УНИВЕРЗИТЕТ „СВ. КИРИЛ И МЕТОДИЈ“ - СКОПЈЕ ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

ИНСТИТУТ ЗА ЕТНОЛОГИЈА И АНТРОПОЛОГИЈА

Вања Димитриевски

МЕНУВАЊЕ НА ОПШТЕСТВЕНИТЕ ВРЕДНОСТИ НИЗ КУЛТУРЕН АКТИВИЗАМ НА ГРАЃАНСКИТЕ ЗДРУЖЕНИЈА ВО РЕПУБЛИКА

МАКЕДОНИЈА

магистерски труд

Скопје 2009

2

Ментор: Д-р Анета Светиева, редовен професор, Природно - математички факултет, Институт за етнологија и антропологија

Членови на комисија: Датум на одбрана: Датум на промоција: Научна област: етнологија, политичка антропологија, применета антропологија

3

Вања Димитриевски МЕНУВАЊЕ НА ОПШТЕСТВЕНИТЕ ВРЕДНОСТИ НИЗ КУЛТУРЕН АКТИВИЗАМ НА ГРАЃАНСКИТЕ ЗДРУЖЕНИЈА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Апстракт:

Распадот на општествените вредности со кој беше/е одбележан процесот на

транзиција кој ја зафати Македонија, исто како и поширокиот регион на

Југоисточна Европа, кон крајот на 80–те и почетокот на 90–те години на ХХ век

предизвика нарушување на рамнотежата во општествените односи. Граѓанскиот

сектор, кој се развиваше во истите овие процеси, настојувајќи да одговори на

потребите на граѓаните се наметна како еден од иницијаторите за повторно

воспоставување на нарушената општествена рамнотежа. Развојот на овој сектор

претставуваше одлична подлога за развој на културниот активизам, односно за

делувањето на здруженијата на граѓани, но и на поединци и неформални групи,

кои ги претставуваат интересите на граѓаните во областа на културата и кои

преку своите активности настојуваат да влијаат на промена на одредени

општествени вредности, а преку тоа на подобрување на општествените односи и

на квалитетот на животот. Јасно дефинирани закон и програма за култура

претставуваат еден од клучните фактори кои можат да ја олеснат и унапредат

работата на културните активисти, но од 1991 година до сега може да се

забележат само безуспешни обиди на поединци кои настојуваат да се изгради

културна политика заснована на потребите на граѓаните.

Клучни зборови: граѓанско општество, здруженија на граѓани, култура,

културен активизам, културни активисти, културна политика.

4

Vanja Dimitrievski CHANGING SOCIAL VALUES THROUGH CULTURAL ACTIVISM OF NONGOVERNMENTAL ASSOCIATIONS IN THE REPUBLIC OF MACEDONIA

Abstract:

The disintegration of social values marking the process of transition that Macedonia

and the wider region of South-Eastern Europe faced at the end of the eighties and

beginning of the nineties of the 20th century caused an imbalance in social

relationships. The civil sector, which has been also developing itself in these

processes, striving to respond to citizens’ needs, has imposed itself as one of the

initiators for regaining social balance. The development of this sector became an

excellent foundation for developing cultural activism, that is, for actions by

nongovernmental associations, as well as individuals and informal groups who

represent citizens’ interests in the sphere of culture and strive to exert influence on

certain social values and life quality via their activities. A clearly defined law and

cultural programme are one of the key factors that could facilitate and promote work

of cultural activists; however, since 1991 only unsuccessful attempts by individuals

who strive to build up cultural policy based upon citizens’ needs could be noticed.

Key words: civil society, nongovernmental associations, culture, cultural activism,

cultural activists, cultural policy.

5

СОДРЖИНА

ВОВЕД.....................................................................................................................................................6 1. Граѓанското општество и културниот активизам ..........................................................................10

1.1. Појава и развој на идејата за граѓанското општество ............................................................10 1.2. Дискусии за граѓанското општество во контекстот на општествено-политичките промени од крајот на ХХ век ..........................................................................................................................15 1.3. Контекстуално определување на поимот граѓанско општество во други јазици ................16 1.4. Граѓанското општество: Утопија или идеал?..........................................................................17 1.5. Граѓанското општество во Македонија ...................................................................................19

1.5.1. Сфаќање на поимот граѓанско општество во Македонија..............................................19 1.5.2. Појава и развој на идејата и концептот на граѓанското општество во Македонија .....22 1.5.3. Контекстот во кој се развива граѓанското општество во Република Македонија од 1991 година ...................................................................................................................................25

1.6. Културниот активизам во светот и во општествениот контекст на Македонија .................31 1.7. Поимот култура во контестот на културниот активизам .......................................................38

3. Граѓански иницијативи за оддржување и развој на културата во Македонија...........................41 3.1. Примери од граѓанските иницијативи за оддржување и развој на културата во Македонија............................................................................................................................................................46

3.1.1. НМП.....................................................................................................................................46 3.1.2. Младински центар Погон...................................................................................................49 3.1.3. Арт Форум...........................................................................................................................56 3.1.4. Центар за изведувачки уметности Мултимедиа ..............................................................58 3.1.5. Културниот активизам во функција на културната и економската афирмација...........62

3.2. Резултати од културниот активизам ........................................................................................74 3.3. Пречки и слабости во културниот активизам .........................................................................75

3.3.1. Надворешни фактори кои го отежнуваат делувањето на културниот активизам.........75 3.3.2. Внатрешни фактори кои го отежнуваат делувањето на културниот активизам ...........77 3.3.3 Меѓузависност на надворешните и внатрешните фактори и решенија за надминување на пречките и слабостите .............................................................................................................79 3.3.4. Простор за изведување културни активности..................................................................81

3.4. Финансирање на културниот активизам..................................................................................84 3.5. Фондации кои вложуваат во културата во Македонија .........................................................88

4. Опфатеноста и поддршката за културниот активизам во рамките на културната политика на Република Македонија.........................................................................................................................91

4.1. Поим и значење на културната политика ................................................................................98 4.2. Културната политика во Македонија од 1991 година ..........................................................100 4.3. Потреба и предности од дефинирање на културната политика која се темели врз граѓанскиот концепт.......................................................................................................................109

ЗАКЛУЧОК.........................................................................................................................................114 CONCLUSION ....................................................................................................................................118 БИБЛИОГРАФИЈА ............................................................................................................................121 ТЕРЕНСКИ ИЗВОРИ .........................................................................................................................133 КРАТЕНКИ .........................................................................................................................................135

6

ВОВЕД

Во изминативе петнаесетина години во Македонија многу често го

слушав ставот „На кого му треба култура, денес кога сите се обидуваат да

„направат“ пари?!“ Овој став во почетокот го прифаќав рамнодушно, но

постојаното повторување, во различни ситуации и контексти, почна да делува

иритирачки на мене. Се чини дека поимот култура во секојдневието е сфатен

како појава која е издвоена од постоечката стварност и како активност која се

поврзува само со слободното време, а во транзициските процеси кои ја зафатија

Македонија на крајот на ХХ век слободното време беше консумирано од

борбата за гола егзистенција или брзо збогатување. Во овој период поимот

култура стекна значење на бескорисен „паразит“, претставен единствено преку

институциите од областа на културата наследени од периодот на социјализмот.

Ваквите ставови очигледно не претставуваат само македонска ексклузивност и

како проблем веќе ги има истакнато и Сајмон Манди (Манди 2000: 54), но

сепак, овде ќе се задржиме само на македонската ситуација. За жал, горчлив е

впечатокот дека институциите од областа на културата формирани во

социјализмот се најдоа во расчекор со транзицијата и тешко се вклопуваа во

промената на политичко-економските процеси кои кон крајот на ХХ век ја

зафатија Македонија, исто како и поширокиот регион. Изгледа дека овие

институции, навикнати да се финансираат од владините фондови се до

почетокот на 90-тите години на ХХ век, не можеа да се прилагодат на

новонастанатата ситуација во која им беа скратени голем дел од приходите, а

немаа претстава како да обезбедат алтернатива за оддржливост. Дали ваквата

ситуација навистина предизвика загуба на потребата за култура кај

македонското население? Дали навистина културата е само безвреден и

бескорисен „паразит“, без никакво влијание врз формирањето на ставовите и

вредностите кај луѓето?

Овие прашања беа доволна провокација за изработка на овој труд кој го

истражува и анализира вонинституционалниот развој на културата во

Република Македонија, формирана како независна држава по распадот на СФР

Југославија во почетокот на 90-тите години на ХХ век. Во овој период почнаа да

се создаваат нови облици на вонинституционално културно организирање во

7

Македонија. Главните носители на ваквата појава беа, пред сè, млади луѓе и

уметници кои заради личните ставови и системи на вредности себеси се ставаа

на маргините на општеството кое се стремеа да го сменат. Дел од овие

уметници сличниот пристап во реализацијата на сопствените идеали го

практикуваа и во периодот на Социјалистичка Република Македонија, но оваа

практика во транзицијата и со развојот на телекомуникациските технологии

почна да се интензивира и да добива нова форма. Во втората половина на 90-

тите години на ХХ век почна да се зголемува бројот и организираноста на

организациите, неформалните групи и поединците кои се стремеа кон промена

на општествените вредности преку активности од областа на културата, но

особено забележителни почнуваат да стануваат по 2000 година, мобилизирајќи

сè поголем број млади луѓе.

Дел од овие организации, неформални групи и поединци се разликуваат

во интересите и принципите за делување, но за сите е карактеристична

непрофитната ориентација при спроведувањето на активностите од областа на

културата. Поголемиот дел од средствата за своите активности ги обезбедуваат

преку самофинансирање, самоодржливост и/или донации од меѓународните

фондации и организации. Друга многу важна заедничка карактеристика на

културните активисти е што веруваат во човековата потреба за култура и во

моќта да се предизвикаат општествени промени преку активности од областа на

културата. Во услови на општествена транзиција, во која најголемиот дел од

населението во Македонија е преокупирано со борба за опстанок, а „државните“

институции од областа на културата бавно се прилагодуваа на новите услови на

работење, културните активисти, односно здруженијата на граѓани,

неформалните групи и поединците кои се тема на ова истражување ја развиваа

независната културна сцена. Но и покрај тоа што во одредени случаи имаат

видливи и мерливи позитивни резултати од своите активности повеќето од нив

не добиваат никаква или добиваат симболична поддршка од владините фондови

наменети за културата. (Simjanovska 2007a: 40–60)

И покрај остриот тон и очигледната критика упатена кон „државните“

институции од областа на културата ова истражување не се занимава со

оценување на нивната работа и ефикасност. Сите забелешки за нивната

ефикасност се направени низ перспективата на културните активисти и дел од

публиката кои преку лични искуства сведочат за работата на овие институции.

8

Сето ова води кон истакнување на предностите од постоењето и работата на

здруженијата на граѓани, неформалните групи и поединците кои главната

движечка енергија за културните активности ја црпат од ентузијазмот и

потребата да земат учество во развојот на културата, придонесувајќи на тој

начин за збогатување на културната разновидност, но и за искористување на

културата во функција на поширокиот развој. Нивните активности покажуваат

дека културните потреби на граѓаните не можат да се игнорираат, ниту да се

заобиколат и дека веројатно најдобриот пат за општествен развој е оној во кој

активно се вклучени и граѓаните.

