ATATRK NVERSTES
FEN BLMLER ENSTTS
EVREY KORUMADA YEL KMYA ETM
Dilek TEKE
13041306002
Biyokimya Ana Bilim Dal
ERZURUM 2014
EVREY KORUMADA YEL KMYA ETM
Dilek TEKE
Atatrk niversitesi Fen Bilimleri Enstits Biyokimya Ana Bilim
Dal
ERZURUM
ZET
Bu almann amac evre kirlilii sonucu ortaya kan kimyasal
kirlenmeler iin nlemlerin alnmas ve bireylerin bilinlendirilmesinde
yeil kimya eitiminin nemi vurgulanmtr. almada 11 kaynaktan evre
kirlilii ve korunmas, yeil kimya kavram ve yeil kimya eitimi
konular derlenerek doann korunmasnda zararl kimyasal rnlerin en aza
indirgenmesinde geri dnme ve hangi temel esaslarn uygulanmas
gerektii belirtilmitir. Gnmzde yeil kimya bilincinin salanmasnda
eitim ve yksekrenim kurumlarnda, ders kitaplarnda, medyada, srekli
yaynlarda ve endstriyel alanlarda bu konulara verilen nemden
bahsedilmitir. Ayrca evre eitiminde; bireyin evreyi kavramas,
evreyle etkileimindeki tutumu, evre kar duyarl ve bilinli olarak
evreye sahip kmas gibi konulara deinilmitir.
Anahtar kelimeler: evre kirlilii, Yeil kimya eitimi ve
bilinci
GR
Gnmzde insanlarn doal kaynaklar kullanmalar, kalknma politikalar
ve bununla birlikte ortaya kan snrsz ve bilinsiz yaplan tketimler
evresel sorunlara neden olmakla birlikte byk tehditlere de yol
amtr. zellikle sanayileme ve modernlemeyle nfus art, ehirleme, yaam
kalitesinin ykselmesi, rekabet ve savalarn etkisiyle 20. yzyln
ikinci yarsndan itibaren evresel kirlenme ve bozulmayla birlikte,
evreye kar duyarllk ve bilin kazandrmaya ynelik abalar artmaya
balamaktadr (Ylmaz & Gltekin, 2012).
Son zamanlarda ekosistemdeki bozulmalar ve evresel deiimlerden
dolay evre eitimine verilen nem de artmaktadr. evresel sorunlar,
gezegenimizin yalnzca bir blgesini deil tm dnyay
ilgilendirmektedir. Bu yzden eitim alannda evre eitimi her lke iin
nemli bir hale gelmelidir (Pekel, Kaya & Demir, 2007).
evre eitimindeki ama, insanolunun evresini btn olarak alglamas,
evreye kar iyi bir tutum oluturmas, temiz bir evre iin duyarl,
bilinli ve giriken bir birey olarak yaam ortam olan dnyay
sahiplenmesidir (Grbz & akmak, 2012).
Son zamanlarda kimya endstrisi ve hzla gelimekte olan teknoloji,
bir sorun yaamaktadr. Bu problemde evre kirliliidir. Her ne kadar
kirliliin azaltlmasnda pek ok adm atlmsa da, halkla ilikiler blmnn
sk almasna ramen tten bacalar, kresel snma, kanserojen maddeler,
kirletilmi nehirler ve yangn ya da patlama tehlikeleri tam olarak
giderilememitir. Maalesef kimya fabrikalar zehirli ve yanc organik
zcleri kullanmaya devam ettike kirlilik durdurulamamaktr. Ayrca
dnya nfusunun artmas ve yaam standartlarnn ykselmesi de, kimyasal
retimin srdrlebilirliini engellemektedir. Artan taleple de retimin
art atk seviyesini ykselmektedir. Bu durumun farknda olan kimyaclar
da yeni bir yaklama gerek duymulardr. Bundan dolay, kollar
svayarak, evre dostu olan "yeil" kimya anlayn gnlk hayatmz katmaya
almlardr (Ylmaz, 2001).
YEL KMYA NEDR?
Yeil kimya, ABDde 1990 ylnda Kirlilii nleme Yasas ile ortaya
kmtr. Bu yasann kmasyla; ilk kez kirlilie neden olan atklarn oluumu
nlenmitir. 1991de EPA (ABD, evre Koruma Dairesi) Kirlilii ve Zararl
Atklar nleme ofisi kurulmutur. Bu ofiste almakta olan Paul T.
