I. Mapa świata

1. Zmiany na mapie politycznej świata

Najstarsze państwa, Egipt i Babilonia, powstały już w starożytności.

Od tego czasu na mapie politycznej świata zachodzą nieustanne zmiany, które - w zależności od okresu -przebiegają mniej lub bardziej dynamicznie.

W minionym stuleciu liczba krajów wzrosła z 55 do niemal 200:

obecnie jest 194 państw uznawanych,

193 państwa są Członkami ONZ + Watykan (nie jest członkiem ONZ);

około 10 państw nieuznawanych, które nie uzyskały uznania na arenie międzynarodowej, lub tę państwowośćuznaje niewielka liczba państw;

Przykłady takich państw to:

Abchazja,

Cypr Północny,

Górski Karabach,

Kosowo,

NaddniestrzańskaRepublika Mołdawska,

Osetia Południowa,

Palestyna,

Sahara Zachodnia,

Somaliland,

Tajwan.

Główne przyczyny to m.in.:

wojny i wrogie przejęcia terytorialne,

w wyniku aneksji – zaborów terytorialnych,

np. Krym na Ukrainie; podział Polski w czasie rozbiorów,

procesy pokojowe w wyniku:

sprzedaży terytoriów innemu państwu,

np. sprzedaż Alaski przez cara Aleksandra II w 1867 r. dla USA),

pokojowej wymiany terytorialnej,

np. wymiana dokonana w 1951r. Pomiędzy Polską a UkraińskąSocjalistyczną Republiką Radziecką (w ramach ZSRR),

zjednoczenia państw (np. NRD i RFN i powstanie Niemiec),

odkrycia nowych terenów w okresie kolonizacji i ich późniejsza dekolonizacja,

w wyniku walki lub starań krajów o niezależność,

w szczególności państwa afrykańskie i azjatyckie,

rozpad wielonarodowych państw,

np. kraje b. Jugosławii, Czechosłowacja,

secesja – czyli oderwanie części terytorium od dotychczasowego państwa w celu utworzenia nowego

np. utworzenie Erytrei (oderwała się ona od Etiopii), Sudanu PD.

upadek systemów totalitarnych w Europie (np. powstanie państw WNP).

Podstawową jednostką na mapie politycznej świata jest państwo.

Według norm prawa międzynarodowego składają się na nie trzy zasadnicze elementy:

terytorium wyznaczone granicami (ukształtowanymi najczęściej w wyniki długotrwałych procesów historycznych),

ludność zamieszkująca to terytorium,

suwerenna władza (czyli samodzielna i niezależna), która utrzymuje relacje międzynarodowe.

Według innych kryteriów wydzielania państw, powinno ono posiadać:

niepodległość,

uznanie międzynarodowe,

realnie funkcjonującą władzę(przynajmniej na części terytorium).

Terytorium państwa obejmuje:

obszary lądowe wraz ze śródlądowymi wodami wewnętrznymi,

w przypadku państw z dostępem do wybrzeży przylegający pas wód morskich.

Prawo międzynarodowe zezwala na wyznaczenie, zgodnie z podpisaną w 1982 r. Konwencją NarodówZjednoczonych o prawie morza:

strefy morza terytorialnego w pasie do 12 mil morskich od linii brzegowej,

Oznacza to, że wszystkie statki płynące pod obcą banderą podlegają prawodawstwu państwa, na któregowodach terytorialnych się znajdują;

morskiej strefy ekonomicznej, w której do 200 mil morskich (lub 350 mil w przypadku szelfów) rezerwujesobie wyłączne prawo do badań, eksploatacji oraz ochrony wszelkich zasobów żywych i mineralnych.

Integralną częścią państwa jest także:

przestrzeń znajdująca się pod powierzchnią ziemi i w głębinach morskich w obrębie granic państwowych,

obszar powietrzny rozciągający się nad terytorium lądowym i morskim.

Za terytorium danego państwa, w ujęciu prawa międzynarodowego, uznaje się ponadto pokłady statkówmorskich, które pływają pod jego banderą i samolotów należących do jego linii lotniczych, a takżezagraniczne placówki dyplomatyczne (ambasady).

