Embed Size (px)
Citation preview
شناسي تاريخيجامعه
1396، بهار و تابستان 1، شمـارة 9دورة
٧٧
با(هزاره سوم ق.م.) ارس –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
تپهكول شناختيباستان هايكاوش از مكشوفه مهرهاي به استناد
ايرانغرب شمالهاديشهر،
1اكبر عابدي
)5/10/1395 تاريخ پذيرش:، 25/2/1395 (تاريخ دريافت:
دهيچكي اي و يك مهر استامپهاديشهر يك مهر استوانه تپهطي اولين و دومين فصل كاوش محوطه كول
–كورااولين شواهد مهر و مهرسازي در فرهنگ يكي از به دست آمد كه در نوع خود به عنوان
ي نظيربياي آن داراي يك نقش خاص و د. در بين اين دو مهر، نوع استوانهآينميبه شمار ارس
كه به شكل شاخ قوچ يا مارپيچ هايشاخيا هاي جفتمارپيچاست كه از آن تحت عنوان
گردد. از آيد، ياد ميبه شمار مي ارس –كوراكه به عنوان نماد فرهنگ هاي جغد يا انساني چشم
ه ب ارس –كوراها، فلزات و ساير زيورآالت فرهنگ كه اين نقش و نماد در تمامي سفالييجاآن
اعي ساختار اجتموفور به كار رفته است، ظاهر شدن آن بر يك نقش مهر گواه تحوالت زيادي در
از گذاري شده است.ق.م. تاريخ 2800قدمت اين مهر به است. ارس –كورافرهنگ و اقتصادي
آثار مالكيت و مديريت اقتصادي و اجتماعي در اين منطقه نخستين كه اين مهرها جزء جايي آن
اعي ي در بازسازي رفتار اجتممؤثرتواند نقش ها ميآن آيند معرفي و شناساييايران به شمار مي از
مردمان آن روزگار داشته باشد.
تپه، هزاره سوم ق.م.، كولارس –كورا، مالكيت، اي و استامپيمهر استوانه: واژگانكليد
دانشكده هنرهاي كاربردي، دانشگاه هنر اسالمي تبريز، تبريز، سنجي و مرمتاستاديار گروه باستان. 1
[email protected] ايران
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٧٨
مقدمه .1
را هنك و گذشته ادوار از گوناگون مسايل از بسياري شناسايي در بارزي سهم كه آثاري جمله از
روزگاران بازمانده مجهوالت از بسياري گشايباب تواندمي هاآن در بررسي و تحقيق و دارد
اثر نخستين بتوان شايد را كاريكنده جهتي از .است شده كاريكنده آثار و مهرها باشد، ديرين
و اميال ظاهري، و مادي هايخواسته تا نموده تالش آن وسيلهه ب كه دانست بدوي انسان هنري
هشتم هزاره درحدود تاريخ از پيش انسان .سازد منعكس را خود فكري و روحي محسوسات
شتد در سكونت و كشيد دست غارها و سنگي هايپناهگاه از هفتم هزاره اوايل و ميالد از پيش
كردنهليا سازي،استقرار در روستاها و خانه قبيل از مدني انقالبات تمدن پيشرفت با. كرد آغاز را
ليگ و سنگي هايدوك تهيه گري،كوزه سازي،سفال صنعت كشاورزي، هايفعاليت حيوانات،
واعان از آرايش و زينتي لوازم حتي مختلف ابزارهاي ساختن و بافيپارچه و ريسينخ براي
پيدا توسعه تجارب و معامالت نتيجه در ،شد بيشتر هاملت و اقوام بين ارتباط مهرها و هاسنگ
و ناستخوا قطعات به كه داشت آن بر را بشر شناسيزيبايي حس كه بود زمان همين در. كرد
بر كه بود زمان اين در چنينهم ،كند كاريكنده و... نيزه و درفش و سوزن چون ديگري ابزار
كه ديافرا مالكيت نقوش آن اثر از كه دادند قرار نقوشي بودند تأثيرپذير كه گلي هايخشت
اعالم آن يلهوسه ب مالكيت تشخيص كه مهر اثر اولين ترتيب بدين. شدمي معلوم بودند زدهخست
مناسبات در جديدي مرحله ميالد از پيش چهارم هزاره در مهر پيدايش . باشد ايجاد شدمي
برعالوه هاخمره و هاكوزه و ظروف و كاالها انواع كردن مهمور. آمد پديد معامالت و تجاري
كه ستدها و داد قبيل دراين ؛ بنابرايناست داشته نيز را كاال صاحب امضاي نشانه مالكيت ثبوت
وشندهفر يا سازنده مهر وجود بر بنا كاال صحت است بوده كاال صاحب شناسايي اساس و پايه
بيشماري تسهيالت موجب مالي و اقتصادي و تجاري امور در مهر و شدهمي واقع قبول مورد
.)1352(ملكزاده بياني، است گرديده
مانده باقيها بر الواح گلي يكي از با ارزشمندترين آثار اي و آثار آنمهرهاي مسطح و استوانه
آيند. بررسي و مطالعه روشمند اين مياز جوامع پيش از تاريخ و تاريخي فالت ايران به شمار
هاي مادي و معنوي سازد تا جنبهو مورخان هنر را قادر ميشناس آثار دانشمندان باستان
استفاده از مهر تقريباً ). 1392:1هاي جوامع كهن را هر چه بيشتر واكاوي نمايند (طاليي، فرهنگ
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٧٩
سنگ در فالت ايران رايج گرديده و تا به امروز ادامه و زمان با دوره مساز هزاره پنجم ق.م. هم
. اولين )1972، 3؛ آميه1992، 2؛ اشمانت باسرات1993، 1پرادا ؛38-37: 9213 ،طاليي( يافته است
