТРАН, БЕЙСИК тiлдерiне қарағанда жетiлдiрiлген, жұмыс iстeyгe ыңғайлы тiл болды. Паскаль тiлi өзінің қарапайымдылығының және тиiмдiлiгiнің арқасында дүние жүзіне тез таралды. Қазiргi кезде барлық дербес компьютерлер осы тілде жұмыс iстей алады. Паскаль тiлiнде жазылған программаның дұрыстығын компьютерде тексеру және жiберiлген қатенi тузету оңай. Бұл тілде жазылған программа компьютерде орындалу барысында алдымен трансляцияланады (машина тiлiне аударылады), объектiк программаға түрлендіріледі де содан кейiн ғана орындалады. Осы сәтте компьютерде программаның екі нұсқacы болады, оның бiрiншiсi - алгоритмдiк тiлдегi алғашқы түпнұсқасы, ал екiншiсi - объектiк кодтағы жазылған программа. Есеп нәтижесін машиналық кодта жазылған программа арқылы

185

аламыз, ал программаны түзету қажет болғанда, оның алгоритмдiк тiлде жазылған алғашқы нұcқacы өңделеді. Қазiргi кезде Паскаль кез келген күрделі есептерді шығара алатын, кең таралған стандартты оқу тіліне айналды

Программа құрылымыПрограмма – белгілі бір программалау тілінің синтаксистік ережелеріне сәйкес жазылған нұсқаулар

тізбегі. Демек, Паскаль тілінде программа жазу үшін программалаушы оның жазылу ережесін жақсы білу қажет. Паскаль тіліндегі программа жалпы мына түрде жазылады:

Программа тақырыбы;Сипаттау бөлімі;BeginОрындалатын бөлім;End.Программа тақырыбы program қызметші сөзінен басталады. Ол программа атынан және

параметрлерден тұрады. Мысалы:Program esep1 (input, output);Мұндағы esep1- программаға берілген атау. Программалаушы программа атын өз қалауынша бере

алады. Программа атауы оларды екінші бір программадан ажыратуға қажетті көрсеткіш.input, output – стандартты енгізу, шығару файлы.Сипаттау бөлімінде программада кездесетін барлық берілгендердің атауы, типі, мүмкін болатын

мәндері, т.б. хабарланады.Орындалатын бөлімде вegin және еnd қызметші сөздері арасында операторлар тізбегі жазылады.

Сол себепті, вegin (ашылатын) және еnd (жабылатын) қызметші сөздердің операторлар жақшасы деп атаса да болады.

Си- программалау тiлiС++ тiлi BCPL және B тiлдердiң негiзiнде құралған және Си тiлiнен дамыған. BCPL тiлi компилятордан жазуға және операциялық жүйенi бағдарламамен қамтамасыз етуге

арналған. Бұл тiлдi 1967 жылы Мартин Ричард ойлап тапқан. Кен Томпсон В тiлiнiң көптеген мүмкiндiктерiн BCPL дубликатында және В тiлiн UNIX операциялық жүйелерiнiң алғашқы версияларын құру үшiн 1970 жылы Bell Laboratories-те DEC PDP-7 компьютерiнде қолданылды. BCPL және В тiлдерi қолдануға тиiмсiз болды. Онда мәлiметтiң әрбiр элементi жадыда бiр сөздiң орнын алады және мәлiмет элементтерiн өңдеуде бағдарламашыларға ауыртпалығын тигiздi.

Си тiлi В тiлiнiң негiзiнде дамыды. Си тiлiн Bell Laboratories-те 1972 жылы Деннис Ритчи DEC PDP-11 компьютерiнде жасады. Си BCPL және В тiлдерiнiң көптеген маңызды концепцияларын және мәлiмет типтерiн және басқа да қасиеттерiн қолданды. Си тiлi UNIX операциялық жүйесiн өңдеудегi тiл ретiнде кеңiнен танымал болды. Қазiргi таңда барлық операциялық жүйелер Си және Си++ тiлдерiнде жазылған. Соңғы он жылдықта Си тiлi көптеген компьютерлерде қолайлы болды.

Си++ Си тiлiнiң кеңейтiлген түрi. Оны 1980 жылдың басында Бъерн Строустроп Bell Laboratories-сында өңдеп шығарған. Си++ тiлi Си тiлiнiң бiрқатар қасиеттерiн реттеудi қамтамасыз етедi және ең маңыздысы объектi-бағдарланған бағдарламалық мүмкiндiгiн қамтамасыз етедi. Бұл бағдарламамен қамтамасыздандыру әлемiндегi революциялық идея болып табылады.

Басқада бағдарламалық тiлдер көптеген қажеттi эффект бере алмағандықтан, Си++ алғашқыда ең жоғарғы деңгейдегi нақтылы оқиғалар үлгiлерiн өңдеу мақсаты үшiн құрылған тiл болды.

Си++ тiлiн құруда Си тiлiнiң сәйкестiгiн сақтап қалуға ерекше көңiл бөлiндi. Си++ тiлiнiң көмегiмен кең көлемдi бағдарламалық проектiлер құруға болады. Си++ тiлiнiң арқасында берiлген мәлiметтер типтерiне бақылауды күшейтуге және көптеген қосымша эффектiлердi жеңе алатын болдық. Си++ тiлiнiң ең маңызды табысы объектi-бағдарланған бағдарламалау болып табылады. Си++-тiң барлық жеңiлдiктерiн пайдалану үшiн негiзгi объектiлердi және олармен байланысқан операцияларды анықтап алу керек.

Программа құрылымы :Программа мынандай элементтердің жиынынан тұрады. Процессорлардың командаларды,

компилятор көрсеткіштері, хабарламалар мен анықтамалардан тұрады.Тесттерінің компиляция алдында өзгертеді. Компиляторға көрсеткіштер арнайы құрал-саймандар

(указатель), олар арқылы программа орындалады.Айнымалыларды хабарлау – айнымалының атрибутын көрсетеді.Айнымалыларды анықтау – оған ЭЕМ жадынан орын береді.Функцияларды хабарлау – оның атын, оның формальдық параметрлерінің атрибутын көрсетеді. Cи

тіліндегі программа орындалуы үшін кем дегенде бір функция болуы қажет. Егер бірнеше функция болса олардың біреуі бас функция болып, оның аты main () болуы мүмкін.

Мысалы: I nt x =1;\* айнымалыларды анықтау*/

186

int y=2;extern int printf (char*, …); \* функцияны хабарлау*/main () \* бас функцияны анықтау */{int r ;/* айнымалыларды анықтау */int w;z=y+x; .w=y-x;printf (²r=%d\w=%d\n²,r,w);} Салыстыру С және Pascal тілдері кең тараған программалар. Pascal тілі жаңадан бағдарламалауды үйрене

бастаған адамдарға жеңіл түседі, көптеген Қазақстан оқу орнындарында 1-ші Pascal - тілін үйретуден бастайды.

Паскаль тілінің ерекшеліктері:- Тілдің қарапайымдылығы оны тез арада жете меңгеруге мүмкіндік береді.- Деректердің құрылысына қарай сандық, белгілік және екілік информациямен жұмыс жүргізуге

және күрделі алгоритмді бағдарлама жасауға қызмет етеді.- Жүйелік бағдарламалауда кеңінен қолдануына оның өте тиімді бағдарламалар құру мүмкіндігі

септігін тигізеді.Си тілінің ерекшеліктері:- Тілдің машиналық кодына ұқсас болуы, программа кодының тез орындалуына мүмкіндік береді.- Операторлардың қысқа жазылуы кодты тез теруіне мүмкіндік береді.Кестелік түрдегі салыстырмасы:\\

Паскаль Си

integer : A; int A; "d"

real B,C; float B,C; "f"

ch : char; char ch; "c"

STR : string[ұзындық]; ұзындық <=255 char *STR[ұзындық] "s"

arr : array[10][20] of integer = (1,2); int arr[10][20] = {1, 2};

flag : boolean; си – да жоқ/ ол си++ бар - bool flag;

begin...end {...}

write(x:5:2); x - real printf("%-5.2f", x);

writeln("Жауап = ", x, ", y = ", y); printf("Жауап = %d, y = %d", x, y);

x:=a+b; x=a+b;

a = b - теңестіру a == b

uses system - үнемі қосулы #include <stdio.h>

uses crt; - графикалық модуль #include <conio.h>

dec X; - x = x - 1 X--;

inc X; - x = x + 1 X++;

{...} немесе {*...*} - комментария Бүкіл жол - // ... немесе белгілі аралық /*...*/

A mod B A % B

@A - адресті алу &A

and &&

or ||

xor ^

not A; !A;

readln(x,y); scanf("%d,%d",&;x,&;y);

if((a>b)and(b<10)) thenbegin ...and;

if(a>b && bb<10){ ...}

187

else ...; else ...;

for i = 0 to 100 do ...; for(i = 0; i b <= 100; i++);

for I = 10 downto 1 do ...; for(i = 10; i >= 1;u--);

repeat...ubtil(a<>b);

do{...}while(a!=b) ;

while(a>=c) do begin...end;

while(a<=c){...}

shl; shr; - қозғалыс оңға, солға <<;>>

procedure proc(a,b:char)begin... шақыру - proc("A","B");end;

void proc(char a, char b){... шақыру proc("A","B");}

function func(a:integer,b:real):double;begin...func := 0.001;end;

double func(int a, real b){ ...return 0;}

readkey; getche();

x:=x+5; x+=5; *=, /=, -=, %=

if y<10 then x:=20 else x:=40 x = (y<10) ? 20 : 40

casw x of1 : inc telse dec t; end;

switch(x){1 : t++;break;default : t--;}

Пайдаланған әдебиеттер:1. Культин Н.Б. «Программирование в Turbo Pascal 7.0 и Delphi», С.-Петербург,1999.2. Абрамов В.Г., Трифонов Н.П. Трифонова Г.Н. Введение в язык Паскаль: Учеб. Пособие.- М.:1988.3. Абрамов С.А., Зима В.М Начала программирования на языке Паскаль. – М.:1987.4. Марченко А.И., Программирование Turbo Pascal 7.0. 6-е изд. – К.: ВЕК+, 2000.5. Березин Б.И., Березин С.Б. Начальный курс С и C++. — М.: ДИАЛОГ-МИФИ, 19966. Керниган Б., Ритчи Д. Язык программирования Си: Пер. с англ. — М.: Финансы и статистика, 1992.

Аннотация. В статье рассматривается особенности программирование языков.Annotation. This article discusses features of programming languages.

ГЕОГРАФИЯ, БИОЛОГИЯ, ХИМИЯ, ЭКОЛОГИЯ

ӘОЖ 59 Ж 26

ЛАНЦЕТ ТӘРІЗДІ СОРҒЫШТЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ТУДЫРАТЫН АУРУЫ МЕН ЕМДЕУ ЖОЛДАРЫ

Абжапарова А.С., Жаңабай Г.Ж.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Мал бауырындағы гельминт саны аз болса ауру белгілері білінбейді. Егер бауырда жүздеген, мыңдаған құрт болса, мал қатты ауырады және дерт белгілері айқындала түседі. Жануардың жем – шөпке зауқы нашарлайды, тамағында, кеудесінде жалқаяқ ісік пайда болады, бауыр көлемі ұлғаяды, іші өтеді,

188

көзге ілінетін мүшелердің кілегей қабаттары ақсарғыш тартады. Дикроцелиоз ауруымен ауырған жануарларда пайда болатын белгілер: анемия, өт жолының бұзылуы, өсу мен дамудың тежелуі.

Дикроцелиоз ауруы Азия елдерінде, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Америкада, Африка мен Австралияда және Қазақстанда да кең таралған. Қазақстанның оңтүстік өңірінде соның ішінде Жамбыл облысында тараған гельминтоз. Өзен-көл жағасында орналасқан аудандарда, Шу, Қордай, Рысқұлов және Меркіде малдар дикроцелиозға көп шалдығады.

Дикроцелиозды химиялық жолмен дәрі-дәрмектер арқылы және биологиялық жолмен өсімдіктерді қолдану арқылы емдеуге болады.

Паразит құрттармен күресу жолдарында олардың биологиялық ерекшеліктерін, эпизоотологиялық, диагностикалық және дұрыс антигельминттерді таңдау керек. Егер де бір антигельминтті пайдалана беретін болса, онда паразит құрттарға әсер етпей, дегельминтизацияланбайды.Жамбыл облысының паразит фаунасы және паразитоценоздың қалыптасуы оның климаттық жағдайларына және бейімделулеріне байланысты.

Ланцет тәрізді сорғыш жалпақ құрттар типіне жатады.Жалпақ құрттар типіне денесінен тек қана бір симметрия жазықтығын жүргізуге болатын екі жақты симметриялы (билатеральды) жануарлар жатады. Жалпақ құрттар үш қабатты. Онтогенез процесінде оларда ішекқуыстылар тәрізді екеу емес, үш ұрық жапырақшалары дамиды. Сыртқы қабаты түзетін эктодерма мен ішек пайда болатын энтодерма қабаттары аралығында үшінші ұрық жапырақшасы – мезодерма дамиды. Құрттардың денесі ұзынша келген және арқа-құрсақ бағытында қысыңқы (жапырақ, тақта, таспа тәріздес).Ланцет тәрізді сорғышдигенетикалық сорғыштар класс тармағы – Digenea өкілі.

Ланцет тәрізді сорғыштың морфологиясыЛанцет тәрізді сорғыш - бұл құрттың денесінің артқы жағы дөңгелек келген, ал алдыңғы жағы

үшкірлеу, ұзындығы 5-15мм, ені 1,5-2,5мм. Жартылай мөлдір ақшыл денесінде жатыр түтіктері көрінеді. Кутикуласының қылтандары болмайды. Сорғыштары бір-біріне жақын орналасқан. Ішек тармақтары қарапайым, дененің соңғы бөлігіне дейін жетпейді. Жұмыртқасы сопақша, мөлшері 38-45х22-30, скорлупасы қалың қақпағы кішкене, жетілмеген кезінде сарғыш, кейіннен қою қоңыр. Қой, сиыр, ешкі, қоян, шошқа және сирек адамдардың бауырында паразиттік тіршілік етеді[4].

Құрылысы мен физиологиясы. Дене формасы жапырақ тәрізді. Сорғыштары ойыстау болып, шет қабырғалары бұлшықет талшықтарынан құралған, сақина тәрізді бұлшықеттерімен көмкерілген. Денесінің алдыңғы және құрсақ бөлімдерінде бір-бір сорғыштары бар, яғни ауыз және құрсақ сорғыштары. Олар бекіну мүшелері болып табылады, себебі осы сорғыштары арқылы құрттар иесінің денесінде бекініп тұрады.

Ас қорыту жүйесі. Денесінің алдыңғы жағындағы аузы эктодермальды жұтқыншаққа, ал ол жіңішке өңешке жалғасады. Энтодермальды ортаңғы ішек өңештен басталып, дененің бүйірімен артқа қарай созылып тұйықталған екі тармақтан құралады.

Зәр шығару жүйесі – протонефридиялы. Денесінің ортасында немесе екі бүйірінде негізгі түтіктері орналасқан, олардан ұштарында толқындалған алаулы жұлдыз тәрізді клеткалары бар көптеген тарамдар шығады. Негізгі түтіктер денесінің артқы жағындағы қуыққа, ал ол зәр шығару тесігімен сыртқа ашылады.

Қан айналу және тыныс алу жүйесі жоқ.Нерв жүйесіжұп ми ганглиясынан тұрады. Одан дененің алдыңғы жағына және ауыз сорғышына

қарай нервтер, сонымен қатар артқа қарай үш ұзына бойы нерв бағаналары тарайды. Ұзына бойы бағаналар сақина тәрізді өсінділермен өзара байланысып, ортогон типіндегі нерв жүйесін түзейді.

Сезім мүшелері құрттардың паразиттік тіршілік етуіне байланысты өте нашар дамыған[4]. Жыныс жүйесі гермафродитті, жақсы дамыған. Көбеюі және дамуы.Олардың салған жұмыртқалары өт жолы арқылы ішекке түсіп, иесінің ішегінен

нәжіспен араласып сыртқа шығарылады.Дикроцелияның жұмыртқасының мөлшері (0,038-0,045 х 0,022 – 0,030мм) қара –қоңырқай түсті бір жақты қақпақшалы, қарапайым ассиметриялы болып келеді. Ары қарай даму үшін жұмыртқа суға түсуі керек. Су ішінде жұмыртқадан денесі толқынды эпителимен жабылған личинка-мирацидий шығады. Мирацидий тұмсықшасы арқылы ұлу денесіне еніп, оның ішкі мүшесіне енеді. Мирацидий кірпікшелерін тастап, формасыз, қозғалмайтын қапшық тәрізді спороцистаға айналады. Бұл көбею қабілеті бар, жыныстық жүйесі жетілген сатысы. Спороцистаның денесіндегі партеногенетикалық жұмыртқалары әрбіреуі бөлініп, келесі – редия деп аталатын ұрпаққа айналады. Спороцисталар сияқты редияның денесіндегі партеногенетикалық жұмыртқалары бөлініп, редияның ішінде жаңа ұрпақ – церкариялар пайда болады. Ары қарай дамуы үшін церкариялар екінші аралық иесіне – құмырсқалардың (Formica туысынан) ішегіне түсуі тиіс. Құмырсқаларда церкария соңғы метацеркария сатысына айналады.

Дикроцелияның иесі. Дикроцелиоз паразиттік тіршілік етуіне байланысты дамуы үш иеде жүреді - дефинитивті (нағыз), аралық және қосымша.

189

Дефинитивті (нағыз) ие. Нағыз иеге түрлі сүтқоректілер (ірі қара малдар, тіпті адамдар да бола алады), дикроцелияның толық пісіп жетілуі нағыз иеде жүреді.

Аралық ие. Былқылдақ денелілер моллюскалар, ұлулар бола алады. Өйткені олардың ағзаларында партогенетикалық жолмен дамыған паразиттердің церкариялары қалыптасады. Былқылдақ денелілердің негізінен 25 мың түрі бар оларға тәжірибе жасау барысында 90 түрден паразит табылған. Сондықтан дикроцелияның дамуына моллюскалар өте ыңғайлы.

Қосымша ие. Бұны көбінесе құмырсқалар атқарады. Олардың организмдерінде трематодтың бесінші дернәсілдік сатысы метацеркария дамиды. Нағыз иеде метацеркария ауруды тудыруға өте қабілетті болып келеді.

Нағыз және аралық иедегі басқа құрттармен дикроцелияның қарым қатынасы. Дикроцелия жануарлар организмінде тікелей және жанама түрде басқа гельминттер мен

микроорганизмдердің түрлерімен байланысқа түседі. Негізгі иенің организмінде дикроцелия фасциоламен және бауырдағы және өт жолында паразит тіршілік етіп жатқан паразиттермен байланыста болады. Дикроцелия бауырда тіршілік етуіне байланысты ішектің микрофлорасының құрамын өзгертуге әсер етеді. Иеде болатын түрлі паразиттерге әсер етеді.

Дикроцелия жұмыртқалары мен дернәсілдерінің сыртқы орта жағдайларына төзімділігі.Жұмыртқаларының төзімділігі. Дикроцелияның жұмыртқаларының өзіндік ерекше құрылысы бар.

Ол топырақтың жағдайларына бейімделуі ұзақ уақытты қажет етеді. Карбол қышқылы, концентрациясы 5% формалин ерітіндісі, тіпті 96% этил спирті де дикроцелия жұмыртқаларының тіршілігін жояды. Дикроцелияның жұмыртқалары құрғақшылыққа төзімді 18-20° бір апта бойы құрғатса да тіршілігін жоймайды. Тоңазытқышта сақталған бауырда дикроцелиоз - 235 күн, ал мұздатқышта - 40 күн, тұзды ерітіндіде - 3 күнге дейін тіршілігін жоймайды. Дикроцелияның жұмыртқалары төменгі температуралардың ауытқуларына төзімді. Құрғақшылыққа да, ыстық климатқа да дикроцелияның жұмыртқалары кемі 3,5-12 айға дейін тіршілігін жоймайды.

Эпизоотологиясы, патогенезі, клиникалық белгілеріЭпизоотологиясы: дикроцелия ланцет тәрізді қос сорғышы бар кең таралған гельминт. Дикроцелиоз

ауруы барлық еуропа елдерінде Азия елдерінде, Солтүстік, Орталық және Оңтүстік Америкада, Африка мен Австралияда және Қазақстанда да кең таралған.Қазақстанның оңтүстік өңірінде кең тараған гельминтоз. Дикроцелиоз малға тек қана өрісте жұғады. Тау бөктерінде дикроцелидің аралық иесі ұлулар, сондай – ақ трематодалардың қосымша иелері – құмырсқалар жиі кездеседі. Дикроцели жұмыртқалары ыстық, суыққа өте төзімді келеді. Ұлулар мен құмырсқада құрт ұрпақтары 3 жылдай сақталады. Дикроцелиозбен төрт түлікпен қатар шошқа, және кеміргіштер ауырады.

Патогенезі: Бауырды жайлаған сорғыштар жалжып орындарын ауыстырып отырады, сөйтіп өт арнасын бітеп тастайды. Соның нәтижесінде сұйықтықтың күшеюі бөлініп өт жолы зақымдалады. Бауыр мүшесінде сонымен қатар бүкіл ағзада қан айналу жүйесі бұзылады. Өт жолының зақымдалуы, ас қорыту жүйесі мен ішкі органдарымен ұлпалардың қызметінің бұзылуына әкеледі. Дикроцелиозбен ауырған жануар организміне гельминттер өзінің тіршілік әрекетінде қоректік заттармен, экскреттер мен секретте бөлу арқылы әсер етеді. Дикроцелия және олардың тіршілігіне қажетті өнімдер зат алмасу процесіне өте қатты әсерін тигізеді. Қоректік заттар қарын-ішек жолдарында физико-химиялық және биологиялық заттарды өңдеуінің төмендеуі нәтижесінде зат алмасу бұзылады. Дикроцелиоздың патологиялық процесс зәр шығару жүйесіне де әсерін тигізеді. Зәрдің физико-химиялық әсері өзгереді, нефрит, нефрос ауруының дамуына әкеліп соқтырады. Бауырдың ұлпалары мен оның қызметтерінің бұзылуы патологиялық кезеңдерінің өзгерістері, ауруларының белгілерінің пайда болуы көптеген факторларға байланысты: яғни дамудың стадияларына инвазияларының интинсивтілігіне, нағыз иенің, түрдің ерекшелігіне және олардың иммунитетіне, жануарлардың қорегі мен оларды күтіп баптау деңгейіне байланысты.

Клиникалық белгілері:Мал бауырындағы гельминт саны аз болса ауру белгілері білінбейді. Егер бауырда жүздеген, мыңдаған құрт болса, мал қатты ауырады және дерт белгілері айқындала түседі. Жануардың жем – шөпке зауқы нашарлайды, тамағында, кеудесінде жалқаяқ ісік пайда болады, бауыр көлемі ұлғаяды, іші өтеді, көзге ілінетін мүшелердің кілегей қабаттары ақсарғыш тартады. Дикроцелиоз ауруымен ауырған жануарларда пайда болатын белгілер: анемия, өт жолының бұзылуы, өсу мен дамудың тежелуі.

Дикроцелиоз ауруын емдеу жолдары, профилактикасыЕмдеу жолдары: Күйіс малының дикроцелиозына қарсы белгіленген ұсыныстар бойынша бірнеше

антгельминттиктер қолданылады.Ірі қара малға дене салмағының массасына жарты литрге 0,3 г политрем беріледі. Фенбендазолды мал үйірінің қоректеріне кг - массасына 22,2 мг қосып беріледі. Тиабендазолды малдың кг – массасына 200-300 мг дозада суспензия түрінде дикроцелиозға қарсы беріледі. Фасковерм – дене салмағының 10 кг-на 1 мл дозада бұлшықетке салынады.

Роленол (құрамы 5%-ды клозантел) 1 мл 10кг тірі салмаққа есебінен бұлшық етке бір рет егіледі.Клозантекс1 мл 10 кг тірі салмаққа есебінен бұлшық етке бір рет егіледі.