Anastas, yeil kimya terimi bulmutur. Bu terim; ngiltere, Almanya,
Japonya, Avustralya ve talyaya da yayld ve bu lkelerde yeil kimya
almalar desteklenmitir. 1997de yeil kimya, sivil bir organizasyon
haline gelmitir. Yeil Kimya Enstits adyla bilinen organizasyon,
srdrlebilir ve temiz retim teknolojilerinin yaygnlamas iin almtr
(Can, 2005).
Gnmzde yeil kimya, kimyasal rnlerin evre ve insan salna zararl
maddelerin oluumunu nleyici yntemlerin bulunmas, planlamas ve
gelitirilmesi olarak tanmlanmaktadr. Dier bir deyile yeil kimya,
evreyi korumaya ynelik kimyasal yntemlerin ve maddelerin
gelitirilmesini n plana karan bir kimya daldr (lmez & Mami,
2012). Ayrca yeil kimya; insan sal ve evre iin zarar olabilecek
maddelerin oluumunu ve kullanmn yok etmek veya azaltmak iin
kimyasal rn ve srelerin dzenlenmesini salamaktadr (irin, 2011).
Yeil kimya yaklamnda, atk oluumu, enerji ve doal kaynak
kullanmnn azaltlmas iin akademik birimler ve endstriler tarafndan
12 temel ilke kabul edilmektedir (ekil 1 de verilmitir).
ekil 1: Yeil kimyann 12 temel esas
1) nleme: Oluan atn artlmas ve temizlenmesi yerine atk oluumu
engellenmeye allmaldr.
2) Atom ekonomisi: retim aamasnda harcanan malzemelerin, son
rndeki miktarn, enerjisini ykseltebilecek retim prosesleri
salanmaldr. Bunu da ok az yan rn ve atk oluumuyla salanr.
3) Tehlikeli kimyasallarn azaltlmas: Doal ortam ve insan salna
zarar vermeyecek tehlikesiz maddelerin kullanlmas ve retilmesi iin
sreler tasarlanmaldr.
4) Gvenli kimyasallarn tasarm: evre ve insan salna zararl olan
kimyasal maddeler toksiklerin en aza indirgeyecek tasarmlar
yaplmaldr.
5) Gvenli zcler ve yardmc madde kullanm: retim esnasnda yardmc
maddelerin ( zcler, ayrm salayan maddelerin vb.) zorunluluk arz
etmiyorsa kullanlmamas veya kullanlacaksa da en tehlikesiz olan
seilmelidir.
6) Enerji tasarrufu: evresel ve ekonomik durumlar dnerek
kimyasal srelerin enerji gereklilii tespit edilmeli ve minimuma
drlmelidir. retim mmkn olduunca atmosfer basncnda ve oda scaklnda
yaplmaldr. Bu sayede daha az enerji harcanm olur.
7) Yenilenebilir ham madde kullanm: Teknik ve ekonomik
sebeplerden dolay yenilenebilir ve besin kaynakl ham maddeler
tketilmelidir.
8) Yan rnlerin azaltlmas: Lzumsuz guruplarn kullanm, kimyasal ve
fiziksel olaylarn belirli bir sre deitirilmesi gibi ilemlerin
mmknse azaltlmal veya hi kullanlmamaldr. nk bu ilemlerde gereksiz
maddeler kullanldnda atklar oluabilmektedir.
9) Katalizler: retimde katalizrler kullanlmasyla verim artar.
Katalizrler her zaman stokiyometrik kimyasal maddelerden stndr.
10) Bozulmann tasarm: Kimyasallar, mrn tamamladktan sonra, atk
madde oluturmayacak ekilde yani evreye zarar vermeyen bozulma
rnlerine paralanacak ekilde tasarlanmaldr.
11) Kirlilii nlemenin izlenmesi ve zmlenmesi: Tehlikeli madde
oluumunda retimin devaml izlenmesi ve kontroln salanmas iin
analitik yntemler gelitirilmelidir.
12) Kazalarn nlenmesi iin daha gvenli kimya: Kullanlacak
kimyasal maddeler ve bunlarn fiziksel durumlar; yangn, patlama veya
sznt gibi kazalarn en az olacak ekilde seilmelidir (etinkaya,
2007).