ا ولي به مرور ب ،گرفتندشدند و مورد استفاده قرار ميمهرها به صورت گل پخته ساخته مي
: 1990، 4(كلن قيمتي رايج گرديدهاي قيمتي و نيمهها بر سنگپيشرفت تكنولوژي ساخت آن
39-42.(
آغاز هاي لوحهاي در عصر مفرغ عمدتاً همراه با آغاز پيدايش استوانهاستفاده از مهرهاي
ها مانند شوش، تپه يحيي، سيلك و... همراه بوده است كه اين امر بيشتر محوطهنگارشي در
،هاي نسبتاً پيچيده هزاره سومي استشهركحاكي از ورود جوامع روستايي ساده به شهرها و
گسترش فراوان داشته ارس –كوراكه فرهنگ ييغرب ايران جاشمالهاي غربي و بخشاما در
است، اين وضعيت كامالً متفاوت است، چرا كه اغلب محققان اين حوزه بر اين باورند كه مردمان
اي هستند كه برخالف جوامع سادهنشين روستاي كوچنيمهنشين و كوچ يجوامع ارس –كورا
ا را هآناند و تنها نرسيدهصي از پيچيدگي اجتماعي النهرين هنوز به مرحله خابينهزاره سوم
؛ ساگونا و 1393 ،عابديساالر روستايي ساده در نظر گرفت (توان به عنوان جوامع خانمي
؛ 2003، 9؛ روثمن2005، 8؛ بايتوك2007، 7؛ كُول2007، 6؛ باتيوك و روثمن2009، 5زيمانسكي
رو پيدا شدن مهرهاي مسطح و استوانه در بين جوامع اين. از )1991، 11؛ كريب1997، 10كوشناروا
.كندميفراواني را در ذهن متبادر هاي پرسشي خود ارس –كورا
1. Porada
2. Schmandt- Besserat
3. Amiet
4 Collon
5. Sagona and Zimansky
6. Batiuk and Rothman
7. Kohl
8. Batiuk
9. Rothman
10. Kushnareva
11. Cribb
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٨٠
هاي مهر و مهرسازي در به فقدان داده »اسالم صدر تا آغاز از رانيا در مهر«طاليي در كتاب
هاييفراوان در محوطههاي كه با وجود كاوشكند ميغرب ايران اشاره و خاطر نشان منطقه شمال
ها گزارش نشده تپه، هفتوان و... هنوز هيچ مهر و اثر مهري از اين محوطه، گويتپهمانند يانيق
تا با تحقيق بيشتر بر اين موضوع بتوان يك شد موجب مسألهاين . )1392:91(طاليي، است
ب غرمنطقه شمالو عصر مفرغ ارس –كوراگيري از چگونگي مهر و مهرسازي در فرهنگ نتيجه
معرفي مهرهاي به دست آمده با . در اين نوشتار عمدتاً سعي بر اين است تا به دست آوردايران
ت تپه به دسغرب ايران و محوطه كولاز منطقه قفقاز جنوبي و دو مهر جديدي كه از منطقه شمال
، بتوان يك تصوير كلي از فرايند مهر و مهرسازي ترسيم گردد.استآمده
ارس –كورامهرهاي به دست آمده از فرهنگ .2
هرين النسنگ جديد كه آغاز فعاليت جوامع پيچيده مخصوصاً در شمال بين و برخالف دوره مس
اي مانند اي كه در آن در محوطهتپه است، دورههايي مانند تپه گاورا و ارسالنو در محوطه
شود و آثار فراواني استقراري آن گزارش ميهاي مختلف در بخش 1اثر مهر 2000تپه تنها ارسالن
؛ 2012، 12(مارو گرددهاي مختلف خاورنزديك مشاهده مياي در بخشاز تجارت فرامنطقه
باره در دوره مفرغ قديم يا همان يك ،)2002؛ روثمن، 2012، 14؛ فرانجيپانه2012، 13اشتاين
و سبك زندگي مردمان در روندميهاي تجاري از بين تمامي اين پايگاه ارس –كورافرهنگ
يابد.هاي خاورنزديك تغيير ميبيشتر بخش
كه عمدتاً شامل منطقه قفقاز جنوبي، شرق آناتولي و ارس –كورادر كل قلمرو فرهنگ
هاي نادر در گردد، مهر و اثر مهر جزء يافتهغرب و غرب ايران مياي از شمالهاي عمدهبخش
آيند. تنها در چند محوطه در منطقه گرجستان و در شمار ميهاي فرهنگي اين مناطق به مجموعه
اشاراتي به مهرهاي استامپي 2و گودابرتكا ، چوبارتي، آرانيسيهايي مانند تالين، كاچاقبيورمحوطه
. از اين )1 شكل( )2014، 15(شرازاديشويلي دست آمده از اين منطقه شده استه اي بو استوانه
12. Marro
13. Stien
14. Frangipane
15. Sherazadishvili
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٨١
هاي كاوشاز بين چهار نمونه مهر به دست آمده از محوطه گودابرتكا و يك نمونه اخير كه
است.فراواني حائز اهميت كه چوبارتي به دست آمده
در دامنه و 3كيلومتري شرق شهر گوري 7ان، در است در شرق گرجستاي محوطه گودابرتكا
لسليدزه واقع شده است –سناكي –اه تفليسكه در ضلع چپ بزرگر 4هاي كورناكيكوهشمالي
(شرازاديشويلي، . اين محوطه داراي آثاري از دوره مفرغ قديم تا دوران تاريخي است)1 شكل(
دست آمده از گودابرتكا عمدتاً از آرشيو موزه محلي گوري توسط ه مهرهاي ب). 2014
اشويلي و (شانش اندشدهصورت جسته و گريخته معرفي ه ب مختلف گرجستانيشناسان باستان
؛ 152-148: 1963، 18؛ نديماشويلي70: 1969، 17؛ لوردكيپانيدزه25-7: 2013، 16شرازاديشويلي