Granica państwowa – powierzchnia pionowa przebiegająca przez linię graniczną oddzielająca terytorium, podziemie i obszar powietrzny jednego państwa od innych państw lub od obszarów nie podlegających niczyjej suwerenności (np. morza pełnego).

W zależności od specyfiki linii granicznej dzielimy je na:

w przypadku typu obszaru przez który przebiegają, na:

granice lądowe,

granice wodne;

w przypadku sposobu ich wyznaczania, na:

granice naturalne – wyznaczane przez:

rzeki,

działy wodne,

jeziora,

pasma górskie,

granice sztuczne – wyznaczane przez człowieka,

często są w formie długich prostych odcinków, biegnących niezależnie od naturalnych form ukształtowania terenu,

np. w przypadku wielu państw Afryki.

Stolica – jest najważniejszym miejscem dla funkcjonowania praktyczniekażdego państwa na świecie.

Mieści się w niej siedziba naczelnych organów państwa (lub mniejszej częścipodziału administracyjnego, np. województwa, powiatu).

Stolica nie musi być:

„niezmienna” lub „na zawsze ta sama” (np. Gniezno, Kraków już nie są stolicamiPolski); i tak wyróżniamy:

stolice historyczne (istniejąca od stuleci, np. Paryż, Rzym i Ateny),

stolice ustanowione (utworzone w drodze decyzji administracyjnej),

Canberra stała się stolicą Australii w drodze świadomej decyzji administracyjne –aby rozwiązać spór pomiędzy rywalizującymi o te miano miastami Sydney iMelbourne – zgodnie z zasadą, że gdzie dwóch się bije, trzeci korzysta).

tylko jedna w danym państwie – istnieją na świecie państwa gdzie funkcjonujądwie lub większa liczba stolic – władza wtedy z reguły jest rozdzielonapomiędzy miastami pełniącymi rolę stolic podzielonych, np.:

Boliwia: La Paz (siedziba władz) i Sucre (stolica konstytucyjna),

Suazi: Mbabane (siedziba władz) i Lobamba (stolica konstytucyjna),

Malezja: Kuala Lumpur (stolica oficjalna; siedziba władzy ustaowdawczej) iPutrajaya (władza administracyjna i sądownicza),

RPA: Pretoria (siedziba władz rządowych), Bloemfontein (siedziba władzsądowniczych), Kapsztad (stolica konstytucyjna; siedziba władzyustawodawczej).

Ustrój polityczny jest sposobem sprawowania władzy przez państwo.

W ich skład wchodzą:

różnorodne metody rządzenia,

stosunek organów władzy centralnej do organów władzy lokalnej,

struktura prawno-organizacyjna danego państwa.

Kryterium Ustrój Przykład

Forma sprawowania rządów➢ monarchia ✓ Wielka Brytania

➢ republika ✓ Francja

Styl rządzeniaoraz stosunek władzy do ludności

➢ demokratyczny ✓ Hiszpania

➢ autorytarny ✓ Korea Północna

System rządów(rola poszczególnychorganów władzy oraz

stosunki panujące między nimi)

➢ parlamentarny ✓ Australia

➢ parlamentarno-gabinetowy ✓ Wielka Brytania

➢ prezydencki ✓ Stany Zjednoczone

➢ parlamentarno-prezydencki ✓ Francja

➢ kanclerski ✓ Niemcy

Struktura terytorialno-organizacyjna➢ unitarny (jednolity) ✓ Polska

➢ federalny (złożony) ✓ Stany Zjednoczone

W obecnym podziale politycznym światawszystkie obszary należą do któregoś z państw.

Wyjątek stanowi Antarktyda, której status strefy neutralnej i zdemilitaryzowanej nadaje zawarty w 1959 r. międzynarodowy pakt antarktyczny.

Postanowienia tego układu obejmują obszar położony na południe od równoleżnika 60°S.

Do układu antarktycznego przynależy obecnie 45 państw, w tym Polska, która wstąpiła do niego w 1977 r.

Układ w sprawie Antarktydy ma charakter otwarty i mogą do niego przystąpić wszystkie państwa należącedo ONZ.