190

Рамектин (құрамы 12,5% рафоксанид және 1% ивермектин) 1мл 50кг тірі салмаққа есебінен тері астына бір рет егіледі.

Фазинекс-триклабендазол. Қолданылатын түрлері 2,5-5%-дық немесе 10%-дық суспензия, таблетка немесе ұсақ түйіршіктер. Қойдың жынысы жетілген сорғыштарына қарсы 1,5-2,5 г/кг мөлшерінде, құрттың басқа сатысына 5-10-12,5 мг/кг; ірі қараға 6-12 мг/кг есебінде қолданылады. Қойға 5%-дық, ірі қараға 10%-дық фазинекстің шыламасын жұтқыздырады.

Клозатерм-ірі қара малдарға қолданылады. Препаратты қолданғанда малдың сүтін 14 күннен кейін ғана пайдалануға болады. Бұл препаратты жемге араластырып беруге де болады. Жылға дейін жарайды. Ашылған күннен бастап – 28 күнге жарайды, температурасы – 5-25°С сақталады.

Панакур 22,2% түйіршікті дәрісін 0,15г/кг тәулігіне 1 рет, қойлар мен ешкілерге 0,1г/кг тәулігіне 2 рет беру керек. Фармакологиялық құрамы: Паразит құрттарға және олардың дернәсілдерін жоюға панакур әсерін тигізеді. Қолданылуы мен дозасы. Панакурды қорегімен бірге әртүрлі дозаларда қолданылады.Құрамы және шығарылу формасы: Панакур түйіршікті ұнтақ, ақ түсті, иіссіз түрінде шығарылады. Препарттаны 222 мл фенбендазол заты болады. 1000г-нан банкілерде шығарылады. Жылқыларға 1 кг 34мг, қойлар мен шошқаларға 1 кг 22 мг панакур беру керек.

Альбеннің құрамыныда 20% альбендозол және қосымша компоненттерден тұрады. Препарат массасы 1,8г таблетка түрінде шығарылады. Фармакологиялық құрамы: Альбен жыныс жүйесі толық жетілген антигельмент түрінде қолданылады. Препараттың механизмдік әсері құрттардың көмірсуларының алмасу қызметін бұзып, құрттардың өлуіне әсер етіп, жануарлардың ағзасынан сыртқа шығуына көмектеседі.

Бендаз плюс 535 антигельминтті препарат. Әрбір таблеткада 360 мл альбендазол және 175 мл оксихлозанид және қосымша компоненттерден тұрады. Фармакалогиялық құрамы: Альбендазол трематодтарға және жұмыртқаларына осы антигельминтті қолданады. Осы препаратты қолдану арқылы зәр және қалдық заттар арқылы шығарылады. Қолданылуы: бендаз плюс 535 аш қарынға қолданылады. Ірі қара малдарда дикроцелозға бендаз плюс 535 жануарлардың 35 кг салмағына 1 таблеткадан беріледі. Ал қойлар мен ешкілерге жануарлардың 45 кг салмағына 1 таблетка беріледі.

Альбендазол. Құрамы: Альбендазол 1 мл (10%) 100мг және қосымша компоненттер (қоюландырғыш, консервант, дистельденген су). Әсері: Альвет – суспензия – трематодтардың антигельминт препараттары ретінде көптеп қолданылады. Құрттардың олардың жұмыртқаларының көбейіп кетпеуіне альвет-суспензия көмегін тигізеді. Альвет – суспензия гельминттердің фумарат қызметтерінің редуктаза белсенділігін төмендеуіне, глюкозаның тасымалдау процесінің бұзылуына әсерін тигізіп, құрттардың өлуіне әкеп соғады. Препаратты қолданылуы: жануарларға қорек берер алдында аш қарынға трематодтарға қарсы альвет-суспензияны береді. Препаратты қолдану реті: ұсақ ірі қара малға 10% суспензия түрінде келесі дозада беріледі.

Трематозол.Құрамы: Препараттың 1 мл-де 95 мг- оксиклозанид, 200 мг – пирантел помоат бар.Фармакологиялық құрамы: оксиклозанид және пирател помоат деген екі белсенді заттардың комбинкациялануы, иеден трематодтар мен нематодтар қоздырғыштарына антигельмент ретінде үлкен әсерін тигізеді. Трематодтар ірі қара малдарда, қойлар мен ешкілерде паразит құрттар трематодтар кездеседі, соларға антигельмент ретінде беріледі.

Оксиклазанид – трематодтардың дернәсіліне, жыныс жүйесі толық дамыған трематодтарға әсері жоғары антигельмент болып табылады (Dicrococotlium lаnceatum).

Қолданылуы: «Трематозол» ірі қара малдарға, қойларға, ешкілерге паразит құрттары пайда болған кезде қолданылады. Препаратты таңертеңгі сауыннан кейін ғана ірі қара малдарға беріледі.Дозасы: Ірі қара малға – дене салмағының 10 кг массасына 1 мл-ді суға араластырып береді. Егер де организм паразит құрттар мен зақымдануы жоғары болған кезде, дәрінің мөлшерін 25%-ға дейін дозаны көбейтеді. Қойлар мен ешкілерге дене салмағының 10 кг массасына 1,5 мл-ден беріледі. Алдын – алуы: Ірі қара малдарға «Трематозол» препаратты дегельминтизациялау нәтижесінде 14 күнге дейін қорек ретінде, ал сүтін – екі сауынға дейін пайдалануға болмайды. Егер де ертерек малды соятын болса, онда етін тамаққа пайдаланбай, ет қоректі жануарларға немесе өндіріс орындарына жіберіледі.

Дәрілік өсімдіктермен емдеу жолдары.Дәрілік зоря– биіктігі 2 метрге дейін жететін, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Тамыры ірі, жуан,

сырт жағынан қарағанда сары, іш жағынан қарағанда ақ түсті. Тамырын жылдам кесіп қараса, сары түсті сөлдің бөлінетіндігін байқауға болады. Сабағы жұмыр, іші қуыс, жоғарғы жағында жайыла өседі. Жапырақтары теріс қаратып қойған жұмыртқа тәрізді, қалың жасыл түсті. Қауырсын тәрізденіп екі жерінен тілімделген, жоғарғылары да қауырсынтәрізді, шеттері ірі. Ұстап қарағанда жапырақтары қолға салқындау болып сезіледі. Ол жапырақтары құрамындағы эфир майларына байланысты. Гүлдері ашық сары түсті, күрделі, шатыр тәрізденіп тұрады. Маусым-шілде айларында гүлдейді.

Дәрі үшін оның тамырын жинайды. Құрамында эфир майлары, смолалы заттар, қант, крахмал, илік заттар бар. Зоря ішек құрттарын, сорғыш құрттарды түсіру үшін қолданылады. Өсімдіктің грамм тамырын стакан қайнап тұрған суға салып 20 минут тұндырады, 1 ас қасықтан 3 рет беру керек.

191

Түймешетен (Tanacetum) –күрделі гүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Қазақстанның барлық өңірінде тараған 15 түрі бар. Орманды, далалы, кейде сортаң топырақты жерлерде, тастақты төбешік баурайларында өседі. Оның биіктігі 30 – 150 см. Сабағы тік, көп болады. Жапырақтары қауырсын тәрізді тілімделген, кезектесіп орналасады. Сары түсті ұсақ гүлдері бір-бірден орналасып, себет гүлшоғырын құрайды, олар сабақтың ұшында жетіледі. Шілде – қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс салады. Жемісі – дәнек.Түймешетен гүлінің құрамында танацет, галлус, т.б. органикалық қышқылдар, илік және бояғышзаттар, шайыр, эфир майы мен май болады. Улы өсімдік.Медицинадаішекқұртынтүсіретін, бауыр және өт жолдарынем дейтін дәрі ретінде қолданылады. 1 сағат бұрын 1 л суға 5гр салып 15-20 мин қайнатып, оның марля арқылы сүзіп алып, 5-6 күн тұнбасын күніне 3 рет қорек алдында 200мл-нан береміз.

Кермек Жусан –күрделігүлділер тұқымдасына жататын көп жылдық. Қазақстанның барлық жерінде – шөл-шөлейтті далада, таулы жерлерде өсетін 81 түрі бар.

Қазақстанда ғана өсетін бір түрі – дәрмененің дәрілік шөп ретінде ерекше мәні бар. Дәрілік мақсат үшін оның жер үстіндегі бөлігінің жоғарғы жағын гүлденген кезінде орып жинап алады, дәмі ащы болып келеді. Құрамында эфир майлары, гликозидтер, абсинтин, анабсинтин, С витамині, смолалар, крахмал бар. Халық медицинасында жусан мұнымен қатар микробтарды жоятын, қабынуға қарсы әсер ететін, ішек құрттары мен сорғыштарды түсіретін дәрі ретінде қолданылады. Тұнба 10 грамм өсімдікті 1 стакан қайнап тұрған суға салып 20 минут тұндырады да, 2 шай қасықтан күніне 3 рет қорегін беру алдында жарты сағат бұрын ішеді. Кермек жусаннан жасалған дәрілерді үздіксіз ұзық уақыт қабылдау уландыруға әкеліп соғатындықтан, емдеу аралықтарында 1 айдан үзіліс жасап отырған жөн.

Құлмақ – қос үйлі, көп жылдық, шөп тектес өсімдік. Халық медицинасында құлмақты паразит құрттарды түсіру үшін осы өсімдіктердің тұнбасын дәрі ретінде пайдаланылады.Өсімдіктің аналық гүл шоғырының 10 грамын қайнап тұрған 1 стакан суға салып 30 минут тұндырады да, күніне 1 ас қасықтан жануарлардың қорегіне салып 3 рет беріледі.

Дермене– биіктігі жарты метрге жететін, көп жылдық, жартылай бұталы өсімдік.Өсімдік улы деп есептеледі. Дәрі үшін өсімдіктің жерге түскен бөлігінің жоғарғы жағын және гүл

корзинкаларын толық ашылып кетпей тұрған кезінде жинап алады. Құрамында сантонин, майлар, ащы заттар, эфир майлары бар. Дермене құрамындағы сантонин организмдегі жұмыр құрттар, сорғыш құрттарды түсіреді. Дермене шөбін 1 л суға 100гр салып 15 мин қайнатып, оның марля арқылы сүзіп алып, жануарға 7-10 күн тұнбасын күніне 3 рет 200мл-нан қорегіне салып береміз.

Дикроцелиоз ауруын емдеу жолдарын анықтау№ Дәрі - дәрмек препараттары (химиялық

жолмен)Дәрілік өсімдіктермен емдеу

(биологиялық жолмен)Дәрі – дәрмек атауы Бағасы Дәрілік өсімдік атауы Бағасы

1 Панакур 2210 Дәрілік зоря 2002 Альбен таб 1500 Түймешетен 1503 Түйіршікті Альбен 1500 Кермек Жусан 3004 Бендаз плюс 535 1500 Құлмақ 2005 Альбендазол 1700 Дермене 3506 Роленол 11007 Клозантекс 10008 Рамектин 17509 Клозатерм 110010 Фазинекс-

триклабендазол1000

Дәрілік өсімдіктерді әсер ететін химиялық заттары толысып, әбден піскен кезінде жинайды. Жер бетінен жиналатын өсімдіктерді жауын-шашынсыз, ашық күні, жауын, шық ылғалы әбден кепкеннен кейін ғана жинау керек. жауын-шашынды, тұманды күндері жиналған өсімдіктер тезе кебе қоймайды, көбінесе олар қарайып, бүрісіп, немесе көгеріп кетеді. Ал өсімдіктің тамыры жиналатын болса, онда оны жауын жауып тұрған кезде де қазып ала беруге болады.

Жамбыл облысының географиялық климаттық зонасы әр ауданына байланысты әр түрлі. Жамбыл облысында 10 аудан бар. Соның ішіндегі көл-өзен жағасында орналасқан аудандарында дикроцелиоз ауруы кең тараған. Қой, сиыр, ешкі, қоян, шошқа және сирек адамдардың бауырында паразиттік тіршілік етеді. Ланцет тәрізді сорыштың организмде тудыратын ауруын химиялық дәрілік препараттармен қатар дәрілік өсімдіктермен де емдеуге болады.

Пайдаланған әдебиеттер:192

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D2%AF%D1%80%D0%B4%D0%B5%D0%BB%D1%96%D0%B3%D2%AF%D0%BB%D0%B4%D1%96%D0%BB%D0%B5%D1%80

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D3%A8%D1%82

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%83%D1%8B%D1%80

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A3%D0%BB%D1%8B&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%AD%D1%84%D0%B8%D1%80&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%A8%D0%B0%D0%B9%D1%8B%D1%80

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%98%D0%BB%D1%96%D0%BA&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D1%8B%D1%88%D2%9B%D1%8B%D0%BB%D0%B4%D0%B0%D1%80

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BB%D1%83%D1%81&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A2%D0%B0%D0%BD%D0%B0%D1%86%D0%B5%D1%82&action=edit&redlink=1

1.Бердіқұлов М.А. Қазақстанның Оңтүстігінде ауылшаруашылық жануарларының негізгі паразитоздарымен күресу шараларын ұсыныстар. – Алматы, «КазАгроИнновация»,2010ж. – 28 бет2.Тыныбеков Б.М. Дәрілік өсімдіктер: оқу құралы. - Алматы: Қазақ университеті, 2009. – 158 бет, 3.Қожанов, К.Н. Ветеринариялық фармакогнозия: оқулық.-Алматы, 2009,-2334.Дәуітбаева К.Ә. Омыртқасыздар зоологиясы. 1 бөлім: Оқулық. – Алматы: 2004ж. – 376 бет5.Балабасов Б.Б. О сезонной и возрастной динамике дикроцелиоза овец наюго-востоке Рспублики Казахстан // Эпизоотология и профилактика паразитозов сельскохозяйственных животных. — Сб. науч. тр. Каз. НИВИ. Алматы: НИЦБастау, 1995. - С.28-35.6.Акопян В.Д. Дикроцелиоз сельскохозяйственных животных и меры борьбы с ним в условиях Армянской ССР //Автореф. дис. . докт. вет. наук. М., 1973. 41с.6.Скрябин К.И. Трематоды животных и человека //Изд-во АН СССР, М.1952. -Т.2. 606с.7.http://parazity.net

Аннотация. В данной работе рассмотрены биологические особенности типа плоских червей, ланцета, как представителя дигенетических сосальщиков, пути лечения болезней. Особое внимание уделяется эпизоотологии, патогенезу, клиническим симптомам ланцета как дигенетических сосальщиков, путям лечение и профилактике болезни дикроцелиоза. В работе рассматриваются химические и биологические пути лечения дикроцелиоза. Annotation. In this work biological features like flat worms, a lancet, as representative of digenetic sosalshchik, a way of treatment of diseases are considered. The special attention is paid to an epizootologiya, to clinical symptoms of a lancet as digenetic sosalshchik, to ways treatment and illness prevention dicrocoelium. In this work chemical and biological ways of treatment dicrocoeliumare considered.

Б33581.1

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА КЕЗДЕСЕТІН АЛАБОТАТҰҚЫМДАС – ӨСІМДІКТЕРІНІҢ ШИПАЛЫҚ ҚАСИЕТТЕРІ

Бегалиева С., Желеубай Қ.Тараз мемелекеттік педагогикалық институты,

№44 Ш.Смаханұлы атындағы орта мектеп, Тараз қ.

Өсімдіктер бойында адамдар мен жануарлар организміне әсер ететін заттар өзінің құрамы мен мөлшері жағынан әртүрлі болып келеді. Және түрлі қасиеттері бар күрделі қосылыстар. Олар бір өсімдіктің барлық немесе жеке мүшелерінде кездеседі. Адам мен жануарлар организіміне әсер ететін заттар химиялық қосылыстардың түрлі кластарына жатады. Саондықтан да әрқасысына жеке-жеке сипаттама беріп, қарастырған жөн.

Алкалоидтар-күрделі органикалық, құрамында азотты қосылыстар бар заттар. Олардың сілтілік қасиеті болды. Сол сілтілік қасиетіне байланысты (арабша «алкали»-сілті деген сөз аталған.

Алкалоидтар негізінен гүлді өсімдіктерде болады. Ал саңырауқұлақтарда, балдырларда, мүктерде алкалоидтар өте сирек кездеседі. Әсіресе гүлді өсімдіктердің кейбір тұқымдастары алкалоитарға бай.

Мысалы, сарғалдақтар тұқымдасына жататын шөптесін өсімдік түрлерінде өте күшті улы алкалоидтар бар. Алкалоид мөлшері әр өсімдікте әртүрлі. Кепкен салмағы мен есептегенде 2-3% мөлшерінде болады. Және ол жыл мезгіліне, өсімдіктің өскен ортасына тығыз байланысты. Тіпті жылдың климаттық ауытқуына, сондай-ақ өсімдіктің даму мезгіліне байланысты алкалоид мөлшері өзгеріп отырады.

Алкалоидтардың көпшілігі суда ерімейді. Бірақ, түрліше қышқылдармен қосылып жақсы еритін тұздар түзеді. Көпшілігінің дәмі өте ащы, адам организіміне өте қатты әсер етеді.Тіпті уландыру мүмкін. Кейбір аз мөлшердегі удың көпшілігі адам организіміне ем болып табылады. Әсіресе, асқазан мен нерв жүйесіне әсер ететін емдік қасиеттері бар.

Дәрі-дәрмек ретінде алкалоидтардың тұздары, түрлі ерітінді препарат және алкалоидты шикізаттан алынған ұнтақ түрлерін пайдаланады.

Витаминдер-химиялық табиғаты әртүрлі органикалық заттар. Әртүрлі өмір процестерінде аз мөлшерде болса да адам организіміне қажетті заттардың бірі. Олар әсіресе, барлық ферментті системалардың құрамына кіреді және зат алмасу процестерінің катализаторы болып есептелінеді.

Организімде бір немесе бірнеше витамин жетіспейтін ауруларды авитаминоз деп атайды. Олар ғарахит, құрқұлақ т.б. жатады. Көпшілік өсімдіктердің бойында витаминдер көп болғандықтан профилактикалық, тіпті дәрілік өсімдіктер болып есептеледі.

193

http://parazity.net/

Гликозидтар-күрделі органикалық қосылыстар. Шығу тегі жағынан тек өсімдіктерге тән, углеводты және углевыодсыз бөлімдерден тұрады. Түрлі ферменттерді, сілтілерді, қышқылдарды қайнатудың нәтижесінде түрлі қанаттарға – глюкозаға, фруктозаға, ал, қантсыз бөлімі-агли-конға дейін ыдырайды. Агликондар құрамына байланысты адам организіміне ем ретінде қолданылады.

Ал, гликозиттерді түрлі ауруларға қарсы-жүрек ауруларына, іш босатуға, тәбет ашқыш ретінде қолдануға болады.

Инсектицидтер-негізінен өсімдіктердегі зиянды жәндіктерге: бүрлерге, тарақандарға, қандалаларға қарсы қолданылады.

Табиғат байлығының бір тобы, жер бетінің сәулеті, еліміздің дәулеті-жасыл әлем. Өсімдік өлкемізді түрлендіріп тұрған кілем тәрізді. Халқымыз өсімдікті өмір өзегі деп аялап, одан қамқорлығын еш уақытта аямаған.

Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден өз қажетіне жаратып келеді. Тіпті осыдан үш мың жыл бұрын кейбір шығыс елдерінде қазіргі қолданылып жүрген шипалық өсімдіктердің бірсыпырасы белгілі болған.

Шипалық өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол өсімдік қай болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатында кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай – ақ ол өз дәірінде қолданылған екі жүзден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол сипатталынып отырған өсімдіктерде неліктен шипалық қасиет болатыны айтып бере алған жоқ. Ол мәселеге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің дәуіріміздің екінші жартысында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді. Ол өсімдіктерде шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Қазақстандағы алабота тұқымдас бүкіл жер шарына тараған бір жылдық немесе көп жылдық сортаң топыраққа төзімді өсімдіктер. Сабақтарының түрлеріне қарай ағаш (сексеуіл), бұта (изен, тисигек) шөптесін болып кездеседі.Қазақстанда 47 туысы 218 түрі бар. Бұлардың көпшілігінің сабақтарының көбісі бунақты болып келеді. Жапырақтары кезектесіп немесе қарама-қарсы орналасады. Гүлдері түссіз ұсақ түссіз гүл жарнақты. Тұқымында сақиналы немесе оралмалы ұрығы болады.

Алабота бұл кәдімгі арам шөп. Жол жиегінде, егістіктерге, мал қораларының арасында көп кездеседі. Тік сабақты, жапырақтарының пішіні әр түрлі. Жапырақ бетінде ақшыл дақ болады. Алабота – бір үйлі дара жынысты, гүлді өсімдік. Көріксіз майда гүлдері шоқ-шоқ болып топтасып масақ тәрізді гүл шоғын құрайды. Гүл серігі бес тармақты, жеміс қабы үлпекті. Аталығы -5, аналығы-1, тұқымы тығыз қабықты, бозғылт, қара түсті жылтыр болып келеді. Бозғылт тұқымы ерте қара түсті жылтыр кеш піседі. Оны халық медицинасында бояу дайындауға пайдаланады. Алаботаның арам шөп ретіндегі зиянынан гөрі адам өміріндегі емдік, азықтық қасиетін анықтадық. Құрамында кальции 18% , жай белок 12% целлюза 17,8%, күл 21% т.б. заттар 15%.

Алабота туысы- Chenopodium L. Бір жылдық шөп сабақтас өсімдіктер. Сырты бозғылт түсті. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Алаботаның Қазақстанда 20 түрі бар.

Хош иісті алабота. Сарғыш жасыл түсті, хош иісті, биіктігі 15-60 сантиметрдей. Сабағына кезектесіп орналасқан жапырақтары сағақты, ұзынша. Өсімдік құмды, тастақты жерлерде, өзен жағалауларында өседі.

Бойында жер үсті бөлігінде 0,03-0,04% эфир майы, 5 % альдегит пен кетон және 1% фенол болады. Кептірілмеген өсімдіктің инсектицидтік қасиеттері бар. Оны затқа күйе түскенде қолданылады. Ал халықтық медицинада оның тұнбасы мен ерітіндісін, демікпені, тыныс жолының қабыныуын, бас ауруын емдеу үшін пайдаланады.

Жапырақты алабота. Сабағының ұзындығы 5-30 см. Жоғары бұтақтары иіліп өсетін өсімдік. Төменгі бұтақтарының бойы түкті, қысқа сағақты, жапырақтары кезектесіп орналасады. Ұзындығы 0,5-4,5см, көлденеңі 0,3-105 см. Ұзынша жұмыртқа тәрізді, доғал өсімдік. Шілде, қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс береді. Қазақстанда өзен мен көл жағаларында, сортаңды жерлерде, бау-бақшаларда арамшөп ретінде өседі. Жер үсті бөлігінде сапонин болады. Өсімдікті түйе жақсы жейді. Лариннің дерегіне қарағанда мал азықтық өсімдіктердің бірі.

Ақ алабота. Сабағының биіктігі 10-300 см, тік өсетін бұтақты өсімдік. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Шілде, қыркүйек айларында гүлдеп, жеміс береді. Ол Қазақстанның барлық флористикалық аудандарында өсетін арамшөп қатарына жатады. Таудың жоғары беткейіне дейін өсе алады. Ақ алабота жем-шөп үшін өте құнарлы. Тұқымы мен жас сабақтарының құрамынан улы алклойыттар табылған. Эфир майы мен таро холестеринде бар(Павлов,1947). Сондықтан да ақ алаботаны жеген малдың асқазаны зақымданып, нерв жүйесі қозады. Алаботаның тұқымы қосылып пісірілген нанды адам жесе тез арықтап, бойындағы азот күрт азаяды. Оның тұқымында крахмал тым көп болғандықтан шарап дайындауда пайдаланылады. Ақ алаботаны бойындағы хенопиди майы медицинада адам мен мал ішіндегі болатын құрттарды түсіретін дәрі. Өсімдікті тек түйе жейді. Е гер ол шабындықта көп кездессе сүрлемге

194

пайдалануға болады. Ақ алаботаның күлі сабын қайнатуға пайдаланылады. Жер үсті бөлігінен қызыл бояу алады. Сасық алабота. Жағымсыз иісті, түсі бозғылт жасыл, сабағының биіктігі 10-60 см, ұзындығы 2-4 см, көлденеңі 1-4 см, жапырақтары кезектесіп орналасқан өсімдік. Шілде, қыркүйек айларында гүлдеп, тұқым береді. Қазақстанда тастақты жерлерде өседі. Халықтық медицинада оны тұмауға, сырқырамаға қарсы пайдаланады(Уткин, 1931). Кейбір деректерге қарағанда ол тас шүйгін өсімдігінің орнын баса алады. Өсімдік құрамында сілті көп, фосфаттар мен алюминий тұздары да кездеседі. Шөбінен сары түсті бояу алады.