نمايد: يكي ي دو مهر را معرفي ميليشويمانيند ).19-18: 1961، 19نديماشويلي اميراناشويلي و
كه داراي شكل هاست و ديگري مثلثاز اين مهرها داراي طرح شماتيك آهوي كوهي به همراه
اكنون در موزه گوري گرجستان همسه مهر ديگري كه اي به همراه دسته شكسته شده است.دايره
(شرازاديشويلي،است ايموجود است شامل مهرهاي مخروطي، هرمي و مهر استامپي با پايه دايره
2014.(
متعلق به آن هاييكي در اليه دست آمده از محوطه گودابرتكاه از دو مهر مخروطي شكل ب
ي ياد شده است، يافت گرديد. عمده نقوشي كه بر ارس –كوراچيزي كه از آن تحت عنوان معبد
طور متناوب در كل سطح مهر قابل ه كه ب استاين مهر كنده شده دربردارنده خطوط زيگزاگي
). دومين مهر مخروطي شكل نيز از يك پيت در نزديكي معبد قبلي 3و 2 هايشكلرويت است (
. اين مهر از شش سطح تشكيل يافته كه در يافت گرديد كه جنس آن از سنگ سبز رنگ است
الترين بخش آن طرح شماتيك يك حيوان مانند بزكوهي يا آهو به نمايش گذاشته شده است. اب
الي مهر نيز طرح شماتيك يك حيوان به نمايش درآمده است. از امحدوده سطح دوم از بدر
صورت متناوب بر مهر كنده شده استه هايي بمثلثهاي پاياني اين مهر سطح سوم تا بخش
از جنس وشامل يك مهر هرمي شكل كه پايه آن شبيه به يك هشت ضلعي مهر سوم .)4 شكل(
16. Shanshashvili-Sherazadishvili
17. Lortkipanidze
18. Nadimashvili
19. Amiranashvili and Nadimashvili
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٨٢
مانده است. اين مهر باقيهاي انتهايي مهر سنگ قرمز ساخته شده است. در اين مهر تنها قسمت
نيز در قسمت جنوبي معبد اشاره شده در باال يافت شده است. تزئينات اين مهر نيز دربردارنده
. )5 شكل( يكسري شيارهاي مثلث مانندي است كه تنها در يك طرف مهر به كار رفته است
ت. اين مهر از قرمز با پايه مدور اس –ايقهوهنمونه چهارم دربردارنده يك مهر استامپي به رنگ
. تنها نيمي از اين مهر سالم باقي مانده كه نقش موجود در اين مهر گل پخته ساخته شده است
شكل( هايي را شكل داده استمثلثها اي است كه تركيب آننيز دربردارنده شيارهاي كنده شده
اما شباهت مهرهاي مخروطي شكل بدست آمده از گودابرتكا با تنها . )2014(شرازاديشويلي، )6
هاي اشاره شده در متن به همراه موقعيت قرارگيري محوطه كول تپه در شمال غرب ايران و محوطه .1شكل
هاي داراي مهر به دست آمده از قفقاز و شمال غرب ايرانمحوطه
ماهي به دست آمده از محوطه گودابرتكامهرهاي مخروطي شكل با تصوير .2شكل
)5و 4؛ شكل 2014(شرازاديشويلي،
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٨٣
همچنين هيچ نمونه ديگري از ، كه از محوطه كراكلياني بدست آمده استاي است نمونه
نمونه مهرهاي استامپي از اين دوره گزارش نشده است. به غير از گودابرتكا هرمي شكل مهرهاي
به دست آمده از گودابرتكا از سه محوطه معروف ديگر كاچاقبيور، تالين و آرانيسي نيز گزارش
.)1/ 3و 2، شكل 9-8: 2013، شرازاديشويليشانشاشويلي و ؛ 2014شرازاديشويلي، ( اندشده
مهرهاي مخروطي شكل با تصوير . 3شكل
محوطه گودابرتكا با جزئيات كامل طرح آن ماهي
)4؛ شكل 2014شرازاديشويلي، (
مهر مخروطي شكل با نقش زيگزاگ و تصويري شبيه به بزكوهي در .4شكل
)8-7؛ شكل 2014شرازاديشويلي، (آمده از گودابرتكا دستقسمت بااليي مهر به
گودابرتكا با نقش هندسي محوطهمهر هرمي شكل .5شكل
)9؛ شكل 2014شرازاديشويلي، (
مهر استامپي با پايه مدور و نقوش هندسي به دست آمده از .6شكل
)9؛ شكل 2014شرازاديشويلي، (گودابرتكا
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٨٤
نغرب ايرااي و استامپي در شمالآثاري از اولين مهرهاي استوانهتپه هاديشهر و كول. 3
هكتار و به 6اي است به وسعت تقريبي متر از سطح دريا تپه 967ارتفاع با تپه محوطه كول
هاي اطراف كه در داخل شهر هاديشهر و در ميان باغات و مزارع متر از سطح زمين 19ارتفاع
شناختي هاي باستاناولين و دومين فصل كاوش). 7و 1 هاي(شكل 5كشاورزي واقع گرديده است
سنگومسگذار از دوره اساسي از جمله فرايند پرسش در اين محوطه براي پاسخ دادن به چندين
-فرهنگ كورا Iگيري و جديد به مفرغ قديم، بررسي وضعيت محوطه و منطقه در دوران شكل
در دوران پيش از تاريخ و آغاز تاريخي انجام ارس و نيز مشخص كردن وضعيت فرهنگي منطقه
مطرح شده براي اين كاوش اشاره به چندين مورد ضروري به هاي پرسشدر راستاي گرفت.
