Embed Size (px)
Citation preview
9
• H
OO
FD
RE
GE
L • Jalan
JAL
AN
JAL
AN
8
00 Opmaak Bali Bloem.indd 8 15-03-12 11:41
99
ls we bij ons allereerste bezoek aan Bali de vlieg-
tuigtrap afdalen, horen we opzwepende
klanken. Zes meisjes in goudkleurige
sprookjesachtige kledij dansen op de muziek van een
gamelanorkest over een rode loper. Een of andere
hoogwaardigheidsbekleder wordt volgens Balinese
traditie welkom geheten. Mijn kind denkt echter dat
de ceremonie speciaal voor hem is, want de ogen van
de jonge danseressen zijn gericht op onze kleuter, met
zijn blonde krullen.
Dezelfde gastvrije ontvangst genieten we in het
logement waar we voor een dollar per nacht verblijven.
De Balinese familieleden van de traditionele woning
die voor een deel is omgebouwd tot een zogenoemde
losmen, dragen onze zoon op handen. Hij speelt ver-
stoppertje met zijn Balinese leeftijdgenootjes en gaat
met tegenzin mee als we besluiten naar het strand te
lopen.
De Balinezen gaan niet voor de lol naar het strand.
Wel om te offeren of om sarongs te verkopen. Ze vin-
den de zee te gevaarlijk, te wild. Onze jongen zou
liever bij de Balinese familie blijven, die hem kroepoek
en fruit geeft en van wie hij het aapje dat vastzit aan
een ketting, zo vaak mag aaien als hij wil.
Om het strand te bereiken moeten we blaffende
wilde honden trotseren en tussen de grazende koeien
door wandelen, langs opgestapeld wit koraal bij een
kalkoventje. Daar struikelt onze zoon, meteen al op
die eerste dag.
Het feest lijkt voorbij. Hij wil en kan niet meer lo-
pen. Zijn enkel is stevig gezwollen. Hoewel hij geen
kleinzerig kind is – de prikken die hij voor ons ver-
trek kreeg als bescherming tegen tropische ziektes
verdroeg hij zonder een krimp te geven –, weigert hij
nog op eigen benen te staan. We vrezen dat er iets ge-
broken is.
J A l A n , I n D o n E S I S c H ,
B A l I n E E SJalan is Indonesisch voor ‘lopen’, maar ook voor
‘reizen’. Een groet bij vertrek is selamat jalan ofwel
‘goede reis’. Het staat ook op een bord bij het verla-
ten van dorpen en steden.
Het Indonesisch of Bahasa Indonesia is in de hele
Indonesische archipel de omgangstaal geworden.
Deze taal speelt een belangrijke rol in de ontwikke-
ling van de nationale identiteit. Het is een verplicht
vak op Indonesische scholen. De verschillende delen
van Indonesië hebben ook hun eigen talen. In totaal
zijn er meer dan zevenhonderd talen.
Oudere Balinezen spreken nog vooral Balinees
(Basa Bali). Ze hebben vaak moeite met het Indone-
sisch. Thuis spreekt het hele gezin meestal
Balinees.
Er zijn verschillende vormen van het Balinees
(net zoals dat overigens met andere Aziatische talen
het geval is). De taal maakt deel uit van de manier
waarop een standen- of kastensamenleving vorm
krijgt. In het Balinees zijn er offi cieel vijf vormen,
maar in de praktijk gebruikt men er drie: de taal
tegen lagergeplaatsten, de taal tegen hogergeplaats-
ten en vreemden, en de taal tegen mensen van zeer
hoge rang. In het taalgebruik kun je dus zien hoe
‘beschaafd’ iemand is en welke sociale positie hij
inneemt.
Het Balinees kent eigen lettertekens. Dat schrift is
sterk vergelijkbaar met het Oudjavaanse schrift.
AJalanJalan
8
Op het vliegveld van Bali
in 1977. Die malle broek
had ik cadeau gekregen
van een tante op Java.
00 Opmaak Bali Bloem.indd 9 15-03-12 11:41
1110
• H
OO
FD
RE
GE
L •
10
D u K u n / D o E K o E n / B A l I A nDoekoens (de Indonesische spelling is dukun) zijn Indone-
sische traditionele genezers die mensen helpen bij koorts,
breuken, slangenbeten, bevallingen en andere vage en minder
vage pijntjes en kwaaltjes. In zekere zin zijn ze sjamanen. Op
Bali denkt men bij problemen al snel aan een verstoring van de
balans tussen goede en kwade krachten. Het Balinese woord
voor doekoen is balian.