Жасыл алабота. Сабағының биіктігі 1 метрге жететін бұтақты, жас бұтақтарының сырты бозғылт түсті өсімдік. Жас өскіннің жапырақтары мен сабақтарын тағамға қосады. Тұқымын бидайға қосып ұн дайындайды.

Боз изен туысы. Бір жылдық өсімдіктер. Гүлдері қос жынысты. Аталығы бесеу, аналығы екі-үш. Тұқымы сопақ. Қазақстанда боз изеннің 4 түрі өседі.

Балқаңбақ туысы. Бір жылдық, бұтағын түк басқан, жапырағы кезек орналасқан өсімдік. Гүлшоғыры шашақты. Қазақстанда балқаңбақтың 11түрі өседі.

Қызылсораң туысы. Бір жылдық, етженді, шөп сабақтас өсімдік. Сабақтары бір-біріне қарама-қарсы орналасады. Жапырақтары жетілмеген. Қазақстанда рның бір-ақ түрі кездеседі. Ол бұзаубас сораң немесе қызылсораң. Биіктігі 5-30 см, ашық жасыл түсті, сабақтары қарама қарсы орналасқан өсімдік. Майда жапырақтары буынына бекінген. Қазақстанның ьарлық флористикалық аудандарында ылғалды, сортаңды жерде, теңіз және ащы сулы көл жағаларында кездеседі. Өсімдіктің шырынында қымыздық қышқылы, сахароза ферменті, илі заттар, холин, флобандер, шайыр мен май қышқылдары мол. Химиялық құрамын зерттегенде қызыл сораңның бойында 90% су, 36% күл, 9% протеин, 20,5 %клетчатка, ал 31,8% азотсыз қалдық заттары болатындығы анықталған (Ларин, т.б.,1950). Халықтық медицинада кепкен шөбінің ерітіндісін қырқұлақ ауруына қарсы және терлеткіш дәрі ретінде пайдаланған. Кепкен шөбінің ұнтіғы түрлі зиянкес жәндіктерді жоюға таптырмайтын дәрі (Павлов, 1947).

Ақсора туысы. Бір жылдық, кейбіреулері бұта немесе жартылай бұта құрайды. Өсімдік етженді, кептіргенде тез қараяды. Жапырақтары кезектесіп орналасады. Қазақстанда ақсораның 17 түрі өседі.

Жатаған ақсора. Биіктігі 10-75см, бір жылдық өсімдік. Сабағы жалаңаш. Жапырақтары жіңішке. Шілде, қыркүйек айларында гүлдейді. Негізінен дымқыл, сортаң женде өседі. Өсімдіктің бойында күл өте көп 27-30%. Қазақтар ерте заманнан-ақ оның күлін сабын қайнатуға қосқан. Тұқымының құрамында 16%-ке дейін май болады. Ол қарабидайдың орнын баса алады. Кейбір деректерге қарағанда өсімдік құрамындағы сілті қыс айында азаяды да, оны түйе құмарта жейді.

Әдеби шолу жасау үшін Тараз қаласындағы кітапханалар,Internet-жүйесін пайдаланып, түрлі басылымдардағы тақырыпқақатысты ғылыми материалдарды жинақтап талдадық..

Екінші тапсырманы орндау мақсатында Жамбыл облысындағы бірнеше ауылды аймақтарда өсетін алабота тұқымдасының вегатациясына бақылау жүргіздік. 20 түп алабота өсімдігін белгілеп, зерттеу жүргіздік. Бақылауды сәуір-қазан айларында жүргіздік. Әр айдың 10-15 жұлдыздары аралығында зерттеу жүргізетін аймаққа барып, белгіленген түптердің вегатациялық көрсеткіштеріне яғни бұта саны, әр түптің орташа биіктігі, диаметрі, гүлі, тұқымдар санына бақылау жүргізіп отырдық.

Төртінші тапсырманы орындау үшін бірнеше эксперимент жүргіздік.Эксперимент барысында алабота өсімдігін түрлі химиалық сұйықтықтардың алкалойдтарды

экстракциялау қабілетін анықтадық. Осы мақсатта 5г ұнтақталған алаботаға 20мл су, 90% этил спирті мен 9% сірке суы қышқылын құйып, 2 тәулік бақылыдық. Экстракциялау қабілеттігін визуалды түрде сұйықтық түсінің қанығуына байланысты анықтадық (белгісі-экстракция жоқ;-әлсіз,+++-күшті).

Эксперименттің келесі сатысында сірке суының экстракция жасайтын қолайлы концентрациясын таптық. Біз 20мл 9% –ік,3% –ік және 1% -ік сірке қышқылын алып, 5г алабота ұнтағына құйдық. Оны 2тәулік бақылап, сірке суының экстракция жасайтын қолайлы концентрациясын визуалды түрде түсінің қанығуына байланысты анықтадық.

Келесі сатысында ас тұзы қосылған тұнбаны 50, 250, 400С температурада 2сағат қойып, көп мөлшерде жасайтын режимді және сүзіп алатын материалдарды анықтадық. Осы мақсатта шыт, сәтен, дәке, сүзгіш қағазды қолданып, сүзетін қабілеттілігі жоғары материалдарды таңдадық. Жүргізілген эксперименттер нәтижесінде негізделіп, алаботаның алколаидтарын экстракциялау технологиясын жасадық.

Алаботаның Қазақстанда таралуы. Қазақстанда алабота шөлді және сортаң далаларда өсетін өсімдік ретінде танымал. Алабота тұқымдасы Мойынқұмда, Таласта, Жамбыл, Сарысу, Қордай аудандарында тұзды, сорлы, жартылай құмды жерлерде айқындалған. Сонымен, зерттеудің нәтижесінде Қазақстанның оңтүстік аймақтарында Жамбыл және оңтүстік Қазақстан облыстарында, адыраспанның табиғи жағдайда өсетін өндірістік маңызы бар таралу аймағын анықтап, картаға түсірдік.

Алабота дараларынан алколоидтарды дайындау технологиясын жасау.

195

Жүргізілген эксперименттің нәтижесінде бірінші сатысында алабота ұнтағынан алколоидтарды экстрациялау қабілеті сіркесу ерітіндісінде жоғары деңгейде болды. 9% сірке суы қышқылы 2 тәуліктен соң күшті қаныққан сұйықтық (+++) Ѫұзды спирт ерітіндісінің ᡍ кстрациялау қабілеті орташа (++) болды, ал судыкі болмайды(-). Тәжірибенің екінші сатысында сірке суының 9%–ік және 3%-ік ері тінділерінің экстракциялау қабілеті бір деңгейде жоғары болды, ал 1%-ік сірке судың осы қабілеті төмен болды. Сонымен экстракция жасайтын қолайлы концентрациясы 3% болатынын анықтадық.

Келесі сатыдағы тәжірибеде түрлі химиялық заттардың ішінде сірке суы тұнбасынан алколоидтарын тұндыру әрекеті ас тұзында ғана бақыланды. Ол 10мл тұнбадан бақылау мерзімінде 0,1г затты тұндырды.

Экспертменттің келесі сатысында көзделген затыңызды көп мөлшерде(10мл сұйықтан 0,2г)50-тық режим көрсетті. Сүзетін материалға дәкені алдық.

Жүргізілген эксперименттің нәтижесінде алаботаның алколридтарын экстракциялау технологиясын жасап шығардық.

Алаботаның ұнтағын(кофемолкада, қол дирменде) алып, үстіне 3%-ік сірке су қышқылын құйады. Содан кейін тұнбаны фильтрлеп алады. Бірінші ерітіндіні қатты шай ситасынан өткізіп алады, келесісінде мата немесе фильтрлейтін қағаздан өткізіп алады да осы процесті қайтадан қайталайды. Қайтадан шыққан қоңыр массаға қышқылды ерітінді құйып, 2 тәулік тұндырады. Қоңыр массаны тастап, ерітіндіге ас тұзын қосып араластырады да, фильтрлеп, кептірген кезде алколоидтардың кристалдарын көруге болады.

Міне, осы алабота алколоидтарын экстракциялау технологиясы болып табылады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.М.Қожабеков, Г.Қожабекова «Дәрілік өсімдіктер». Алматы, Қазақстан, 19822.Л.К.СафинаЕ.П.Петров «Жасыл аптека». 3.М.Қожамуратов «Пайдалы өсімдіктер» Алматы, Қайнар, 1986.4.Ә.Әметов «Ботаника» Алматы 1990.4.Б.Мусакулов «Ботаника» Алматы 1980.5.А.Мухидинов «Өсімдіктер систематикасы» Алматы 1980.6.«Денсаулық» жуналы №2 2007

Аннотация. Алабота лекартвенное растение, распространенная во всем земном шаре.Annotation. Аlabota is a medical plant which is spread all around the world.

Б33502.3

"ӨТПЕЛІ КЕЗЕҢ" ӨТПЕЛІ

Бегалиева С., Желеубай Қ.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты,

№44 Ш.Смаханұлы атындағы орта мектеп, Тараз қ.

Қазақта:"Қыз – қуыршақ,бала-құлыншақ"-дейді.Біздің қоғамның күрделі дамуы қауіпті экологиялық орта оқушылардың денсаулығына да өз әсерін тигізуде.Оқушылар "өтпелі кезеңді" мектеп жасында басынан кешіреді."Өтпелі кезең" әр балада әр түрлі деңгейде өтеді.Осы кезеңде мұғалімдер тарапынан түсінушілік,психологиялық көмек керек.Ең басты міндет дұрыс тәрбие беру.Тәрбиені мектептен бұрын оқушы өз отбасынан алады.Сонымен бірге қазақ мәтелі: "Ұяда не көрсең,ұшқанда соны ілерсің" деген ұлағатты сөзі осы тәрбиенің бпстауы болып табылады.Көптеген ғплымдардың пікірінше,бала мінез құлқының қиындығы 6-8 сыныптарда,әсіресе ұл балаларда байқалады делінген.Бірақ соңғы жылдары мінез-құлқы қиын оқушылардың арасында "жасару" тенденциясы байқалады.Мінез-құлқы қиын оқушылар

196

арасында жүргізілген көптеген зерттеулер қорытындысы бойынша қиын балалардың психологиялық ерекшеліктері теориялық тұрғыда Выготский Л.С еңбектерінде талқыланды,сондай-ақ А.С Макаренко тәжірибелерінен де үлкен орын алды. Мінез-құлқы ауыр оқушылар көбінесе ашуланшақ болып келеді. Баланы үй-іші көп еркелетсе,онда ол болмашы нәрсеге тез ашуланып,күйіп-пісетіні кездеседі.

Керісінше күтпеген жағдайда"жақсы" "өте жақсы" деген баға алса, жұрттың көзінше соған қатты қуанғанын жасыра алмайды. Мазасыз түрге жататын балалпр тыныш,қайырымды жағдайды қажетсінеді.Сонымен бірге тәртіп бұзушылық салдарының негізі-сабаққа үлгере алмаушылық.Кейбір оқушылар қатар құрбыларынан сабақта артта қалып қойып,тәртіп бұзуын өзінше батырлық деп санайды.Мұны өзгелердің көзінше көрсеткісі келеді.Бұл мінез көбіне менменсуден,бала мінезінің дұрыс тәәрбиеленбеуінен болады.Тәртіп бұзу баланың тек өзіне байланысты емес.,оның үй ішіндегі жағдайларға да,айталық ата-ана бірлігінің жоқтығына және баласына қойған талаптың әр түрлі болып кетуіне байланысты. Бала үнемі жақсы,жайлы психологиялық жағдайда тәрбиеленуі,оқуы,өсуі қажет.Сонда балада жағымды "МЕН" бейнесі қалыптасады,өзіне деген сенімділігі,өзіндік сезімі қалыптасады. Мұндай "МЕН" бейнесі кез-келген баланы жақсы жағдайға,нәтижеге жетуіне,дұрыс дамуына мүмкіндік береді.Мектеп қабырғасында баланың бар қылығы мұғалімдердің көз алдында өтеді.Мұғалім ата-анамен тығыз байланыста болуы керек.Әр ұстаз шамасынша сабағында өрескел тәртіп бұзған,талаптан тыс мінез көрсеткен,болмаса бәсең сабаққа үлгерімі нашарлаған оқушының ата-анасымен жүзднсіп,пікір алысып,тәрбие жұмысын жүргізуі тиіс.

Абайдың тағылымындағы көңіл бөліп, назар аударатын және бір мәселе – баланың бойына өзі жақсы көген адамынан жақсы, жаман мінездердің тез даритындығы. Жақсысынан жаманы тезірек дариды. Сондықтан,ата-ана мен мұғалімнің баланың кімге еліктеп, кіммен достасып, шүйіркелесіп жүргеніне назар аударуы қажет. Сонда ғана біз "Баланың жақсысы қызық, жаманы - күйік" деген Абай сөзінің шынайылылығын сезініп, өзін күйікке қалдырмайтын ұл мен қыз тәрбиелейтініміз сөзсіз.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Денсаулық журналы 2006, №20102.Жас ерекшелік физиологиясы, Дүйсенбин А.3.Валеология журналы 2009, №64.Психология журналы 2006 ж, №6,75.Өзін-өзі тану журналы 2010, №3

Аннотация. В этом предложении учащийся "переходного возраста" начало школьного возраста (периода).Annotation. In this article "the transitional" stages of teenagers are considered.

УДК 633.36:631881:541:144,7

ЖУАЛЫ АУДАНЫНДА КАРТОП ӨСІРУДІҢ КЕЙБІР БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Мәлікқызы Г., Тулеубаев Ж., Мырзалиев Қ.Тараз мемелекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Жуалы ауданы – Жамбыл облысының оңтүстігінде 1928 жылы құрылған. Жер аумағы 4,2 мың км, жерінің басым бөлігін Жуалы таулы үстірті (биіктігі орталығында 900 м, шет жақтарында 1200 м) алып жатыр, жері негізінен таудың қызыл-қоңыр және қара топырағынан тұрады. Басты өзені – Теріс, оның ең ірі саласы – Шақпақ өзені. Климаты - қоңыржай континенттік, қысы салқын, жазы ыстық, қуаң. Қаңтарда орташа температура – 2°С, шілдеде + 18°С. Ауданның солтүстігінде климат тым континенттік және құрғақ. Қаңтарда –8°С, шілдеде 24°С. Жылдық жауын-шашынның орташа мөлшері 300-500 миллиметр шамасында. Ауылшаруашылық дақылдарының ішінде Жуалы ауданында ең көп өсірілетін бұл - картоп дақылы, өйткені Жуалы табиғаты картоп өсіруге өте қолайлы..

197

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%96%D0%B0%D0%BC%D0%B1%D1%8B%D0%BB_%D0%BE%D0%B1%D0%BB%D1%8B%D1%81%D1%8B

Алқа туысы:(Картоп –SOLANUM) оның 1,5 мыңдай түрлері бар, ең көп кездесетін орталығы Оңтүстік Америка. Картоптың бір мыңнан астам тамаққа пайдаланатын, малдарға қорек болатын және әртүрлі техникалық заттар алатын сорттары белгілі. Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақыл ретінде әр түрлі тағамға пайдаланылады

Картоп біздің елімізде негізгі тамақ өнімдерінің бірі болып табылады және өзінің мәні жағынан наннан кейін екінші орын алады. Оны негізінен картоп тамақ, жеңіл және фармацевтикалық өнеркәсіпте шикізат ретінде пайдаланылады, сол сияқты малдарды азықтандыру рационына да кіреді. [1-2,4-6] Бұл тұқымдастың ішіндегі мәдени жағдайда көп таралған түрінің бірі және экономикалық жағынан ең маңыздысы картоп - S. Tuberosum, ол бір жылдық өсімдік ретінде отырғызылады. Гүл серігі актинамофты, күлте жапырақшаларының түсі ақ, ашық сия көк, сарылау-қызғыш, аталықтары аналықтың мойнының айналасына конус түзіп орналасады. Гүлінің формуласы: *Cа(5)Со(5) А5 G(2). Екі ұялы шырынды жемісі болады, тамырлары жіңішке. Сабағының жер асты бұтағы- столондары болады, олар тамырдан оңай ажыратылады. Столондардың түйнектері жетіледі, оларда 12-25% дейін крахмал және 78% дейін су болады.

Картоп түйнегінде 22-25% құрғақ зат, оның ішінде 80-85% крахмал және 3% дейін белокты заттар болады. Картоп белогы өзінің биологиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогынан анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында жануарлар организмдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванелин, лизин, трифтофон, тағы басқа) көп. Картоп түйнегі адам организімінің қалыпты қызметіне өте қажетті көптеген бағалы витаминдер (С,В,А,Р,К) мен минералдық тұздардың маңызды көзі.

Мәдени сортты картоп қоңыржай-климаттың өсімдігі, температурасы айтарлықтай жоғары емес орта ендік аудандарында тұрақты мол өнім алынады. Тыныштық күйінен өткен түйнектер топыраққа отырғызғаннан кейін +3-50 температурада өне бастайды. Бірақ бұл температура да оның өнуі баяу жүреді, тамырлары нашар дамиды, ал түйнектер саңырауқұлақ ауруларымен жеңіл залалданады. Температура +7-80 дейін көтерілгенде түйнектердің қалыпты өнуі байқалады. Әрі қарай температура жоғарылағанда түйнектердің өну белсенділігі, әсіресе ылғалды топырақта арта бастайды. Түйнектердің белсенді өнуіне ең қолайлы температура +16-180 деп есептеледі.

Картоп түйнектері гүл қауыздары пайда болған кезде түзіле бастайды және бұл кезеңдегі топырақ температурасы +16-180С немесе +22-250С ауа температурасына сәйкес келеді де ең қолайлы болып табылады. Топырақ температурасы +60-тан төмен және +230-тан жоғары болғанда түйнектердің өсуі тежеледі, ал +26-290-та түйнектің түзілуі мүлде тоқтайды. Жоғарғы температура өсімдіктерді әлсіретеді, ассимиляция процесі баяулайды, ал 420С-тан жоғары температурада жер бетіндегі өсімдік қарайып өліп қалады.

Өсімдіктің толық дамуына қажетті биологиялық белсенді температура жиынтығы БТЖ (+100-тан жоғары) пісу мерзімі ерте және ортадан ерте пісетін сорт үшін 1400-16000С, орташа мерзімді пісетін сорт үшін 1600-18000С ортада кештеу және кеш пісетін сорт үшін 1800-20000С. Бұл көрсеткіштер Солтүстік Қазақстанда 1800-22000С аралығында, ал негізінен 16000-ден 26000-қа дейін өзгереді. Картоп топырақ ылғалдылығына талғампаз. Бүршіктердің өнуі мен өркендердің пайда болуына қажетті ылғал аналық түйнек есебінен қанағаттандырылады.

Тәжірибелік бақылаулар көрсеткендей жапырақтардың ассимиляциялық бет аудандарының қалыптасуына сорттың өсіп-даму ерекшелігі мен вегетациялық кезеңдегі ауа-райы әсер етеді. Картоптың өсуі мен активті ассимиляция үшін ауаның орта тәуліктік оптимальды температурасы күндіз + С, ал түнде + С болғаны тиімді, ал + С-тан жоғары температура картоп түйнектері солып немесе түйнек салуы мүлдем тоқтайды. [1-6 ]. Температура жоғарылаған сайын картоптың вегетациялық кезеңі қысқарып, түптегі түйнектер саны мен протейн мөлшері азайып, ондағы С-витамині мен фосфор, калий, нитраттар мөлшері көбейеді. Картоптың ерте пісетін сорттарының өнімі толық дамуы үшін эффективті температура жиынтығы С, орта ерте пісетін сыртқы үшін + С, орта кеш пісетін сорттар үшін + С, ал кеш пісетін сорттар үшін + С болуы қажет.

Картоп жарық сүйгіш өсімдік. Жарық жетімсіз болғанда сабақ созылып кетеді, жапырақтары сарғаяды, бүршіктену мен гүлдену әлсізденеді, өнім қатты төмендейді. Сондықтан алқапқа өсімдікті дұрыс орналастыру арқылы бұтанның жан-жақты жарықталуын қамтамасыз ету қажет, ал бұл фотосинтездің қолайлы жағдайда өтуіне мүмкіндік береді. Өйткені фотосинтез процесі мен дақылдың өнімділігі өсімдіктің жарықталыну жағдайына байланысты болады. Өсімдіктің жарық режимі – жарықталыну интенсивтілігінен, сәуленің спектрлік құрамы мен күн ұзақтығынан тұрады. Картоп дақылы үшін оптимальды жарықталыну шамасы 40-60 мың люкс. Фотосинтез процесі үшін картоп дақылы өзіне келіп түсетін барлық күн сәулесінің энергиясын пайдаланбайды, ол тек ғана толқын ұзындықтары 380-720 нм аралығындағы көрінетін сәулелер спектрінің энергиясын қолданады, бұл энергия жапырақтың жасыл пигменті мен хлорофильде жұтылады, оны радиацияның фотосинтетикалық активтілігі (ФАР) деп атайды.

ФАР энергиясы шамамен Күн радиациясының жалпы энергиясының жартысына тең болады, ал қалған жартысы жылулық сәулелену энергиясын құрайды, бұл энергия фотосинтез процессіне қатыспай

198

топырақты, ауаны және өсімдік мүшелерін қыздыруға жұмсалып, жылулық режимді қамтамасыз етеді. Бактериялық фотосинтезге пайдаланылатын сәулелердің толқын ұзындығы 350-900 нм. аралығында болады. Фотосинтез процесі қалыпты өтуі үшін жарықталыну интенсивтілігі 450-600 Вт/ болуы керек. Жарықталыну әлсіз болғанда жапырақтағы хлорофиль мөлшері азайып, фотосинтез өнімділігі мен дақылдың өнімділігі кемиді, өсімдік сабағы жіңішкеріп, ұзарып, ерте құлап жапырақтың онсызда әлсіз жарықталынуын нашарлатады. Жарықтың шамадан тыс көп болды, инфрақызыл сәуле есебінен жылуды арттырып, ауаның температурасын С-тан да арттырып, өсімдіктің қатты қызып, транспирацияға кететін ылғалдың көп шығын болуын туғызады. Бұл өсімдіктің ерте солып қалуына себепші болады.

Өсімдік жамылғысы мен агротехникалық тәсілдер күн радиациясының қуатын өзгертетін негізгі фактор болып саналады, олар жапырақ массасының дамуын ретке келтіріп, күн сәулесінің режиміне елеулі түрде ықпал ете алады. Оптимальды жағдайда картоптың фотосинтез өнімі 7-9 гр//тәулік болып бұлыңғыр және өте ыстық ауа райы кезінде нөльге дейін төмендейді.

Фотосинтетикалық әрекет картоп өнімінің негізі болып саналады. Фотосинтетикалық өнімнің максимальды мәніне жету үшін экзогендік факторлар – ылғал, жарық, минералды қоректену мен температура жағдайларының оптимальды мәндері үйлесімді болулары қажет, өйткені дақылдың өнімділігі тек ғана өсімдік сабағы мен жапырағына байланысты емес, сонымен қатар фотосинтездің энергиясына да байланысты.