غرب ايران است كه هاي شاخص شمالتپه جزء محوطهكه محوطه كولرسد: يكي ايننظر مي
سنگ جديد و مفرغ قديم است كه وهاي فرهنگي به طور متوالي از دوره مسداراي آثار و اليه
سنگ جديد منطقه و به دنبال آن چگونگي مرحله انتقالي يا وبررسي وضعيت فرهنگي دوره مس
كه با پذير ساخت. ديگر اينامكانارس را -فرهنگ كورا IIIو I ،IIگيري، فاز شكلگذار و
، اورارتويي IIIكاوش انجام گرفته وضعيت منطقه در دوران مفرغ مياني، جديد و نيز عصر آهن
هاي فرهنگي از تپه با دارا بودن دورهدر اين راستا محوطه كولو هخامنشي مشخص گرديد.
گوي برخي از ابهامات موجود توانست پاسخميسنگ جديد، مفرغ قديم، مياني و جديد ومس
وسنگ جديد به عصر مفرغ قديم و نيز مسغرب ايران در فرايند گذار از دوره در منطقه شمال
دو فصل كاوش در نگارانه منطقه در اين دوران باشد. مشخص كردن وضعيت فرهنگي و گاه
د جدير ارزشمندي از دوره نوسنگيمتر نهشته فرهنگي و آثا 27تپه منجر به شناسايي محوطه كول
نتايج ارائهدر اين پژوهش سعي بر آن است تا با ). 7تا هخامنشي در اين منطقه گرديد (شكل
اي و استامپي به دست آمده از فصل اول و دوم كاوش حاصل از كاوش به معرفي دو مهر استوانه
ده نگارانه و كاوش در محدواليهكه تا كنون هيچ مهري از بافت آن جاييتپه پرداخته شود. از كول
ر تواند گام مثبتي دميمعرفي اين دو مهر ؛ بنابراين گزارش نگرديده است ارس –كورافرهنگ
،ديعاب(در قلمرو جغرافيايي وسيع گسترش آن باشد ارس –كوراشناساندن نوع مهرهاي فرهنگ
خطيب شهيدي و ؛2012؛ عمراني و همكاران، 2014ي، ؛ عابد2014؛ عابدي و همكاران، 1393
).1390 ،عابدي
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٨٥
تپه، غرب ايران مانند يانيقهاي مختلف شمالهاي فراوان انجام گرفته در بخشبا وجود كاوش
در ارس –كوراتپه، هفتوان، تپه گيجلر و... تاكنون هيچ مهر يا اثر مهري از فرهنگ گوي
تپه هاديشهر كه براساس دو فصل كاوش در محوطه كولغرب ايران گزارش نشده است. شمال
به دست آمد كه بر خالف اي و استامپي استوانهبه انجام رسيد دو مهر 1392و 1389هاي سالدر
هاي مطلق هستند.گذاريتاريخمهرهاي معرفي شده در منطقه قفقاز داراي
مهر استامپي .3
محوطه يك مهر استامپي از نوع گل پخته به دست هاي مفرغ قديم در فصل اول كاوش و در اليه
ولي با ،يدرسآمد. در نگاه اول اين شي گلي پخته به نظر شبيه به يك سردوك سفالي به نظر مي
Iترانشه 1055اين مهر در لوكوس كه يك مهر استامپي است.شد هاي بيشتر مشخص بررسي
ترين يكي از با ارزشترانشه به دست آمد. متري از نقطه مبناي سانتي 525در فصل اول و در عمق
كل شمطالعاتي مهري است استامپي كه داراي نقش كنده هندسي و از نظر اءشيو منحصرترين ا
وجود متريليم 5 قطر به ياسوراخ استوانه كي مهر نياوسط دراست. كامالً شبيه به سردوك
تپه هاديشهر و محوطه كول .7شكل
ايجاد شده IVو I ،II ،IIIهاي گمانه
هاي شمالي و جنوبي محوطه در بخش
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٨٦
رنگ دودزده درآمده است؛ پخت آن كافي بوده به زين يكه كم استپخته گلدارد. جنس آن از
ن را توان آميو در تمپر آن از شن نرم به عنوان ماده چسباننده استفاده شده است كه به وضوح
صورت كامالً قرينه بر آن حك شده كه تنها در يك ه در بافت مهر مشاهده كرد. اشكال هندسي ب
متر است. در سانتي 4/2و ارتفاع آن 1/5 بخش آن اين قرينه رعايت نشده است. قطر اين مهر
پشت اين مهر (دقيقاً در مركز آن) خط صافي كنده شده كه كارايي آن نامعلوم است. طول اين
(خطيب شهيدي )8 شكل( متر استميلي 5متر و عمق آن ميلي 4متر و عرض آن سانتي 5/3خط
.)2014عابدي و همكاران، ؛ 1390 ،و عابدي
Iهاي عصر مفرغ كول تپه در ترانشه مهر استامپي به دست آمده از اليه .8شكل
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٨٧
اياستوانهمهر -3-2
نات اي با تزئيدر فصل دوم كاوش مهر ديگري نيز به دست آمد كه در بردارنده يك مهر استوانه
4006از لوكوس متري سانتي 236در عمق و IVنگاري اليهكنده خاصي بود. اين مهر از ترانشه
اي است كه از ترين مهر استوانهاين مهر كه در نوع خود به عنوان اولين و قديميبه دست آمد.