De dukun baji (balian manak) helpt bij bevallingen en is dus
een traditionele vroedvrouw; de dukun patah (balian apu) houdt
zich bezig met beenbreuken en verstuikingen. Een voorspel-
lende doekoen is een balian tenung, en de balian tapakan kan
communiceren met overledenen. De benodigde kennis wordt
overgedragen via geschreven teksten op lontar- of palmbladeren.
Zo gaat het beroep over van vader op zoon en in het geval van de
traditionele vroedvrouw van moeder op dochter.
Doekoens werken met een arsenaal aan hulpmiddelen
variërend van kruiden en massage tot communicatie met de
geesten, bezweringen, uitdrijving van kwade geesten, gebeden,
offers en het gebruik van heilige krissen. De balian belooft aan
God, zodra hij gewijd is, dat hij zijn kracht alleen ten goede zal
gebruiken.
Bali is gemoderniseerd en er zijn gezondheidscentra (pus-
kesmas, een acroniem van pusat kesehatan masyarakat) binnen
loopafstand. Bij een ontsteking slikt men inmiddels gewoon an-
tibiotica. De rol van de doekoen is daardoor veranderd en ligt nu
meer dan vroeger op het gebied van het bovennatuurlijke. Dat is
vooral het geval bij chronische en vage klachten, en bij dodelijke
aandoeningen zoals kanker. Verder evenzeer bij liefdesperike-
len en psychische aandoeningen.
De doekoen is een cultureel fenomeen, en daarom hebben
sommige reisorganisaties ook een bezoekje aan een doekoen in
hun programma opgenomen.
Opeens worden we omringd door behulpzame men-
sen, alsof de honden en koeien de bewoners van het
eiland gewaarschuwd hebben. De omstanders spreken
met elkaar in het Balinees en beslissen: mijn man,
zoon en ik moeten bij een Balinese veertiger achter op
de motorfi ets.
Met z’n viertjes op die ene motor rijden we over
slecht geplaveide wegen en smalle kleipaden met diepe
harde geulen. De bestuurder balanceert behendig,
maar ik ben doodsbang dat we door deze rit hersenlet-
sel zullen oplopen.
Bij een eenzame traditionele woning stopt de vrien-
delijke Balinees. Hij gebaart dat we gearriveerd zijn.
Een oudere dame, slechts gekleed in een sarong, met
de borsten bloot, komt op blote voeten op het geluid
van de motor naar buiten. Zij en onze motorbestuur-
der lijken elkaar snel te begrijpen.
We moeten plaatsnemen op een houten bank. Daar
zitten we een kwartier, waarna een stevig gebouwde
man, ook met ontbloot bovenlijf en gehuld in een sa-
rong, blootsvoets naar buiten komt. Zijn lange grijze
haar is op zijn achterhoofd bij elkaar gebonden.
Hij kijkt ons kritisch aan. In mijn beste Indone-
sisch probeer ik uit te leggen wat er met ons kind aan
de hand is. Hij lijkt niet te luisteren, kijkt zwijgend
van een afstandje, en loopt weer naar binnen. Achter
de hut horen we water spetteren. Als hij weer tevoor-
schijn komt, besef ik, omdat zijn haar nat is, dat hij
zich van top tot teen gewassen heeft.
00 Opmaak Bali Bloem.indd 10 15-03-12 11:43
1110 11
• j
aL
an
•
Op een traditioneel bed installeert hij zich in
boeddhazit. De vrouw komt hem koffi e toebroek bren-
gen, en een mandje met geheimzinnige voorwerpen:
blaadjes, krijt en betelnoot. We volgen zijn handelin-
gen. Onze zoon houdt eveneens de handen van de man
nauwlettend in de gaten.
Een vuistgroot pakketje van de noot en een brokje
kalk, opgerold in het groene blad, propt hij in zijn
mond. Hij kauwt langdurig. Zijn wangen staan bol.
Zijn speeksel wordt bloedrood en druipt van zijn lip-
pen over zijn kin. Met een enorme kracht spuwt hij
vervolgens de week gekauwde smurrie drie meter ver-
derop, tegen de schutting. Een rode kwat, als een grote
bloedvlek, spat uiteen tegen het gevlochten bamboe,
dat al door veel opgedroogde rode vlekken besmeurd is.
‘Sirih,’ zegt de Balinees die ons daar op de motor ge-
bracht heeft. Het woord ‘sirihpruim’, dat ik ken uit de
Nederlands-Indische literatuur, komt hier tot leven.