Картоптың жақсы өсіп дамуы үшін өте көп мөлшерде қоректік заттар мен элементтер қажет. Тамыр жүйелерінің жер бетіне жақын орналасуына байланысты, жер бетіндегі сабақтары мен жапырақтарының жақсы өсіп дамуына және биологиялық ерекшеліктеріне байланысты бес химиялық элементтерге өте тәуелді болады. Олар: азот (N), фосфор (P), калий (K), кальций (Ca) және магний (Mg). Картоптан орташа 100ц өнім алу үшін: 50 кг таза азот, 20 кг таза фосфор, 90 кг таза калий, 40 кг таза кальций және таза 20 кг магний қажет. Вегетациялық өсіп даму кезеңдерінде қоректік элементтерге тәуелділігі топырақтың құрамы мен құнарлығына, климаттық жағдайларына, және агротехникалық іс-шаралардың дұрыс орындалу сапалары мен мерзімдеріне байланысты болады. Картоптың өсіп даму кезеңдерінде қоректік элементтерге тәуелділігін сабақтары мен жапырақтарының сыртқы көріністеріне қарап анықтауға болады. Картоптың қоршаған орта факторларына үлкен талап қояды, кейбір қоятын талап параметрлері 1-кестеде келтірілген.

Кесте-1. Картоптың қоршаған орта факторларына қойатын талап параметрлеріӘр түрлі даму кезеңдеріне сәйкес сыртқы орта факторлары

Қойылатын талаптар параметрлеріМинимум Оптимум Экстремальды

әсер ету шегіТопырақ температурасы,0С - егукезінде - көктеу кезінде - түйнек салу кезінде

3-6 5-610

15-17 15-17 15-18

<2, > 35<4, >36

>9-, > 36 Вегетативтік массаның өсу кезіндегі, ауа температурасы 0Свегетативтік массаның өсуі -гүлдеуі мен түйнек салу кезінде - жиналғаннан кейінгі пісу кезінде -күз-қыс мезгілінде сақтау кезіндеЭффективті температура жиыны 0С, -ерте пісетін сорттар -орта мезгілде пісетін сорттар -кеш пісетін сорттар

10-14 13

10-141-2

1000 12001400

20-21 18-21 15-16 3-5

1200-13001300-1500 1500-1800

<2, > 30< 12, > 25

<10 0

-- -

Жарықтылық, люкс 20000 40000-60000 <20000Күннің ұзақтығы, сағ. 13 14-18 <10топырақ ерітіндісінің РН <4,1 5,5-6,5 ≤7,41 кг түйнек қалыптасуына қажетті судың мөлшері, литр

- 80-100

250-300ц/га өнім алуға қажетті су, т/га - 1500-200 -Вегетация кезеңіндегі жауын-шашын, мм 60-70 300Топырақтың ең аз су сыйымдылығы,% 60 70-80 <40Топырақ тығыздығы, г/см3 <0,85 0,90-1,00 >1,201 т.өнімнің топырақтан алып кететін қоректік элементтер, кг, -азот -

5 -

199

фосфор - 2 -калий - 8 -кальций - 4 -магний - 4 -Жиналғаннан кейінгі пісіп жетілуі, күн - 2 -

20 42-45 -

Оптимальды отырғызу жиілігін таңдап алу сортқа, отырғызылатын материалдың көлеміне, ылғалмен қамтамасыз етілуі мен топырақ құнарлығына байланысты. Нақты жағдайда бір гектарда 40-50мың м 2

жапырақ беті ауданын түзетін картоп жиілігі ең қолайлы деп есептеледі.[3] Суармалы жерлерде, механикалық құрамы ауыр топырақтар жаздың екінші жартысына қарай өте

тығыздалып, аз өнім береді. Картопты қолайлы мерзімде отырғызғанда оның гүлденуі маусымның соңы және шілденің басында, ал ортадан кеш пісетін сорттарында тіпті шілденің аяғында байқалады. Қазақстан аймағында көптеген картоп сорттары түйнектерінің ең қарқынды өсуі тамыз айына сәйкес келеді де барлық түйнек өнімінің 60-80 %, ал кейбір жылдары 93-95 % дейін жетеді. [4-5].

Картоптың сорттары: Қазіргі кезде Республика бойынша картоптың 30 сорты аудандастырылып өсіріледі, олар вегетациялық кезеңнің ұзақтығына байланысты шартты түрде бірнеше сорттарға бөлінеді: ерте пісетіндер-көктеп шыққаннан сапалы түйнектер құралғанға дейін 40 тәулік, орташа ерте пісетіндер -60 тәулік, орташа мерзімде пісетіндер 70-75 тәулік, орташа кеш пісетіндер 90-120 тәулік. Бұлардың түйнектер құрауы көктеп шыққаннан кейін 20-22 тәулікте басталады. Картоптың негізгі сорттары: Прикульский ранний, Мурманский, Шортандинский (Агнес улученный), Огонек, Весна, Полет, Невский, Тулунский ранний, Лорх, Рекорд, Алатау, Гатчинский, Уляновский, Тениз, Санте, Тоқтар, Арал, Алгериа, Биргит НН, Бирте, Гала, Романце, Сорая, Алладин, Красная зара, Амароза, Латона.т.б.

Қәзіргі таңда КазККШҒЗИ-да картоптың 2000-нан астам тектік қоры қалыптастырылған және отандық 30 картоп сорттары Республикамызда аудандастырылған. Осы тектік қор еліміздің жарқын болашағына азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде маңызды роль атқарады. [6]

Картоптың аурулары: Картоп шаруашылығына қатерлі ісік, фитофтороз, макроспориоз және тағы басқа аурулар үлкен залал келтіреді. Осы аурулардың қоздырғыштары - саңырауқұлақтар. Картоп бактериялармен және вирустармен де зақымданады. Картоп аурулары өнім түсімін, түйнектердің тауарлық құндылығын (дәмдік сапасы нашарлайды, азық-түліктік қалдықтары көбейеді және нашар сақталады) төмендетеді.

Картоптың итофторозы-қоздырғышы: Phytophthorainfestans omycetes класы, Peronosporales қатары)- картоптың ең көп тараған зиянды ауруы. Саңырауқұлақтың дамуы үшін картоп жапырақтарында шықтан кейін немесе жаңбырдан соң қалатын су тамшысы және ауа температурасы жеткілікті болады. Түнде ауа температурасының төмендеуі аурудың дамуы мен таралуын күшейтеді. Ауру гүлдену алдында байқалады. Жапырақ тақтасының шетінде қара-қоңыр түсті сулы дақтар пайда болады. Жапырақтардың астыңғы бетінде, зақымданған және сау ұлпалардың арасында жаңбырлы күні немесе шықтан кейін жақсы байқалатын ақ түсті өңез түзіледі. Сабақтары мен жапырақ сағақтарында ұзынша қоңыр дақтар, ал түйнектерінде ойық, анық шектелген, қоңыр түсті, қатты дақтар пайда болады. Түйнекті бөлгенде тат түстес пішіні тілге ұқсаған, түйнектің ішкі бөлігіне кіре орналасқан бүлінген бөліктерін көруге болады.Түйнектер негізінен жапырақтардан жаңбырмен немесе шықпен шайылып түсетін және топырақтың жоғарғы қабатында болатын саңырауқұлақ спораларымен зақымданады. Түйнектерге саңырауқұлақ споралары жинаған кезде ауру сабақтардан жұғады. Аурудың қоздырғыштары түйнектерде мицелий, ал өсімдік қалдықтары мен топырақта споралар түрінде сақталады. Ауру түйнектерден жердің бетіне сұр түсті өскіндер шығады, олар көбіне дамымай өліп қалады. Осы жерлерден ауру жаңбырмен және желмен көрші өсімдіктерге таралады. Көктемде ауру түйнектерді еккен кезде аурудың қоздырғыштары топыраққа таралады да, сау түйнектерден шыққан өскіндерді зақымдайды.

Күресу шаралары: Жинаудан 1,5-2 апта бұрын картоптың сабақтарын шауып тастайды; іріктелген түйнектермен отырғызады; қатар аралықтарды уақытымен өңдейді; картопты құрғақтай жинайды; сақтау қоймаларына аурудан таза картопты салады; тұқымдық картопты жарықпен шынықтырады (түйнектерде жарықтан пайда болатын соланин, оларды шіруден сақтайды). Қоздыратын ауруға қарсы күресу үшін түйнектерді отырғызар алдында беномил, фундазол немесе фенорам препараттарының бірімен бүріккен дұрыс (2-1,5 тоннаға – 2 л препарат жұмсалады). Вегетация кезінде -фитофтороз, макроспориоз, т.б. аурулардың дамуын тежеу үшін егістікті 1 – 2 дүркін ридомол, ридомол голд, даконил фунгицидтерінің бірімен (1гектарға 2 – 2,5 л) бүрку қажет.

Темір дақ, немесе түйнек таты- жұқпалы ауруларға жатпайды. Егер түйнекті кессек әр түрлі пішіндегі және мөлшердегі тат дақтарды көруге болады. Түйнек таты темір мен алюминий көп жиналып кальций жетіспесе, немесе тотықтырғыш ферменттердің әсері күшейіп фосфор жетіспегенде пайда болуы мүмкін. Топырақтың қатты қызуы ауруды асқындырып күшейтеді.

200

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D1%80%D0%BE%D1%81%D0%BF%D0%BE%D1%80%D0%B8%D0%BE%D0%B7&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%80%D0%B0%D0%BC&action=edit&redlink=1

http://kk.wikipedia.org/w/index.php?title=%D0%A4%D1%83%D0%BD%D0%B4%D0%B0%D0%B7%D0%BE%D0%BB&action=edit&redlink=1

Күресу шаралары: Аурудың себептеріне байланысты фосфорлық, азоттық тыңайтқыштарды тиімді мөлшерде беру, қышқыл топырақтарды әктеу, ылғалдылықтың тиімді мөлшері аурудың алдын алуға көмектеседі.

Картоптың макроспориозы-қоздырғышы: Macrosporium solani - жапырақтар мен сабақтарда гүлдеу кезеңінен бұрын құрғақ, қоңыр түсті, аумақтық дақтар түрінде білінеді. Жапырақтардағы дақтардың астында дөңгелек пішінді қара түсті өңез пайда болады. Зақымданған жапырақтар біртіндеп сарғаяды және қурап қалады. Сабақтардағы дақтардың айырмашылығы түсі қара-қоңыр болады. Ауру өсімдік қалдықтарында мицелий түрінде сақталады. Ауру жаз ыстық болғанда және өткінші жаңбырлар мен түнгі шық мол болғанда қатты дамиды.

Күресу шаралары: Танапты терең жырту; ауыспалы егісті пайдалану; тыңайтқыштар енгізу.Картоптың зиянкестері: Колорадтық картоп қоңызы -қоңыздар отрядына жатады. Қоңыздың

ұзындығы – 9-12 см. Қанаттары қызыл, қоңыр, үстінде 12-14 қара дағы бар. Дернәсілінің 3 жұп аяғы бар, ашық сары түсті, ұзындығы 15-16 мм. Қоңыз топырақта 20-60 см тереңдікте қыстайды. Топырақ 14-15ºС жылығанда топырақ бетіне шығады. Ұрғашы қоңыздар жапырақтың астыңғы бетіне 20-80 данаға дейін жұмыртқа салады. Жұмыртқасы 10-15 күнде құртқа айналады. Құрттары картоп жапырақтарымен 20-30 күн қоректеніп, қуыршықтары топырақтың астына 10-15 см тереңдікке түсіп кетеді. Қуыршақтан 20-25 күнде ересек қоңыз шығады. Бір жылда 3-4 ұрпақ береді.

Күресу шаралары: Картоп ішінде колородтық қоңыз табылса, бромды метилмен түтіндеу қажет; және мына препараттарды қолдануға болады -валатон 50 % к.э.(1,0-1,5 л/га м дилор 80 % с.ұ.-1,7-2,3 кг/га).

Картоп күйесі. Көбелек құртының ұзындығы - 10-13мм, сарғыш-қызғылт немесе сарғыш-жасыл реңді болып келеді. Дене ортасын бойлаған ақ жолақ бар. Басы күңгірт қоңыр немесе қара, көкірегіндегі сақина қара, ортасында ақ жолақ болады. Көкірек аяқтары қара. Картоп күйесінің көбелегі қанатының өрісі 12-15 мм дейін болады. Еркектері ұрғашыларына қарағанда 2,0-2,5 мм-ге кіші. Алдыңғы қанаттары сұр, ортасында ұзыннан орналасқан қара жолақ бар, соны бойлаған қанаттар шеттеріне жақын ірі күңгірт нүктелер болады. Алдыңғы қанаттардың шеттері ашық сұр. Артқы қанаттары сұр түсті, шеттері сарғыш реңді. Жұмыртқасы сопақ, ұзындығы - 0,3 мм, ені - 0,35-0,56 мм ақшыл, жұмыртқаның бір шеті кейде ісіңкірек болады. Ересек құрты немесе қуыршағы топырақта қыстап шығады. Ерте көктемдегі көбелек ұшып шығады. Көбелегі, әсіресе түнде, таңертең жақсы ұшады. Көбелек жапырақтарының астыңғы бетіне 150-200 жұмыртқа салады. Бір жазда 10-13 ұрпақ береді.

Күресу шаралары: Картоп күйесі таралған жерлерде фозалон және гардон препараттарын бүрку тиімді деп есептеледі. Одан басқа 0,3 пайыздық севин және карбофос, хлорофос ерітінділерін қолданады. Картоп түйнектерін бромды метилмен түтіндендіруден өткізу керек. [4].

Жуалы ауданында картоп дақылының аумағы жылдан-жылға өсіп келеді, 2013 жылы 1800 гектарға егу жоспарланған. Картоп өсіруді қолға алған шаруашылықтар көп, олар Нұрлыкент, Қызыларық, Ақтөбе, Көкбастау ауылдық округтердің диқандары және Түктібай ауылындағы «Зылиха» шаруа қожалығы.

Бұл қожалық иелері Қарағанды облысындағы «Астра-Агро» ауыл шаруашылығы кәсіпорнынан картоп өсірудің инновациялық жобасын, ал Германиядан жаңа технологиямен картоп жинайтын техникасын алып келді. Соның себебінен, бұрын әр гектардан 120-170 центнер картоп жинаса, жаңа технологиямен оны 250-350 центнерге жеткізді. Картоп егілген жерге бір-екі жыл жоңышқа немесе бидай егіп, жерді тыңайтып отырады.

«МТЗ-1221» трактор тіркемесіндегі көп функционалды германиялық GRIMME картоп орналастырғышпен картоптар егіледі. Картопты екі түрлі әдіспен шаршы ұялап және бір-бірлеп отырғызады. Ол екі әдіске байланысты отырғызғыштардың да жұмыс технологиясы әртүрлі болады. Қазіргі өндірістен шығатын картоптың қатар аралығын 60 - 70 және 90 см етіп отырғызылады. Кейбір картоп отырғызатын машиналар органикалық тыңайтқыштар себетін Ау-4 қондырғысымен жабдықталады. Ол картоп отырғызғыштықтың артына тіркеледі. Қазуға түскен картоп тікелей қоймаға тасымалданады.

2011 жылы Нидерланды мемлекетіндегі картоп тұқымын дайындайтын фирмамен келісім шартқа отырып, 50 тонна элиталық картоп сатып алды. Бұл ауылда голландиялық тәсілмен жасалған, «Сантэсін» картоп сақтайтын қойма бар. Ондағы желдеткіш, жылытқыш сияқты шетелдік құрылғылар картоп сақтауға қажетті температураны ұстап тұрады. Картопты сақтау тәртібі көп жағдайларға, оның ішінде түйнектердің сапасына, ауаның температурасы мен ылғалдығына және басқа факторларға байланысты. Картоп қоймаға сақталуға салынғаннан кейін алғашқы 15-18 күн ішінде ауаның температурасы +15-18 0С, ылғалдылығы 95% болуы шарт. Тәулігіне 5-6 рет 30-35 минут бойы әрбір 1,5-2 сағаттан кейін картоп түйнегі желдетіліп тұруы керек.

«Зылиха» шаруа қожалығы 2013 жылы картопты ерте 12-13 сәуірде екті, себебі көктем ерте шығып, күн ыстық болды. Жалпы картоп егілген жердің аумағы - 3,5 гектар шамасында. Биылғы егілген сорттар – Латона, Амороза – ақ картошка, ал Красная зара, Алладин - қызыл картошка.

201

Аудан шаруашылық қожалықтары 2013 жылы Қырғыз елімен бір келісімге келе алмаудың салдарынан Көксайдың суын тиімді пайдалана алмады. Картоп тиісті алты рет ішетін суының, тек үш суын ғана ішті. Картоптың ауруына қарсы Акробат, Рендамилголд дәрі-дәрмектері мен Целитра тыңайтқышы –пайдаланылды.

Өнімді тамыздың 29-шы жұлдызынан бастап жинай бастады. Жалпы 2013 жылдың өнімі шамамен 207 центнер болды, бір сеткада шамамен – 26-30 кг картоп шықты. Қызыл картошканың бір түбінде – 4-5 дана, ал жалпы массасы – 1кг 200 гр шамасындай болды. Ақ картошканың бір түбінде – 8-9 дана, ал жалпы массасы – 700-800 гр болды.

Өнім жиналған кезде бір сетка картоптың бағасы – 1100-1300, ал 1 кг картоп – 40-45 теңге болды. Қазіргі таңда картоп бағасы қымбаттады. Яғни, бір сетка картоптың бағасы – 1700-1800, ал 1 кг картоп – 80-85 теңге болатын болса онда түскен пайда екі есеге артады. Егер судан тапшылық көрмегенде бұл алқап гектарына 400-450 центнерден өнім берер еді. (Кесте-2)

Кесте-2. Жуалы өңіріндегі жалпы картоп сорттарының өнімі(центнер)Сорттары 2011 жыл 2012 жыл 2013 жыл

Амароза 55,4 35,2 45,9Красная Зара 84,9 49,7 72,2Латона 45,1 63,6 36,2Алладин 44,6 41,5 52,7Жалпы өнімі: 230 ц 190 ц 207 цЕгілген аумағы, га 3,0 3,2 3,5Бағасы, теңге 920 мың 855 мың 1 млн. 035 мың

1.Картоп өте маңызды ауылшаруашылық дақыл. Картоп түйнегі кеңінен әр түрлі тағамға пайдаланылады. Бір килограмм түйнек 840 калорияға дейін энергия береді. Картоп түйнегінде 22-25 процент құрғақ зат, оның ішінде белогі өзінің биолгиялық құндылығы жағынан дәнді дақылдар белогінен анағұрлым жоғары бағаланады, өйткені оның құрамында және жануарлар организмдерінде синтезделмейтін амин қышқылдары (ванелин,лизин,трифтофон,тағы басқа) көп. Картоп түйнегі адам организімінің қалыпты қызметіне өте қажетті көптеген бағалы витаминдер (С,В,А,Р,К) мен минералдық тұздардың маңызды көзі.

2.Республика бойынша картоптың 30 сорты аудандастырылып өсіріледі, олар вегетациялық кезеңінің ұзақтығына байланысты шартты түрде бірнеше сорттарға бөлінеді: ерте пісетіндер-көктеп шыққанан сапалы түйнектер құралғанға дейін 40 тәулік, орташа ерте пісетіндер -60 тәулік, орташа мерзімде пісетіндер 70-75 тәулік, орташа кеш пісетіндер 90-120 тәулік

3.Картопты зақымдайтын зиянды жәндіктерге – колородтық қоңыз, сым құрттар, күздік қоңыр көбелек құрттар, зауза, шыртылдақ, қара қоңыздар, қызыл басты шпанка, өрмекші кене, қандала мен цикаттар және басқалары жатады. Картоптың өсу кезеңінде терең культивация жүргізу, алғы дақылдарды таңдап алу, құрттардың қуыршаққа айналатын кезінде егісті арам шөптерден тазарту жақсы нәтижеге жеткізеді.

Пайдаланған әдебиеттер:1.Коршунов А.В. Картофель России .-М.: Колос-2003. –Т.12.Писарев Б.А. Книга о картофеле –М.; Моск. Рабочий. -1977.-с.2303.Садовникова Е.В. Ганзин Г.А. Оптимальные ширина междурядий и густота посадки картофеля. // Картофель и овощи М. 2005. №1. С.-13 4. Браун Э.Э. Пути повышения урожайности и качества картофеля. Уральск. Западно-Казахстанский ЦНТИ. 2006. 130 с.5.Рабаев М.Т. Культура картофеля и ее требования к условиям произрастания. //Ғылым және білім №2(15), 2009. 43-49 б. 6.Айтбаев Т.Е. Қазақстанның картоп және көкөніс-бақша дақылдары тектік қоры мен селекциясы бойынша тәуелсіздік жылдарындағы жетістіктері. //Жаршы № 06., 2011. 17-20 б.7. Мирзалиев К.М., Кулкеев Е.Е., Альдеков Н.А., Тулеубаев Ж.С., Последействие органо-минеральних удобрений на фотосинтетическую деятельность растений и продуктивность картофеля после сахарной свеклы. //Вестник с/х. науки Казахстана. №02, 2013, с. 14-17.

Аннотация. Приведены биологические особенности сортов картофеля, их болезни и вредители, меры борьбы с ними и продуктивность. Annotation. Given biological characteristics of varieties, thtir illness and vriditeli, their control and productivity.

202

УДК 575.12 Ш 62

ВЛИЯНИЕ СРОКОВ ОПЫЛЕНИЯ НА ПРОЦЕНТ ЗАВЯЗЫВАНИЯ ГИБРИДНЫХ ЗЕРЕН

Нурбеков С.И., Тулеубаев Ж.С., Шинышерова Ғ.Б.Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Природно-климатические условия Казахстана характеризуются резкой континентальностью. Часто период цветения пшеницы совпадает с резким повышением температуры воздуха, что сокращает время цветения пшеницы и тем самым влияет на результативность скрещивания. При проведении гибридизации следует учитывать погодные условия, от которых зависит продолжительность ее разрыва между кастрацией и опылением, а также завязывания гибридных зерен. Учитывая явление протерогинии у пшеницы необходимо определить оптимальные сроки опыления. Опыт по выяснению оптимального срока опыления проводился по следующей методике: в один день кастрировались выбранные материнские растения, имеющие в средней части колоса еще не созревшие пыльники. В колосе оставляют по 20-24 цветка. После кастрации колосья закрываются изоляторами. Опыление проводилось в 5-10 часов утра несколько колосьев в день кастрации, другой части колосьев через день после кастрации, затем через два дня и так далее. За материнское растение брался сорт ОПАКС-1, за отцовское – сорт Безостая 1 озимой мягкой пшеницы. Из таблицы 1 видно, что при опылении в день кастрации процент завязывания гибридных зерен равно 0. Завязь не готова к приему пыльцы. Оптимальным сроком опыления является третий и четвертый дни после кастрации цветков с зелеными пыльниками. Наивысший процент завязывания гибридных зерен составляет соответственно 53,4 и 67,3%%. На седьмой день и далее процент завязывания гибридных зерен равен 0.

Таблица 1 – Влияние сроков опыления на процент завязывания гибридных зерен (кастрация зеленых пыльников), (ОПАКС-1 х Безостая1)

Число дней от кастрации

до опыления

Процент завязывания

гибридных зерен, М±м

Состояние рыльца и завязи у контрольных колосьев

0 1234567,8,9,10

012,1±1,339,6±1,453,4±1,167,3±1,830,0±1,28,3±0,70

Рыльца не распустив-шиеся, пыльники недо-развитые На рыльце отдельные волоски, пыльники зеленыеРыльца слабо распушены, пыльники крупные но зеленыеРыльца распушены, пыльники желтыеКонтрольные колосья цветутРыльца сникли, колосья отцвелиЗавязи набухли, рыльца подсохшиеЗавязи сильно набухшие

В данном варианте опытов яйцеклетка полностью теряет способность к оплодотворению на 7-й день после кастрации, завязи при этом сильно набухшие.

При кастрации желтых пыльников и последующем опылении по такой же методике, что и при кастрации зеленых пыльников, происходит сдвиг на 1-2 дня раньше максимального завязывания гибридных зерен по сравнению с вышеуказанным опытом, вследствие чего и на 1-2 дня сокращается способность яйцеклетки к оплодотворению, т.е. к приему пыльцы (табл.4). Процент завязывания

203

гибридных зерен при опылении в первый же день после кастрации составляет 33,3%. Наивысший процент завязывания гибридных зерен получен через два дня после кастрации (69,4%). На пятый день яйцеклетка теряет способность к оплодотворению.