Оттука се изведува главната цел на овој труд, да се покаже дека

културата претставува значаен фактор во општествениот развој, кој, во

недостаток на соодветна програма дефинирана во форма на културна политика,

е значително отежнат и со непредвидливи резултати. Учеството на граѓаните во

создавањето и спроведувањето на културната политика е незаобиколно и од

непроценливо значење, затоа што на тој начин се исполнуваат суштинските

определби за изградба на плурализам и граѓанско општество.

Темата е претставена во три поглавја. Во првото поглавје, преку

културно–историскиот метод, се дефинирани поимите „граѓанско општество“ и

„културен активизам“ врз кои се темели целата понатамошната анализа. Тука е

даден опис на развојот на идејата за граѓанското општество и на културниот

активизам, со посебен осврт за нивна застапеност и развој во Македонија, за

периодот по 1991 година, односно по распаѓањето на Социјалистичка

Федеративна Република Југославија и прогласувањето на независна Република

Македонија. Второто поглавје, преку неколку студии на случаи, дава формално–

содржински опис на општите и специфичните карактеристики на културниот

активизам во Македонија, истакнувајќи ги условите во кои тој се развива од

1991 година. Структуралната анализа во третото поглавје прави пресек меѓу

првото и второто поглавје и ги става во меѓусебна зависност граѓанското

општество, културниот активизам, предностите и слабостите на културниот

активизам, пошироката општествено–политичка ситуација за да дојде до

заклучоците кои ја потврдуваат целта на истражувањето. Третото поглавје го

потврдува придонесот кој културниот активизам го дава за поширокиот

општествен развој и укажува на потребата за создавање основа која ќе

9

овозможи и поддржи активно вклучување на граѓаните во политичките

прашања кои ја засегаат нивната стварност.

Оваа тема се темели на две основни самостојни теренски истражувања.

Првото самостојно теренско истражување, врз чие искуство практично беше

дефинирана оваа тема, е спроведено во периодот октомври–ноември 2006

година за потребите на проектот „Стимулирање и промоција на млади

уметници“ во организација на здружението на граѓани Погон (Погон 2005:

Вести). За потребите на ова истражување беа интервјуирани вкупно 13 лица од

независната културна сцена во Скопје, кои ми помогнаа да ја објективизирам

претходната субјективна претстава за културниот активизам во Скопје. Овие

сознанија се потврдија и на јавната дискусија на трибината под „Создавање на

поддржувачка околина за младите уметници“, која се одржа во рамките на

претходно споменатиот проект (Погон 2005: Вести). Со второто самостојно

теренско истражување, спроведено за потребите на конкретната тема, опфатени

се 13 испитаници, од кои 6 испитаници работат во Скопје, 5 испитаници работат

во Долна Преспа (Брајчино, Љубојно и Долно Дупени) и 2 испитаници се од

Малешево (Русиново). Од вкупниот број 26 испитаници опфатени со двете

истражувања, 13 лица се клучни испитаници кои понудија поширока

перспектива на целокупниот контекст на културниот активизам во Македонија.

Покрај овие интервјуа, во текот на работата на оваа тема правев постојани устни

и/или писмени консултации со некои од претходно опфатените испитаници или

со други лица од граѓанскиот сектор. Дел од ставовите претставени во

понатамошниот текст се темелат и на личните искуства од работата во

граѓанскиот сектор и познавањето на работата на здруженијата на граѓани во

Македонија, особено на оние од областа на здравството и социјалната работа и

културата. Како дополнување на теренското истражување се искористени

дискусиите од јавнита дебати на теми поврзани со културата и нејзината улога и

придонес кон општествениот развој. Како особено корисни за оваа тема се

покажаа содржините присутни на интернет затоа што многу здруженија,

установи и поединци имаат свои интернет страници и блогови во кои се

опишуваат нивните цели, задачи и активности, а форумите и отворените

преписки се, исто така, одлична база на квалитативни податоци.

10

1. Граѓанското општество и културниот активизам

„Без луѓе секако нема култура; но подеднакво позначајно е

дека без култура нема луѓе.“ (Гирц 2007: 55)

„Невозможно е да се разговара за политика или за јавна политика

деновиве без некој да ги спомене волшебните зборови ‘граѓанско општество’

што наведува на помислата дека луѓето имаат расчистено со значењето на овој

термин и зошто е тој толку значаен. За жал, дебатите за граѓанското општество

се препознатливи по недостатокот на јаснотија и сигурност, недостаток на

прецизност кој се заканува целосно да го потопи овој концепт под растечкиот

бран на критицизам и збунетост.“ (Edwards 2005) Навистина се добива впечаток

дека постојат онолку сфаќања и дефиниции за граѓанското општество колку

што постојат и луѓе кои директно или индиректно се поврзани и заинтересирани

за овој концепт. Во секој случај, главната согласност се постигнува околу

убедувањето во прогресивниот карактер на идејата и концептот за граѓанското

општество, а кои подразбираат активно вклучување на граѓаните во решавањето

на политичките прашања од нивен интерес. (Abele 2006: 26-46; Иванов 1994:

157-163; Врангеловски 2002: 11-18; Гелнер 2003)

За појасно разбирање на концептот на граѓанското општество треба да се

направи осврт на појавата и развојот на идејата за граѓанското општество и

нејзината трансформација во согласност со политичкиот и економскиот

контекст во кој се развивала.

1.1. Појава и развој на идејата за граѓанското општество

Според теоретичарите на граѓанското општество филозофската мисла и

идејната основа на граѓанското општество почнуваат да се развиваат во античка

Грција. Како главни зачетници на филозофската мисла за граѓанското

општество се сметаат Сократ, Платон и Аристотел. Сите тројца ја истакнувале

потребата од активно вклучување во политиката на целокупното население како

услов за воспоставување здраво општество на еднакви луѓе. (McLean 1997;

Edwards 2005; O’Brien 1999а; 1999б)

11

Терминот граѓанско општество во неговата изворна форма πολιτικη

κοινωνια1 го воведува Аристотел. Според толкувањата на теоретичарите на

граѓанското општество под овој термин Аристотел подразбирал здружение,

општина, заедница на граѓани, здружени на рамноправна основа заради

заедничко решавање на интересите на заедницата, а кој се темели врз

принципите на правото. (Иванов 1994: 2; 12-17; Abele 2006: 26) Но, Ѓорге

Иванов истакнува дека општествено-политичкиот контекст во кој Аристотел ја

промовирал идејата за граѓанското општество многу се разликува од контекстот

во кој таа идеја се развивала во текот на историјата. Тука се издвојуваат

робовладетелскиот карактер на политичкото уредување во античка Грција и

поистоветувањето на општеството со државата. (Трајковски 1997: 77-79; Иванов

1994: 12-17; Keane 1990: 13)

Концептот на Аристотел за πολιτικη κοινωνια го презема Цицерон и го

преведува на латински како societas civilis, но го користел и терминот

communitas civilis, затоа што грчиот збор κοινωνια (коинониа) на латински може

да се преведе со двете значења. (Иванов 1994: 19) Зборувајќи за латинскиот

контекст во кој се развива идејата за граѓанското општество Иванов укажува на

двојноста на римската цивилизација која по својата природа била и латинска и

хеленска, но која по политичкото уредување значително се разликувала од

античка Грција. Тој особено обрнува внимание на поделбата на римското

општество на две класи: патриции и плебејци и начинот на поделбата на власта

меѓу овие две општествени категории. Другиот сегмент на кој Иванов обрнува

внимание при контекстуализацијата на политичкото уредување во Римското

царство е разликата меѓу јавното и приватното право, од која се создале услови

за индивидуализација, што подоцна придонело приватното право да стане

основа на граѓанското општество.

Развојот на мислата која ја сочинува основата на граѓанското општество

може да се следи и во подоцнешниот период, претежно преку христијанските

свештеници од Западна Европа: Свети Августин (Augustine), Тома Аквински

(Thomas Aquinas), Мартин Лутер (Martin Luther) и Џон Калвин (John Calvin).

1 Поимот πολιτικη κοινωνια на македонски јазик се изговара приближно како: политикé коинониа. Во македонскиот јазик се преведува како „граѓанско општество“, цивилно општество“ и „граѓанско содружништво“. Ова поглавје дава подетален опис за сфаќањето на овој поим во Европа во различни историски периоди и во современиот македонски контекст (н.з).

12

Овие мислители повикувале на взаемна љубов и почитување, право на избор,

меѓусебна помош засновани врз верата во Бог и со божја поддршка. (McLean

1997; O’Brien 1999а) Ѓорге Иванов и Ило Трајковски особено го потенцираат

придонесот на Тома Аквински за развојот на идејата за граѓанското општество2.

(Иванов 1994: 17-23; Трајковски 1997: 87-93) Според Трајковски, Тома

Аквински на концептите за граѓанското општество дефинирани од Аристотел и

Цицерон ја додава христијанската традиција, со што го изедначува концептот на

граѓанското општество со христијанскиот концепт за совршена заедница. Во

такви услови, државата и институциите би претставувале природни органи и

отелотворување на моралниот поредок на христијанската заедница, а не на

интересите на „социјално хегемонистичките сталешки заедници“. (Трајковски

1997: 87-93)

Процесот на одделување на религијата од власта, развојот на

технологијата, образованието и науката, кои го карактеризираат Новиот век,

доведуваат до промена на значењето и фунциите на државата, која добива

форма на засебен ентитет3, односно форма на модерно политичко уредување. Со

овој процес во XVIII век се издвојува општеството како посебна форма на

организација спротивставена на државата, но неразделно упатени една на друга.

„Со поделбата на државата и општеството државата станува јуристичка форма

која го донесува нормативниот поредок, а општеството станува носител на

духовните и материјалните вредности (Иванов 1994: 26)“. Поврзаноста на

државата и општеството е една од главните карактеристики кои се однесуваат

на граѓанското општество во овој период или како што наведува Иванов,

„Граѓанското општество, societas civilis не стои наспроти државата туку

наспроти статусот на naturalis, во кој владее bellum omnium contra omnes4

(Иванов 1994: 26)“. (Иванов 1994: 25-30; Keane 1990: 17)

Понатамошниот развој на идејата за граѓанското општество наоѓа

потпора во рационализмот на Томас Хобс (Thomas Hobbes) и Џон Лок (John

Locke) кои ги критикуваат властите и Црквата заради централизација на моќта и

нееднаквост во донесувањето одлуки и бараат поголеми права за обичното 2 Ѓорге Иванов и Ило Трајковски користат различна терминологија за граѓанското општество, но тоа ќе биде детално образложено во понатамошниот текст. 3 Тука треба да се нагласи дека Ѓорге Иванов се спротивставува на идентификувањето на државата како ентитет со облиците на политичко уредување кои му претходеле на новиот век (Иванов 1994: 25). 4 „bellum omnium contra omnes“ – „војна на секого против сите“ (слободен превод, н.з.).

13

население. (McLean 1997; O’Brien 1999а) Иванов особено го истакнува ставот на

Џон Лок за општеството како самостоен ентитет. Според Лок, општеството ја

избира и ја контролира владата која е само агенција во служба на општеството.