Status Antarktydy został sprecyzowany głównie dlatego, że wiele państw prowadzących wcześniej politykękolonialną (Wielka Brytania, Francja) lub leżących w pobliżu (Nowa Zelandia, Australia, Argentyna, Chile,RPA) wysuwało roszczenia terytorialne wobec tego kontynentu upatrując w nim głównie miejscepozyskiwania surowców mineralnych i biologicznych.

W 1988 r. przyjęto konwencjęodnoszącą się do jej zasobówmineralnych, których ze względówekologicznych postanowiononie eksploatować przez 50 lat.

Enklawa to:

terytorium jednego kraju otoczone przez obszar innego państwa, np.

San Marino i Watykan otoczone przez obszar Włoch,

Lesotho przez terytorium RPA.

izolowane miasta, które znajdują się w otoczeniu innego państwa np.

hiszpańska miejscowość Llívia, która ze wszystkich stron graniczy z Francją;

włoska gmina Campione (z miastemCampione d’Italia) otoczone terenem Szwajcarii.

Eksklawa to:

część państwa oddzielona od głównego terytorium powierzchnią innego kraju (do takiego obszaru można dotrzeć przez wody międzynarodowe), np.

obwód kaliningradzki oddzielony od Rosji przez Litwę, Białoruś i Łotwę,

Alaska odseparowana od Stanów Zjednoczonych obszarem Kanady.

Państwa różnią się od siebie pod wieloma względami.

Najłatwiej zauważalne są dysproporcje międzywielkością ich terytorium.

Aby dany kraj został uznany za duży, musi odznaczaćsię powierzchnią nie mniejszą niż 2,5 mln km2.

Takich państw jest obecnie dziewięć.

Zajmują one łącznie ponad 71 mln km2, czyli niemal48% powierzchni lądowej Ziemi.

LP. Nazwa państwaPowierzchnia

(w km2)1. Rosja 17 075 400

2. Kanada 9 976 140

3. Chiny 9 634 057

4. Stany Zjednoczone 9 373 967

5. Brazylia 8 547 906

6. Australia 7 682 300

7. Indie 3 287 590

8. Argentyna 2 780 400

9. Kazachstan 2 717 300

Na szczególną uwagę wśród małych krajów zasługują natomiast minipaństwa, których terytorium nieprzekracza 1 tys. km2.

Na mapie politycznej świata znajdują się aktualnie 24 takie kraje.

Ich łączna powierzchnia wynosi 9,2 tys. km2 - prawie tyle, ile obszar Cypru.

Najmniejszym państwem pod względem zajmowanego obszaru jest Stolica Apostolska (Watykan) – jejpowierzchnia jest 20 razy mniejsza niż drugiego w kolejności Monako.

Mikroskopijnymi obszarowo państwami są także:

księstwa europejskie:

San Marino, Andora, Liechtenstein;

Minipaństwa Oceanii:

Nauru, Niue, Palau, Wyspy Cooka, Wyspy Marshalla, Kiribati;

Wyspy Ameryki Środkowej:

Grenada, Antigua i Barbuda, Bahamy, Saint Kitts i Nevis,Saint Vincent i Grenadyny, Saint Lucia, Dominika.

LP- Nazwa państwaPowierzchnia

(w km2)

1. Watykan 0,44

2. Monako 1,95

3. Nauru 21,30

4. Tuwalu 26,00

5. San Marino 61,60

6. Liechtenstein 160

7. Wyspy Marshalla 181

8. Saint Kitts i Nevis 261

9. Malediwy 300

10. Malta 316

Wielkość terytorium nie stanowi jednak o randze państwa, bowiem według norm prawamiędzynarodowego każdy kraj zajmuje jednakową pozycję w kontaktach z innymi.

Pierwsze ważne zmiany na mapie politycznej świata rozpoczęły się w okresie wielkich odkryćgeograficznych (przełom XV i XVI w.).

Wraz z dotarciem Europejczyków do Ameryki oraz nieznanych dotąd obszarów Afryki i Azji rozpoczął sięproces kolonizacji.

Wiązał się on z zakładaniem osad na nowo odkrytych, często zaludnionych już terenach,podporządkowywaniem miejscowej ludności oraz eksploatowaniem (zazwyczaj nadmiernym) zasobównaturalnych.

W ten sposób, kosztem odkrytych terenów, powstawały wielkie imperia kolonialne, takie jak:

Hiszpania, Portugalia, a w późniejszym czasie – także Holandia, Anglia, Francja czy Rosja.