• j
aL
an
•
H E T T R A D I T I o n E l E
o n T B I J THet traditionele ontbijt in Indonesië is nasi goreng met koffi e
toebroek (kopi tubruk). Voor westerse mensen is dat vaak even
wennen, maar brood is in rijst etende culturen meestal een im-
portproduct. In Indonesië gebruikt men het restant rijst van de
vorige dag. En een espressomachine is van recente datum.
Kopi tubruk – op Bali noemt men die meestal kopi Bali – kent
men eigenlijk in heel Azië. Op versgemalen koffi ebonen wordt
kokend water geschonken. Daarna moet je wachten tot de kof-
fi eprut op de bodem van je kopje ligt. Vervolgens kan de koffi e
gedronken worden. Het laatste restje laat je uiteraard staan.
Indonesiërs doen vaak een fl inke lading suiker in de koffi e
toebroek of de thee (teh panas). Dus als je dat niet wenst, moet je
altijd vragen naar tanpa gula, dat ‘zonder suiker’ betekent, of teh
pahit (bitter).
Op Bali kun je wat je maar wenst als ontbijt krijgen. In 1977,
toen ik er voor de eerste keer was, kregen we ’s morgens een
warme ‘bananen-jaffl e’ voorgeschoteld. De jaffl e is gemaakt van
twee sneetjes witbrood in een tosti-ijzer waar een banaan tussen
wordt geplet. Een soort banaantosti dus. Er kunnen ook andere
dingen als beleg tussen gedaan worden. Voor de Australiërs was
er overal marmite jaffl e. Tegenwoordig zie ik op Bali die jaffl es
eigenlijk nooit meer.
00 Opmaak Bali Bloem.indd 11 15-03-12 11:43
1312
• H
OO
FD
RE
GE
L •
Benodigdheden voor een ontbijt van 4 personen
750 gram gekookte witte rijst (daar is gemakkelijker nasi goreng van te maken dan van de gezondere volkorenrijst, maar je kunt die ongepelde rijst gerust ook gebruiken)4 eetlepels olie6 lente-uitjes (kleine ringetjes van snijden) 6 teentjes knofl ook150 gram kleine gepelde garnaleneen kleine witte kool, in reepjes gesneden4 geklopte eierenzout naar smaak2 eetlepels gebakken uitjeseen halve rode peper, in de breedte fi jngesneden
• H
OO
FD
RE
GE
L •
Nasi goreng
BereidingGebruik bij voorkeur een wadjan. Met een koekenpan lukt het ook wel, maar dan gaat de rijst bij het roeren aan alle kanten over de rand en ben je na het koken nog een uur bezig het fornuis schoon te maken. Doe de olie in de wadjan en wacht tot die behoorlijk heet is. Voeg de lente-uitjes en knofl ook toe, en bak die een minuut lang tot ze goudbruin zijn. Gooi nu de garnalen erin en bak gedurende 1 minuut terwijl je goed roert. Voor mensen die dat lekker vinden kun je tegelijk met de garnalen ook in fi jne reepjes gesneden kip (200 gram) toevoegen. Voor mij hoeft dat niet zo. Doe de kool erbij en bak nog een minuut lang, terwijl je roert. Balinezen maken vaak rode nasi goreng door er een kopje tomatenketchup aan toe te voegen. De Javaanse nasi goreng is meestal lichtbruin, en daaraan wordt geen tomatenketchup toegevoegd. Mijn ouders gebruikten net als de Javanen altijd trassi, die ze meebakten met de uien, en zij zouden het nooit in hun hoofd halen om met tomatenketchup te werken. Wil jij dat wel doen, dan is dit het moment om die erbij te doen en alles goed door elkaar te roeren.Doe de geklopte eieren erdoorheen en blijf goed roeren. Door de ketchup en de eieren is het mengsel weer wat kouder geworden, en voordat je de rijst toevoegt wil je het weer fl ink wat heter hebben, want bij een te lage temperatuur mislukt je nasi goreng. Dus vuur omhoog en blijven roeren. Doe dan, als je zeker weet dat de pan heet genoeg is, de rijst en het zout erin. Bak deze gedurende 3 minuten terwijl je voortdurend blijft roeren. Doe nu de gesneden rode pepers erbij, roer nog even goed en dien de nasi onmiddellijk op.Strooi de gebakken uitjes over de nasi goreng heen, en ter decoratie een plakje komkommer en een schijfje tomaat, zodat het gerecht er vrolijk uitziet.