(Иванов 1994: 37)

Размислувањата за граѓанското општество на Адам Фергусон (Adam

Ferguson) се надоврзуваат на размислувањата на Хобс и на Лок. Во својата

критика за корумпираноста на јавниот дух ја потенцира улогата на граѓанското

општество како противтежа на државниот деспотизам. Според толкувачите на

Фергусон, тој ја застапува идејата за давање приоритет на приватните интереси

и формирање на независни здруженија преку кои граѓаните ќе ги застапуваат

своите интереси, што од друга страна може да се сфати како воведување на

граѓанско општество во рамките на граѓанското општество. (Иванов 1994: 41-

47; Трајковски 1997: 120-125; McLean 1997)

И Томас Пејн (Thomas Paine) смета дека државата е само нужно зло и

дека легитимната правна држава се заснова на консензусот и природните права

како основа за граѓанските права меѓу кои спаѓаат и слободата на говорот и

правото на здружување. Според него, владетелите немаат права туку само

должности кон граѓаните, а заштитата од деспотските зафати на власта е клучна

за постигнување на општествена хармонија. (Иванов 1994: 49-52; Трајковски

1997: 126-131; Keane 1990: 24-30)

Алексис де Токвил (Alexis de Tocqueville) предупредува на веројатноста

власта, легитимно избрана од граѓаните, да ја злоупотреби својата функција за

цели спротивни на интересите на граѓаните. Тој смета дека постоењето на

самоорганизирани граѓански здруженија, независни од државните институции,

може да биде ефикасен механизам за контролата на државниот апарат и

превенција на државниот деспотизам. Така, граѓанското општество би

претставувало опозиција на државата во функција на заштита на демократијата.

(Иванов 1994: 52; Трајковски 1997:143-152; Keane 1990: 37-44)

Ѓорге Иванов (Иванов 1994: 54) го истакнува Георг Вилхелм Фридрих

Хегел (Georg Wilhelm Friedrich Hegel) како теоретичар кој „за прв пат во

историјата на филозофијата на политиката и правото ќе го промени

традиционалното значење на поимот societas civilis“. Во својот критички осврт

кон Француската буржоаска револуција Хегел истакнува дека нејзините цели не

се остварени со самото симнување на монархијата од власт и треба да се

14

посвети на преобразбата на економските односи. Со промена на стопанските

односи по Француската буржоаска револуција се зголемува

индивидуализацијата на граѓаните, кои почнуваат слободно да настапуваат на

пазарот на стоки и труд. Слободниот поединец е корисник на придобивките од

својот труд, но тој истовремено со својот труд придонесува и за другите

поединци со кои е во релација, односно за пошироката заедница. На тој начин,

преку своето учество на пазарот поединецот се согледува како единка која е во

непосредна зависност и во релација со целокупната заедница. Со тоа се ставаат

во меѓусебна релација приватното и општото, односно поединецот остварувајќи

ги своите приватни потреби нужно ги остварува и потребите на другите

поединци. Услов за вакви односи е да се воспостави граѓанско општество на

слободни и еднакви граѓани. Овде повторно се нагласуваат промените

настанати по Француската буржоаска револуција, со која сите припадници на

општеството се сметаат за граѓани. Размислувањата на Хегел одат во таа насока

што, според толкувањата, граѓанското општество ги надминува територијалните

и националните граници и се претвора во процес во кој е вовлечен целиот свет.

Но, во практика граѓанството општество претставува општество на

спротивставени интереси кои треба да бидат управувани со помош на државата

претставувана од јавната власт. Во начинот на делувањето на државата, во

нејзиниот устав и закони се воспоставува свесноста за заедништвото во

граѓанското општество, односно за заедничкиот живот на сите граѓани. (Иванов

1994: 53-60; Трајковски 1997: 131-143; Keane 1990: 31-37)

Карл Маркс (Karl Marx) ги спротивставил своите размислувања за

еднаквоста на луѓето и нивниот придонес на концептот на граѓанското

општество, истакнувајќи го при тоа неговиот буржоаски и класен карактер.

Според него, принудните облици на здружување треба да бидат заменети со

здружување врз доброволна и рамноправна основа во форма на една колективна

заедница составена од производители, односно поединците во општеството кои

егзистираат само од сопствениот труд. (Иванов 1994: 61-67; 72-74; Трајковски

1997: 157-167; Гинер 1991: 67) Овој труд не се занимава со длабинска анализа

на теоријата на граѓанското општество, но во контекст на понатамошниот текст

пожелно е да се истакне дека и покрај очигледните критики кои Маркс ги

упатува кон концептот на граѓанското општество, не се забележува големо

отстапување во неговата визијата за „идеалното општество“ од онаа на

15

останатите претставници на теоријата на граѓанското општество од

нововековниот период. Се разбира, политичките уредувања кои се изградија врз

неговите визии во денешно време се изложени на остри критики, особено во

државите кои се обидоа да ги спроведат тие визии, но во овој труд се земени

предвид само филозофските идеи на Маркс за изградба на хармонично

општество на активни граѓани.

Кон крајот на XIX век почнуваат да стивнуваат расправите за

граѓанското општество и не се актуелизираат се до втората половина на XX век

кога западнале во криза и капиталистичкиот модел на „државата на

благосостојба“ и социјалистичкиот модел на политичко уредување (Иванов

1994: 68-104) Всушност, може да се рече дека XX век, особено во втората

половина, беше обележан со практична примена на сите претходно опишани

теории во целиот свет. Оваа практика продолжува и во XXI век и покрај

несовршеноста во дефинирањето на поимот граѓанско општество и очигледните

злоупотреби на идејата од страна на различни центри на моќ.

1.2. Дискусии за граѓанското општество во контекстот на општествено-

политичките промени од крајот на ХХ век

Со општествено-политичките настани, како Студената војна, војната во

Виетнам, падот на социјализмот во Центална и Југоисточна Европа, кои го

одбележаа крајот на ХХ век и почетокот на XXI век се појавија и нови теории за

граѓанското општество, обидувајќи се попрецизно да ја дефинираат неговата

функција, согласно со духот на времето во кое се настанати.

Александар Џефери (Alexander C. Jeffery) граѓанското општество го

„дефинира како сфера од подсистем на општеството кој е аналитичен и на

различни нивоа, искуствено одвоен од сферите на политичкиот, економскиот и

религиозниот живот. Граѓанското општество е сфера на солидарност во која

апстрактниот универзализам и одделните верзии на заедницата се преплетуваат

со напнатост. Тоа е и двете, нормативен и реален концепт. Тоа дозволува

релацијата меѓу универзалните индивидуални права и одделните ограничувања

на овие права да се проучува искуствено, како услови кои го одредуваат

статусот на самото граѓанско општество.“ (Jeffery 2001: 194)

16

Џин Коен (Jean L. Kohen) и Ендрју Арато (Andrew Arato) ‘дискурсот на

граѓанското општество’ го фокусираат во бескласните форми на колективна

акција ориентирана кон и поврзана со државните, содружничките и јавните

институции, а кои се поинакви од државата и од капиталистичката пазарна

економија. (Kohen and Arato 2001: 186)

Мајкл Едвардс (Michael Edwards) (Edwards 2005) темелно ја разработува

идејата за граѓанското општество и можноста од злоупотреба заради

остварување на интереси спротивни на оваа идеја. Меѓу ваквите интереси може

да се вброи и искористувањето на улогата на граѓанското општество за

манипулирање со населението, извршување политички притисок врз друга

држава или дури соборување на власта во друга држава. Сепак, според Едвардс,

доколку се обединат трите школи, кои тој ги идентификува како клучни во

одредувањето на параметрите на граѓанското општество, се создаваат поволни

услови за остварување на идејата и целите за постоењето на граѓанското

општество. Тој поединечните размислувања на овие три школи ги

идентификува како: 1. содружнички живот; 2. добро општество; и 3. јавна

сфера5. Обедувањето ставовите на овие три мислителски школи ќе создаде

„цврсто јадро од обединети, креативни и водени од вредностите активни

граѓани кои го повикуваат најдоброто во нас за да создадеме праведни и

слободни општества“.

1.3. Контекстуално определување на поимот граѓанско општество во други

јазици

Терминологијата со која се означува поимот „граѓанско општество“ се

развивала заедно со идејата за граѓанското општество и аналогно на тоа, се

прилагодувала на историскиот и политичкиот контекст во кој се вложувани

напорите за негово определување.

Како што е наведено на почетокот, творец на основата на граѓанско

општество е Аристотел кој овој поим го означувал како πολιτικη κοινωνια.

Цицерон овој концепт го презел од Аристотел и го превел на латински како

societas civilis, но и како communitas civilis (комунитас цивилис) затоа што, како

5 Англиската терминологија за трите школи гласи: 1. associational life; 2. good society; 3. public sphere (Edwards 2005).

17

што наведува Иванов (Иванов 1994: 19), грчкиот термин коинониа на латински

може да се преведе и како социетас и како комунитас.

Теоретичарите на граѓанското општество од нововековната традиција

овие термини ги преведувале или ги прилагодувале на своите говорни подрачја,

но и на соодветниот политички контекст. Така, во англискиот јазик граѓанското

општество најчесто се нарекува civil society (сивил сосаети), но се среќаваат и

други термини како political society (политикал сосаети) и civic society (сивик

сосаети). Во францускиот јазик се детерминира како société civile (сосиете

сивиле) и sociеtе politique (сосиете политик). Во германската традиција

доминира терминот bürgerliche Gesellschaft (бургерлихе геселшафт) кој го

употребува Хегел, но се употребува и терминот politische Gesellschaft (политише

геселшафт). Во 80-те години на ХХ век Фенхел (Fenchel) и Вајс (Weis) терминот

bürgerliche Gesellschaft го заменуваат со терминот Zivilgesellschaft

(цивилгеселшафт). (Трајковски 1997: 65; Иванов 1994: 19; 57; 103)

Во словенските јазици се користат соодветни еквиваленти на претходно

наведените термини за граѓанското општество. Како пример, во рускиот јазик се

употребува терминот гражданское общтество, во српскиот и хрватскиот се

употребуваат термините civilno društvo или građansko društvo, а во словенечкиот

јазик термините civilna družba или politička družba. Како што наведува

Трајковски соодветни еквиваленти на πολιτικη κοινωνια и societas civilis се

употребуваат и во другите јазици. (Трајковски 1997: 65; 217)

Толкувањето на поимот и концептот за граѓанското општество во

Македонија, како и актуелната терминологија се опишани во продолжение на

ова поглавје.

1.4. Граѓанското општество: Утопија или идеал?

Следејќи ги претходно изложените теории и размислувања за

граѓанското општество и особено историските контексти во кои се развивала

оваа идеја неизоставно се поставува прашањето: Како може да се препознае

постоењето на граѓанското општество како ентитет? Сите теоретичари на

граѓанското општество, наједноставно речено, се согласуваат дека тоа е

општество на рамноправни граѓани, лично мотивирани за активно да

учествуваат во политичкиот живот, особено за прашањата кои директно ги

18

засегаат. Остварувањето на овие визии би значело создавање на хармонично

општество кое, како што го опишува Жан Жак Русо (Jean Jacques Rousseau), е во

согласност со човековата природа и втемелено на принципите на взаемно

почитување (Иванов 1994: 47-49).