В практике, в большинстве случаев, производят кастрацию цветков в основном с зелеными пыльниками. В редких случаях производят кастрацию цветка с желтыми пыльниками, когда цветение сорта идет к завершению, ибо в некоторых случаях может произойти самоопыление части цветков.

Таблица 2 – Влияние сроков опыления на процент завязывания гибридных зерен (кастрация желтых пыльников), (ОПАКС-1 х Безостая1)



Процент завязываниягибридных зерен, М±м


0 123 456,7,8,9,10

33,3±2,550,0±1,269,4±2,49,4±4,011,6±1,400

Рыльца слабо распушеныРыльца распушены, пыльники желтыеКонтрольные колосья цветутРыльца сникли, потеряли блескЗавязи набухшие, рыльца подсохшиеЗавязи сильно набухшиеЗавязи сильно набухшие

Жизнеспособность рыльца в сухую жаркую погоду сохраняется 3-5 дней. Если учесть, что женские органы цветков развивается раньше созревания пыльцы, то необходимо в жаркую погоду опыление производить несколько раньше, т.е. уменьшить разрыв между кастрацией и опылением.

В условиях богары, сухой степи «Караоя», где температурные условия значительно выше, нежели в условиях предгорной зоны (КазНИИЗиР), происходит аналогичное явление. В целом жизнеспособность рыльца сохраняется лишь 4-5 дней. Следовательно, сроки опыления сдвигается раньше на 1-2 дня от принятых сроков опыления в условиях предгорной зоны (табл.3).

Таблица 3 – Влияние сроков опыления на процент завязывания гибридных зерен («Караой», кастрация зеленых пыльников, ОПАКС-1 х Безостая 1)



Процент завязывания гибридных зерен, М±м


0 12 3456,7,8,9,10

012,8±1,632,4±1,7 48,2±1,4 23,2±1,14,1±1,30

Рыльца не распустив-шиеся, пыльники недо- развитыеРыльца слабо распушены, пыльники зеленыеРыльца распушены, ыльники зеленые и желтые, контрольные колосья частично цветутРыльца распушены, пыльники желтые, контрольные колосья цветутРыльца сникли, колосья отцвелиЗавязи набухли, рыльца подсохшие Завязи сильно набухшие, рыльца подсохшие

В условиях сухой степи богары, оптимальным сроком опыления кастрированных колосьев с зелеными пыльниками является третий и второй день после кастрации. Максимальный процент завязывания гибридных зерен составляет на третий день после кастрации (48,2%). На пятый день завязывания гибридных зерен составил всего лишь 4,1%. На шестой день и далее равны 0. На рис.1 наглядно, четко показаны состояние рыльцев в момент опыления при кастрации с зелеными пыльниками.

В табл. 4 приведены результаты скрещивания при кастрации с желтыми пыльниками.

Таблица 4 – Влияние сроков опыления на процент завязывания гибридных зерен

204

(«Караой», кастрация желтых пыльников, ОПАКС-1 х Безостая 1)



Процент завязываниягибридных зерен, М±м


012456,7,8

31,3±1,844,6±2,152,4±3,628,3±1,72,1±1,200

Рыльца слабо распушеныРыльца распушены, пыльники желтыеКонтрольные колосья цветутРыльца сникли, потеряли блескЗавязи набухшие, рыльца подсохшиеЗавязи сильно набухшиеЗавязи сильно набухшие

Также как и в предгорной зоне (КазНИИЗиР), наивысший процент завязывания гибридных зерен составил на второй день опыления после кастрации (52,4%). На третий день процент завязывания резко снизился почти в два раза (28,3%). На четвертый день составил всего лишь 2,1%. На пятый день и далее дни гибридные зерна вовсе не получены, т.е. равны 0. Следует отметить, в целом процент завязывания гибридных зерен в условиях сухой степи богары заметно ниже, чем в условиях предгорной зоны.

Таким образом, сроки опыления зависят от способов кастрации, а именно, от того в каком возрасте цветков произвели кастрацию и погодных условий к моменту прохождения гибридизации. В жаркую, сухую погоду, а также в условиях сухой степи богары, срок опыления после кастрации сокращается на 1-2 дня, в пасмурную, влажную погоду, наоборот, увеличивается на 1-2 дня от оптимального срока опыления – составляющий 3-4 дня при кастрации цветков с зелеными пыльниками.

Если учесть, что сроки проведения гибридизации у пшеницы проходят в очень сжатые сроки, т.е. в течение 10-14 дней, то гибридизация в условиях сухой степи богарного земледелия, где колошение, как правило, наступает на 2-3 дня раньше чем в предгорной зоне, в целом способствует растягиванию сроков проведения гибридизации и получению дополнительных комбинации скрещивания.

Литература:1. Гужов Ю.Л., Фукс А., Вавличек П. Селекция и семеноводство культурных растений. "Российского университета дружбы народов" М. 1999. 406-411с.2. Жангазиев А.С. Результаты селекции высокопродуктивных, низко и среднестебельных сортов озимой пшеницы в Казахстане.-Вестник серия химико-биологическая. ПГУ им. С. Торайгрова. 2010.№2-С. 34-40с.3. Районированные и переспективные сорта озимых зерновых культур Казахстана. Агромридиан. 2-2007.

Аннотация. Мақалада будандастырылған тұқымның түзілуі пайызына тозаңдану уақытының әсері қарастырылған.Annotation. Article mediation of conciliation terms influence on pollination percentage of tying hybridization grains.

УДК 634 Ш 62

ВЫБОР КОЛОСЬЕВ ДЛЯ КАСТРАЦИЙ И СПОСОБ ОПЫЛЕНИЯ ПРИ ГИБРИДИЗАЦИИ ПШЕНИЦЫ

Нурбеков С.И., Тулеубаев Ж.С., Шинышерова Ғ.Б.Таразский государственный педагогический институт, г. Тараз

Задача гибридизации в селекционной работе сводится к тому, чтобы обеспечить оплодотворение цветков материнского растения пыльцой подобранного отцовского растения и получить доброкачественные семена.

Работа по искусственному скрещиванию делится на три операции: подготовка соцветия к скрещиванию, кастрации и опыления.

При проведении гибридизации следует учитывать погодные условия, от которых зависит продолжительность ее разрыва между кастрацией и опылением, а также завязывания гибридных зерен.

В задачу наших исследований входило выбор колосьев для кастраций, выявление наилучших способов опыления при гибридизаций пшеницы, в условиях юга и юго-востока Казахстана.

205

Природно-климатические условия Казахстана характеризуются резкой континентальностью. Часто период цветения пшеницы совпадает с резким повышением температуры воздуха, что сокращает время цветения пшеницы и тем самым влияет на результативность скрещивания[1].

Прежде чем перейти непосредственно к технике скрещивания нами выяснился вопрос о выборе привлекающих в гибридизацию соцветий. Опыт проводился в 4 вариантах по следующей схеме:

1. ОПАКС-1 (основной колос) х Безостая 1 (основной колос);2. ОПАКС-1 (основной колос) х Безостая 1 (подгонный колос);3. ОПАКС-1 (подгонный колос) х Безостая 1 (основной колос);4. ОПАКС-1 (подгонный колос) х Безостая 1 (подгонный колос)Каждый вариант проводился в трехкратной повторности. Кастрацию проводили в утренние часы,

опыление через три дня после кастрации, также в утренние часы. Кастрированные и опыленные колосья с момента кастрации и до начала уборки находились под изолированными колпачками, сделанные из пергаментной бумаги. Результаты опыта приводятся в таблице 1.

Из приведенных данных видно, что различий в проценте завязывания гибридных зерен в зависимости от того, основной колос или подгонный служил материнским растением, от основного или подгонного колоса бралась пыльца – незначительны и наблюдается в пределах ошибки опыта. Несколько высокий процент завязывания гибридных зерен получен при скрещиваний основных колосьев[2].

Основные колосья крупнее подгонных и с ними удобнее производить различные операции, связанные с кастрацией и опылением.

Таблица 1- Завязывание гибридных зерен от скрещивания основных и подгонных колосьевВарианты опыта Опылено

цветковЗавязалось

гибридных зеренПроцент завязывания

гибридных зеренОсновной х основнойОсновной х подгонныйПодгонный х основнойПодгонный х подгонный

560590600590

450460470470

80,2±1,777,9±3,278,4±3,579,8±2,5

Кроме того, гибридизация основных колосьев совпадает с массовым цветением, что облегчает и экономит время в поисках цветущего колоса отцовского родителя. Обычно кастрируют колос в то время, когда колос полностью еще не созрели, имеют зеленую или желтовато-зеленую окраску. Обрезаются ости, удаляются три, четыре недоразвитых колоска в верхней части колоса, затем удаляют средние цветки, оставляя по два цветка в колоске. После этого удаляют пыльники. В колосе оставляется в среднем 20-26 одновозрастных цветков.

Немаловажное значение при гибридизации имеет способ опыления. В таблице 2 приведены данные по изучению влияния способов опыления на результативность скрещивания реципрокных гибридов.

Во всех вариантах колосья опылялись через три дня после кастрации. Из таблицы 2 видно, что лучший результат дает непосредственное нанесение пыльцы из срезанного отцовского растения на рыльце материнского (завязывание гибридных зерен составляет 65,0% и 46,8%). Желтые пыльники

иногда засыхают, но не лопаются, вследствие чего наблюдается снижение завязывания гибридных зерен (50,0% и 27,1%).

Таблица 2 Влияние способов опыления на процент завязывания гибридных зерен (реципрокное скрещивание).

Происхождение Способ опыленияОпыленоцветков

Завязалосьзерен

Процентзавязываниягибридных зерен

Безостая 1 х ОПАКС-1

Безостая 1 х ОПАКС-1Безостая 1 х ОПАКС-1ОПАКС-1 х Безостая 1

ОПАКС-1 х Безостая 1ОПАКС-1 х Безостая 1

Прямое высыпа-ние пыльцы нарыльце цветкаПомещение жел-того пыльникаПомещение зеле-ного пыльникаПрямое высыпа-ние пыльцы нарыльце цветка Помещение жел-того пыльникаПомещение зеле-ного пыльника

400

400 400 400

400 400

260

200 40 187

108 31

65,0±1,3

50,0±2,3 10,0±1,2 46,8±0,9

27,1±0,7 7,9±0,61

Самый худший результат дает опыление помещением зеленого пыльника на рыльце женского цветка (10,0% и 7,9%) вследствие того, что единичные пыльники лопаются и производят опыление[3].

206

При обратном скрещивании происходит общее снижение процента завязывания гибридных зерен по всем вариантам опытов (см. табл. 2).

С 1975 года в Казахстане применяли наиболее эффективный метод опыления, разработанный Н.Борлаугом (1973). Метод заключается в том, что кастрированный колос, заключенный в индивидуальном изоляторе, опыляются цветущими колосьями методом прокручивания (твел-метод). Далее был применен групповой твел-метод, разработанный Р.Уразалиевым, О.Шегебаевым (1978). Метод заключается в том, что группу кастрированных колосьев (3-5 штук) помещенных в общем изоляторе, опыляются цветущими колосьями (3-5 штук) и вновь закрываются изоляторы.

Литературы:1. Гужов Ю.Л., Фукс А., Вавличек П. Селекция и семеноводство культурных растений. "Российского университета дружбы народов" М. 1999. 535-548с.2. Жангазиев А.С. Результаты селекции высокопродуктивных, низко и среднестебельных сортов озимой пшеницы в Казахстане.-Вестник серия химико-биологическая. ПГУ им. С. Торайгрова. 2010.№2-С. 34-40с.3. Районированные и переспективные сорта озимых зерновых культур Казахстана. Агромридиан. 2-2007.

Аннотация. Мақалада Оңтүстік шығыс Қазақстан жағдайында бидайды будандастыруда масақтарды тозаңдануға дайындаудың тиімді әдістері анықталған.Annotation. The article presents the conclusion ears for the castration and indentify the best ways pollination when hybridization wheat in conditions of the South-East of Kazakhstan.

ӘОЖ 591.1.Т78

ЖАМБЫЛ ОБЛЫСЫНДА ТАРАЛҒАН ЖАЙЫЛЫМ КЕНЕЛЕРІНІҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ МЕН КҮРЕСУ ШАРАЛАРЫ

Төлеубаев Б., Иманалиева А., Тулеубаев Ж.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Иксодтық кенелер қансорғыш жәндіктер. Қан олардың жалғыз ғана азығы, ал қансору – азықтану тәсілі болып табылады. Олар тек қана жануарлардың қанын сорып, организміне зияндылығын тигізіп қоймай, малдың және адамның көптеген трансмиссиялық ауруларының қоздырғыштарын тасымалдайды.

Hyalomma туыстасына жататын кенелер ауыл шаруашылық малдарының тейлериоз, пироплазмоз, бруцеллез, листериоз, лептоспироз сынды ауруларын таратады. Жамбыл облысының ауыл шаруашылық саласы жоғарыда аталған аурулардан жыл сайын көптеген экономикалық шығынға ұшырауда.

Эпидемиологиялық мәні бар иксодтық кенелер оңтүстік өңірде адамзатқа өте қауіпті Конго-қырым қанды безгегінің, Ку-безгегі, туляремия, кене энцефалиті, бруцеллез, оба, құтыру, лептоспироз, риккетсиоз және басқа да аурулардың қоздырғыштарын тасымалдаушы болып табылады.

Бунақ буындылар арқылы тарайтын қоздырғыштар мен аурулардың ішінде Қазақстанда кездесетіндері кене энцефалиті мен Қырым геморрагиясы. Адам денсаулығына өте қауіпті осы екі жұқпалы ауру 20-ғасырдың отызыншы және қырқыншы жылдары мамандардың назарын аудара бастаған. Кене энцефалиті мен қырым геморрагиясының қоздырғыштары арбовирустар тобына жатады. Соңғы кезде елімізде, оның ішінде Қазақстанда осы топқа жататын елу шақты арбовирус бар екені анықталған.

Қазақстанда осы топқа жататын кене энцефалиті мен қырым геморрагиясы ауруларына тән табиғат ұялары да кездеседі. Мысалы, кене энцефалиті негізінен орманды Шығыс Қазақстан, Талдықорған және Алматы облыстарында кездессе, қырым геморрагиясы – Қазақстанның Алматы, Шымкент, Жамбыл, Қызылорда, Ақтау облыстарының құмды, шөлді жайлымдарында кеңінен тараған. Жартылай шөлді аймақта қырым геморрагиясын негізгі таратушысы гиаломма азиатикум.

Республикамызда кездесетін қырым геморрагиясы ауруы ел арасында «көкала» деп аталады, өйткені науқастың терісі астына, бұлшықеттеріне қан құйылуы салдарынан ол көкала болып көрінеді. Көкала ауруы адам өміріне өте қауіпті, бұдан өлім-жітім жиі кездеседі. Қырым геморрагиясы (көкала) – кенеттен пайда болатын ауру, оның сырт белгілері жалпылай улану түрінде байқалады, аздап қан кетіп, қандағы лейкоцит және тромбоцит клеткалары азаяды. Бұл ауру бірден байқалады, адамның басы ауырып, тамаққа тәбеті болмайды. Дене қызуы тез көтеріледі, лоқсиды, іш өтеді, белі сырқырайды, қан қысымы төмендейді, мұрыннан қан кетеді.. Бұл әрі жұқпалы, әрі қауіпті ауру. Қазақстанда қырым геморрагиясымен адамдардың белгілі тобы ғана ауырады. Олар: шопандар, сауыншылар, малшылар, жеке меншігінде мал ұстайтын адамдар.

207

Көкала ауруының ғылыми атауы қырым геморрагиясы. Бұл аурудың қоздырғыш вирусы алғаш рет 1945 жылы Қырым түбегінде ауырған адамның және кенелердің қанынан табылған Қазақстанның оңтүстік аймағының ауа-райы иксодтық кенелердің өсіп-өнуі және дамуы үшін өте қолайлы, сондықтан да бұл жәндіктер аймақтың табиғи мекен етушілері болып табылады. Сонымен қатар облыс көлемінде кенелерді жою жұмыстары әлі күнге дейін жүйелі жолға қойылмаған. Аталған аурулардың таралуына кедергі болуға және жануарларды аман сақтап қалу мақсатындағы ғылыми-зерттеу жұмыстарын атқару бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Сондықтан да, кенелерге қарсы күрес шараларын ұйымдастыруда төмендегідей мәселелерді негізге алу қажет:.

- Қазақстанның оңтүстігіндегі иксодтық кенелердің түрлік құрамын, таралуын, маусымдық динамикасын өңірдің географиялық аймақтарына қарай зерттеу;

- Иксод кенелерінің биологиялық ерекшеліктерін сипаттау; - Жамбыл облысында тараған иксода кенелерінің түрлерін қарастыру;- Кенелер тарататын аурулар мен олардың алдын алу шараларын қарастыру; - Жамбыл облысында жайылым кенелерімен күресудің тиімді жолдарын ұсыну.Кенелерді жануарлар денесінде және қора жайларда жою тиімді болып есептелінеді. Ал табиғи

жайылымдарда бұл жәндіктерге қарсы шара қолдану өте қиын мәселе екені айқын. Кенелерді жою үшін олардың өсіп-өнуін, мекен ететін ортасын жақсы білу қажет. Қора – жайларда және мал тұратын басқа да орындарды кене және басқа да зиянкес жәндіктерден арылту үшін жылдың жылы мезгілінде алдымен акарицидті препараттардың сулы ерітінділерімен жуып-шайып, орны кепкен соң акарицидті препараттардан жасалынған дусттарды сол жерлерге сеуіп тастау қажет. Жылдың суық мезгілдерінде қораның іші кеппей қалатындықтан, сулы ерітінділерді қолданбай, тек қана дусттарды себуге тура келеді.

Жамбыл облысы Орталық Азияның орталығында 42-46 с.е.- мен 69-75 ш.б. аралығында Евразия материгінің терең қойнауында, мұхит-теңіздерден шалғайда (3000 шақырым қашықтықта), қоңыржай климаттық белдеуде орналасқан. Солтүстік аймағы жазық - Мойынқұм, Бетпақдалаға ашық тосқауылсыз шығып жатса, шығысында Алатау (Шу-Іле таулары), оңтүстігінде Қырғыз Алатауы, батысында Қаратау тауларымен шектеседі. Шу және Талас өзендерінің төменгі ағысында орналасқан. Жалпы алып жатқан жер көлемі 145,2 мың шаршы шақырым. Облыс жері солтүстіктен оңтүстікке 400 шақырымға созылса, ал батыстан шығысқа 500 шақырымға созылады.

Осы жағдай облыс климатының шұғыл континентальды болып қалыптасуына әсер етеді. Ал оның салдары облыстағы ауа температурасының жылдық және тәуліктік тербелісінің (амплитудасы) шұғыл өзгеріп, салыстырмалы ылғалдылық пен бұлттылықтың төмен, құрғақшылықты болып қалыптасуына, жыл мезгілдерінің ішінде жауын-шашынның әркелкі түсуі мен шөл ландшафтысының дамуына ықпал жасайды. Табиғаттың осы қасиеттері Жамбыл облысындағы геосистемалардың антропогендік әрекеттерге төтеп бере алу қабілетінің төмен, табиғи шөл басу мен қуаңшылыққа - бейім екендігін көрсетеді.[ 8]

Жамбыл облысының жер бедерінің 90% жазық, ал 10% таулы болып келеді. Облыстық шекара республиканың мемлекеттік шекарасымен тұспа-тұс келеді, ол табиғи шекара болатын – Қырғыз Алатауы (4000 м) жотасымен өтеді. Облыстың шығысында Шу-Іле таулары (Айтау, 1800 м), оңтүстік батысында Қаратау (700-1600 м) солтүстіктен-оңтүстікке бойлық бағытында созылып жатыр. Осы таулардың тосқауылдық функциясына назар аудармауға болмайды. Оның беткейлерінде атмосфералық жауын-шашын мөлшері мол түседі, себебі тау беткейлері ылғалды ауа массаларын ұстап қалады. Биіктікке байланысты ауа температурасының төмендеуі мен ылғалдың мол түсуінен Қырғыз Алатауының биік тау шыңдарында тұрақты қар жамылғысы мен тау мұздықтары қалыптасқан. Осы мұздықтардан өлкенің су қорын құрайтын, ірілі-кішілі өзендері басталады.

Жамбыл облысының солтүстік, солтүстік-батыс және солтүстік-шығыс шекаралары ашық, табиғи тосқауыл болатын таулары жоқ. Солтүстігінде сәл көтеріңкі Бетпақ дала (300-450м) сазды шөлі оңтүстікке біртіндеп аласа Мойынқұм құмды шөліне (200-300м) ұласады. Облыстың осы орталығындағы жазық бөлігін кейде аккумулятивті төмен түскен, Шу-Талас бассейні деп атайды. Облыс жерінің солтүстігінде тосқауылсыз жазықты ашық жатуының экологиялық салдарын арктикалық суық континентальды және Сібір антициклонының құрғақ суық ауа массаларының әсіресе, көктемде және күзде келуі ауыл шаруашылық дақылдарына зиянды әсер ететін үсіктердің жүріп өтуіне себеп болады. Облыстың батысындағы аласа Қаратау жоталары, Жерорта теңізінен келетін Атлант ауа массаларымен, контенентальды тропикалық құрғақ ауа массаларына көп жағдайда тосқауыл бола алмайды.

Облыс жеріне түсетін атмосфералық жауын-шашынды түгелдей дерлік осы атлант мұхитынан келетін ауа массасы әкеледі. Табиғи ортаның экологиялық жағдайына және оның өзгерістеріне климаттың қосатын үлесі мол.

Табиғи ортаның тепе-теңдігінің бұзылуына Жамбыл облысындағы топырақ жамылғысының табиғи қасиеттері де әсер етуде. Топырақтың әр-түрлі типі мен оның түрлері облыс аумағында бірін-бірі жиі алмастырып дамыған. Территорияның 90% алып жатқан жазықтықтардың топырағы негізінен құм-сазды, саздақты, әрі жұқа құнарлығы төмен болады. Осындай экологиялық қасиеті бар топырақ жамылғысы,

208

эрозия мен дефляцияға өте тез ұшырайды. Осындай табиғи құбылыстарға адамның шаруашылық әрекеттері де көп ықпал жасайды.

Жамбыл облысының табиғаты жұқпалы ауру тарататын кенелердің өмір сүруіне өте қолайлы облыстардың бірі болып табылады. Сондықтан мал санының көбейюі кенелер үшін тиімді қоректену нысаны болып табылатындықтан оларға қарсы қолданылатын шаралардың тиімді жолдарын анықтау жұмыстың ғылыми жаңалығын көрсетеді. Сонымен Жамбыл облысының табиғаты мен географиясы кенелердің өмір сүруіне өте қолайлы облыстардың бірі болып табылады.

Иксод кенелері өмір сүру үшін климаты және жер рельефі ыңғайлы табиғи орта, қан сору үшін қоректенетін жануарлар қажет. Олардың экологиясы мен биологиясы әртүрлі.

Жамбыл облысы мал басы санынан республика бойынша Алматы, Оңтүстік Қазақстан облыстарынан кейінгі үшінші орынды иемденеді. Қазіргі таңда облыс бойынша 3 миллионнан астам қой-ешкі, 800 мыңға таман ірі қара тіркелген. Міне, осы жануарлардың көбі дерлік кенелер үшін қоректену нысаны болып табылады. Кенелердің саны соңғы 10-15 жылда күрт өскен, осы жайт адам және мал дәрігерлерін, мал иелерін қатты алаңдатуда.

Жамбыл облысында Иксода кенелерінің Boophilus туысы (бұқа сүйгіш), Boophilus calcaratus, Hyalomma туысы (шыны көз) – сары кенелер, Нyalomma рlumbeum – екі иелі кене, Гиаломма азиатикум кене түрлері кездеседі. Олардың ветеринарлық мәнділігі адам мен жануарлардың инфекция және инвазия аурулар қоздырғыштарын тасымалдаушы ретінде үлкен роль атқаруында. Сонымен бірге кейбір кенелер ұзақ уақыт өз денесінде жұқпалы аурулар қоздырғыштарын сақтайды – резервенттер ретінде. Иксодалар қансорғыш паразиттер.