De witte rijst die over is van de vorige dag moet je nooit weggooien, want daar kun je nasi goreng van maken. In Nederland wordt nasi goreng gezien als een speciaal gerecht. In Indonesië is het gewoon een van de vele varianten waarop je rijst kunt serveren. Het werd oorspronkelijk vooral als ontbijt genuttigd. Nasi goreng kan op vele verschillende manieren bereid worden, afhankelijk van wat je toevallig aan restjes vlees, kip of garnalen in huis hebt. De rijst die je voor nasi goreng gebruikt moet echt koud en een beetje oud zijn. Met warme, zojuist gekookte rijst, waarin nog veel vocht zit, ontstaat er een papperige nasi goreng, en dat is niet de bedoeling. Bereiding van nasi goreng hoeft niet langer dan vijftien minuten te duren.
00 Opmaak Bali Bloem.indd 12 15-03-12 11:44
1312
• j
aL
an
•
De oude man wenkt onze kleuter. Ik til hem op en
zet hem naast de doekoen op de bank. Precies op dat
moment verschijnt de Balinese dame met een kom
water. De man doopt zijn handen erin. Voorzichtig
voelt hij met die natte handen aan de knie van onze
kleuter, masseert de knie licht, en gaat langzaam, al
masserend, naar de enkel. Opeens, met een snelle be-
weging, trekt hij met beide handen heftig aan de voet.
We horen: krak!
Onze zoon geeft geen kik. De dikke vlezige, krach-
tige vingers van de doekoen masseren kalm verder, nu
van de voet naar de knie. Tot mijn grote verbazing is
de enkel van de jongen niet langer dik.
‘Jalan!’ beveelt hij nors, en hij duwt het kind van de
bank. Mijn zoon, die geen Indonesisch spreekt, be-
grijpt de boodschap. Zonder aarzeling loopt hij, net zo
stomverbaasd als wij, heen en weer. Blij verrast begint
hij te huppelen. Verbouwereerd grijp ik naar mijn
portemonnee. Wat erin zit trek ik eruit en ik reik het
de Balinese genezer dankbaar aan. Deze schudt zijn
hoofd. Ruw duwt hij de stapel bankbiljetten van zich
af. Ik moet het been van mijn zoon met gekookt water
masseren. Precies zoals hij het heeft gedaan, bromt
hij, met weinig woorden. Van de knie naar de voet, en
daarna van de voet weer naar boven, vanavond en mor-
genochtend weer. Dan wijst hij naar de motorfi ets en
zegt: ‘Jalan!’
• j
aL
an
•
l o S m E n S E n
S T E R R E n H o T E l SDe accommodaties op Bali zijn met de wensen van de bezoe-
kers meegegroeid. Er is een ruim assortiment aan mogelijk-
heden, van spotgoedkoop tot onbetaalbaar. Overigens blijkt
dat je vaak goedkoper uit bent als je een packagedeal bij een
reisbureau boekt.
Een losmen is de goedkoopste accommodatie. Het is een
leenwoord uit het Nederlands, maar dan op Maleise wijze uit-
gesproken: logement. In budgetreisgidsen kom je lange lijsten
tegen. Tegenwoordig wordt ook de term homestay gebruikt:
overnachting met ontbijt in een huis of galerij, waar je gecon-
fronteerd wordt met andere reizigers. Meestal heb je wel een
eigen badkamer en toilet.
Hotels zijn er in verschillende prijsklassen. Ze lijken veel op
elkaar, doordat volgens de regelgeving gebouwen niet hoger
mogen worden gemaakt dan de boomgrens. De kern van elk ho-
tel is de tuin, en omdat in de tropen alles weelderig groeit, biedt
die aangename schaduwplekken. De grootte van het zwembad
is afhankelijk van de prijsklasse van het hotel. De goedkopere
hotels zijn vaak echt ingesteld op massatoerisme: schone
kamer, lopend buffet. De duurdere hotels liggen op de mooiste
locaties en zijn erg smaakvol, bijvoorbeeld het Legian Hotel in
Seminyak, het Four Seasons Hotel in Jimbaran, het Amandari
Hotel in Ubud en het ernaast gelegen Four Seasons, eveneens
met uitzicht op de Sayanvallei, en voor als je op Oost-Bali wilt
verblijven het Amankila Hotel. De vijfsterrenhotelalliantie
noemt bij elkaar 26 hotels, die te vinden zijn op http://www.
fi vestaralliance.com/luxury-hotels/783/australia-the-south-
pacifi c/indonesia/bali.