Ваквите алтруистички визии лесно можат да бидат обележани како

утопија, особено ако се земе предвид предупредувањето кое го дава Фергусон за

корумпираноста на човековиот карактер, алудирајќи на човековата лакомост,

конформизам, суета, завист, криминал и расипништво. Фергусон нагласува дека

корумпираноста на јавниот дух е слабост на граѓанското општество која води

кон деспотизам, а решението го бара, како што е наведено и понапред, во

јакнењето на граѓанското општество, односно потенцијалот за здружување

заради заштита на личните интереси. (Иванов 1994: 42-47; Keane 1990: 19-24)

Ваквото размислување повторно го актуелизира прашањето за потребата од

свесност кај луѓето за меѓусебната поврзаност која ја нагласува Хегел (Иванов

1994: 54-56; Keane 1990: 31).

Досегашната практика, барем во македонската стварност, покажува дека

не се сите граѓани подеднакво мотивирани активно да учествуваат во

политичкиот живот, дури ниту за прашањата од директен интерес. Уште

позабележливо е дека постојат огромни разлики во личната перцепција на она

што значи заеднички интерес, појава која е забележлива како меѓу луѓето со

ниско образование така меѓу оние со повисоки степени на образование.

Карактеристично е што во изминатите 15-тина години во Македонија особено

се актуелизираше поимот „лична корист“, кој не би бил во спротивност со

сфаќањето за „приватното“, онака како што го дефинира Хегел, доколку ја

содржи и компонентата за свесност за взаемна причинско-последична

интеракција со другите поединци од заедницата. Спротивно на тоа, веќе е

општоприсутен впечатокот дека се повеќе се зголемува бројот на лица кои се

подготвени да ѐ наштетат на заедницата заради лична корист, со што се

потврдуваат предупредувањата на Фергусон.

Доволно добар показател дека околностите не се толку мрачни, а идеалот

за граѓанското општество заробен во прангите на утопијата, како што е

прикажано во досегашната дискусија, е самата еволуција на идејата за

граѓанското општество. Таа идеја еволуирала заедно со еволуцијата на

19

различните облици на општествено-политички уредувања, а во одредени случаи

веројатно и ги поттикнувала, како што е случај со прогласувањето на

американската независност под влијание на делото „Здрав разум“ од Томас Пејн

или т.н. „социјалистичка револуција“ под влијание на Карл Маркс и Фридрих

Енгелс. Тоа го истакнува и Хегел кога вели дека граѓанското општество не е

однапред дадено и неменливо, односно вонпросторно и вонвременско, туку е

резултат на долгорочен и сложен процес на историски преобразби. Тој смета

дека обликувањето на граѓанското општество е достигнување на модерниот

свет. (Keane 1990: 31) Гледано од денешна перспектива и со временска дистанца

од стотици години, денес ропството кое било карактеристично за татковината на

Аростотел, е барем декларативно искоренето во целиот свет. Во секој случај

денес постојат закони кои го забрануваат ропството и механизми за сузбивање

на оние облици на современо ропство карактеристични за трговијата со луѓе и

органи. Ова е само пример за стекнувањето поголеми права и слободи за сите

граѓани, кои сè уште не се целосно остварени, но се создадени подобри услови

за нивно остварување. Во прилог на досегашното тврдење оди и ставот на

Салвадор Гинер (Salvador Giner) за постоењето на историски периоди во кои

граѓанското општество играло позначајна улога на политичката сцена во некои

држави, од кои потоа се ширело и во други држави (Гинер 1991: 77).

Претходно изнесените ставови би требало да бидат доволна потврда дека

идејата и концептот за граѓанското општество не се фиксирани во просторот и

времето туку претставуваат процес кој се прилагодува на реалните

општествено-политички околности. Ваквиот процес на остварување на

граѓанското општество Кристине Абеле (Christine Abele) го нарекува

„динамичен модел на граѓанско општество“ (Abele 2006: 43-46). Врз основа на

тоа може да се претпостави дека граѓанското општество е реално остварлив

идеал.

1.5. Граѓанското општество во Македонија

1.5.1. Сфаќање на поимот граѓанско општество во Македонија

Меѓу авторите кои се занимаваат со теоријата на мислата за граѓанското

општество во Македонија може да се издвојат Ѓорге Иванов и Ило Трајковски.

20

Тоа што од нивните гледишта е интересно да се издвои за ова истражување е

начинот на детерминирање на поимот граѓанско општество.

При анализата на поимот πολιτικη κοινωνια, односно латинскиот превод

societas civilis и нивното адаптирање во македонскиот јазик, Ѓорге Иванов

тежиштето на поимот го префрла на πολιτικη, односно societas. Според него,

терминот „граѓанско“ може да се употребува кога се зборува за концептот на

граѓанското општество во античкиот и средновековниот период. Промените кои

настапуваат во нововековниот период ја менуваат перцепцијата за граѓанинот и

неговото место во однос на опкружувањето. Врз основа на теориите од

нововековниот период статусот на човекот се спротивставува на status naturalis

и status militaris, што би значело дека современиот човек е издвоен од природата

и од државата која е персонификација на владеењето и моќта. Исполнувајќи ги

овие услови човекот стекнува status civilis, кој спротивно на претходните два

означува цивилизирање, односно цивилизација. Така се доаѓа до македонскиот

превод на societas civilis кој гласи „цивилно општество“ и има значење на

„цивилизирано општество“. За вториот дел од поимот societas civilis Иванов

воопшто не дискутира и го преведува едноставно како „општеството“. (Иванов

1991: 1-6; 39-41)

Дополнително објаснување за употребата на терминот „цивилно

општество“ во македонскиот јазик Иванов ја поврзува со развојот на идејата за

граѓанското општество во СФРЈ, а оттука и во Македонија. Тој обрнува

внимание на веројатноста за примена на терминот „цивилно“ заради

контрадикторноста на концептот на граѓанското општество со марксистичкиот

концепт за општеството. На тој начин, цивилно општество би претставувало

еден вид еуфемизам за промовирање на концепт кој во социјализмот бил сметан

за капиталистички. (Иванов 1991: 134-135)

Наспроти Иванов, Ило Трајковски човекот не го гледа како цивил туку

како граѓанин – индивидуа со „достоинство, одговорност, права, но и со

должности“ и слобода да се здружува со други индивидуи, односно граѓани

(Трајковски 1997: 228-235). За Трајковски, при детермирањето на societas civilis

во македонскиот јазик многу поспорна е употребата на поимот „општество“, кое

од метасоциолошка перспектива, како што наведува тој, е категорија која е

разградена на повеќе автономни сфери, несводливи на едно. Затоа тој инсистира

на употреба на терминот „граѓанско содружништво“ како соодветен превод на

21

societas civilis во македонскиот јазик, а кој упатува на меѓучовечки односи

засновани на рационалност, меѓусебна размена и меѓусебно почитување.

(Трајковски 1997: 27-59)

Двата пристапи се особено интересни за разгледување, но во концептот

на овој труд нема простор длабински да се навлегува во теоријата и

детермирањето на граѓанското општество. Во понатамошниот текст, како и до

сега, ќе биде употребуван терминот „граѓанско општество“ од две причини.

Прво, заради несогласување со антропоцентристичките ставови за

цивилизацијата и цивилизирањето на човекот и согласноста со ставот на

Трајковски за граѓанинот како индивидуа. Второ, заради холистичкото

гледиште за меѓусебната интеракција на релација „поединец – заедница –

општество“, односно влијанието на поединецот врз заедницата, но и влијанието

на заедницата врз поединецот, врз што, всушност, се темели овој труд. Како

дополнување на овој став е впечатокот дека во последните петнаесетина години

најприфатена и најраспространета е употребата на терминот „граѓанско

општество“, поретко се употребува терминот „цивилно општество“, додека

терминот „граѓанско содружништво“, иако соодветен, е речиси непознат.

Карактеристично за периодот на транзиција во Македонија е што под

поимот граѓанското општество најчесто се подразбира „граѓанскиот сектор“,

односно формално регистрираните здруженија на граѓани кои од 1991 година се

појавија во голем број. Тоа имплицира на постоење на одделен општествен

сектор, резервиран за прашања од интерес за граѓаните кои, од друга страна, не

се пожелни да се мешаат во работата на властите, но имаат смелост да го прават

тоа, што од друга страна ги става во немилост на власта. Овој граѓански сектор

носи атрибути на граѓанско општество, но според обемот на застапеност и

вклученост во рамките на целото општество и врз основа на квалитетот на

меѓусебната соработка тешко може да се дефинира како таков. Сепак, ако се

прифати како динамичен модел, може да се рече дека е поставена основата за

остварување на идеалите на граѓанското општество. Од сегашна перспектива на

него може да се гледа само како на општество во општество, но и како на

супкултура.

Во последните петнаесетина години граѓанското општество во

Македонија е персонифицирано преку здруженијата на граѓани, чиј број од 1991

година многу порасна. Овде се вбројуваат и неформално организираните групи

22

граѓани, иако тие не се идентификуваат секогаш со формално регистрираните

здруженија на граѓани, а често и ги критикуваат заради опортунизам,

бирократизација и корумпираност. Постојат и поединци кои се занимаваат со

различни видови активизам и кои заради соработката со други поединци, групи

и организации можат да се вбројат во граѓанското општество на Македонија.

Овој краток опис на сликата на граѓанското општество е всушност

дефиницијата за граѓанското општество во Македонија која е прифатена во ова

истражување. Посоодветен термин овде е граѓански сектор и тој е сфатен како

синоним на она што треба да ја претставува, односно што ја претставува

основата на граѓанското општество во Македонија. „Невладини организации“ и

„граѓански здруженија“,„граѓански организации“ се синоними за здруженијата

на граѓани кои многу почесто се употребуваат и како такви можно е и овие

термини да се сретнат во понатамошниот текст. Со дефиницијата за граѓанското

општество во Македонија не се опфатени оние здруженија и неформални групи

кои се организирани врз принципот на концептот за граѓанското општество, но

по својата идеолошка определба и практика се спротивставуваат на

плурализмот, рамноправноста, слободата и останатите негови идеали.

Овој труд во продолжение се темели на убедувањето дека не е можно да

се постигнат идеалите на граѓанското општество додека човекот не ги прифати

тие вредности како свои, а културата е земена како еден од основните фактори

кои влијаат врз промената на општествените вредности. Развојот на граѓанското

општество во Македонија, без разлика на неговото ограничено влијание врз

власта и поширокото општество, се потврди како добра основа за културниот

активизам кој, незадоволен од постоечките вредности, со своето делување се

стреми кон промена и изградба на нови општествени вредности.