Yeil kimya geni bir uygulama alann kapsar. evresel kirlilii
nlemede yeil kimya eimini daha iyi alglamada neleri kapsadn yandaki
ekil 2 de bakldnda anlalmaktadr.
la elde etmesi, katlarn tekrar tekrar kullanlmas, atk sularn
artlmas, tarmda biyopestist kullanm, yeil enerji teknolojisi, beyaz
eya teknolojisinin yan sra kimyada baz reaksiyonlarnn yrtlmesi,
alternatif zclerin kullanlmas, zararsz zclerin kullanlmas veya
reaksiyonlarn zc olmadan yrtlmesi, saflatrma reaksiyonlarnda,
organik sentezlerde ve evre kirliliini nleme gibi birok alanda
kullanld grlmektedir. Yeil kimya alannda srdrlebilir bir dnyada
yaamak iin daha basit admlarla daha az zararl veya zararsz,
maliyeti dk verimi yksek, zamandan tasarruf eden, dk riskli ve
gvenilir, sre ve ktlar oluturarak, canl ve cansz evreye dost olan
sonulara ulalmtr (akmak, Topal & akmak, 2012).
ekil 2: Yeil kimyann kapsam
YEL KMYA ETM
Yeil kimya eitimi, halen uygulanmakta olan geleneksel kimya
eitiminin ortadan kaldrlmas deil, eitimin farkl bir anlayla devam
ettirilmesidir. Yeil kimya eitimi, geleneksel kimya eitiminin
modern bir ekli olmas, daha az toksik madde kullanlmas, renciler
iin gvenli bir deney ortam salamas, kritik dnme becerileri
kazandrmas, daha ucuz zcler ve dzenekler kullanmas ve atk miktarn
azaltarak maliyeti drmesi, bilimsel kavramlar srdrlebilirlik ve
sorumlu liderlik kavramlaryla birletirmesidir. Ayrca lisans
rencilerinin aratrmalarda yer almalarn salamasndan dolay yeil
kimya, kimya lisans dzeyindeki bilim eitimi iin ideal bir odak
noktas olmutur. Eitimde asl amac; retimin pratik ile uyum iinde
olmasdr. Yeil kimya prensiplerinin geleneksel kimya ders programna
alnmas ile renciler snfta retilen bilgilerle gnlk hayatta
karlatklar evre kirlilii, ozon tabakasnn incelmesi, kresel snma,
geri dnm, enerji tasarrufu gibi kavramlar arasnda iliki
kurabilmektedirler (Gerek, 2012).
Yeil Kimya bilinci ile, kimyasal rnler ve srelerin ekosisteme
zararlarnn minimuma indirilmesini amalanmaktadr. Bununla birlikte
kimyasal maddelerin zararl etkilerinin farknda olunmas bilincinin
alanmas ve toplumun belirli basamaklarna ulatrlmas salanmaktadr
(Ycel, 2008).
Yeil kimya eitiminde ilerleme kaydedebilmek iin uygulanan kimya
mfredatnda, tasarlanacak ve kullanlacak molekler yaplarn zararl ve
toksik etkilerinin fiziksel ve kimyasal zelliklerin sistematik
tantm sayesinde yeil kimya prensiplerine uygun laboratuvar
deneyleri uygulanlmaktadr. Ayrca kimyasal verim teriminin atom
ekonomi ile yer deitirmesi, toksik kimyasallarn ve riskli
moleklerin temel kavramlarnn tantlmasna yer verilmeli ve ders
kitaplar yeil kimya ierecek ekilde dzenlenmelidir (Gerek,
2012).
SONU ve NERLER
Yeil kimya eitimi ve bilinci; evrenin korumasnda, dnya apnda
deiimlerde insanlar iin ekosistemi korumayan bir alternatif
olmaldr. Yeil Kimya bilinci sayesinde niversitelerde fen ve sosyal
blmlerindeki rencilerin, yeil kimya kavram ile evresel, bilimsel ve
eitsel srelerdeki ilikilendirilmeleri ortaya konulmaldr. Yeil Kimya
bilinci, gelecek kuaklara evreyi korumada detayl bilgiler
kazandraca, yeil bir evrede yaamak iin pek ok katk salanaca kresel
bir yap olacaktr (Ycel, 2008).
Yeil kimyann akademilerdeki yeri temiz teknolojilerin
gelitirilmesini salamaktr ve endstrin ihtiyac olan yeni retim
tekniklerine yardmc olmaktr. niversiteler iin nemli olan eitim de,
gelecein bilim adamlarna yeil kimyann temellerini alamay salar.
Kimya, kimya eitimi ve kimya mhendislii alanlar bata olmak zere; tm
uygulamal alanlarda yeil kimya retimine balanlmaldr (Gerek,
2012).