Zelf een huis huren op Bali is een goede optie als je met meer
mensen bent. Daarbij kun je met de verhuurkantoren vaak over
de prijs onderhandelen. Bij een verblijf van meer dan tien dagen
krijg je soms 10 procent korting. Inclusief is meestal het perso-
neel. Je kunt op meerdere sites uit huizen selecteren:
http://www.poolvillasbali.com/nl
http://www.balivakantievillas.nl/
http://www.balibeachgarden.com/verhuur/
http://www.villabali.com
00 Opmaak Bali Bloem.indd 13 15-03-12 11:45
1514
• H
OO
FD
RE
GE
L •
00 Opmaak Bali Bloem.indd 14 15-03-12 11:45
1514
• H
OO
FD
RE
GE
L •
00 Opmaak Bali Bloem.indd 15 15-03-12 11:46
1716
• H
OO
FD
RE
GE
L •
00 Opmaak Bali Bloem.indd 16 15-03-12 11:46
1716
• j
aL
an
•
Java
ver
sus
Bal
i
Omdat mijn man,
zoontje en ik in 1977
zes maanden lang
door het land van mijn
ouders rondtrekken,
behoren we tegen wil
en dank tot de trekkers
die het land doorkrui-
sen per bus en trein en
die door Indonesiërs
als hippies worden beschouwd. Op
Java logeren we soms bij familiele-
den, maar meestal overnachten we in
de goedkoopste logementen, omdat
mijn familie bijna altijd straatarm en
kleinbehuisd is. Vaak is het met be-
trekking tot de primaire behoeften
fl ink afzien. De Indische rijsttafel
is onvindbaar en het sanitair is even
slikken.
De sobere washokken van de loge-
menten waar we op Java overnachten
zijn opgebouwd uit gedek, wanden
van gevlochten bamboe. In elk hok
staat een mandibak, een betonnen
bak gevuld met koud water. Soms
hangt er voor westerse reizigers bo-
ven de mandibak de waarschuwing
dat je er niet in mag stappen en dat
het verboden is de zeep erin te laten
vallen. Op de rand van de mandibak
staat een felgekleurde plastic kom
met een steel eraan. Een soort plastic
steelpan. Uit die grote mandibak
moet je daarmee water scheppen om
jezelf ermee schoon te spoelen.
Boven de mandibak zwermen
muggen. Tjitjaks, ofwel Indonesi-
sche hagedissen, die vliegensvlug
over de wand heen schuiven en op
babykrokodilletjes lijken, voelen
zich bij al dat water erg thuis.
Ik kan horen hoe anderen aan de
andere kant van het gedek zichzelf
inzepen. En reizigers die op hun
stoeltje voor hun kamer zitten, kun-
nen tellen hoe vaak ik de plastic kom
met koud water over me heen heb
gegooid.
Mijn vierjarige zoon heeft veel
plezier in het mandiën, en ik ont-
wikkel een zekere routine in het
wassen van kleding bij de kali of bij
een waterput, net als de vrouwen
van de kampong. Aan de altijd sme-
rige hurktoiletten ben ik eveneens
gewend geraakt. Als ik de wc moet
delen met vreemden hang ik er toch
al liever boven.
Op Java probeer ik ’s avonds bij het
schaarse licht van een olielamp te
schrijven aan mijn eerste roman, na-
dat ik de warme dag besteed heb aan
het vinden van familie met behulp
van overvolle opelets en snelle betjak-
kers. De verhalen van mijn ooms
zijn inspirerend, maar ik ben na het
avondeten te moe om alles wat ik ge-
hoord heb een plek in mijn dagboek
te geven. De slaap kan ik dan echter
weer niet goed vatten omdat hun ver-
halen in mij blijven spoken.
Ik erger me op den lange duur niet
meer aan de luidruchtige gebeden
die via de luidsprekers van naburige
moskeeën me elke nacht opnieuw
uit mijn diepste slaap halen, waarna
ik zweterig en vermoeid blijf woelen
totdat de hanen kraaien. De steden
die we bezoeken liggen buiten het
toeristisch circuit. Vaak zijn wij het
enige westerse gezin in de goedkope
logementen waar Indonesiërs om
beroepsmatige redenen verblijven.
Privacy is op Java een luxe geworden
die ik niet meer ken. Java is werk,
en familiebezoek is verplichte kost,
want ik moet namens mijn ouders
langs de vele ooms en tantes, nichten
en neven om er geld en cadeaus te
brengen.
Na een vermoeiende rondreis op
Java arriveer ik na drie maanden voor
het eerst op Bali. Bali is thuiskomen.
Het lievelingskostje van onze zoon was ‘es campur’, gemalen
ijsblokken met tropische vruchten en gecondenseerde melk.
(F
ra
gm
en
t u
it
da
gb
oe
k 1
97
7 v
an
Ma
ri
on
Bl
oe
m)
00 Opmaak Bali Bloem.indd 17 15-03-12 11:46