Тіршілік циклі тек қана мекендейтін орындарында (биотопта) қолайлы жағдайда өтеді. Әр кене түрлерінің ареал жағдайы орта температурасына, микроклимат ылғалдылығына, өсімдіктер құрамына және кенелердің барлық фазалары дамитын әр түрлі жануарлар болуына байланысты. Орта жағдайы, адамның шаруашылық қызмет әсерінен өзгеріп тұрады, сондықтан иксода кенелері ареал көлемі азаяды. Ауыл шаруашылығын интенсификациялауда малдардың табиғи жайылымдар көлемі қысқарған, сол себептен кенелердің мекендейтін орындарын едәуір жойылуына әкеп соғады.

Иксода кенелері көбеюінің өзгеруі олардың даму фазасына, қанға тою дәрежесіне байланысты болады. Қанды онша сормаған иксода кенелер пішіні жалпақтау болады, ал қанға өте тойған кенелер пішіні сопақша – дөңгелектеніп, алдынғыға қарағанда едәуір үлкейіп кетеді. Иксода кенелері денесі тұлғадан тұмсығы және аяқтарынан тұрады. Иксода кенелерінің кейбір түрлерінде, арқа қалқанының алдыңғы бөлігінде орналасын көздері болады. Тұлғасының төменгі жағында жыныс және анальдық тесіктері орналасады. Тұмсығы арқылы теріні жарақаттандырып, тұмсығындағы қылтан арқылы жануарлар денесіне жабысады. Аналық кенелердің еркектерінен айырмашылығы, олардың арқасындағы қалқаны онша үлкен болмайды, сондықтан қан сорған сайын денесі үлкейе түседі. Еркектерінде қалқаны арқа жағының барлығын жауып тұрады, содан қанды аз сорады және денесі ұлғаймайды.

Boophilus туысы (бұқа сүйгіш). Біздің аймақта бірақ түрі В.саlcaratus, кездеседі. P.bigeminum, Fr.Colhicа-ларды тасымалдайды. Бұл кене Кавказда, Заакавказда, Қазақстанның оңтүстігінде, Орта Азия мемлекеттеріде мекендейді. Шөбі өсімді, бұталы жерлер кене биотопы саналады. Айдалған жерлерде, орманда, теңіз деңгейінен 900-1200м биік тау бөліктерінде бұл кене кездеспейді. Қыс кезінде кененің личинкалары қырылып қалады. Көктемде солтүстік ареалдарында, наурыз-сәуірде личинкалары шабуыл жасайды, ал оңтүстік аудандарда шабуылы ертерек басталады, көбінесе ірі қарада паразиттейді.

Қоршаған ортаның температурасына байланысты, мал денесінде 25-40 күндей болады. Ұрғашылары қанға тойған соң, жерде жұмыртқалайды. Жұмыртқаларынан личинкалары шығады. Тыным кезеңі өткен соң личинкалар шабуыл жасап генерациясын аяқтайды. Личинкалар биотопта қорексіз 5-7 айға дейін өмір сүре алады.

Көктемде бірінші генерациясы біткен соң маусым айынан екінші генерациясы басталады. Қыркүйекте кенелер үшінші рет шабуылдайды. Личинкалардың бір бөлігі жерде қалып қыстайды. Оңтүстік ареалда В.саlcaratus-тың төртінші шабуыл кезеңі болуы мүмкін. Бұл кенені жұмыртқа салатын және личинкалары шығатын биотоп жерін жыртып құртады, ал жануарлар үстіндегі кенелерді, акарицидтермен домдайды.

Boophilus calcaratus. Жалғыз иелі кене, барлық даму сатыларын ірі қара денесінде өткізеді. Басқа жануарларда, әсіресе жылқыда, қойда сирек кездеседі. Қолайлы табиғат жағдайында ересек кене мал денесінде 25-30 күн өмір сүреді. Ауа-райы өзгеріп салқындаса, олардың тоғышарлығы мен даму мерзімі ұзарады. Тойынған ұрғашы кене жерге түсіп, таса қолайлы ін тауып, 2-3 күннен соң жұмыртқалай бастайды. Қолайлы жағдайда жұмыртқадан шыққан балаңқұрт өзіне тән иелеріне жабылып, 4-6 күн бойы қоректеніп түлеп, нимфаға айналады. Нимфа сол жануардың терісіне бекіп, 5-10 күндей қан сорып, ересек аталық немесе аналық кенеге айналады. Балаңқұрттар 6-7 ай өмір сүреді.

Оңтүстік аймақтарда қыстың жылы болуына сәйкес, көктемде ірі қара денесіне жабысқан кене өте қалың болады да, ал солтүстікте сол мерзімде малда бірен-сараң ғана кене кездеседі. Наурыз-сәуір

209

айларында тойынған ұрғашы кенелер иесін тастап, сыртқы ортада жұмыртқалай бастайды. Малға кененің жаппай жабылуы екінші рет маусым-шілдеде байқалады. Тамыз, қыркүйек, қазан айларында олардың санының өсуі білінеді. Кене ареалының солтүстігінде жазғы балаңқұрттар қыстамаға кетеді, ал оңтүстікте олар үшінші рет малға жабылып қоректенеді. Қысқа дейін дамуын аяқтаған кенелер төртінші рет малға жабылып, тіршілік циклын одан әрі жалғастырады.

Кене малдың пироплазмоз, франсейеллез ауруларының қоздырғыштарын тасымалдайды және оларды жұмыртқа арқылы (трансовариалды) өз тұқымына таратып, сақтайды.

Boophilus calcaratus кенесі бұрынғы Кеңестер Одағы территориясы бойынша Қырымда, Краснодар өлкесінде, Каспий теңізі бойында, Қарақұмның, Түркіменияның оңтүстігінде, Өзбекстанның көптеген жерлерінде, Қазақстанның оңтүстік облыстары аумағында және басқа жерлерде таралған. Аталмыш кене түрі көбінесе ылғалы мол жерлерді, яғни өзен, су арықтары бойларын мекендейді.

Hyalomma туысы (шыны көз) – сары кенелер. Н.аnatolicum, H.detritum, H.scupense және H.asiaticum кенелер түрлерінің эпизоотологиялық маңызы зор. Н.аnatolicum – үш иелі кене, Th.аnnulata, Th.mutans-тарды тасымалдайды. Таралуы солтүстікте, Астрахан облысының оңтүстік аудандармен, ал шығыста Оңтүстік Қазақстанда және Қырғыстанмен шектеседі. Теңіз деңгейінен 500м биіктегі тауларда биотоптары болмайды. Солтүстік ареалында биотоптары мал қораларында болады. Олар қабырғалардың жырықтарында, кепкен қидың астында, кеміргіштердің ұясында мекендейді. Солтүстіктегі ареалда, жануарларға жайылымда да, қорада да шабуылдайды. Кененің 3 даму фазасы (личинка, нимфа, имаго) көбінесе ірі қарада өтеді. Бір жылда кенелерде бір генерациясы өтеді, мамыр айынан шабуылдайды.

Кенелерге қарсы күрес жүргізгенде ең алдымен олардың тығылатын орындарын: қорадағы жырықтар, саңылаулар мен тесіктері, қиларды құртады. Жануарларды акарицидтермен домдайды. H.detritum – екі иелі кене Th.аnnulata мен Th.mutans-ты тасымалдайды. Бұлар қорада да, жайылымда да мекендей береді. Көбінесе ірі қарада паразиттейді. Жылына бір генерация береді.

Нyalomma рlumbeum – екі иелі кене, N.equi, Th.аnnulata және A.ovis-терді тасымалдайды. Оңтүстік аймақтар: Украина, Солтүстік Кавказ, Оңтүстік Қазақстан және Орта Азия көлемінде кең таралған. Ареалы үлкен болу себебі бұлардың личинкалары мен нимфалары көбінесе жыл құстарында паразиттейді. Имаголары ірі қараға, жылқыларға, қойларға шабуылдайды. Бір жылда кененің бір генерациясы дамиды. Бұл құрғақ әрі жылыны жақсы көретіндерге жатады. Имаго сәуір, мамыр, маусым айларында шабуылдайды. Айдалған жайылымға жайылған малдарда болады, өйткені кенелер құстармен келеді.

Hyalomma plumbeum – Украинаның оңтүстігі, Еділ бойы, солтүстік Кавказ, Закавказье, Орта Азияда кеңінен таралған. Қазақстанның батысы мен оңтүстігінің басым кенелерінің бірі.

Жылқы пироплазмозы мен нутталиозының, қой анаплазмозының қоздырғыштарының тасымалдаушысы. Екі иелі кене балаңқұрттары мен нимфалары көбінесе құстардың қанын сорып қоректенеді. Ересек кенені малда жаз бойы кездестіруге болады. Балаңқұрт пен нимфаның паразиттік тіршілігі маусымнан қазанға дейін созылады. Күзде нимфа ересек кенеге айналып, көктемге дейін диапаузаға енеді. Бұл кене түрін Hyalomma marginatum marginatum деп те атайды. Мекен ететін биотопы жыртылмаған жайылымдық жерлер болып табылады.

Гиаломма азиатикум кенесі қысқы ұяларынан наурыз айында шығады да, қыркүйекке дейін белсенді өмір сүреді, өсіп-өнеді. Ересек кенелер мамыр-шілде айларында көбейеді. Ұсақ және жас кенелер майда кеміргіштердің қанымен қоректеніп, солардың інінде болады. Ересек кенелерде қыста солардың інінде жатады, күн жылыған соң одан шығады да, ірі омыртқалы хайуандарға жабысып, солардың қанымен қоректенеді. Ересек кенелердің қоректенетіні үй жануарлары. Гиаломма азиатикум кенесі әсіресе түйелерде жиі кездеседі.

Қазақстанның оңтүстік облыстарында қырым қанды безгегімен ауырғандар жыл сайын тіркеледі. Қатерлі дерт негізінен кене секілді жәндіктерден мал мен адамға жұғады. Денсаулық сақтау министрлігінің дерегі бойынша, Қазақстанда 2009 жылдың сәуірінен бастап 2012 жылға дейін 17 рет конго-қырым безгегіне шалдығу оқиғасы болған. Оның 14 -і Оңтүстік Қазақстанда болса, үшеуі Қызылорда облысында тіркелген.

КҚҚБ алдын алу және сапалы диагностикамен қамтамасыз ету үшін эпидемиологиялық мерзімде, сәуірден-шілде айына дейін Талас, Сарысу, Мойынқұм аудандарында бактериологиялық жылжымалы зертхана жұмыс жүргізді.

2012 жылы КҚҚБ табиғи ошақтарынан өте қауіпті 34054 дана иксод кенелерін жинаған, солардың ішінен КҚҚБ-71, кене энцефалиті (КЭ)-41, туляремия – 35 ауру қоздырғыштары табылды.(Кесте-1 )

Кесте-1. Иксод кенелерін зерттеудің көлемі мен нәтижесі. (2012ж)

Аудандар Жинақталған және зерттелген кенелер (дана)

Анализдер саны (үлгі)

Оң шешімін берген анализдер саны

КҚҚБ КЭ туляремияСарысу 3830 388 6 - 5

210

Талас 6843 670 10 13 10Мойынқұм 23381 2333 55 28 20Нәтежесі 34054 3391 71 41 35

2013 жылы облыстық санитар-мамандар малды өңірден 36 000 кенені жинап, сараптамадан өткізген,

соның 28-інен Конго-Қырым геморрагиялық қызбасының белгілері анықталған. Бұл сақтық шараларын барынша күшейтуге себеп болды.

2013 жылдың басынан бері 334 адамды кене шақса, соның 84-і осы эндемикалық Мойынқұм, Талас, Сарысу аудандарының аймақтарында тіркелген, бірақ олардың ешбірінде де Конго-қырым геморрагиялық қызбасының клиникалық белгілері байқалмаған. (Кесте-2)

Кесте-2. Облыс аумағында адамдарды кене шағу ақпараты (2012-2013 жыл)№ Аудандар Кене шаққан адамдар саны

КҚҚБ-нің табиғи аумағына жататын жерлер02.08.2012 жыл 02.08.2013ж

1 Мойынқұм 38 382 Сарысу 43 383 Талас 8 84 Барлығы 89 84

КҚҚБ-нің табиғи аумағына жатпайтын жерлер5 Тараз қ 217 2036 Байзақ 14 117 Жуалы 0 08 Мерке 1 19 Жамбыл 14 1310 Т.Рұсқұлов 11 1111 Талас 11 11

12 Шу 0 013 Барлығы 268 25014 Облыс бойынша 357 334

2013 жылдың шілде айында Сарысу ауданы Жайылма ауылында 17-жасар студент қызды кене шағып – өлімге ұшыраған. Студент қызды кене малды ауылда қонақта болғанда шаққан, алғашында дәрігерлер оны ішек инфекциясынан емдеген, алайда қан тоқтамай денесінде бөртпе пайда болған. Науқаста 6-шілде күні Конго-Қырымы қанды безгек ауруының алғашқы белгілері байқалып, ертеңінде зертханалық тексеріс нәтижесінде бұл диагноз расталған. Ал 7 шілде (2013ж) күні сағат 23.00-де студент қыз Сарысу ауданының ауруханасында көз жұмған. Адам өлімі орын алғаннан кейін, тұрғындар бұл мәселеге айтарлықтай мән бере бастаған.

Кене шаққан адамдардың басым бөлігі қой қырқымы кезінде ұшырайды. Сондықтан қойды қырқудың алдында оны дәрілеген суға тоғытып алу қажет. Кененің бір қасиеті, өсімдіктің ұшар басына шығып алып, жанынан өткен кез-келген жануар денесіне бірден қонып, жабысып алады. Оны теріден айыру өте қиын. Кенені кетірудің ең бір тиімді жолы – малды дәріленген суға тоғыту, онда мал судың ішіне толығымен батып, кене 100% жойылады. Суға қосылған дәрілік препарат малға ешқандай залал тигізбейді. Кене өте сезімтал жәндік, дәрінің иісін сезе салысымен жорғалап, қаша бастайды, уланбайды. Малды тоғытқан соң олардың үстінен бұрқырап тұрған кралиннің иісінен кене жоламайды.

Қазіргі кезде кенемен күресудің ең тиімді, арзан түрі тоғытпа салу. Облыс аудандарында тоғытпалар салу, ескілерін қайта жөндеп жаңғыртуға олардың жобалық-сметалық құжаттарын жасауға жете мән берілмей келеді.

Кене кең таралған эндемикалық аймақтағы тоғытпалар саны өте аз. Мысалы Талас ауданында бар болғаны 3 мал тоғыту орны бар, ал Сарысу ауданында қазіргі таңда 260 мың ұсақ мал бар, соған бар болғаны 2-тоғытпа жұмыс істейді. Бұлар мүлде жеткіліксіз екендігі көзге көрініп тұр. Оның үстіне малды жылына 3-рет дәріге тоғыту керек.

Мойынқұм ауданында 11 ауылдың округте 4-тоғытпа бар. Осы үш аудандағы малдың санын ескерсек ең кемінде 18-тоғытпа керек.

Жамбыл облысының Мойынқұм, Талас, Сарысу аудандарына қарасты 49 елді мекен-қазіргі кезде осы қауіпті –дерттің табиғи ошағы болып табылады. Бұл аудандарда 70 мыңнан астам халық тұрады.

211

Облыстағы ветеринарлар әр елді мекенде бір тоғытпадан болса ғана кенемен күрес бір қалыпқа келетінін айтады. Сонда 49 нысан керек екен. Қазіргі кезде кенемен күрестің ең тиімді тәсілі-тоғытпаны пайдалану.

Осы саладағы проблеманы шешудің бір жолы-ол тозығы жеткен нысандарды кәсіпкерлерге беру. Мысалы Талас ауданы Бостандық аулы маңындағы тоғытпаны жөндеу қой шаруашылығына инновациялық –кешендік қызмет көрсететін сервистік орталық әр қойды 100- 120, ал қозыларды 50-70 тенгеден тоғытпақ. Сонда Кеңес ауылдық округінде 48 мың қой бар болса, 120х48.000=5.760.000 тенге – қаржы туседі, егер оларды маусым кезінде 3 рет тоғытатын болсақ 17 млн. 280.000 тенге түседі екен.

Қой тоғыту – қойға қотыр түспеу үшін, сондай-ақ әр түрлі ауру тарататын кенелерге қарсы алдын-ала жүргізілетін шаралардың бірі. Қойды креолин, гексахлоран, неоцидол, гексалин сияқты дәрілердің бірі қосылған арнайы жасалған арықтарда (тоғандарда) немесе табиғи тоғандарда тоғытады. Арықтың ені 0,80 – 0,90 метр, тереңдігі 1,20 – 1,50 метр, ұзындығы 15-20 метр шамасында болуы қажет. Үш айға толмаған қозы, буаз саулық, терісінде жарақаты бар қой тоғытылмайды. Қой тоғыту негізінен қойды қырқар алдында жүргізіледі.

Бұл әдістің елеулі кемшілігі, қойды тоғыту үшін суға қосылатын дәрілердің бағасының қымбаттауы, қәзіргі кезде диазинон, неоцидон дәрілерінің бір литрі 6000-7000 тенгеге дейін қымбаттаған. Қойларды өлшемі 1,0х1,5х20м тоғытпаны толтыру үшін қажетті 8 тонна суға 3,5-4,0 литр дәрі кететінін ескерсек, оған 21-22 мың тенге қажет.

Екінші кемшілігі малы бар жеке меншік иелері малдарын тоғыту алаңдарына апармай, табиғи су тоғандарына, өзендер мен көлдерге апарып тоғытады. Бұл ең алдымен су көздерімен, қоршаған ортаны ластау болса, өзен суына щомылдырып-тоғытып алынған малдың бірде-бір паразиті жойылмайды.

Сол себепті малдарды арнайы дайындалған дәрімен толтырылған тоғаттарға түсіру кенемен күресудің ең тиімді шараларының бірі болып саналады.

Ветеринария саласында кенелермен күресудің қойды тоғытудан да тиімді әдісі бар. Ол ивермитин деген препарат арқылы егу жұмысын жүргізу. Екпе жұмысы ішкі және сыртқы 17 паразитке қарсы күреседі. Бағасы 70 теңгеден аспайды. Бір айта кетерлігі, бұл баға он жылдан бері өзгеріссіз қалған. Аталған екпені мейлінше жылына екі мезгіл жүргізген жөн. Күзде мал қораға тұрақтайтын мезгілде және өріске шығар уақытта. Екпе қабылдаған мал тез оңалады, жазда шыбын-шіркей үйір болмайды.

Аталған препаратты барлық төрт түлікке де жүргізуге болады. Әсіресе, препараттың сиыр малында кездесетін оқалақ ауруына және ешкіде болатын қышыма-қотыр дертіне пайдасы зор. Себебі, ешкінің қышыма-қотырға шалдығуы аса қатерлі. Ол бірден адамға жұғады. Сондықтан кенеге қарсы қолданылатын осындай тиімді әдістерді насихатап, қолдану қажет.

Иксод кенелеріне қарсы шаралар жүйесінде ең нәтижелі және қауіпсізі экологиялық әдіс. Оның мәні дәрі – дәрмексіз табиғатта иксод кенелерінің өсіп - өнуіне қолайсыз жағдай туғызып, популяцияның әлсіретіп, азып – азаюын тездету. Көпшілік кене түрлері даму сатыларын табиғатта өткізеді. Олардың көптеген түрлері жұмыртқаларын жерге салып, балаңқұрттары сонда пайда болады. Сондықтан кенелерді өз биотобында жою тиімді әдіс. Ол үшін жер жыртып егін ексе немесе көп жылғы шөптер өсірсе, олардың тіршілігіне тән жағдай өзгеріп, даму процесі бұзылып, кене тұқымы құриды. Өйткені, ол жердің өсімдік және жануарлар құрамы, кенелерге тән тіршілік жағдайы (температура, ылғалдылық, ыңғайлы орта т.б.) өзгеріп, өмір сүруге қажет мүмкіндіктер азаяды.

Халқымыздың ауыз әдебиетінде төрт түлікке тікелей қатысты мынандай экологиялық қағидалар көптеп кездеседі. Мысалы, «қойдың басын құмға, сиырдың басын нуға, түйенің басын сорға көм», «Жазда жайлауды же, қыста қойнауды же», «Жайылым тапса-мал семіреді», « Қонысына қарай мал өсер», «Қонысты болса төл семіреді» т.б, көптеген даналық экологиялық тұжырымдар жайлымдарды пайдаланудың тиімді жолдарын көрсетеді.

1. Жамбыл облысында бунақденелер арқылы тарайтын қоздырғыштар мен аурулардың ішінде ең көп кездесетіндері Қырым-Конго геморрагиясы, олардың қоздырғыштары арбовирустар тобына жатады.

2.Жамбыл облысының табиғи климат жағдайы яғни жылы ауа райы бунақтылардың және көптеген қоздырғыштардың өсіп-өнуіне және кенінен таралуына қолайлы жағдайлар туғызады.

3.Қырым геморрагиясымен ауырған адам және оның туыстары оған үлкен мән беріп, дәрігерге тез хабарлау керек, өйткені бұл ауру өте жұқпалы және өлімнің пайызы жоғары. Бұл ауру адам денсаулығына әсіресе жүйке мен қан жүйелеріне үлкен өзгерістер жасайды, күні бүгінге дейін науқастан толық және тез сауықтыратын емдеу тәсілі жоқ.

4..амбыл облысында кенеге қарсы қанша дәрі қолданғанымен оны толық жою мүмкін емес, дәріден 10-15 %-ы ғана жойылады. Сондықтан кенені жоюдың ең бір тиімді жолы-малдарды дәріленген суға тоғыту немесе егу әдісін қолдану.

5. Иксод кенелері тарататын ауруларды алдын алу әдістерінің тиімдісі әрбір түліктің өз ерекшеліктеріне сәйкес жыл маусымдарында көшіп-қонып жайлымдарды жиі ауыстырып отыру, оларға демалыс беру, оны дұрыс әрі тиімді пайдалануға үйретеді.

212

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D2%9A%D0%BE%D0%B9


http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D0%B9

http://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%90%D1%80%D1%8B%D2%9B


6. Халқымыздың ауыз әдебиетінде төрт түлікке тікелей қатысты мынандай экологиялық қағидалар көптеп кездеседі. Мысалы, «қойдың басын құмға, сиырдың басын нуға, түйенің басын сорға көм», »Жазда жайлауды же, қыста қойнауды же», «Жайылым тапса-мал семіреді», « Қонысына қарай мал өсер», «Қонысты болса төл семіреді» т.б, көптеген даналық экологиялық тұжырымдар жайлымдарды пайдаланудың тиімді жолдарын көрсетеді.

Пайдаланған әдебиеттер:1. Галузо И.Г. Кровососущие клещи Казахстана. - А, 1946. –Т 1.-146 с.2. Есімбек Ж. М. Арахноэнтомология. – Новосибирск, 2002. - 3-60 б.3. Абуладзе К.И. и др. Паразитология и инвазионные болезни с.-х. животных –М.: Агропромиздат,1990. - 4. Сенотрусова В.Н. Гамазовые клещи-паразиты диких животных Казахстана.-А,1987. -62с. 5. Халила Ә.Н., Өмірзақова А. Кенелер класы // Әдістемелік құрал. - Шымкент, 2004. - 30 б. 6. Волцит О.В. Биологические разнообразия иксодовых клещей и методы его изучения. – Москва, 1999. 7. Ганиев И.М., Аливердиев А.А. Атлас иксоидных клещей. М.: Колос, 1968. – 78 с.8. Бердикулов М., Жаңбырбаев М.Ж., Сулейменов М.Ж. Эпизоотология иксодовых клещей в Южно-Казахстанской области //Современные меры борьбы с инфекционными и инвазионными болезнями сельскохозяйственных животных в Казахстане: сборник научных трудов. Т.1., - Алматы, 2003 г. – 233-325 9. Рыспаев К.Р. Освоение пустынных пастбищ Казахстана Алматы. Қайнар. 1978., 180 с.10. Файзов К.Ш. Почвенные ресурсы Казахстана, их использование и охрана // Гидрометеорология и экология А. 1995, №3., с. 126-135

Аннотация. В статье расматривается биологические особенности широко распространеных в Жамбылской области иксодовых клещей и эффективные пути борьбы сними.Annotation. In article is considered biological features widely distribution in the sphere of the Zhambul iscoda ticks and effect ways of dealing with them.