قطر اين شامل يك مهر استوانه از جنس گل پخته است. و به دست آمده ارس –كورافرهنگ
متر براي عبور ميلي 2متر است و سوراخي به قطر حدود سانتي 5/3متر و طول آن سانتي 7/2مهر
ترين ويژگي اين دادن نخ يا مواد ديگري براي آويختن به گردن در مركز مهر وجود دارد. مهم
چهار اي است كه در سطح اين مهر ايجاد شده است. طرح اين مهر از اي نقش كندهمهر استوانه
سهفاوت درون يك كادر تشكيل شده است. طرح اول از سمت راست دربردارنده قسمت مت
هكه ب سازدهاي گندم و... را در ذهن متبادر مياست كه چيزي شبيه به خوشهشكل Wطرح
. بعد از اين طرح در قسمت مركزي اين اندصورت يك رديف سه تايي روي يكديگر قرار گرفته
ارس –كورابه عنوان نماد فرهنگ هاي مدور ترين طرح ايجاد شده يعني مارپيچمهر مهم
كند كه در نوع خود جالب توجه است چرا كه اين طرح دقيقاً بر لبه يك ظرف اين خودنمايي مي
هاي مارپيچ است شكل شاخ . موتيف شاخص آن به)1393 ،عابدي( قابل مشاهده استنيز دوره
هاي زيادي از اين فرهنگ ديده شده است كه فرم اين تزيين به شكل شاخ قوچ يا كه در محوطه
موتيف ترينگذارد. اين طرح و موتيف شاخصاني را به نمايش مييا انسو هاي جغد چشم
هاي قفقاز، هاي محوطههاي مختلفي از اين موتيف از سفالارس است. نمونه –فرهنگ كورا
تپه گرجستان، كول 6توان به نمونه كيكتيغرب ايران گزارش شده است كه ميآناتولي و شمال
كي به تپه اشاره كرد كه شباهت بسيار نزديتپه و گويتپه جلفا، يانيقنخجوان، كاراز تركيه، كول
ورت به ص تپهتپه برجسته است در حالي كه نمونه يانيقهم دارند؛ نمونه به دست آمده از گوي
خته شده در ميان كنده كار شده است. اين عالمت سمبوليك بدون شك يك آرم يا عالمت شنا
ارس است، چرا كه چنين موتيفي تنها از روي يك اقتباس ساده قابل اجرا –مردمان فرهنگ كورا
بين تپه ماها در نمونه گويبر ايننيست، بلكه نياز به پيوستگي و ارتباط فرهنگي دارد. عالوه
ه مثلث ها سوسط آن اي متصل به هم هستند و درهاي تزييني دو مثلث كه به شكل پروانهمارپيچ
هر تپه نقش يك مهاي وسط مثلث بعداً در يانيقديگر وجود دارد كه خود اين نقش يعني مثلث
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٨٨
متعلق به عصر مفرغ قديم كول تپه IVمهر استوانه اي به دست آمده از ترانشه .9شكل
متعلق به عصر مفرغ قديم كول تپه IVاي به دست آمده از ترانشه : مهر استوانه9شكل
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٨٩
دهد كه صاحب مهر از عنصر فرهنگي شناخته شده مثل اين عالمت كه مياستامپي را تشكيل
بر اين خود عالوه ).75-1380:74 ،سابقه بس طوالني داشته اقتباس كرده است (پورفرج
هاي يانيق و گودينسفالهاي كوچك به صورت يك عالمت سمبوليك و تصويري روي مثلث
IV شود. اگر بپذيريم كه ظاهر ميK1 ارس –كوراگوي تپه متعلق به I فرهنگ ؛ بنابراينباشد
تپه نبايد فاصله چنداني با آن داشته باشد. موتيف شاخ مارپيچ در محوطه يانيق II ارس –كورا
هاي اين دوره قابل مشاهدهسنگ جديد بر سفالوآناتولي در دوره مسسوس هويوك شرق
است.
است كه در سه 8 سومين طرح نيز بر سطح اين مهر شبيه به طرح بخش اول مهر و به شكل
يك لوزي كه چيزي شبيه ين و آخرين طرح اين مهر نيز شاملچهارماند. رديف بر هم قرار گرفته
ه دو و يا سها به ضربدر آن را به چهار قسمت تقسيم كرده است كه درون هر يك از اين قسمت
در نهايت دو خط موازي در قسمت بااليي و جاي گرفته است. هاي گندمعدد از اين خوشه
.)9(شكل اندپاييني مهر به عنوان كادر طرح اين مهر را دربرگرفته
كه اين جايي 4006است. لوكوس شده ون يك ساختار معماري خاصي نيز يافت اين مهر در
توان به عنوان ميمهر از آن به دست آمده است شامل يك فضاي معماري خاصي است كه از آن
يك كلبه يا كومه ايالت و عشاير نام برد. اين ساختار كه به شكل بسيار عجيبي سالم باقي مانده
صورت كامالً سالم ه يك ايالت است كه تمامي ملزومات زندگي در آن بدرون خانه دربردارنده
صورت كامالً حرارت ديده و پخته به همراه ه اند. اين ملزومات شامل يك تنور كه بباقي مانده
ا هاي شاخص بزني چانه نان و نيز چندين سنگ وردنه و سفالوردنهساختارهايي شبيه به جاي
سازي شده است كه مهر كفريزي و شنساختار طي سه مرحله هاي نخجواني است. ايندسته
كه تر ايننكته جالب توجه. )10 (شكل ياد شده نيز بر كف استقراري اين مجموعه يافت گرديد
را .ق.م 2900تا 2850گذاري مطلق نيز به دست آمد و تاريخي برابر با تاريخاز اين لوكوس
هر جزء كه اين مكرد توان به يقين اذعان مي. با اين تاريخ ددهميپيشنهاد براي اين ساختار و مهر
،(عابدي به دست آمده از ايران در عصر مفرغ استاي استوانهترين مهرهاي يكي از قديمي
1393(.