1.5.2. Појава и развој на идејата и концептот на граѓанското општество во

Македонија

Недостатокот на соодветни историски податоци од минатото создава

потешкотии при обидот хронолошки да се определи појавата и да се следи

развојот на идејата за граѓанското општество во Македонија. Врз основа на

некои текстови од првата половина на ХХ век може да се насети дека постоеле

поединци кои биле понесени од оваа идеја, но не може да се дискутира за тоа

23

колку таа била раширена и прифатена. Така, Кочо Рацин во својот есеј

„Драговитските богомили“ во повеќе наврати го споменува поимот граѓанско

општество, обидувајќи да направи паралела меѓу богомилското движење и тоа

што тој го нарекува „граѓанско општество“ и „современо граѓанско општество“,

но не дава објаснување што подразбира под овие поими. Врз основа на неговата

импресионираност од филозофијата на Хегел, изразена во есеите „Хегел“ и

„Значењето на Хегеловата филозофија“, може да се претпостави дека бил

запознаен и приврзаник на Хегеловата идеја за граѓанското општество, но за тоа

нема сигурна потврда. (Рацин 1966: 141-179; 200-208; 209-217) Поновата

теорија за појавата и развојот на идејата за граѓанското општество во

Македонија (Иванов 1994; Трајковски 1997; Врангеловски 2002; Донев 2008) не

дава прецизни податоци за периодот пред 80-те години на ХХ век и оваа тема

би било добро во иднина поподробно да се обработи.

Во периодот на постоењето на Социјалистичка Федеративна Република

Југославија не може да се зборува за постоење на граѓанско општество затоа

што тоа е во спротивност со марксистичката ориентација6 на Сојузот на

комунистите на Југославија кој го воспостави социјалистичкото политичко

уредување на државата. Така било барем во првите години од постоењето на

СФРЈ, со чија историја е врзана и историјата на Македонија. Според описите на

Растко Мочник (Мочник 1991: 20-31), развојот на идејата за граѓанското

општество во СФРЈ почнува со студентските движења кои почнуваат да се

развиваат во 60-те години на ХХ век, односно во 1964 година во Словенија, а

кои кулминираат со студентските протести во Белград, Загреб и Љубљана во

1968 година. Потоа овие движења во Словенија замираат се до крајот на 70-те,

кога повторно се активираат и интензивираат и во пошироките размери на

СФРЈ. Овој втор бран, во почетокот бавно, но од 1985 година се поинтензивно,

се пренесува и во Македонија. Носители на идејата за граѓанско општество во

Македонија биле помладите генерации активно вклучени во политички живот и

во некои етаблирани организации како: РК ССММ7, Младинскиот филмски

6 Ставот на Маркс за граѓанското општество и неговата визија за современото општество кратко се опишани во претходниот текст, а за повеќе информации погледнете кај Иванов 1994: 61-67; 72-74; Трајковски 1997: 157-167; Гинер 1991: 67. 7 Републичка конференција на Сојузот на социјалистичка младина на Македонија. Највисоко управувачко тело на младинската организација во Македонија во социјализмот. Делегатите на конференцијата се избирани според клуч на правилна застапеност на претставници од општинските организации на ССММ, но и од други општествени организации од тоа време

24

форум, весникот Млад борец, Третата програма на Радио Скопје8. Покрај во

овие организации, слично на гледиштето на Растко Мочник за Словенија

(Мочник 1991: 26), Ѓорге Иванов прави паралела на граѓанското општество со

алтернативната младинска сцена и со разновидните нови здруженија кои се

појавуваат во Македонија во 80-те години од ХХ век. Дискусиите за

граѓанското општество во Македонија, како и во цела Југославија и останатите

социјалистички земји, доведуваат до тоа да се бара компромис меѓу

социјализмот и граѓанското општество и да се покренат расправи за

„социјалистичко граѓанско општество“, што од друга страна го означило крајот

на марксистичката идеологија. (Иванов 1991: 144-149; 1987: 30-31)

Промените кои следеле во социјалистичките држави, меѓу другото и со

голем придонес на иницијативите за воспоставување граѓанско општество,

доведоа до создавање повеќепартиски систем на политичко уредување. Но, со

тоа пропаднаа и заложбите за изградба на граѓанското општество затоа што по

првите повеќепартиски избори дојде до пресврт кон националистичка политика

и до слабеење на граѓанската сфера. (Иванов 1994: 154-156; Мочник 1991: 28-

31; Газдиќ 1991: 32-36; Лефевр 1991: 37-53)

Периодот на транзиција кој започнал од крајот на 80-те години на ХХ

век, од перспективата на граѓанското општество е карактеристичен заради

појавата на многу нови здруженија на граѓани кои спроведуваат разновидни

активности. Така, само од 1990 до 1998 година се регистрирани 3295 нови

здруженија, но со пререгистрацијата спроведена во 1998 година се бришат

голем број неактивни здруженија. Бројот на здруженија на граѓани во 2004

година сè уште е помал од бројот до 1998 година. Една од главните

карактеристики при споредбата на здруженијата формирани во социјализмот и

оние во транзицијата е што првите имаат многубројно членство додека вторите

имаат релативно помал број членови. (МЦМС 2005: 23) Искуствата од овој

период покажуваат дека масовното членство секогаш не гарантира поголема

ефикасност, а многубројното членство може да го усложни процесот на

како: Црвен крст на Македонија, Сојуз на извидници, Музичка младина, Феријален сојуз, Пријатели на шумите, студентски и средношколски организации и др. Особено се внимавало на правилната географска, малцинска, полова, образовна, возрасна застапеност на делегатите. РК ССММ имала свои претставници во сите организ на тогашната власт, вклучувајќи го и Централниот комитет на Сојузот на комунистите на Македонија. (Сунчица Арсовска, електронска кореспонденција со авторот, 27.05.2009). 8 Радио Скопје денес се нарекува Македонско радио и е дел од Македонската радио телевизија.

25

донесување и спроведување одлуки. Всушност, многу здруженија со

помалубројно членство покажаа поголема ефикасност во оперативноста и во

застапувањето на интересите на целните групи, а зголемувањето на членството

во некои здруженија предизвика негово осипување и повторно организирање во

нови здруженија.

Транзицијата и особено воените и бегалските кризи во регионот

привлекоа многу меѓународни фондации и организации кои извршија огромно

влијание врз развојот на граѓанското општество во Македонија. (МЦМС 2005:

23) Некои од нив инвестираа големи средства за зацврстување на капацитетите

на локалното население за застапување на сопствените интереси. Една од

клучните улоги овде ја одигра Институтот отворено општество – Македонија,

подоцна Фондација Институт отворено општество – Македонија, кој, меѓу

останатите, поддржа многу проекти од областа на културата. (ФИООМ 2008: За

Фондацијата)

И покрај обвинувањата за некомпетентност и предавство на земјата од

страна на некои политички струи во Македонија и маргинализираноста во однос

на владините институции (Nuti 2006: 85) здруженијата на граѓани се сметаат за

вистински носители на позитивните промени и добиваат се поголемо значење

во јавниот простор. (МЦМС 2005: 23-24; Врангеловски 2002: 113)

1.5.3. Контекстот во кој се развива граѓанското општество во Република

Македонија од 1991 година

Република Македонија, заедно со останатите земји со т.н.

социјалистичко минато кон крајот на 80-те години на ХХ век влезе во процесот

на транзиција. Транзиција подразбира повеќедимензионален процес кој, сфатен

во контекст политичките промени во Централна и Југоисточна Европа, означува

преод во демократија и услови на пазарно стопанисување во еден релативно

краток временски период. Процесот се смета за завршен кога земјите во

транзиција ќе стакнат независност во однос на јавните субвенции и

финансиските олеснувања, а претпријатијата ќе ја стабилизираат својата

продуктивност. (Георгиевска-Јаковлева 2008: 113)

Политичкото уредување во Македонија до 1990 година, како членка на

СФРЈ, беше самоуправен социјализам, со Сојузот на комунистите на

26

Македонија, членка на Сојузот на комунистите на Југославија, на власт.

Стопанското производство, во согласност со марксистичката идеологија, се

водеше како домашно планско производство, без меѓународна конкуренција на

домашниот пазар. Најголемиот дел од претпријатијата беа во општествена

сопственост и со нив, барем декларативно, раководеа работниците вработени во

тие претпријатија. Економската криза која ја зафати СФРЈ на почетокот на 80-те

години на ХХ век, слабостите на економијата и нерешените етнички и верски

конфликти вкоренети во далечното минато доведоа до распаѓање на СФРЈ и

крвави воени судири во Словенија, Хрватска и Босна и Херцеговина. (Yoji 2003:

1-49)

Република Македонија релативно неподготвена го дочека распаѓањето на

СФРЈ, до последниот момент вложувајќи напори за опстанок на федерацијата.

Транзицијата во која беше втурната Македонија се карактеризираше со

интнзивно слабеење на економијата. Во услови на ослабната економија,

несоодветна приватизација и невработеност која до 1997 година достигна 36%

се зајакнуваше сивата економија која на почетокот на транзицијата во БДП

учествуваше со 42%-45%, за до 2002 година да се намали на 36%-39% учество

во БДП (Печијарески и други 2002: 26-27; Yoji 2003: 116). Губењето на пазарите

во поранешна СФРЈ и во останатите земји од некогашниот социјалистички блок,

воените судири во регионот, ембаргото од Обединетите нации врз СР

Југославија (1992-1995) и емаргото од Република Грција врз Република

Македонија (1994-1995) дополнително го ослабнуваа стопанството во

Македонија. Проценето е дека само ембаргото врз СРЈ, кое индиректно ја

погоди Македонија, го оштетило македонското стопанство за 4,6 милијарди

американски долари, а ембаргото од Грција врз Македонија го оштетило

македонското стопанство за 600 милиони долари. Неповолната економска

ситуација и постојаните воени закани предизвикуваат бран на иселување од

земјата заради потрага по подобри животни услови. Се верува дека до 1994

година 153.000 жители ја напуштиле Македонија. (Yoji 2003: 115-116)

Слабеењето на економијата е придружено со политичка криза на

растечки меѓуетнички судири, најмногу меѓу Македонците кои независноста ја

чувствуваат како остварување на вековниот сон за слобода и Албанците кои

бараат статус на конститутивен народ во новоформираната држава. Овие

несогласувања кулминираа со воениот судир во 2001 година во деловите на

27

Македонија населени со мнозинско албанско население. Овој воен судир беше

логично продолжение на косовската хуманитарна криза во текот на воената

интервенција на НАТО против СРЈ (Yoji 2003: 49-50; 128-129), со наводна

намера да ги заштити косовските Албанци од српскиот терор. Воениот судир во

Македонија е завршен со Рамковниот договор, потпишан во Охрид во август

2001 година меѓу водачите на водечките политички партии од политичките

блокови на Македонците и на Албанците, но проблемите создадени до неговото

потпишување останаа, а се намножуваат и дополнително. (Печијарески и други

2002: 18-21; Yoji 2003: 128-129) Поделбите во Македонија не се забележливи

само меѓу Македонците и Албанците туку и меѓу Македонците кои се

приврзаници на двете најголеми политички партии од македонскиот блок:

Социјалдемократски сојуз и ВМРО – Демократска партија за македонско

национално единство; и меѓу Албанците кои се приврзаници на двете најголеми

партии од албанскиот блок: Демократска партија на Албанците и Демократска

унија за интеграција. Антагонизмот меѓу политичките блокови особено се

забележува во насилствата во предизборните кампањи, при партиските

вработувања и отпуштања во државната администрација при смената на власта

и во постојаните меѓусебни обвинувања преку медиумите.