Yeil kimya eitim programlarnn yeni eitim materyalleri ile
salanabilmesi yle zetlenebilir:
Eitim materyalleri ve retmen yetitirilmesinde yeil kimya eitim
program ve projeleri belirlenmelidir.
Yeil kimya ile ilgili haberler web siteleri araclyla
salanmaldr.
Organizasyonlar ve devlet birimleriyle balantlar salanarak
ilgili konferanslarn gerekletirilmesine yardmc olunmal,
niversiteler ve okullarda eitim materyalleri salanarak zgl temal
projelerin gerekletirilmesiyle network alar oluturulmaldr.
Lisans ve lisansst kimya eitimi verilen akademik kurulular yeil
kimya eitimi ile ilgili olan periyodik yaynlara ye olmaldr.
Yeil kimya esaslarn vurgulayan dersler almaldr. Deiim
programlarna katlmlar salanmal, endstriyel kaynaklarn aratrlmas
yaplmal, yeil kimyann geliimi iin ulusal ve uluslararas yarmalar
dzenlenmelidir.
Yeil kimyaya olan ilgiyi arttrmak iin burslar ve aratrma
destekleri sunulmaldr.
rencilerin, akademisyenlerin ve aratrmaclarn sempozyumlara ve
konferanslara katlmlar salanarak yeil kimya ile ilgili
bilgilendirilmeler yaplmaldr (Gerek, 2012).
Yeil kimyay benimseyen bireyler, doadan ilham aldklarn
dnmektedirler. Bilim adamlar, bu yaklamn kimyaclarn daha iyi bir
ekilde anlamasnda kimya eitiminin nemli bir rol aldn dnmektedirler.
Bu yzden ilerleyen yllarda, insan ve ekosistem sal n planda olduu
srece, yeil kimya iek amay srdrecektir (Can, 2005).
KAYNAKA
Can, T. (2005). Srdrlebilir dnya umudu yeil kimya. Bilim ve
Teknik Dergisi, 66-69
akmak, R., Topal, G., & akmak, M. (2012). Kimya retiminde
yeni bir kavram: yeil kimya. The Journal of Academic Social Science
Studies. 5 (8), 359-371
etinkaya, B. (2007). Kimyada aratrma ncelikleri. Tbitak-Bidep
Ege niversitesi, 27-28
Gerek, Z. (2012). Kimyann yeni rengi: yeil kimya. Yksekretim ve
Bilim Dergisi/Journal of Higher Education and Science, 2 (1),
50-53
Grbz, H., & akmak, M. (2012). Biyoloji eitimi blm
rencilerinin evreye ynelik tutumlarnn incelenmesi. Dicle
niversitesi Ziya Gkalp Eitim Fakltesi Dergisi, 19, 162-173
lmez, Z., & Mami, V. (2012). Yeil kimya oluumu kresel snmay
etkiler mi?, 21-24
[www.kimyaegitimi.org/sites/default/files/kuresel.../yesil_kimya.pdfHYPERLINK
"\l """]
Pekel, F., Kaya, E., & Demir, Y. (2007). Farkl lise
rencilerinin ozon tabakasna ilikin dncelerinin karlatrlmas.
Kastamonu Eitim Dergisi, 15 (1), 169-174
irin, Z.. (2011). Sub ve sperkritik zc ortamlarnda flavanon
sentezi. ukurova niversitesi Fen Bilimleri Enstits Yksek Lisans
Tezi, 8-13
Ylmaz, E. (2001). Kimya endstrisine bahar geliyor yeil kimya.
Bilim ve Teknik Dergisi, 94-97
Ylmaz, F., & Gltekin, M. (2012). Snf retmeni adaylarnn evre
sorunlar balamnda renim grdkleri programa ilikin grleri. Dicle
niversitesi Ziya Gkalp Eitim Fakltesi Dergisi, 18, 120-132.
Ycel, A. (2008). A New Motto in Environmental Protection: Green
Chemistry. Eurasian Journal of Educational Research, 32,
145-154
Yeil Kimya
nleme
Atom ekonomisi
Yan rnlerin azaltlmas
Katalizler
Bozunmann tasarm
Kazalarn nlenmesi iin daha gvenli kimya
Kirlilii nlemenin izlenmesi ve zmlenmesi
Tehlikeli kimyasallarn azaltlmas
Gvenli kimyasallarn tasarm
Gvenli zcler ve yardmc maddeler kullanm
Enerji tasarrufu
Yenilenebilir ham madde kullanm
7