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٩٠
گيرينتيجهبحث و .4
روابط نمايانگر كه هاساخته دست ترينكهن از يكي شناسيباستان مطالعات و هاكاوش پايه بر
از پيش نهم هزاره از كه است) مهر( گلي هايتوده است، جامعه افراد بين بازرگاني و تجاري
نقوش، ربسيا وابستگي و ارتباط. است آمده دست به باستان شرق مناطق از بسياري در ميالد
و فرهنگ مطالعه براي مفيدي ابزار مهرهاي اوليه، گونهاين روي متنوع هايشكل و هاطرح
نگيــفره هايحوزه در خط اختراع از پيش كه است جوامعي خاصه مختلف جوامع دنـــتم
عصر مفرغ قديم) – IVاي از آن به دست آمده است (ترانشه ساختار معماري شاخصي كه مهر استوانه .10شكل
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٩١
عيفض تكنيك با كه بودند هندسي نقوش هاطرح ترينقديمي ؛اندزيستهمي هم مجاور و متفاوت
. دادنديم نمايش را شي مالكيت ترتيب بدين و بستندمي نقش گلي هاينوده روي ساده ابزار و
قتصاديا سيستم كه اجتماعي قدرت از نمايشي و مختلف افراد به مربوط بود امضايي واقع در مهر
.دندشمي ساخته رودخانه كف هايسنگ قلوه از اوليه يمهرها. بخشيدمي انضباط و نظم را جامعه
در طول هفت هزار سال تاريخچه مهر و مهرسازي، عمل مهر و موم كردن دربرارنده و
كننده اعتبار و سنديت، مالكيت خصوصي و نيز انجام معامالت قانوني و يا حفاظت از تضمين
ه گل پخت كاالهاي تجاري و غيرتجاري از گزند دزدان و خالفكاران بوده است. در گذشته گل و
ي ها و سبدهااز جمله درب انبار آذوقه، كيسهترين مواد براي مهر و موم كردن اشياء يكي از رايج
ام انجهايي ها نيز توسط توپي. اغلب اين مهر و مومآمدندمختلف به شمار ميهاي آذوقه و جعبه
كاربردهاي مختلف هاي مختلف برايشوند و در اندازهناميده مي Bullaكه تحت عنوان گرديد مي
.)11:1990شد (كلن، ميها استفاده از آن
گيري و پيدايش مهرها و در شكل مؤثريكي از عوامل شدگونه كه در باال نيز مشاهده همان
به اي واي و فرامنطقهاي در دوره مفرغ پيشرفت تجارت بين منطقهمخصوصاً مهرهاي استوانه
دوره است. شايد علت اصلي گسترش تجارت در اين پذيري در جوامع اين دنبال آن تخصص
اطالعات به توجه با ).40: 1392دوره باال رفتن رشد تقاضا براي مواد كمياب بوده است (طاليي،
كه ارتباطات فرامنطقه نمود اذعان توانيم نيقي به ارس –كورا فرهنگ با ارتباط در موجود
گونه كه مسلم است قلمرو تجاري و اقتصادي فراواني در اين دوره وجود داشته است. همان
ي يموادي مانند فلزات مختلف (مس، نقره و طال) و همچنين اشياتأمين در ارس –كورافرهنگ
يل مهاجرت هاي دالطوريكه يكي از فرضيهه ب ،كرده استمانند ابسيدين نقش به سزائي را ايفا مي
هاي تجاريي به خارج از محدوده اصلي اين فرهنگ نيز همين بحث كنترل راهارس –كورااقوام
ي اتفاق ،ايالمي است –ها از يك سو با اقوام اوروكي و از طرف ديگر با اقوام آغازو تبادالت آن
).1997، 21كوزبه؛ روثمن و 2011، 20(گوپنيك و روثمن در مورد تپه گودين رخ داده استكه
هتوان بنمي ارس –كورامسلماً براساس آثار اندك يافته شده از مهر و مهرسازي از فرهنگ
صحبت ارس –كوراهاي اجتماعي خاص درون فرهنگ طور كامل از آغاز يكسري پيچيدگي
20. Gopnik and Rothman
21. Rothman and Kozbe
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٩٢
دهد، ثبت و ضبط اي از خاور نزديك رخ ميهاي عمدهكرد، اتفاقي كه در دوره اوروك در بخش
رسند و جوامع به سلسله مراتب مختلف به معناي واقعي به منصه ظهور مي ايتجارت فرامنطقهو
يچيدگيپ برحسبي ارس –كورانيز اشاره شد جوامع پيشتر گونه كه گردند. هماناجتماعي نائل مي
در 7هساد ساالرخان جوامع يا ايقبيله جوامع عنوان به بايد را هاآن تعريف، بهترين در اجتماعي،
).2004، 26؛ ساگونا2003، 25و روبينسون 24؛ اسميت2000، 23و هوپتنمن 22(مارو گرفت نظر
، غرب ايرانهاي قفقاز جنوبي و نيز شمالبراساس نتايج به دست آمده از برخي از محوطه