Во надворешната политика Република Македонија во 1993 година успеа

да се избори за членство во Обединетите нации (Печијарески и други 2002: 18),

но под т.н. привремена референца Поранешна Југословенска Република

Македонија. Прашањето за името на Република Македонија сè уште не е

решено, што ѐ овозможува на Грција и понатаму да врши притисоци врз

Македонија и да го блокира нејзиното членство во НАТО и Европската Унија,

што се потврди на самитот на НАТО во Букурешт во 2008 година кога заради

грчкото лоби го одложи приемот на Македонија. Ниту односите со другите

соседни земји не се хармонични. Бугарските политичари во своите изјави

изразуваат признавање на Република Македонија, но го оспоруваат постоењето

на македонскиот народ. Во последните години, бугарската страна, користејќи ја

изолираноста на Македонија заради визниот режим, спроведува политика на

негација и асимилација делејќи бугарско државјанство за сите Македонци кои

ќе пополнат изјава дека тие самите и нивните родители се чувствуваат како

Бугари. Република Србија официјално негува добрососедски односи со

28

Македонија, но во последните неколку години се актуелизираше прашањето за

правото на автокефалност на Македонската православна црква, која самата се

смета за заштитник на македонскиот идентитет, заради нерешените односи со

Српската православна цркава, која од своја страна го негира македонскиот

идентитет и правото на Македонците за самоопределување. Официјалните

односи меѓу Македонија и Албанија декларативно се стремат кон

добрососедство. И двете држави членуваат во сојузот „Партнерство за мир“ и

изведуваат заеднички воени вежби. Но, од 1948 година Албанија ги поддржува

сепаратистичките групи на етничките Албанци во Македонија, кои од друга

страна под закани со војна создаваат постојан притисок и чувство на

нестабилност. Односот на официјалната албанска политика кон Македонија се

одразува и во визниот режим кој Албанија го спроведуваше за сите македонски

државјани од неалбанско потекло. Според овој визен режим, кој важеше до 2008

година, сите македонски државјани, со исклучок на етничките Албанци, при

влез во Албанија мораа да имаат виза. Визниот режим Албанија го укина со

изговор дека на тој начин има намера да привлече поголем број туристи од

Македонија. Во целина гледано, внатрешно-политичката ситуација и

надворешните протисоци во последните десетина години предизвикаа бурни

дискусии, раздор и внатрешни расправии за идентитетот на Македонците и

замаглената визија за иднината.

Ова е само мал дел од бурните општествено-политички и економски

состојби, наречени транзиција, во кои се развива граѓанското општество во

Македонија. Може да се рече дека токму ваквата ситуација, особено воените

судири и бегалските кризи, привлекоа голем број меѓународни фондации и

организации, од кои повеќето работеа оперативно, но се издвоија и такви кои

својата помош ја насочија кон јакнење на капацитетите на здруженијата на

граѓани и на државната администрација, инсистирајќи и на нивната меѓусебна

соработка. (Nuti 2006: 73-95)

Процесот на транзиција низ кој сè уште поминува Република Македонија

се одразува на сите сфери од општествениот живот, вклучувајќи го и

граѓанското општество. Од овие процеси најмногу се засегнати македонските

граѓани, но се одразуваат и во политиките на меѓународните организации кои го

помагаат развојот на граѓанското општество во Македонија. Граѓанското

општество, практично, е еден од клучните фактори на транзицијата и заради тоа

29

не може да се набљудува издвоено од овој контекст. Во продолжение подетално

се опишани местото и улогата на граѓанското општество во Република

Македонија.

* * *

Според Законот за здруженијата на граѓани и фондациите, граѓаните

можат слободно да се здружуваат во здруженија и да основаат фондации заради

остварување и заштита на своите права, интереси и уверувања кои се во

согласност со Уставот на Република Македонија. Законот ги дефинира

здруженијата на граѓани како непартиски и непрофитни, но во него не се

вклучени работничките синдикати, Црвениот Крст, верските организации и

стопанските комори, кои се опфатени со други закони. Со овој закон се

забрануваат здруженијата кои повикуваат на расна, национална и верска

нетрпеливост и насилство. (Службен весник на РМ 1998а: 1724-1734; МЦМС

2005: 24-25; Влада на РМ 2007: 14)

Учеството и влијанието на здруженијата на граѓани во јавниот живот од

почетокот на 90-те години на ХХ век се оценуваат како многу мали, особено

заради транзицијата, економските санкции и воените конфликти во регионот.

Од друга страна, токму овие процеси привлекоа голем број меѓународни

фондации и организации кои го поддржаа развојот на новите здруженија на

граѓани. Така беше барем до 2002 година кога политичките и воените

турбуленции почнаа да стивнуваат, што предизвика повлекување на повеќето

меѓународни фондации и организации. Всушност, може да се рече дека

недовербата на меѓународните фондации и организации кон Владата на РМ

беше една од главните причини за поддршката која ја добија здруженијата на

граѓани. Преку здруженијата на граѓани се поттикнуваа иницијативите за

реформите кои требаше да ги спроведе Владата, што особено се интензивираше

од 2002 година, за во 2007 година Владата да ја изготви Стратегијата за

соработка на Владата со граѓанскиот сектор 2007 – 2011. (Nuti 2006: 73-94;

UNDP 1999; Влада на РМ 2007) Стратегијата е огромен чекор во

декларативното признавање на општествената улога и дејност на граѓанскиот

сектор и покрај тоа што во стварноста сè уште се игнорираат ставовите и

искуствата на здруженијата на граѓани при решавање на важни прашања.

30

Според индексите на граѓанското општество изведени од Македонскиот

центар за Меѓународна соработка и Агенцијата за меѓународен развој на

Соединетите Американски Држави9 за 2005 година, години Македонија се наоѓа

на умерено, односно средно ниво на развојот на граѓанското општество.

(МЦМС 2005; USAID 2006: 136-141; 2008: 156-162)

Историскиот контекст во кој се развиваше граѓанското општество во

Македонија од 1991 година се рефлектираше и на работата и внатрешните

односи на здружанијата на граѓани, нивните меѓусебни односи, но и на нивните

односи со сите надворешни фактори: фондации, други здруженија, владини

институции итн. Секоја фондација и меѓународна организација која работи/ше

во Македонија спроведува/ше сопствена политика и сите практикуваа да

формираат и да работат со сопствена „ергела“10, одредена група доверливи и

лојални здруженија на граѓани и да ја изолираат оваа група од влијанијата на

останатите фондации и меѓународни организации. Од друга страна, владините

институции кои во почетокот ја игнорираа и ја негираа компетенноста на

здруженијата на граѓани почнаат да формираат сопствени „ергели“. (Nuti 2006:

85-88) Примерот го следеа и политичките партии кои ги користат здруженијата

на граѓани како продолжена рака на својата политика, односно оние кои во

името на демократијата ги извршуваат „валканите“ работи.

Големиот број фондации и меѓународни организации кои се појавија во

Македонија со бегалските и воените кризи во регионот поттикнаа и појава на

многу нови здруженија на граѓани кои се формираа „само за да им ги земат

парите на странците“. Ова може да се смета и за „златно доба“ за луѓето кои се

водени од идеологијата на материјалната корист. Меѓу 1999 и 2002 година

беше поисплатливо да се биде „сопственик“ на здружение на граѓани отколку на

приватно претпријатие, особено затоа што првите бараа мали вложувања, а

носеа големи добивки со мал ризик. Во овој период се појавија многу

здруженија на граѓани чии основачи се однесуваат како сопственици на

здруженијата. Овие здруженија се „квалификувани“ за „сите дејности“ и се

сметаат себеси за компетентни да се појавуваат на сите конкурси за доделување

средства, без разлика на областа во која треба да се работи. Така настанаа 9 Популарно наречена УСАИД од англиската кратенка USAID (United States Agency for International Development). 10 Во оригиналниот текст на Пол Нути (Paul Nuti) (Nuti 2006) се користи терминот „стејбл“ (анг. stable = штала, коњушница).

31

здруженијата кои се занимаваат со „сè и сешто“ што обезбедува профит иако

имаат многу слаби организациски капацитети. Некои од нив се многу добро

поврзани со одредени владини и невладини извори од кои постојано добиваат

средства иако тешко може да се видат резултатите од работата.

Меѓу сите овие здруженија на граѓани може да се издвои помал број на

такви кои повеќе или помалку настојуваат да останат независни во овој

општествен контекст и да опстанат фокусирајќи се на основната цел за нивното

постоење. Дел од нив работат во областа на културата, со уверување дека луѓето

имаат потреба од култура и дека културата може да предизвика општествени

промени. Некои здруженија се формално регистрирани, но постојат и

неформални групи и поединци со јасно формулирани цели кои сметаат дека

формалната регистрација е спротивна на идејата на нивното постоење и ќе ја

компромитира нивната идеологија.

1.6. Културниот активизам во светот и во општествениот контекст на

Македонија

Поимот активизам најчесто подразбира планирана акција, како облик на

граѓанско учество, која води или би требало да води кон општествено-

политички промени на микро и/или макро ниво. Тоа подразбира акција заради

несогласување, обиди да се предизвикаат промени или делување за

актуелизирање на одредени прашања во рамките на актуелната политика. Оваа

акција, често пати, е поврзана со пошироките општествени и глобални движења,

кои може, но не мора да постапуваат според пропишаните закони и

општествени норми. (Sherrod и други 2005: 22-23) Веројатно најочигледен

пример за делување на различни нивоа се активностите на екологистите кои се

насочени кон заштита на природната околина во локалната заедница, но и кон

глобални промени за заштита на планетата.

Начинот на делување на активистите зависи од личните убедувања на

активистите, но и од условите и можностите дефинирани од поширокиот

општествено-политичкиот контекст. Делувањето може да биде крајно

мирољубиво, но и крајно агресивно, а се применуваат најразновидни стратегии

како: јавни кампањи, протести, демонстрации, бојкот, граѓанска непослушност,

лобирање и дури и најекстремни герилски акции. Во светот, особено во

32

индустриски поразвиените држави, активизмот има развиено длабока основа и

највидлив е во областа на екологијата, антиглобализмот, здравството,

социјалната работа и правдата со што се опфаќаат теми како: борба против

ракот, против ХИВ/СИДА-та, намалување на сиромаштијата, класна

рамноправност, човекови права, пацифизам итн.

Облиците на активизам кои користат методи неодобрени од власта и

општеството или изразуваат непочитување на законите и вредностите кои ги

сметаат за неправедни, најчесто наидуваат на осуда дека се претставници на

антидржавните и непријателските структури. Но, гледано од перспективата на

активистите, таквото однесување може да се сфати како борба за подобрување

на квалитетот на животот во истата таа држава, односно општество. Намерите

на активистите, всушност, го претставуваат аспектот на активизмот кој е

најтешко да се оцени. (Sherrod и други 2005: 23-24) Луѓето кои себеси се

дефинираат како активисти сметаат дека делуваат за праведни цели, без разлика

дали се работи за анархисти, комунисти, расисти, фашисти или било кој друг

вид активисти. Праведноста на нивната борба може да се оценува врз основа на

нивната идеологија па да се претпостави дека борците за човекови права имаат

праведна цел затоа што се борат за рамноправност, додека расистите, кои се

стремат кон доминација на една раса над останатите раси, немаат праведна цел.