Skutki kolonizacji są widoczne na mapie politycznej świata do dziś.

W wyniku tego procesu powstały m.in. terytoria zależne.

Skolonizowane zostały obszary:

Ameryki PN i PD,

Afryki,

Australii i Oceanii,

Azji południowo-wschodniej.

Szczyt kolonializmu przez państwa europejskie przypadłna koniec XIX w.

Od tego okresu większość dawnych terytoriów będącychkoloniami stało się państwami niepodległymi lub pozostałodalej koloniami – terytoriami zależnymi.

Terytoria zależne, zwane także terytoriami niesamodzielnymi, to zazwyczaj obszary autonomiczne, pozostające jednak w strefie wpływów kraju, którego niegdyś były kolonią.

Są one najczęściej wyspami, a ich mieszkańcy z reguły nie wykazują dążeń niepodległościowych – głównie:

ze względu na swoje pochodzenie,

większość stanowią migranci z kraju macierzystego,

z obawy przed utratą wsparcia finansowegoze strony państwa zarządzającego.

Terytoria zależne mają m.in.:

Wielka Brytania (np. Bermudy, Anguilla, Falklandy,Gibraltar, Kajmany, Jersey i Montserrat),

Holandia (Aruba, Bonaire, Curacao, Saint Maarten),

Dania (Grenlandia i Wyspy Owcze),

Norwegia (Svalbard),

Stany Zjednoczone (Portoryko, Mariany Północne,Samoa Amerykańskie, Guam i Wyspy DziewiczeStanów Zjednoczonych),

Australia (Norfolk, Wyspa Bożego Narodzenia),

Nowa Zelandia (Wyspy Cooka, Niue, Tokelau),

Francja (Gujana Francuska, Gwadelupa, Majotta, Martynika, Nowa Kaledonia, Reunion, Polinezja Francuska i Saint-Martin).

Protektoratem nazywany kraj który ma własny rząd, aleograniczony w sprawowaniu polityki gospodarczej i zagranicznej,

np. Bhutan jest krajem pod protektoratem Indii.

Dominium jest wtedy gdy niezależny kraj wchodzi w składWspólnoty Narodów uznającej króla brytyjskiego za głowęswojego państwa,

np. Kanada, Australia, Nowa Zelandia.

Kondominium jest zarządzane przez więcej niż jedno państwo,

do 1980 r. Nowe Hebrydy były zarządzane przez Francję iWielką Brytanię.

Terytorium powiernicze (wcześniej nazywane mandatowym)powstałe w byłych koloniach jest zarządzane przez jakieś państwolub kilka państw do czasu ustabilizowania sytuacji polityczno-gospodarczej,

np. Palau do 1994 r. i Namibia do 1990 r.

Powierzchnia Grenlandii, największego terytorium zależnego na świecie, jest ponad 50-krotnie większaniż obszar kraju, do którego należy – Danii.

Kolejne zmiany na mapie politycznej świata przyniosła dekolonizacja.

Głównymi przesłankami dekolonizacji były:

coraz większe koszty polityczne i ekonomiczne utrzymania i kontroli kolonii,

zmniejszające się przyzwolenie dla utrzymywania represyjnego systemu w państwach kolonizujących orazpozostałych państwach (głównie USA),

dążenia narodów Afryki do samostanowienia (ruchy niepodległościowe i panafrykańskie),

udział żołnierzy pochodzących z Afryki w II Wojnie Światowej.

Pierwszym państwem, które uzyskało niepodległość, była Liberia w 1847 r.

Przed II wojną światową w Afryce były tylko 4 państwa niepodległe:

Etiopia, Liberia, RPA (Związek Południowej Afryki) i Egipt.

Po II wojnie światowej doszło do gwałtownych ruchów narodowo-wyzwoleńczych,

W 1960 r. niepodległość uzyskało 17 krajów, a rok ten nazwano „rokiem niepodległości Afryki” lub „Rokiem Czarnej Afryki”:

w latach 1961-1965 wolność wywalczyło dalszych 10 krajów,

w 1993 r. uzyskała niezależność Erytrea,

w 2011 r. powstał przez secesję Sudan PD.