ӘОЖ 631.344.4 Т 78

ҚАЗАҚСТАНДА ЖЫЛЫЖАЙ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЖАҒДАЙЫ

Тулеубаев Ж.С., Зияева Г.К., Бекібаева М.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Халықты жыл бойы арзан азық-түлікпен, оның ішінде көкөніс өнімдерімен жеткілікті түрде қамтамасыз ету ауылшаруашылығының басты бағыты. Сондықтан тұрғындарды жаңа піскен, жас көкөніс өнімдерімен қамтамасыз етуде және көкөністердің маусымаралық жетімсіздігін болдырмауда жылыжай кешендерінің маңызы зор. Қазақстанның басым аумағында көкөніс өнімдерін өндіру және сату табиғи-климаттық белдеулерге байланысты маусымдық сипатта, сондықтан ерте пісетін өнімге деген қажеттілік 35-40 пайызға қанағаттандырылады, осы кезде баға жоғары болады. Көкөніс бағасының ең қымбат болатын кездері- қаңтар-ақпан-наурыз айлары.

Соңғы жылдары елімізде жекеменшік қаражатына салынған, сонымен қатар ,»ҚазАгро» АҚ қаржыландырған ірі жылыжайлардың саны өсуде, оларда көкөністерді өсірудің жаңа заманауи технологиялары пайдаланылады.

Қазақстан Республикасы Статистика агенттігінің деректері бойынша 2011 жылы жабық топырақ алқаптары 293,6 га құрады, оның ішінде Жамбыл облысында – 7,4 га, Қызылорда облысында – 0,8 га, Оңтүстік Қазақстан облысында 219,1 га. Осы жылыжай көкөністерінің жалпы өнімі 27,7 мың тоннаны құрады, оның ішінде Жамбыл облысында – 0,3 мың тонна, Қызылорда облысында - 0,09 мың тонна, Оңтүстік облысында – 12,6 мың тонна. [1]

Соңғы жылдары аталған облыстарда «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ еншілес ұйымдарының және басқа да қаржы институттары қаражаттарының есебінен қарапайым түрдегі жылыжайларды салу қарқынды жүргізілуде. Мысалы, Жамбыл облысында: «Амангелді» ӨК – жалпы алаңы 5 га өнімділігі жылына 943,5 тонналық 100 кіші жылыжай (Жамбыл ауданы, Бектөбе ауылы, 2011 ж.), «Зияда» ШҚ – жалпы алаңы 5 га өнімділігі жылына 900 тонналық 100 кіші жылыжай (Жамбыл ауданы, 2012 ж.), «Манат» ШҚ –

213

жалпы алаңы 1 га өнімділігі жылына 400 тонналық 1 жылыжай (Байзақ ауданы, Ақшолақ ауылы, 2012 ж), Қызылорда облысында: «Жан» ШҚ – жалпы алаңы 2,5 га өнімділігі жылына 486 тонналық 50 кіші жылыжай (Қызылорда қаласы, 2012 ж.), Оңтүстік Қазақстан облысында: «Азия-Трейд» ЖШС жалпы алаңы 1 га өнімділігі жылына 500 тонналық 1 жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, 2008 ж. ), «Берекелі 2030-К» ӨК – жалпы алаңы 5 га өнімділігі жылына 900 тонналық 100 кіші жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, 2011 ж.), «Онти» ЖШС – жалпы алаңы 1 га өнімділігі жылына 656 тонналық 1 жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, қолданысқа енгізу мерзімі 2012 ж.), «СЗЦ «Асар KZ» ЖШС – жалпы алаңы 2,2 га өнімділігі жылына 352,8 тонна көкөніс және 5 млн. дана көшет өсіретін 1 жылыжай (Шымкент қаласы азық-түліктік белбеуі аясында, 2012 ж.) салынды. «Максимум» аумақтық инвестициялық орталығының және «Ырыс» микронесие ұйымының қаражаттары есебінен соңғы 3 жылда 57 га алқапта кіші жылыжайлар салу бойынша 74 жоба жүзеге асырылды.

Қәзіргі таңда 500 текше метрлік бір жылыжайға 3 миллион теңге беріледі, “КазАгроҚаржы„ АҚ- ы 9,5 пайызбен төрт жылдық мерзімге несие беруде.

Жылыжай өндірісі бүкіл әлемде тиімді бизнес болып саналады. Сондықтан базардағы бағаны тұрақтандыру үшін жылыжай өндірісін өркендету керек. Қазір тұрғындардың көктемдегі көкөніске сұранысы отандық жылыжай өндірісі қамтамасыз ете алатын көлемнен 23 есе асып түседі. Сондықтан осы саланы қолдау үшін субсидия механизмі енгізілген және 2012 жылдан бастап оған керекті құрал-жабдығын әкелуге кеден одағы шеңберінде кепілдік мөлшерлеме қарастырылған.

Жылыжай өндірісін дамыту мақсатында 2010 жылдан бастап жабық топырақта көкөніс өсірумен айналысатын ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің шығындарын ішінара субсидиялау арқылы мемлекеттік қолдау жүргізілуде. Мысалы, 2010-2011 жылдары жоғарыда көрсетілген шараларға 538,2 млн. теңге көлемінде бюджет қаражаттары бөлінді, соның ішінде Жамбыл облысына – 3,5 млн. теңге, Қызылорда облысына – 1,7 млн. теңге, Оңтүстік Қазақстан облысына – 434,6 млн. теңге. Көрсетілген қаражаттар есебінен 427,5 га жабық топырақ субсидияланды, оның ішінде Жамбыл облысында – 2,7 га, Қызылорда облысында – 0,7 га, Оңтүстік Қазақстан – 334,3 га.

Қазақстан Республикасының жылыжай қоғамының президенті Қ.Қошманның пікірінше Қазақстанда жылыжайдың дамуы 2008 жылдан басталады. СССР кезінде Қазақстанда 58,6 га жерде жылыжай болса, 2010 жылы бар болғаны 56 га жерде жылы жай жұмыс істеген. Қазақстан Республикасының 2010-2014 жылдары агроөнеркәсіптік кешенді дамыту бағдарламасына сәйкес 2009-2014 жылдар арасында көкөністі жабық топырақта өсіру үшін егіс алқаптарын 1,5 есеге яғни 206,5 гектардан 350 гектарға ұлғайту жоспарлануда. Өндірістің жылдар бойынша жоспарланған бағдарламасы 1-кестеде берілген.

1-кесте - Өндірістің жылдар бойынша жоспарланған бағдарламасыКөрсеткіш 2 012 2 013 2014 - 2018Томаттар, тн. 125 219 219Қияр, тн. 190 333 333Томаттың шығымдылығы, кг/м2 22Қиярдың шығымдылығы, кг/м2 33

Қазақстан жылыжай қауымдастығының мәліметінше, елімізде 293,6 гектар “жылыжай-жабық жер„ бар (2011ж) бұл өте аз. Салыстырмалы қарасақ әлемдегі қолданыстағы жылыжайлар ауданы, Польшада-6000 гектар, Голландияда-10000 гектар, Туркияда-41000 гектар, Қытайда-1,5млн.гектар жер жылыжайға бөлінген.

Мың Қазақстандыққа шаққанда жабық жер аумағы 0,004 гектар құрайды, ал Испанияда бұл көрсеткіш- 1,171 гектар, Голландияда -0,610 гектар, Ресейде- 0,015 гектар, Қытайда -70 гектар (1,5млн га- жер аумағы) жылыжай сай келеді. Қазақстанда кәзіргі кезде бар болғаны 0,1 % көкөніс жылыжайда өндірілсе, Голландияда бұл көрсеткіш 10%, Турцияда 40%. Кәзіргі таңда Қытай халқының 90%-ы жылыжаймен қамтылған. Осы жылыжай салумен Қытайда “Kingpeng„ мекемесінің айналысқанына 50 жыл болды. Осы мекеменің бүгінгі күні әлем бойынша 12 мемлекетте бөлімшесі жұмыс істейді, олар Иран, Египет, Ефиопия, Ангола, АҚШ, Греция, Корея, Кювейт, Өзбекстан, Украйна, Филлипин, Ресей. [1]

Сонымен ауылшаруашылық дақылдарын жылыжайда өсірудің артықшылығы көп және ауа райына тәуелді емес, жылу мен ылғал бүкіл аумақта бірдей таралады, қоршаған ортаның зиянды әсері тимейді, таза сумен тамшылатып суарылады. Жылыжайда өсірілген көкөністің сырты жып-жылтыр, далада өскен қызанаққа қарағанда әдемі. Бырақ дәмі жағынан ұтылады, күннің иісі де сезілмейді, себебі жабық жерде көкөніс жылдам өнеді, құрғақ заттарды, қант пен хош иістерді азырақ сіңіреді, соған қарамастан оның өнім құрамында минералдық заттар мен витаминдер жеткілікті.[2-5]

“КазАгроҚаржы„ АҚ баспасөз қызметінің мәліметі бойынша, 2012 жылы Қазақстанда жалпы көлемі 5,6 мың тонна көкөніс өнімін өсіретін 3-жылыжай шаруашылығын пайдалануға беру жоспарланған. Бұлар

214

Алматы облысындағы“Green House-зеленый дом„ ЖШС, Оңтүстік Қазақстан облысындағы “Аделя„ ШҚ және Астана қаласындағы “Астана ЭКО Стандарт„ ЖШС жылыжайлары.[1]

Қазіргі таңда Қазақстанда ашық топырақта өсірілетін көкөніс өндірісі климаттық жағдайларға байланысты және бос суармалы жердің жоқтығынан шектелуде. ҚР Статистика жөніндегі агенттіктің мәліметтеріне сәйкес 2003 жылдан бастап көкөніске арналған алаңдар-110,2 мың гектардан 2011 жылдан 128,7мың гектарға, өсім 18,5мың гектарға, яғни 16,8%-ға өскен, Сонымен қатар Қазақстанда ашық топырақта өсірілген көкөністердің өнімділігі 180 ц/га, ал бізге импорттық қызанақ келетін Қырғызстанда-189 ц/га , Қытайда-242 ц/га, Өзбекстанда-400 ц/га бұл көрсеткіш көрші мемлекеттерден 5%, 34% және 122% кем өнім өндірілуде екенін көрсетеді. Мұның басты себебі біздегі көкөніс өндірушілер негізінен майда шаруа қожалықтары, сондықтан экспортқа тәуелдіміз.[2-3]

2010 жылы Қазақстанда жылыжайлар 184,1 гектар алқапқа орналасқан, олардың басым көпшілігі қияр, қызанақ және көк шөп өндірісіне мамандандырылған. Олардан алынған өнім Республика тұрғындарын қанағаттандыра алмауда. Сондықтан 2010 жылмен салыстырғанда 2011 жылы 48,7% ға артық көкөніс сырттан әкелінген.

Бір ғана Шыңжан -Ұйғыр автономдық ауданынан (ШҰАА) 2011 жылы әкелінген көкөніс экспортының жалпы сомасы $ 11,9млн-ды құрап, 6,655мың тоннаға жеткен. Осыған косымша 2011 жылы Европадан, Германия, Польша, Франция, Италия, Белгия, Туркия, Голландия және Даниядан ай сайын 3-5 тонна көкөніс әкелініп отырған.

2010-2012 жылдары Қазақстанда ашық жерде өсірілген қызанақ пен қияр өндірісі тиісінше 9,7%-дан 21,4%-ға артқан, ал жабық жерде өсірілген қызанақ пен қияр өндірісі тиісінше 302,9% және 170,1% құраған. ҚР статистика агенттігінің мәліметтері бойынша жабық жерде өсірілетін қызанақ пен қияр көлемі 2008 жылы 3,6 мың тонна болса 2012 жылы 58,9 мың тоннаға жеткен. 2012 жылы Қазақстанға импортталған қызанақ пен қияр көлемі тиісінше 36,2 және 19,8 тоннаны құраған. Қызанақ негізінен Қытайдан жеткізілген, бұл елден 18,2 мың тонна немесе жалпы импорт көлемінің 50%, Өзбекстаннан 9,5 мың тонна-26%, Қырғызстаннан 5,5 мың тонна-15,3%, Түркменстаннан 2,3 мың тонна-6,3% өнім, Түркиядан-476 тонна, Ираннан-138 тонна импортталған. Көкөніс өнімдерінің негізгі бөлігі елімізге маусым айында әкелінеді.

Қияр дақылының көбі -60%-12 мың тонна Өзбек елінен, Қырғыстаннан-4,7 мың тонна-23,5% және Қытайдан -2,4 мың тонна-12,2% тасымалданған.Түркиядан-77 тонна, ираннан-114 тонна, Түкменстаннан-567 тонна, Ресейден-16 тонна әкелінген. Астана қаласында көкөніс өнімдеріне деген күн сайынғы қажеттілігі 320 тоннадан астамды құрайды. Бұл ретте қалаға күн сайын көкөніс өнімі толық көлемде жеткізілмейді, бұл осы тауар бағасының өсуіне ықпал етеді. Сату бағдарламасы бойынша сату жоспары 2-кестеде келтірілген. Сату бағдарламасын есептеген кезде инфляция назарға алынған жоқ

2-кесте - Жылдар бойынша жоспарланған сату бағдарламасыБарлығ

ы 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018

Жылдық сату % 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 100%Томат, тн. 1 439 125 219 219 219 219 219 219Қияр, тн. 2 188 190 333 333 333 333 333 333

Алматы қаласына тәулігіне 375 тонна картоп, 60 тонна пияз, 53 тонна сәбіз, 45 тонна қызылша, 75 тонна қызанақ, 45 тонна қияр және 30 тонна алма тұтынылады. Осы көкөністердің жергілікті жерде өндірілетіні: 23%- картоп, 36%- пияз, 35%- сәбіз, 34%-қызанақ және 51%- қияр өнімдері. Сондықтан қыс және көктемгі уақытта жеміс-жидектің қалғаны бөлігі Қытай мен Өзбекстан мемлекетінен алынады.

Қазақстанда ашық жердің 70% -шөл-дала болғандықтан, ауылшаруашылық жұмыстарын жүргізу күрт өзгермелі ауа-райында көкөніс пен бау-бақша өнімдерін өсіріп өнім алу қолайсыз. Сондықтан өсімдіктерді жабық жерде өсіру әдісіне көшу ең қолайлы әдіс болып саналады. [2-7]

Оңтүстік Қазақстанда жылыжайдың көлемі 2009 жылы 124 гектар болса, 2012 жылы бұл көрсеткіш үш есеге артып жалпы көлемі 371 гектарға жетті. Бұл Республикалық көрсеткіштің 75 пайызын құрайды. Бүгінгі таңда жылыжайлар есебінен 1-ші айналымнан 50 тоннаға жуық өнім өндіріп, қыс және көктем мерзімдерінде сапалы көкеніс өнімдерімен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Халқы көп Оңтүстік Қазақстан облысы әкімдігінің түзген бағдарламасы бойынша 2015 жылы барлық салынатын жылыжайлар көлемі 2011 жылмен салыстырғанда 441 гектарға артып, 782 гектарға жететін болады. Ал 2012 жылы ОҚ-да жылыжайдың көлемі 170 гектарға ұлғайып, 541 гектарға жеткен.Сонымен қатар облыс тұрғындарын қысқы және ерте көктемгі мезгілде арзан бағада жеміс-көкөніс өнімдерімен қамтамасыз ету үшін 2011 жылы сиымдылығы 100 мың тонна қоймаларды жөндеуден өткізу және жаңадан салу жоспары қойылған болатын. Соның нәтижесінде қоймалардың жалпы сиымдылығы

215

117 мың тоннаға жетті, ал 2015 жылы барлық қоймалардың сиымдылығы 200 мың тоннаға жететін болады.

Қазір Қазақстанда ғана емес әлемде су тапшылығы айқын байқалып келеді, сондықтан суды үнемдеп ысырап етпей, тамшылатып суару технологиясын пайдаланудың болашағы үлкен. Оңтүстік Қазақстан облысында тамшылтып суару технологиясы 2011 жылы 10,5 мың алқапқа қосымша ендіріліп, 25,3 мың гектарға көбейді. Соған қарамастан жылыжайларда өндірілген қызанақ, қиярдың бағасы қымбат, әр килограммы 350-400 теңге.

Жаз айларында көкөніс дақылдары артығымен өндірілсе сезон аралықта жаңа көкөністер жетіспей нормадан 23 есе кем болады. Қазақстан жылыжай Ассоциацияның ақпараттары бойынша ересек адамға шаққанда, Республикада көкөністі пайдалану жөнінен жылдық ұлттық норма қызанақтан 8,9 кг, қиярдан 7 кг. Көкөніс пен жемістерден жылдық қолдану 110 кг болып белгіленген. Бұл нормалық цифр денсаулық минстрлігінің 2002 жылы бұйрығымен бекітілген.

Отандық көкөністі пайдаланушыларға жылыжайда өсірілген көкөніс Израиль, неміс немесе Голландия тұтынушыларына қарағанда қымбатқа түседі, себебі өнімнің өзіндік құнының жоғары болуы мен ескі технологияны пайдалану және жылыжай комплектерінің шектен тыс ескіруі мен білікті кадрлардың жоқтығы.

Республика халқын жылыжайда өсірілген жаңа көкөністермен қамтамасыз ету үшін жыл сайын 40 гектар өнеркәсіптік жылыжай салынуы қажет. Мұндай жобаның құны 18 млрд, тенге. Сонымен ҚР-ның 2010-2014 жылдары агроөнеркәсіптік кешенді дамыту бағдарламасына сәйкес 2015 жылы көкөністермен 100% Қазақстан халқын қамтамасыз ету жоспарланған. [1,6]

Соңғы кездері көкөніс дақылдарын топырақсыз ортада өсіріп өнім алу кең тарауда Астана қаласында жер аумағы 3 гектар жылыжай құрылысын “Астана ЭКО Стандарт„ ЖШС салуда, жылыжай жобасын “КазАгроҚаржы, АҚ қаржыландыруда. Мұнда тәулігіне 5 тонна өнім шығарылады деп күтілуде және бұл жылыжайда көкеніс өсіру компьютерлендірілген бағдарлама бойынша жүргізіледі. Жылыжай толығымен “Yako Yadpaz Industries LTD„ Израиль компаниясының жабдықтарымен, израильдік технологияға негізделіп салынуда. Жылыжай жобасының жалпы құны 1777,24 млн.теңге, бұл қаржыны 6 пайыздық өлшеммен 10 жылға “Каз Агро Қаржы„ кәсіпорыны несиеге берген. Жылыжайдың жылу, су, электр желілерін мемлекет “Бизнестің жол картасы-2020 бағдарламасына сәйкес 450млн.теңге жұмсап, дайындап берген.

Бұл жылыжайдың биіктігі 7 метр, поликарбонаттық жабыны және жылыжай шатыры бар күрделі құрылым болып табылады. Жылыжайда қызанақтар, қияр сорттары гидропоника әдісімен өсіру жоспарланған. Мұнда топырақтың орнына органикалық субстрат, ал құнарлы ерітінді өсімдіктерге тамшылатқыш түтікшелер бойынша беріледі. Өсімдік тамыры субстрат қабаты арқылы өтеді, ерітіндіден барлық қажетті құнарлы затты қажетті мөлшер де және нақты пропорцияда алады. Ашық топырақта өсімдік өсірудің классикалық әдісімен салыстырғанда гидропоника әдісі экологиялық таза өнімді қамтамасыз етіп, өнімділікті біршама арттырады. Өйткені гидропондық жылыжай жағдайында физиологиялық процестер жылдам өтеді. Бұл технологияда жасанды субстратпен қатар жасанды жарық қолданылады, сондықтан көкөністі өндіру ауа райы жағдайына тәуелді болмайды. Бұл технологияны көкөніс фабрикасы деп атайды.

Мұндай фабрикада топырақты, күнді және адам факторын алмастыратын қондырғылармен қатар қоректік ортамен оларды басқаратын компьютер қолданады. Көкөніс фабрикасында компьютер барлық өндіріс процестерін басқарады, яғни микроклиматты, қоректік ерітіндінің концентрациясын, жарықтың интенсивтілігімен оның ұзақтылығын т.б. автоматты түрде реттеп отырады. Осындай фабрикада өндірілген көкөніс өнімдері, өзінің жоғары сапасымен және нитраттардың төменгі құрамымен ерекшеленеді. Бұл технологияны қолдану жоғары экономикалық эффект беріп, жоғары технологиялық жылыжай комплексін одан әрі дамытып, алынған өнімнің рентабельділігін арттырып, жыл бойы халықты көкөніс өнімдерімен қамтамасыз етуге болады.

Пайдаланған әдебиеттер:1.ҚР статистика агентігінің ақпараты 2012-2013ж.2. Құлжанов А. Қазіргі уақытта жылыжайлардың маңыздылығы. //Жаршы, 2002/83. Тайжан Б. Суармалы жерлер түгенделуде. Егемен Қазақстан-18.05.2012ж., 11б.4. Каплина Г.Т., Сиривля А.Г., Синенко Л.Н.. Рекомендации по выращиванию рассады и ранних овощей под пленкой в Южном Казахстане. Алматы.Кайнар», 1970г.5. Гольдаде Э.А. Пленочные теплицы. Алматы. 1999г.6. Жұмабайқызы Г. Көкөніспен қамтудың төте жолы – жылыжай /Айқын газ..21.02.2012ж. 7. Өкемқызы Г. Астанада ‐ жаңа жылыжай. Астана ақшамы газет.2011ж

216

Аннотация. В статье приведены данные о построенных теплиц в Казахстане и особености применяемых в них технологий.Annotation. In article the data on built greenhouses in Kazakhstan and features of used technologies.

ӘОЖ 595.7 Ш 62

ЖАЙРАЛАРДЫҢ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Шинышерова Ғ.Б., Чохыева Г.Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Жер жүзінде жайралар кең тараған. ТМД елдерінің барлық территорияларында мекендейді, сонымен қатар әртүрлі аймақтарда, биіктік белдеулері мен ландшафттарда кездеседі. Көптеген кеміргіштер – жер бетінде, кейбіреулері тіршілігінің бар кезеңдерін топырақ арасында өткізеді. Кеміргіштер арасында жартылай суда тіршілік ететін, жақсы жүзетін және сүңгитін формалары да бар. Кейбір ағаш сүлбесінде тіршілік ететіндердің денесінің екі жағында жазылатын қатпарлары болады, осының көмегімен олар ағаштан-ағашқа 100 метрге дейін қалықтап ұша алады. Көпшілігі тәулік бойы белсенді. Әртүрлі баспаналарды - ін, қуыс, жарықшақ және т.б пайдаланады. Суық қыс жағдайында ұзақ ұйқыға кетуі мүмкін.

Бұлар бағалы терісі үшін ауланатын аңдар және жыртқыш аңдар мен құстардың қоректену нысандары болып табылады.

Бұлар негізінен Еуразия мен Африканың субтропиктік және тропиктік аймағында тіршілік етеді. Оңтүстік Азияда және Жерорта теңізі елдерінде 13 түрді біріктіреді.

Арқасын, бүйірін және құйрығын ұзын инелер жапқан, денесінің басқа бөлімдері - қатты қылшықты. Көздері мен құлағы кішкентай. Алдыңғы аяқтары 3 не 4, артқылары - 5 саусақты. Табандары тегіс, түксіз. Азу тістерінің саны 4-тен. Негізінен жайралар ұйқыға жатпайды. Жылына 1-3 мәрте көбейіп, әрқайсысынды 2-ден ұрпақ әкеледі. Қазақстанда Маңғышлақтың оңтүстігінде, Талас, Қырғыз, Іле Алатауларында, Қаратау және Шу-Іле тауларында кездеседі. Маңғышлақтың оңтүстігінде Кендірлі - Қайсан үстіртінде, Елшібек құдығы, Жабайұшқан бөлігінде, Талас Алатауында, Сайрам-Ақсу өзендерінің аралығындағы тау қойнауында, Іле Алатауының батыс бөлігіндегі Жетіжол, Қастек тау етектерінде, Қырғыз Алатауының Аспара, Мерке, Қаракыстақ, Қарақат, Сарыбұлақ, Шұңқыр қойнауларында, Қаратаудың Сырдария бөлігінің оңтүстік - шығысында және Кіші Қаратауда кең таралған.