Ако го прифатиме овој пристап, следното ниво на дискусија би било

дали начините на делување на оние активисти чија идеологија се стреми кон

воспоставување праведен систем се секогаш оправдани. Како да се разберат

ваквите активисти кои применуваат деструктивни методи или чии начини на

делување од мирољубиви преминуваат во насилнички? Ако како пример се земе

честото насилство на протестите на антиглобалистите и нивните истомисленици

против Г8 и светските корпорации можеме да го поставиме прашањето: Дали

активистите се премногу нестрпливи да ја остварат својата намера или се

принудени да се бранат од бранителите на светската олигархија? Овие прашања

се многу потешки за одговарање, бараат опширни и детални истражувања, без

гаранција дека ќе се добијат точни и искрени сознанија.

Во продолжение, под активизам се подразбираат оние форми на акција

кои се стремат кон воспоставување на подобар квалитет на живеење за

целокупното општество или за одредени општествени заедници, без да им

наштетат на поединци или групи кои се дел од нивната целна група или се

33

претставници на некоја друга заедница. Од оваа дефиниција се изземени

поединците и групите кои би претрпеле евентуални штети при промената на

законите и нормите кои претходно штетно влијаеле на квалитетот на

живеењето. Исто така, оваа дефиниција ги исклучува поимите мирољубиво и

насилство и сите слични поими кои алудираат на наведените, заради нивната

релативност од перспектива на оваа проблематика.

Цвета Петрова и Сидни Тароу (Sidney Tarrow) (Petrova and Tarrow 2007:

79) идентификуваат три различни форми на активизам:

• Поединечно учество, кое подразбира заинтересираност на поединецот

за гласање на избори, членство во здружение/ја на граѓани или

учество на протести и демонстрации.

• Активизам со учество, ја истакнува важноста од поединечно и групно

учество во општественото живеење, активности на засегнати групи,

гласање и избори.

• Поврзувачки активизам, ги подразбира врските – долгорочни и

краткорочни – кои постојат меѓу субјектите во граѓанското

општество, но и меѓу нив и политичките партии, центрите на моќ и

други институции.11

Земајќи го предвид акцентот кој овие автори го ставаат на потребата за

планирано и организирано делување културните активисти кои се предмет на

ова истражување се разгледуваат низ призмата на втората и третата форма,

активизам со учество и поврзувачки активизам.

Поимот културен активизам подразбира вид активизам кој своите цели

ги остварува преку културата. Дејвид Дичер (David Deitcher) културниот

активизам го сфаќа како културно делување кое егзистира во специфични

општествени услови обидувајќи се да ја унапреди непристрасноста

(објективноста) во заедниците или да помогне во полесното остварување на

општествените и политичките цели (Aagerstoun 2004: 98). Тој поаѓа од

11 Оригиналните англиските термини за овие три форми на активизам се: 1. Individual participation; 2. Participatory activism; 3. Transactional activism. Третата форма transactional activism е преведена како поврзувачки активизам за нејзиното значење да се приближи до културниот контекст карактеристичен за македонското говорно подрачје и да биде поразбирлива за читателската публика од ова говорно подрачје.

34

убедувањето дека „опозициските и критичките културни практики имаат моќ да

ја дестабилизираат и попречат репродуктивната моќ на доминантната

идеологија. Оваа верба во капацитетите за отпор кои ги поседува културното

дело и неговата директна поддршка на борбата за општествени промени е

историски предуслов за усвојување на поимот ‘активист’ во културните

практики“. (Aagerstoun 2004: 98).

Во обидот да се дефинира поимот „културен активизам“ овој труд се

потпира на досега изнесените дефиниции, настојувајќи таа дефиниција да ја

прилагоди на транзицискиот процес карактеристичен за Македонија. Така, може

да се рече дека културниот активизам подразбира облик на акција која се

стреми да постигне одредени општествени и политички промени на локално,

национално и меѓународно ниво преку реализација на културни активности. Се

разбира, оваа дефиниција е премногу воопштена и заради нејзино појасно

разбирање во продолжение се подетално опишани критериумите според кои се

идентификуваат културните активисти опфатени во овој труд.

Кога се зборува за лицата кои непрофитно се занимаваат со активности

од областа на културата треба да се земе предвид дека сите не се

самоопределени како активисти, но заради својата дејност се опфатени во ова

истражување.

Меѓу културниот активизам и останатите видови активизам, со кои се

делува на други вредности и во други области на општественото живеење, не

постои јасно определена граница. Дури и статистички е многу тешко да се

издвојат формално регистрираните здруженија на граѓани кои работат во

областа на културата. Во Централниот регистар на Република Македонија

воопшто не постои прецизна статистика за ваквите здруженија и може да се

добијат само груби податоци кои целосно не ја отсликуваат стварноста. Дел од

здруженијата кои работат во областа на културата се регистрираат во ресорното

Министерство за култура, но ова е повеќе доброволно и не соодветствува со

стварната слика. Според Индексот на граѓанското општество направен од

страна на МЦМС постои категорија „култура и уметност“ за здруженијата на

граѓани, а според грубата статистика во 2003 година 10,4% од здруженијата на

граѓани биле регистрирани за работа во областа на културата (МЦМС 2005: 23,

26). Сепак, постојат многу здруженија на граѓани регистрирани за широк

спектар на дејности според своите основачки акти кои во практика секогаш не

35

функционираат. Така, постојат здруженија кои се регистрирани за работа со

млади, спорт, екологија, култура, локален развој, евроатлански интеграции и

ред други дејности, но сите наведени дејности меѓусебно се преплетуваат без

посебни разграничувања по сектори на делување или доколку постојат одделни

сектори тогаш не секогаш сите се активни истовремено. Ваквата, навидум

хаотична, ситуација е наметната од околностите во кои се делува.

Како пример може да се наведат активностите на Етнолошкиот

образовен истражувачки центар „Растеш“ чија основна мисија е ревитализација

на етничкиот предел Порече (општина Македонски Брод), преку активности од

областа на културата. Центарот „Растеш“ почна да се развива во рамките на

Македонското студентско етнолошко друштво, но специфичноста на целите ја

наметна потребата за издвојување и регистрација на ново засебно здружение на

граѓани во кое како основачи се вклучени жители на Порече и стручни лица од

други краеви на Македонија засегнати за развојот на Порече. Недостатокот на

искуство во организација на активности од областа на културата ја наметна

потребата од постојана обука и работа со локалното население блиско до

работата на Центарот „Растеш“. Од друга страна, за да се зајакнат локалните

капацитети, но и за да се освојат симпатиите на локалното население во Порече,

Центарот „Растеш“ почна да организира и активности кои повеќе спаѓаат во

образованието и развојот на вештини за информатичките технологии. Сето ова

се изведуваше во интерес на основната мисија за развој на Порече.

Спротивен пример е Младинскиот еколошки центар „Ростуше“ кој

според самото свое име би требало да се занимава со екологија, но во своите

активности ова здружение ја има вклучено и организацијата на „Реканското

културно лето“. (Ростуше 2007) Културно-уметнички активности спроведуваат

и многу други организации кои имаат други примарни дејности. Јавната

кампања за намалување на стигматизацијата кон лицата кои употребуваат дроги

која Македонската мрежа за намалување на штети ја спроведе во повеќе градови

низ Македонија во 2006 година беше акцентирана и со богата културно-

уметничка програма. Целта на културно-уметничката програма беше дебата за

правата на лицата кои употребуваат дроги да се пренесе пред пошироката

јавност и да се повика јавноста на размислување за причините и можните

решенија за намалување на стигматизацијата кон лицата кои употребуваат

дроги.

36

И во вакви услови навистина е тешко да се издвојат поединците, групите

и здруженијата кои делуваат исклучиво во областа на културата и на кои

културата им претставува единствено средство за остварување на идеалите за

„подобар свет“. Првите размислувања водат кон елиминирање на сите кои

декларативно немаат ставено приоритет на културниот активизам и чии

доминантни активности не се директно поврзани со културата. И ова изгледа

како наједноставно и најпрактично решение, но на тој начин се игнорираат

примерите како претходниот за кампањата на ММНШ12 кои се одличен

показател за верувањето дека преку културата може да се поттикне промената

на општествените вредности. Дополнителна загуба во конкретниот пример е и

фактот што во планирањето и органзацијата на овие настани, меѓу активистите

од областа на здравството, социјалната работа, човековите права, учествуваа и

културни активисти. Всушност, културниот активизам и се потврдува преку

улогата на културата во потикнувањето на преиспитувањето на ставовите за

актуелната политика (Aagerstoun 2004: xii; Cvetkovich 1998: 182-198; Reed 2005)

Од друга страна, некои примери кои се искористени во продолжение, а

се однесуваат на делувањето во областа на културата, се на граница меѓу

културниот активизам и профитирањето од културата. Ова најмногу се однесува

на здруженијата кои се залагаат за развој на културниот и алтернативниот

туризам и здруженијата кои се залагаат за заживување и одржување на старите

занаети, изработка на ракотворби, сувенири и сл. Делувањето на овие поединци,

групи и здруженија е насочено кон искористување на културата за остварување

профит, но не се работи само за остварување на личен профит туку за создавање

можности за економски развој на пошироката заедница.

Спротивно на претходните, постојат луѓе кои здруженијата на граѓани ги

сметаат за своја лична сопственост и кои целосно доминираат со работата на

здружението. Од нив може да се слушне изјава од типот: „Јас имам

организација!“, „Мојата организација!“ и сл., што упатува на помислата дека

здружението го ставаат во функција на приватно претпријатие. Корисни

предности за овие поединци во овој случај се контрола врз правно лице кое

раполага со сопствена банкарска сметка заради финансиски трансакции при

купопродажни зделки, но и можност да се конкурира на конкурси за

12 Македонска мрежа за намалување на штети. За повеќе информации за ММНШ види: http://www.mhrn.org.mk.

37

доделување донации за проекти. Сепак и ваквите здруженија имаат влијание

меѓу пошироката заедница и поттикнуваат развој на нови иницијативи и нови

здруженија кои настојуваат да ги надминат недостатоците на своите

претходници.

Заради овие и други слични дилеми овој труд се потпира на претходната

изнесената дефиниција на Петрова и Тароу за активизмот (Petrova and Tarrow

2007: 79) и најмногу се занимава со истакнување на примери за поединци кои

своите идеали ги остваруваат самостојно и/или во соработка со други поединци,

групи и здруженија. Со тоа нема да се истакнуваат само позитивните примери

туку ќе се овозможи појасен увид за условите во кои се развива културниот

активизам и за пречките со кои се судира во својот развој. Овде мора да се

нагласи дека не постои совршен пример за културен активизам и за културен

активист, особено заради тоа што и покрај најдобрите намери сите прават

грешки или се осудувани дека прават грешки од културните активисти со

различни ставови.

Природата на активизмот најчесто се поврзува со волонтерска работа од

која не се остварува финансиска добивка и со ова се поставува нова дилема:

„Дали поединците кои остваруваат приходи од културните активности може да

се наречат културни активисти?“. Според членот 3 од Законот за волонтерство

„под волонтерство се подразбира доброволно давање на лични услуги, знаења и

вештини и/или вршење на други активности во корист на други лица, органи,

организации и други институции, без надоместок“. А според членот 4 од истиот

закон „волонтер е физичко лице кое дава услуги, вештини и знаења во корист на

други лица, органи, организации и други институции, на доброволна основа и

без финансиска или друга лична добивка“. (Службен весник на РМ 2007) Ако

дефинициите за волонтерство од овој закон ги додадеме на дефиницијата за

активизам би добиле дека активизмот е планирана акција која води или би

требало да води кон општествено-политички промени на микро или макро ниво,

но од која не се остварува финансиска и/или друга материјална добивка. Со тоа

од поимот културни активисти би биле елиминирани многу поединци кои со

планирана акција се стремат да предизвикаат промена на одредени општествени

вредности затоа што остваруваат приходи од своите активности. Но овде треба

да се земат предвид повеќе фактори кои можат да влијаат на идентификувањето

на овие поединци како културни активисти.