W 1965 r. w Afryce były już 36 kraje niepodległe, obecnie jest ich 53.

W specyficznej sytuacji znajduje się Sahara Zachodnia uznawana przez ONZ i 80 państw za kraj niepodległy, w rzeczywistości zaś okupowana przez Maroko.

Dekolonizacja Azji zakończyła się właściwie wraz z oddaniem Chinom dwóch terytoriów zależnych:

Hongkongu - w 1997 r. i Makau - w 1999 r.

Ważne było ogłoszenie niepodległości Timoru Wschodniego w 2002 r., który należał do Indonezji.

Status kolonii mają jedynie niewielkie wyspy Czagos należące do Wielkiej Brytanii.

Spornym obszarem jest Tajwan,

ogłosił on niepodległość uznaną przez wiele krajów, w tym USA, ale Chiny nadal traktują go jako swoją prowincję.

Spór o Wyspy Kurylskie toczy się między Japonią i Rosją.

Wyspy te zostały zagarnięte przez ZSRR w czasie II wojny światowej, jednak Japonia nigdy nie uznała tego faktu.

Australia i Nowa Zelandia są członkami Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

Niepodległość uzyskały jako dominia angielskie:

Australia w 1901 r.,

Nowa Zelandia w 1907 r.

W Oceanii pierwszymniepodległym krajemrządzonym przezmiejscową ludnośćbyło Samoa Zachodnie- od 1962 r.

Jako ostatnieniepodległośćuzyskało Palau- od 1994 r.

W Ameryce Północnej pierwszą kolonią, która uzyskałaniepodległość, były Stany Zjednoczone; stało się to w 1783 r.

W przypadku Kanady proces ten przebiegał stopniowo:

od 1850 r., kiedy kraj ten otrzymał prawo do własnego rządu,

do 1941 r. – gdy Kanadyjczycy przestali być traktowani jakoobywatele brytyjscy.

Obecnie Kanada wraz z wieloma innymi byłymi koloniamibrytyjskimi tworzy Wspólnotę Narodów.

Obecnie terytorium zależnym pozostaje, należąca do Danii –Grenlandia (2,1 mln km2).

Grenlandia

Większość państw Ameryki Środkowej powstała w XIX wieku:

w latach 1923-1840 powstała Federacja Ameryki Środkowej,a po jej rozpadzie utworzyły się kolejno państwa:

Panama, Kostaryka, Nikaragua, Honduras, Gwatemala;

w latach 60. XX w. niepodległość otrzymały brytyjskie kolonie:

Jamajka, Trynidad, Barbados, Gujana;

w latach 70.:

Surinam, Bahama, Grenada, Dominika, Saint Vincent i Saint Lucia;

w latach 80.:

Belize,

Antigua,

Saint Kitts i Nevis(znane niegdyś,a wg niektórychistniejące dalejjako „San Escobar”).

W Ameryce Południowej pierwszym państwem, który uzyskałniepodległość, był Paragwaj - w 1811 r.

Obecnie jedynym większym obszarem zależnym pozostajeGujana Francuska.

Większość granic państw europejskich ustalono po II wojnie światowej.

Wtedy też nastąpił polityczny podział Europy na dwa bloki:

blok wschodni, pozostający pod wpływem Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR),

zaliczono do niego kraje wyzwolone przez Armię Czerwoną.

blok zachodni tworzyły państwa oswobodzone przez aliantów.

Upadek komunizmu oraz proces demokratyzacji trwający na przełomie lat 80. i 90. XX w. spowodowały,że układ ten stał się nieaktualny.

W 1989 r. w wyniku zachodzącychprzemian ustrojowych, w Polsceodbyły się częściowodemokratyczne wybory,

pierwsze wśród państw blokuwschodniego.