صحبت كرد. ارس –كوراتوان در مورد مهر و مهرسازي در فرهنگ مياكنون بهتر از گذشته
شناسان منطقه قفقاز سعي بر اين دارند تا با نسبت دادن مهرهاي به دست آمده باستانبرخي از
بدهند د كامالً مذهبي به اين نوع مهرهااز اين منطقه با اماكن مقدسي چون معبد، كاركر
چرا كه در ،رسدچيزي كه به نظر نگارنده چندان منطقي به نظر نمي ،)2014شرازاديشويلي، (
دوره و كن معرفي شده شك و ترديد زيادي وجود دارد و همچنين با توجه به مذهبي بودن اما
ها سال از زمان حفاري آن 60-50آثار از منطقه قفقاز كه چيزي در حدود زمان به دست آمدن
چرا كه هيچ يك از مهرهاي معرفي ،ها بازنگري صورت گيرددر صحت و سقم آن د، بايگذردمي
يست.مطلق نگذاري تاريخشده داراي
تپه يك افق خاصي را در بحث مهر و مهرشناسي اين منطقه دست آمده از كوله مهرهاي ب
مل نمود، تأ ارس –كوراباز كرد و اين امكان را فراهم ساخت تا بيشتر در مورد جوامع فرهنگ
،گذاري ملطقتاريخنگاري كامالً منسجم با چرا كه هر دو مهر به دست آمده از يك بافت اليه
نزديكداراي يك سبك خاص در كل خاور شد گونه كه اشاره اند و همانحاصل شده 14كربن
زمان خود داراي تپه مانند ساير مهرهاي هم. مهر استامپي به دست آمده از فصل اول كولهستند
داراي سبك ارس –كورا IIيك سبك ساده هندسي است. مهر استوانه به دست آمده از فاز
ياد كرد. »يارس –كورا سبك يمهرها«توان از آن تحت عنوان مي از اين پس خاصي است كه
و اوروكي منطقه خاور ق.م. هزاره چهارم هاي مهرهاي سبكي كه در عين حفظ يكسري از المان
22. Marro
23. Hauptman
24. Smith
25. Rubinson
26. Sagona
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٩٣
ي مانند نقش شاخ يا قوچ به عنوان نماد فرهنگ ارس –كورانزديك داراي يك نوع ابداع از نوع
است. ارس –كورا
سپاسگزاري.9
ها نمونهبينم از تمامي عزيزاني كه در امر كاوش و به دست آمدن اين ميجا بر خود الزم در اين
چرا كه بدون زحمات اين عزيزان اين مهم ،اند صميمانه سپاسگزاري كنمداشتههمكاري
ار آثكاوش كول تپه در فصل اول و دوم دارم كه هيأت تشكر ويژه از اعضاء پذير نبود. امكان
ارزشمند اين محوطه مخصوصاً مهرها در نتيجه تالش اين عزيزان حاصل گرديد.
منابع .10
نامه پايان، سير تحول سفال خاكستري در شمال غرب ايران). 1380، (پورفرج، اكبر -
ارشد، دانشگاه تربيت مدرس (چاپ نشده).كارشناسي
محوطه كاوش فصل اولين مقدماتي گزارش ).1390(اكبر، عابدي، و حميد شهيدي، خطيب -
).نشده چاپ( كشور شناسيباستان پژوهشكده آرشيو ،هاديشهر تپه كول
تدوين و مطالعه سازمان تهران،مهر در ايران از آغاز تا صدر اسالم، . )1392(طاليي، حسن. -
.انساني علوم توسعه و تحقيق مركز ،)سمت( هادانشگاه انساني علوم كتب
وآرشي ،هاديشهر تپه كول محوطه كاوش فصل دومين مقدماتي گزارش ).1393(اكبر، عابدي، -
).نشده چاپ( كشور شناسيباستان پژوهشكده
هتوسع و بسط و قديم مفرغ به جديد سنگ و مس دوره از گذر فرايند). 1393(عابدي، اكبر، -
نامه دكتريدانشكده ادبيات دانشگاه تهران، پايان ايران، غرب شمال در ارس -كورا فرهنگ
(چاپ نشده).
تاريخچه از ايشمه( كهن روزگاران شناسائي وسائل مهرها،). 1352(ملكزاده بياني، بانو، -
، ش مردم و هنر مهر)، آمدن وجوده ب علت - هاكاري كنده و مهرها نقوش - ايران در مهر
133 :44-50.
- Abedi, A., Khatib Shahidi, H., Chataigner, C. H., Niknami, K., Eskandari, N., Kazempour, M., Pirmohammadi, A., Hoseinzadeh, J. & Ebrahimi, G. (2014). “Excavation at Kul Tepe of (Jolfa), North-
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٩٤
Western Iran, 2010: First Preliminary Report”, Ancient Near Eastern Studies. Vol. 51, pp. 33-167.
- Amiet, P. (1972). “Glyptique Susienne”, Memories de la, des origines a lepoque des perse achemenides delegation archeologique Francaise en Iran, No. 43, 2 Vols., Paris: Paul Geuthner.