Маңғыстау түбегіндегі тау жоталары мен бөктерлеріндегі ормандар мен тоғайларда, өзен аңғарларында мекендейді. 6 түрі бар, оның бір түрі – үнді жайрасы немесе аққұйрықты (H. іndіca), ол Қазақстандағы ең ірі кеміруші. Тұрқы 60 – 90 см, құйрығының ұзындығы 12 – 15 см, салмағы 15 – 27 кг. Оның дене бітімі ерекше – арқасы мен бүйірінде қаптаған ине шамамен 30 – 35 мыңдай болады.

Жайралар інін тастың қуысына, өзен бойындағы биік жарға салады. Бұл іннің тереңдігі шамамен 4 м-ге дейін барады. Ол көбіне шөппен, өсімдік, тамыр жеміс, жеміспен қоректенеді. Сонымен қатар бұл жайралар қоректенуге түнде шығады. Жайраларға күздігүні мәдени өсімдіктің жетіспеуінен азықтан көбінесе оның игіліктерінің - қарбызды, қауынды, қиярларды, асқабақтарды, жүзімді, жоңышқаны жейді. Қыста сүректі шоғырмақты жейді, тал-шыбықтың төменгі бөліктерін кеміреді. Анда-санда құрт-құмырсқаларды және сонымен қатар олардың дернәсілдерін жейді.

Жылына бір рет яғни 2–5-ке дейін балалайды. Буаздық мерзімі 60 – 90 күн. Жаңа туған жайралар өте әлсіз, денесіндегі инелері алғашқы тәуліктерде жұмсақ болады. Қолда ұстағанда үнді жайрасы 20 жылдай тіршілік етеді. Үнді жайрасының жылдан - жылға саны азаюда. Мысалы, Алматы мен Шымкенттегі хайуанаттар саябақтарында 5 жұбы, Қарағандыда 2 жұбы бар. Сондықтан қорғауға алынып, Қазақстанның «Қызыл кітабына» 1996 жылдан бастап енгізілген. Қазіргі таңда жайралар Қаратау қорығында қорғалады.

Саны. Барлық жерде саны сирек, анық саны туралы дерек жоқ. Қаратауда 1983 жылы 200 км² жайраның 200 іні кездессе, осы жерде бір шаршы км² шақырымда 1,0-2,5 жайра санаққа алынған.

Негізгі шектеу факторлары. Қардың қалың түсіп, топырақтың қатты қатып қалуы. Мекендейтін жерлерде мал санының шектен тыс көп болуы мен браконьерлік жолмен аулауы, қойшы иттерінен зардап шегуі.

Жайраның көбею ерекшеліктері: Hustricidae Жайраның денесінде, басында, арқасында, құйрықта салалы жане жуан инелермен жабылған ал сыртында қатты қылды бөліктен тұрады. Басының алдыңғы сүйектері өте жаксы дамыған. Жайралар теңізді елдерде Африка және оңтүстік Азияда таралған. Жайралар түрлі ландшафтарда, шөлдерде, ылғалды тропикалық жерлерде кездеседі. Олар үңгірлерде

217

тұрады, бірак өздері індерді жиі салады және сонымен қатар сырттағы дайын тұрған індерді өздеріне тартып алады.

Барлық жайралар көбінесе өсімдік жем - шөптермен, шөптің және жасыл бұтаның шыбықтары мен, тамырларымен, жыңғыл түйнектермен, баданалармен немесе игіліктермен азықтанады. Сонымен қатар жайралар ақырын тұрып, құрт-құмырсқалар және олардың дернәсілдерін қорек етеді. Жайралар бау - бақшаға өтіп, сол жерден өзіне қажетті дәмді нәрселер жейді. Өзінің үздіксіз жүрген жорығында белгілі бір соқпақтарды салады. Барлық жайралар түн хайуанаттары. Жайралар індерін 4-10 метр ұзындықта қазады. Олардың азығы көкпен, шөптермен, баданалармен, түйнектермен, игіліктер, тал - шыбықтың және бұтаның тұқымдарын қорек етеді. Көбінесе жүгері егіндерінің бау - бақшасын зақымдайды. Түнде інінен бірнеше километрге асып кетеді. Жайра өзіне қауіп төнген жағдайда жауына айбат шегеді, өзінің құйрығының сылдырмағымен және инесін тосу арқылы қорғанады.

Буаздық 110-115 күнге созылады. Бұл жайра жылына бір рет тұқымдайды, кейбір оңтүстік облыстарда екі рет балалайды. Бір ұрықта 2 бала яғни 1 ден 4 ке дейін болады. Жаңа туған балалары көздері ашық болады, инелері бірінші уақытта жұмсақ кейін уақыт өте келе инелерін түйрей біледі. Өмірінің ұзақтығы 20 жасқа дейін жетеді. Кейбір уақыттарда жайраны кірпімен салыстырады. Кірпі сол типті хайуанаттар қатарына жатады. Биологтардың пайымдауынша жаратылысынан ет жемейді. Жайраның аяқтары қысқа және ебедейсіз. Жайра ақырын жүреді.

Жайраның сыртқы иістері өте нашар. Бұлардың көру қабілеті онша емес болсада, есту қабілеті жоғары дамыған. Жайраның отбасы көп өмір сүреді. Жайраның ұрпақтары өздігінен азықтануға алғыр болып келеді, сонымен қатар анасының қасында ұзақ уақыт тұрады. Аналары инелерін айрықша, айбарлы қару ретінде қолданады. Жайраның анасы балаларын сүтімен тамақтандырады. Жайраның ата-анасы басқа хайуанаттардан қалай қорғану керек екендігін үйретеді. Қазіргі заманғы жайралар кездесетін жерлері Солтүстік, Орталық, Оңтүстік Америкаларда. Солтүстік Американдық жайра Erethizon dorsatum, Мексикалық қылды жайра өте кішкентай жайра Sphiqqurus mexicanus, және Бразиялық жайраны Coendou prehensilis деп атайды. Жаңа заманғы жайралар басқа жайраларға қарағанда кішілеу болады. Жаңа заманғы жайралар көбіне өзінің уақытын жұбымен өткізеді. Бұл жайралардың қыстайтын жерлері ағашта, таулы жерлерде, ағаштың тамырларының қуысында. Бұл жайралардың тырнақтары жақсы жетілген, тастарға шығу ретінде арналған. Бұл жайраларда түнгі кеміргіштер отрядына жатады. Жайралардың тамақ жеуі улы шөптерге қарсы алдыңғы тістері бар. Ал жаңа әлемдік жайралар тамырлар, жапырақтар, майда жеміс-жидектердің ішіндегі дәндерін, пияз гүлдерінің ұрықтарын, өзіне қорекетеді. Севере Американский жайралар өзінің жаман қылығы ағаштарды кеміріп тастайды, сонымен қатар тұз іздегенде сүйектерді кеміріп тастайды. Сондай-ақ тісін тазалау үшінде сүйектерді пайдаланады. Бұл жайралар насекомдарды және олардың дернәсілдерін пайдаланады. Ұрпақтары анасымен бірге бірнеше ай бірге өмір сүреді, сосын бұл жайралар өз бетінше өмір сүреді. Жаңа туылған сәтінде бұл жайраларға қауіп төндіретін жабайы мысықтар, адамдар, ашулы арыстандар.

Жайралардың ішіндегі Солтүстік Американдық жайралар қауіпсіз деп саналады. Бұлардың тұмсықты инелері қатты, басқа аңдар бұлардан қорқады. Гарвардского институтының зерттеуі бойынша жайраның инелері терісінде 80% жуық мықты бекітілген. Бұлардың инелері жауларына және адамдарға тигенде жарақаттайды. Ғылыми зерттеуге қарағанда жайралардың инесі медициналық екпеге қарағанда ауырлау. Осы жайралардың сыртқы инелері қатты инелермен қапталған. Инелері сәл бүгіліп орналасқан. Осыған байланысты жауларына инелерін дұрыстап қадай алмайды. Бірақ медициналық инелерге қарағанда жылдам қадалады. Ғылыми техникалық жоғарғы оқу орнынның тексерулерінде инеден кілей және медицинада жарақатты танатын мықты заттар алған. Сонымен қатар бұл жайралардың инелерінен пышақтар алуға болады. Жайралардың инелері жоғары бағаланады.

Солтүстік Америка Штаттардың түсінігі бойынша бұл жайралардың инелері тұмсығында өткір орналасқан. Жайралардың арқасындағы 30 түрлі өзгергіш қылдары бар. Қылдары құбылмалы болады. Жайра өзіне қарсы шыққан жауларын жаралайды, осы жараның жазылуы өте қиын болады. Осыған қылдарының құбылмалығы қатысады. Гарвардский медицина орталығының биоинженері Джеффери Карптың айтуы бойынша жайралардың инелері қадалған жерінде кейбіреулерінде қалып қояды. Гарвардский ииституты зерттегенде осы жайралар өзінің инелерін көбінесе қорғану үшін қолданады. Жаралаған жерлері ұзақ уақытқа дейін жазылмай жүреді. Инелері қадалған жерінде біраз тұрады. Солтүстік Американдық жайралар осы инелері арқылы қорғанады. Биологтардың айтуы бойынша жайралардың инелері медициналық инелерге қарағанда әлдеқайда өткірлеу болады. Сезімтал, қадалған жері ауырғыш болады. Бұлардың инелері теріге оңай кіреді. Жайралардың инелері медициналық инелерге қарағанда теріге оңай кіреді.

Д.Карптың айтуы бойынша Оңтүстік Американдық жайралардың инелері медициналық инеге қарағанда өткірлігі 2 есе жоғары теріге кірген жері байқалмай қалады. Жайралардың инелері негізінен өткірлігі белгісіз формада беріледі. Ғылыми зерттеулер бойынша Солтүстік Американдық жайралардың инелері басқа теріге кіргенде сондай шамада қалып қояды. Д. Карптың айтуы бойынша бұл инелер өзінің

218

қалы болып есептеледі. Инелері қадалған жерінен шығуы өте қиын. Шабуыл жасаған жауларына инелері қауіп туғызады. Жаңадан туылған жайралардың жарты жылға дейін жынысы белгісіз болып келеді. Зерттеушілер Американдық запаркте жайраның аналығы екенін 4 аптада байқаған. Бірақ жайралардың жынысын анықтау үшін жарты жыл анық керек. Ол осы уақыт аралығында жынысы белгісіз болады. Запарктегі кейбір зерттеушілердің айтуы бойынша жайраның жынысын анықтау өте қиынға түседі. Жайраның жынысын анықтауға асығудың қажеті жоқ. Ең алғаш жайралар туылған сәтінде көзін, мұрнын, құлағын және тамағын анықтайды, ал жыныстық процесін анықтауға асықпаған жөн.

Сьюзен Мюррей жайраны зерттеп сыртқы келбетіне қарап тұрып аталығы немесе аналығы екенін ажырата алмаған. Делл Гульельмо зерттеуі бойынша жайраны алты айсыз жынысын анықтау өте қиын екенін айтты. Бұл жайралар туылғанынан инелі және қылды болып туылады. Алғашқы бір жылдықта инелері түсіп тұрады. Сол аралықта инелері өткір болып өседі, сондай-ақ терісі жұмсақ, инелері осы уақытта жайлап - жайлап қатая бастайды. Жайралардың жыныстық мүшесін анықтау қиынға түседі, сыртқы келбетіне қарап тұрып ажырату мүмкін емес. Жайраның жыныстық жағы генетиктердің зерттеуі бойынша анықталған.

Доктор Иисус Молдонадо осы жайраның жынысын тексеруін өз қолына алған. Көптеген ДНК зерттеуі арқылы тексеріп анықтай алмаған. Д. И. Молдонадо бұрын мұндай жайралар мен жұмыс істемегендігін айтады. Кезінде Африкалық пілдерді, қасқырларды түлкілерді зерттеген. Аналық жайраның органын тексеруде Иисустың айтуы бойынша қанша зерттегенменде әлемдегі жыныстық процесін анықтау өте қиын.

Эндрю Ривара зерттеуі бойынша будда жайралардың денесінде майда қылды инелері болады. Көптеген ДНК зерттеуі бойынша ең жақын ұқсастық шошқалар болған. Бұл басқа көптеген ғалымдар ДНК арқылы тексергенде көрінбеген. Э. Ривара бұны 4 күн ішінде анықтаған. Компьютермен тексергенде анық көрінген. Будда жайрасы басқа жайраға ұқсамайды. Бұл жайралар 2 жылдық аналығы туғаннан кейін тағы да 200 күннің аралығында қайта тууы мүмкін.

Хирургиялық, нанотехникалық, США, Ұлыбритания зерттеулері бойынша жайралар өткір инелі болып келеді. Теріні қаптап жатады. Хирургиялық инелерге қарағанда адамға екі есе жұмсақ әрі тез терісіне оңай кіреді. Кейбір ғалымдар Proceedings of the National Academu журналда жайраның инелерінің өткірлігі жазылған және инелері қымбат емес. Бұл инелер тәжірибе жүзінде жоғары көрсетілген. Адамның жаралануы аз көрсетілген. Тігістеріде байқалмайды. Микрохирургиялық жоғары және басқада кейбір бұл қолдану жүйелері жеңіл әрі ғалымдар тексерген.

Электрондық микроскопиялық тексерулер бойынша жайраның денесі ісік доға тәріздес формалы болып келеді. Жайралардың инелері кейбір жағдайда қозғалысына кедергі жасайды. Тексерулердің көрсеткен мәліметі бойынша жайралардың инелері жоғарғы жүруіне қарсылық көрсетеді. Осы қарсылық өзіне күш береді. Бұл жайралардың инелері хирургиялық инелерге ұқсайды. Хирургиялық инелері тігіс сияқты. Нәтижесі: Жайралар кеміргіштер отрядына жатады. Бұл жайралардың денесіндегі инелері майысқақ, қатты сонымен қатар өзіне шабуыл жасаған жауларына инелерін лақтырады. Шабуыл жасар алдында жауларына өзінен дыбыс шығару арқылы ескерту жасайды. Сондай-ақ бұлар көптеген жерлерде кездеседі. Қазіргі кезде бұл жайралардың саны азайып бара жатыр. Соңғы жылдары жайраны еті үшінде аулайтын болған. Негізінен 1996 жылдан бастап қорғауға алынған. Жайраларды асырап қолда өсіру үшін кішкене туылған сәтінен бастап қарау керек, әйтпесе ол үлкен болған сәтінде мүлде ұстатпай инелерін адамдарға лақтырады. Бұлардың инелері шаң тозаң микробқа толы болғандықтан, жарақаттаған жерінің жазылуы өте қиын болады. Көбіне көк шөптермен, өсімдіктермен, оның тамырларымен күзге қарай көбіне бау - бақшада қауын, қарбыз, асқабақтарды, ал қыста ағаштың тамырларын кеміріп, кейбір жәндіктерді жейді.

Пайдаланған әдебиеттер:1. К.Б.Олжабекова, Б.Е.Есжанов. Омыртқалылар зоологиясы-ІІ том -А., «Қазақ университеті», 2007ж. 2.М.Қ.Жұмалиев, Б.Е.Есжанов. Жануарлар әлемінің биоалуантүрлілігі (Сүтқоректілер), 4-бөлім. – Алматы, «Қазақ университеті» 2007ж. 3. А.Б.Бекенов, Б.Есжанов, С.М. Махмутов. Қазақстан сүтқоректілері - Алматы, «Ғылым». 1995ж.4. Абрикосов Г.Г. и др. Зоология. /Учебник, 1-том. –М.: Высшая школа, 1996ж.

Аннотация. В статье рассмотран биологическая особенность дикобраза и ее значение в медицине.Annotation. Article consideration of biological feature of a porcupine and its significance in medicine.

219

220

МАҚАЛАЛАРДЫ РӘСІМДЕУ ТӘРТІБІ

Жарияланым төмендегі элементтерден тұрады:а) ӘОЖ (әмбебап ондық жіктеу)б) мақаланың тақырыбы (барлығы бас әріптермен); в) авторлар туралы мәлімет;г) мақаланың мәтіні;д) әдебиеттер тізімі (5-10);е) аннотация.Мақалаларды жазу мен рәсімдеу тәртібін сақтау үшін журнал редакциясы авторлардың төмендегі

ережелерді сақтауын сұрайды. Мақала материалдары баспадан шығу үшін Microsoft Word 2003, 2007 редакторында немесе соған

сәйкес редакторларда терілген 3-10 беттік мақаланың қолжазбасы А4 форматты қағазға 1 дана шығарылып, қазақ, орыс немесе шетел тілдерінде тапсыруға болады. Мақала материалының электронды нұсқасы міндетті түрде болуы қажет. Баспаға ұсынылатын мәтінді рәсімдеу тәртібі: KZ Times New Roman, шрифті – 12, жоларалық интервал – 1, параметрлері барлық жағынан – 2см.

Мақала төмендегі құжаттармен қоса ұсынылуы қажет:- Редакцияға келіп түскен материалдарда ғылым докторы немесе ғылым кандидатының ұйымның

мөрі басылған пікірі болуы керек. Пікір беруші мақалалардың сапалылығына жауап береді. Ғылыми дәрежесі жоқ авторлар үшін ғылым докторларының немесе ғылым кандидаттарының пікірі болуы тиіс. Мақалаларды жариялау үшін пікір берушілердің ұсынысы жеткіліксіз. Соңғы шешімді редакция ұжымы қабылдайды.

- қазақ тіліндегі мәтін үшін – орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; орыс тіліндегі мәтін үшін – қазақ және ағылшын тілдеріндегі түйіндеме; шетел тілдеріндегі мәтін үшін – қазақ және орыс тілдеріндегі түйіндеме;

- автордың түйіндемесі: тегі, аты, әкесінің аты, қызметі, жұмыс орны, үй және жұмыс телефондары, мүмкіндігінше – факс және e-mail.

Мақала төмендегі талаптарға сәйкес рәсімделуі қажет:- сол жақ жоғарғы жағында ӘОЖ индексі, екінші бас әріптермен (қою шрифтпен) – мақаланың

тақырыбы, үшінші жолда ортасында автор(лар)дың тегі, аты, әкесінің аты жазылады, екі интервалдан кейін негізгі мәтін жазылады.

- әдебиеттерге жасалған сілтемелер дәйектемеден (цитата) кейін, төрт бұрышты жақшаның ішінде, әдебиеттер тізіміндегі нөмеріне сәйкес нөмермен көрсетіледі. Дәйектемені (цитата) беру үлгісі [10,81б.]. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с. мақаланың ең соңында беріледі. Әдебиеттер тізімінен кейін мақаланың қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі түйіндемесі беріледі.

Кескіндемелер (кестелер, схемалар, диаграммалар) жеке А4 парағында компьютерде немесе анық сызба (тушпен) түрінде орындалуы қажет. Суреттің нөмері қағаздың сырт жағында қойылады және қай бетке және қай жерге орналасатындығы жазылады. Математикалық формулалар Microsoft Equation объектісі ретінде теріліп, беріледі.

Сілтеме жасалатын формулалар ғана нөмірленуі қажет. Графикалық материалдар 5-суреттен аспау керек.

Талапқа сай рәсімделмеген мақалалар қабылданбайды және авторға кері қайтарылады.Журналдың бір нөмерінде автор бір рет мақала жариялайды, екінші рет тек басқа автормен бірігіп

ғана жариялай алады. Бір мақаланың авторы 3-ден аспау қажет.

221

УСЛОВИЯ ОФОРМЛЕНИЯ СТАТЬИ

Публикация состоит из следующих обязательных элементов:а) УДК (универсальная десятичная классификация)б) заглавие статьи; в) об авторе (сведения)г) собственно текст статьи;д) список литературы (не менее 5 и не более 10 названий);е) аннотация.При написании и оформлении статей для печати редакция журнала просит придерживаться

следующих правил для авторов.Статья может быть представлена на казахском, на русском или иностранном языках в объеме 3-10

страниц формата А4, включая таблицы, иллюстрации, список литературы. Материал статьи обязательно должна быть в электронном варианте. Рукописи большего объема принимаются по специальному решению Редколлегии. Гарнитура для текстов – KZ Times New Roman, размер шрифта – 12, интервал – одинарный, поля с каждой стороны – 2 см. Статья оформляется только в текстовом редакторе Microsoft Office Word 2003 или 2007.

Статья должна сопровождаться следующими документами:- Материалы, направляемые в редакцию, должны иметь внешнюю (стороннюю) рецензию

кандидата или доктора наук (с указанием полных сведений о рецензенте), подписанную и заверенную печатью организации (отделом кадров). Рецензент несет ответственность за содержание статьи, достоверность представленных материалов. Рецензия доктора или кандидата наук для авторов, не имеющих ученую степень. Наличие положительной внешней рецензии не является достаточным основанием для публикации статьи. Окончательное решение о целесообразности публикации принимается редколлегией журнала.

- аннотация для текстов на казахском языке – на русском и английском, для текстов на русском языке – на казахском и английском; для текстов на иностранном языке – на казахском и русском.

- резюме автора: Ф.И.О., должность, место работы, домашний и служебный телефоны, по возможности – факс и e-mail.

Статьи должны быть оформлены в строгом соответствии со следующими правилами:- На первой странице вверху по левому краю – индекс УДК, на второй строке – прописными

буквами – название статьи, на третьей указываются инициалы и фамилия автора(ов), после которого через двойной интервал печатается текст статьи.

- Список литературы дается в конце статьи. Список литературы для оригинальной статьи – не более 10 источников. Список литературы составляется в алфавитном порядке – сначала отечественные, затем зарубежные авторы. Если ссылку приводят на конкретный фрагмент текста документа, в отсылке указываются порядковый номер и страницы. Сведения разделяются запятой. Например: В тексте: [10, с. 81], В за текстовой ссылке (Список литературы): 10. Бердяев Н.А. Смысл истории. М.: Мысль, 1990. 175 с.

- После списка литературы представляется резюме на казахском, русском и иностранном языках.Иллюстрации (графики, схемы, диаграммы) должны быть выполнены на компьютере или в виде

четких чертежей (тушью) на отдельном листе формата А4. Математические формулы должны быть набраны как объект Microsoft Equation.. Количество графического материала должно быть минимальным (не более 5 рисунков).

Статьи, оформленные с нарушением требований, к публикации не принимаются и возвращаются авторам.

В одном номере журнала автор имеет право публиковаться один раз, второй раз в соавторстве. Рекомендуемое количество авторов одной статьи – не более трех.

222

ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚИНСТИТУТЫНЫҢ ХАБАРШЫСЫ

ҒЫЛЫМИ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖУРНАЛ

ВЕСТНИК ТАРАЗСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГОПЕДАГОГИЧЕСКОГО ИНСТИТУТА

НАУЧНО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ ЖУРНАЛ

№172014

(қаңтар – ақпан – наурыз)

Медиа орталық басшысы Кожимбетова Р.Қ.

Редактор: Джунисова А.А.,

Техникалық редактор:

Кузембаева Н.Б., Абдраманов А.Е.,Иващенко В.Н.

Мұқаба дизайны: Осерова Ж.Н.

Корректор: Мамбетова А.С.

Басуға 25.03.2014 жылы қол қойылды.Пішімі 210 х 297 1/16. Офсеттік қағаз.

Бағасы келісім бойынша. Есепті беті 23; Шартты беті 14Таралымы 75 дана. Тапсырыс № 614

Подписано в печать 25.03.2014 г.Формат 210 х 297 1/16. Бумага офсетная.

Цена договорная. Уч. изд.л. 23; Усл.п.л.14Тираж 75 экз. Заказ № 614

ТарМПИ, Баспа және дизайн секторы080000, Тараз қ., Төле би к., 62

223

Documents

tarmpu.kztarmpu.kz/download/vestnik/ves17.doc · Web viewIelts writing..... 34 Бөгенбаева Ә. «Еңлік - Кебек» дастанындағы ұлттық салт