Okrągły stół

1990 r. – po upadku muru berlińskiego (1989 r.) zjednoczyły się Niemcy,

RFN przyłączyła NRD;

1991 r. – rozpada się Związek Radziecki, z którego wyłaniają się:

Estonia, Łotwa, Litwa, Białoruś, Ukraina, Mołdawia oraz państwa azjatyckie;

1991 r. – po wojnie serbsko-chorwackiej następuje proces rozpadu b. Jugosławii:

od Jugosławii odłączają się Słowenia i Chorwacja;

1992 r. – w wyniku działań wojennych i interwencji USA następuje odłączenie od Jugosławii Bośni iHercegowiny oraz Macedonii;

1992 r. – Serbia i Czarnogóra tworzą Federalną Republikę Jugosławii,

oba państwa się oddzieliły w wyniku referendum w 2006 r.;

17 lutego 2008 – Kosowo jednostronnie ogłosiło swoją niepodległość, nazywając się Republiką Kosowa iuznaną przez kilkadziesiąt państw świata, w tym Polskę (do września 2011r. uznały 82 kraje),

wiele państw (m.in. Rosja) uznaje Kosowo za integralną część Serbii,

zmiana statusu politycznego Kosowa jest dla nich nie do przyjęcia (niezgodna z Kartą ONZ) i stałaby sięzarzewiem nowego międzynarodowego konfliktu na Bałkanach;

1 stycznia 1993 r. – podział Czechosłowacji na Czechy i Słowację.

Aspiracje niepodległościowe zgłaszają narody zamieszkujące następujące obszary w Europie:

Irlandia Północna – dążenie do oderwania się od Wielkiej Brytanii i połączenia z Irlandią;

Kraj Basków w Baskonii (Hiszpania) – Baskowie (mieszkający w Hiszpanii i Francji) starają się odłączyć od Hiszpanii Baskonię i utworzyć własne państwo;

podobne aspiracje wyrażają Katalończycy;

Naddniestrze - od 1990 r. niepodległy Autonomiczny Region Mołdawii, nieuznawany przez żadne z państw;

nieprzestrzegane są w nim prawa człowieka;

północne Włochy – czynione są próby odłączenia najbogatszej, północnej części Włoch, Niziny Padańskiej i utworzenia odrębnego państwa Padanii;

Szkocja – po decyzji wystąpienia Wielkiej Brytanii z UE z marca 2017 r. po raz kolejny przegłosowała ogłoszenie referendum w sprawie odłączania od niej.

Specyficzna sytuacja konfliktowa występuje od 2014 roku na terytorium Ukrainy, na terenie wschodniej części tego kraju, przy granicy z Rosją oraz na Krymie, na którym Ukraina utraciła kontrolę w wyniku aneksji.

Polska leży w centralnej części kontynentu europejskiego.

Terytorium rozciąga się od Bałtyku na północy po Karpaty i Sudety na południu.

Całkowita powierzchnia naszego kraju wynosi 322,58 tys. km2:

obszary lądowe: 311,90 tys. km2,

morskie wody wewnętrzne: 1,99 tys. km2,

morze terytorialne: 8,68 tys. km2,

Daje mu to dziewiąte miejsce w Europie pod względem wielkości.

Nasz kraj graniczy obecnie z siedmioma państwami:

Rosją (poprzez Obwód Kaliningradzki), Litwą, Białorusią, Ukrainą, Słowacją, Czechami i Niemcami.

Współczesne granice zostały ukształtowane w wyniku II wojny światowej.

Zdecydowano o nich ostatecznie na międzynarodowych konferencjach w:

Jałcie (4-11 lutego 1945 r.),

Poczdamie (17 lipca-2 sierpnia 1945 r.).

Jednak już wcześniej w Teheranie (28 listopada-1 grudnia 1943 r.) szefowie rządów trzech mocarstw sojuszniczych Winston Churchill, Franklin Roosevelt i Józef Stalin prowadzili rozmowy o powojennych granicach Polski.

Rosjanie zażądali wówczas, by wschodnia granica pokrywała się z tzw. linią Curzona (na wschód od Sanu, wzdłuż Bugu, przecinając Puszczę Białowieską).

Trójstopniowy:

16 województw podzielono na powiaty grodzkie i ziemskie;

powiaty ziemskie podzielono na gminy (miejskie, wiejskie i miejsko-wiejskie).

Obecnie obowiązujący trójstopniowy podział administracyjny silnie podkreśla rolę lokalnych samorządów terytorialnych na wszystkich szczeblach.

Materiały pomocnicze do naukiOpracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych)

Opracowanie i redakcja: Sławomir DmowskiKontakt: kontakt@norwid24.waw.pl

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE- KOPIOWANIE ZABRONIONE -