- Amiranashvili, S. & Nadimashvili, S. (1961). Shida kartlis udzvelesi nasoplaris "gudabertka tsikhiagoras" istoriul-arqeologiuri ekspeditsiis mier 1956 da 1963 tsts. Chatarebuli mushaobis shedegebi. Sakartveloshi 1960 tsels chatarebuli arkeologiuri kvlevadziebis shedegebi, 18-19. Tbilisi.
- Batiuk, S. (2005). Migration Theory and the Distribution of the Early Transcaucasian Culture. Ph.D. dissertation. University of Toronto.
- Batiuk, S. & Rothman, M. S. (2007). “Early Transcaucasian culture and their neighbours”, Expedition, Vol. 49, No. 1.
- Collon, D. (1990). “First Impression Cylinder Seals in the Ancient Near East”, British Museum.
- Cribb, R. (1991). Nomads in Archaeology. New York: Cambridge University Press.
- Gopnik, H. & Rothman, S. M. (2011). On the High Road, The History of Godin Tepe, Iran, Mazda Publisher in association with the Royal Ontario Museum.
- Kushnareva, K. K. (1997). The Southern Caucasus in Prehistory: Stages of Cultural and Socioeconomic Development from the 8th to the 2nd Millennium BC. University Museum Monograph 99. Trans. H. N. Michael. Philadelphia: University Museum, University of Pennsylvania.
- Lortkipanidze, M. (1969). Dzveli Sakartvelos Gliptikuri Dzeglebis Korpusi. Tbilisi.
- Marro, C. (2012) ed. “The “Post-Ubaid” Horizon in the Fertile Crescent”, Varia Anatolica, Istanbul.
- Nadimashvili, S. (1963). Gudabertka-Tsikhiagora. Liakhvi, pp. 148-152. Gori.
- Porada, E. (1993). “Cylinder Seals”, Encyclopedia Iranica, Vol. 6, Fase. 5, pp. 479-505 &105-126.
- Rothman, M. S. (2002). Tepe Gawra: the Evolution of a Small, Prehistoric center in Northern Iraq. University of Pennsylvania, University Museum Monograph 112, Philadelphia.
- Rothman, M. S. (2003). “Ripple in the stream: Transcaucasia – Anatolian Interaction in the Murat/ Euphrates Basin at the Beginning
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
ياكبر عابدــــــــــــــــــــ ... ارس (هزاره سوم ق.م.) –كورا فرهنگ در مالكيت از نويافته شواهد
٩٥
of the Third Millennium B.C.” in Archaeology in the Borderlands: Investigations in Caucasia and Beyond, edited by A. T. Smith and K. Rubinson, pp. 167-84. Los Angeles: The Cotsen Institute of Archaeology at UCLA: 94.109.
- Sagona, A., (2004). “Social Boundaries and Ritual Landscapes in Late Prehistoric Trans-Caucasus and Highland Anatolia”, in Sagona A. (ed.), A View from the Highlands. Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Peeters, Herent, pp. 475-538.
- Sagona, A. G. & Zimansky, P. E. (2009). Ancient Turkey. Routledge, London.
- Shanshashvili, N. & Sherazadishvili, Z. (2013). Samkhret kavkasiis udzvelesi sabechdavebi. Goris muzeumis arkeologiuri matsne, NI, pp. 7-25. Tbilisi.
- Schmandt-Besserat, D. (1992). Before Writing, 2 Vols, Austin.
- Sherazadishvili, Z. (2014). “The Early Bronze Age Kura-Araxes Culture Seals From Gudabertka Settlement”, in Problems Of Early Metal Age Archaeology Of Caucasus And Anatolia, Goderdzi Narimanishvili (ed.), 19-23 November, Tbilisi, Georgia.
- Smith, A. T. & Rubinson, K. S. (eds) (2003). Archaeology in the Borderlands: Investigation in Caucasia and Beyond. Los Angeles: Cotsen: Institute of Archaeology, UCLA.
- Stein, G. J. (2012). “The Development of Indigenous Social Complexity in Late Chalcolithic Upper Mesopotamia In the 5th-4th Millennia BC – An Initial Assessment”, ORIGINI, Vol. XXXIV, pp. 125-151.
هانوشتپي .11
1. Bullae
2. Talin, Kachaghbiur, Aranisi, Chobareti, Gudabertka
3. Gori
4. Kvernaki
488/208/892شناختي در اين محوطه با مجوز رسمي پژوهشكده باستان شناسي هاي باستاناولين فصل كاوش. 5
شرقي و سازمان منطقه آزاد و با همكاري سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان آذربايجان
رستي روز فعاليت ميداني به سرپ 70به مدت 1389مرداد ماه سال 20از اول خرداد تا صنعتي ارس جلفا -تجاري
مي تپه هاديشهر نيز با مجوز رسدومين فصل كاوش محوطه كول حميد خطيب شهيدي و اكبر عابدي به انجام رسيد.
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
1396تابستان ، بهار و 1، شمـارة 9دورة ________________________ ________________________ ________________________ ________________________ شناسي تاريخيجامعه
٩٦
روز كار ميداني با 50به مدت 30/7/1392الي 10/06/1392از تاريخ 262/208/922شناسي پژوهشكده باستان
به انجام رسيد. IVو I هايگمانه به نام 2ايجاد 6. Kiketi 7. Simple Chiefdoms
Dow
nloa
ded
from
jhs.
mod
ares
.ac.
ir at
7:3
9 IR
ST
on
Thu
rsda
y O
ctob
er 2
2nd
2020