38

Прво, најголемиот дел од овие поединци немаат постојани извори на

приходи и се издржуваат со средствата добиени за спроведување на

активностите наменети за пошироката општествена заедница. Дури и оние кои

имаат постојани приходи се под постојан притисок да обезбедат одржливост за

постоечките активности и да почнат нови активности. Тоа подразбира постојана

работа за обезбедување финансиски и други материјални средства кои тешко

можат да се добијат во Македонија, особено по повлекувањето на повеќето

меѓународни организации и фондации. Особено треба да се нагласи дека некои

поединци дел од приходите кои ги остваруваат од активностите ги вложуваат во

реализација на други активности, сè со цел да се одржи континуитетот. Дури и

финансиската добивка која се остварува од оние културни активности како

продажба на производи, наплата на влезници за одредени настани и/или сл.,

повторно се вложува за организација на други активности.

Доколку се добива впечаток дека изнесените аргументи во интерес на

културните активисти се слаби и дури на граница со профитните претпријатија

и со луѓето кои се редовно вработени и со љубов си ја работат својата работа,

односно вложуваат дополнителна енергија во извршувањето на своите задачи,

овде е земен уште еден аргумент кој тешко се мери, а уште потешко се

докажува. Повеќето луѓе со редовно вработување, колку и да се вложуваат

себеси во работните задачи, сепак нивното очекување за крајната награда е

платата која треба да ја добијат. Доколку не е така тогаш и тие слободно можат

да се наречат активисти. Сите претпријатија како краен резултат од нивната

работа очекуваат профит. Доколку не остваруваат профит, не можат да

опстанат, а доколку опстанат без да остварат профит тоа повторно може да се

нарече активизам. Културните активисти, вклучувајќи ги и оние кои

остваруваат приходи од културните активности, наградата ја гледаат во

резултатите кои ги постигнуваат со своето делување, а финансиската добивка

им овозможува да продолжат со начинот на своето делување.

1.7. Поимот култура во контестот на културниот активизам

„...културата е апстрактна“ (White 1973: 24). Разбирањето на културата во

секојдневната, народната, комуникација најчесто се сведува на изедначување на

културата и уметноста (култура = уметност), а потоа се проширува и на

39

традицијата. Она што е заедничко за луѓето од секојдневниот живот кои

професионално не се занимаваат работа од областа на културата е што секој за

себе и произволно може да го дефинира поимот култура. Вистинските

потешкотии во дефинирањето на поимот култура почнуваат кога тој треба да

биде доволно еластичен за да ги опфати ставовите за културата на целокупното

население и на културните работници, а истовремено доволно крут за да може

да се создаваат обрасци според кои ќе бидат проучувани одделните културни

елементи. Ова важи и во случајот кога одредени луѓе и активности треба да се

категоризираат како културни работници, односно културни активности, а сепак

да се издвојат како посебна група која ја дополнува општоприфатената

претстава за доменот на културата.

Антрополошките концепции за културата го свртуваат вниманието од

културата како облагородување на умот и духот кон културата како осознавање

на обичаите, постапките и верувањата. (Томпсон 1999: 112) Џон Б Томпсон

(John B. Thompson) во својот труд „Поимот на културата“ (Томпсон 1999: 107-

135), објавен во Антропологија, Зборник текстови (Марковска и Симоновска

1999), дава преглед на антрополошките концепции за културата. Според

„описната концепција“, за чии носители Томпсон ги назначува Едвард Б. Тајлор

(Edward B. Tylor) и Бронислав Малиновски (Bronislaw Malinowski), „културата

на дадена група или општество е онаа воочлива маса верувања, обичаи, идеи и

вредности, како и материјални артефакти, објекти и инструменти, кои

поединците ги стекнуваат како членови на групата или општеството“. (Томпсон

1999: 114-115)

Лесли Вајт (Leslie A. White) ја разгледува културата како

симболизирање, комуникација преку симболи, а тоа е главниот фактор кој прави

човекот посебен и го одделува од животните. На тоа го додава и ставот дека

културата е систем изграден од човекот и кој постојано се прилагодува на

човековите потреби. (White 1973: 1-16; 40-45) Ваквото сфаќање на културата

води кон ставот дека луѓето кои живеат во одредени културни системи имаат

потреба да ги одржуваат и да ги развиваат таквите системи, а тоа веројатно е

најизводливо со одржување и со развивање на културата. Ако прифатиме дека

човекот во својата еволуција ја создал културата тогаш треба да прифатиме дека

културата продолжува да го развива човекот (Купер 2000: 389-402; Салинс

2000: 145-158; Гирц 2007: 40-59)

40

Симболичкиот аспект на културата се потенцира и во трудовите на

Клифорд Гирц (Clifford Gееrtz). И тој смета дека културата е мрежа која човекот

ја сплел за себе и во која човекот продолжува да се преобликува. Гирц смета

дека „културата нè обликувала како единечни видови и без сомнение сè уште нè

обликува, таа нè обликува и како посебни поединци“. Но, тоа што Гирц

дополнително го прави е извртување на основната концепција која културата ја

објаснува како „комплекс на конкретни обрасци на однесување – обичаи,

практикување, традиции, кластери на навики, во низа на контролни механизми –

планови, рецепти правила, инструкции (она што компјутерските инженери го

нарекуваат „програми“) за раководење со однесувањето“ (Гирц 2007: 13-37; 57;

50-51)

И овде се поставува прашањето: Како здруженијата на граѓани,

неформално организираните групи и поединци кои спроведуваат активности од

областа на културата без да остваруваат профит, а често пати и вложувајќи

сопствени средства, се вклопуваат во дадените концепции и дефиниции за

културата? Според нивните активности веројатно ќе беше доволна

дефиницијата на Рејмонд Вилијамс (Raymond Williams) според која под култура

се подразбираат „делата и дејствијата на интелектуалната, а посебно на

уметничката активност“ (цитирано според: Џордан и Ведон 1999-2000: 17-18).

Но во тој случај овој труд повеќе ќе се занимаваше со опис на овие групи и

поединци и нивните активности, а многу помалку со резултатите од нивното

дејствување и влијанието врз заедницата. Затоа овој труд во продолжение се

потпира на сите претходно опишани разбирања, концепции и дефиниции за

културата, вклучувајќи ги и оние народните, а со цел да се разбере

неопходноста и моќта на културата за дефинирање на човекот и на заедницата.

41

3. Граѓански иницијативи за оддржување и развој на културата во

Македонија

„За да се одлучиме за нешто, мораме да знаеме што

чувствуваме; а за да знаеме што чувствуваме, потребни ни

се јавните слики на чувства, коишто можат да ни ги дадат

само ритуалот, митот и уметноста“. (Гирц 2007: 85)

Процесот на транзиција ме затекна во раната младост, на околу петнаесет

годишна возраст. Уште се сеќавам на радоста заради слободниот ден кој го

добивме од училиштето по повод промената на статусот од детство во младост,

а тој ден, наречен Ден на младоста, симболично се совпаѓаше со роденденот на

човекот кој најчесто го нарекувавме другарот Тито. Тоа беше човекот кон кој

беше изграден култ на вредности заради кои го сметавме за најодговорен за

мирот, благосостојбата и добрите меѓународни односи во кои живеевме. Бев

воспитуван и образуван во еден систем на вредности во кој се истакнуваше

братството и единството на сите народи и народности кои живееа во границите

на поранешна Социјалистичка Федеративна Република Југославија. Од нас се

очекуваше, а повеќето прифаќаа, да се гордееме со придобивките од

антифашистичката борба и социјалистичката револуција и со меѓународната

позиција на СФРЈ која, благодарение на другарот Тито, одржуваше рамнотежа

меѓу „истокот“ (Варшавскиот пакт) и „западот“ (НАТО), а истовремено беше

основач на движењето на „Неврзаните“ преку кое соработуваше со земјите од

„Третиот свет“. Движењето на луѓе и стоки беше слободно на целата територија

на Југославија и надвор од нејзините граници, се внесуваа материјални добра од

„декадентниот запад“ и му се потсмевавме на „заостанатиот исток“. Нашите

родители имаа вработување и редовна плата и иако можеби не бевме многу

имотни, сепак бевме далеку од сиромаштија. Една од најинтересните работи за

мојата генерација и мојот круг на пријатели беше да се оди на „Наше море“,

како што го викавме Јадранското море, со автостопирање. И токму кога сметав

дека сум ја достигнал возраста за да автостопирам до „Наше море“, патиштата

по кои се патуваше до морето почнаа да „крварат“.

42

Расправиите кои израснаа од јавната „хармонија“ во која живееја

југословенските народи и народности кулмунираа во омраза и војни. Системот

на вредности со кој израснав почна да се распаѓа. Тогаш почнав да слушам

изјави дека другарот Тито и не бил толку добар „другар“, и теории дека дури и

не бил „Тито“ туку масон и странски агент претставен преку ликот на еден

машинобравар. Од информациите кои доаѓаа од различни извори на политички

дисиденти, разбудени националисти, „информбировци“ и други политички

затвореници, од меѓународни и од многу други разновидни извори излегуваше

дека сме живееле во илузија. Политичкиот систем бил бесперспективен,

репресивен и лажен. Благосостојбата била резултат на странските кредити кои

другарот Тито ги добивал, а ние ќе треба да ги враќаме. Мирот и

добрососедските односи биле резултат на улогата која СФРЈ ја имаше во

студената војна. А и Неврзаните не ја исполнија својата мисија. НАТО и

нејзините земји членки се гордееја што успеаа да го срушат социјализмот и

дури јавно изнесуваа податоци за некои активности на своите тајни служби кои

помогнале во остварувањето на таа цел13. Дури и антифашистичката борба и

социјалистичката револуција не се одвивале точно онака како што ни биле

претставувани и како што ние сме си ги замислувале. Одеднаш, нашите

родители почнаа да остануваат без работа, со што се намали финансиската моќ

на повеќето граѓани, но почнаа да се појавуваат поединци со многу пари и без

почитување кон другите луѓе, кон етичките и кон државните закони. Границите

се затворија, почнаа војни во Словенија, Хрватска, Босна и Херцеговина, а

неколку години подоцна и во Србија, заради Косово, и во Македонија. Додека

ние сè уште се обидуваме да ги расчистиме внатрешно–политичките односи на

етничка, партиска и општествена поларизација, „заостанатиот исток“ нè

престигна, се отвори кон светот и ја подобри својата политичка и економска

моќ.

Свесен сум дека овој поопширен вовед е изразено авторефлексивен затоа

што потекнува од моето лично доживување на транзицијата и на настаните кои 13 Во првите две точки од Лондонската декларација објавена од НАТО во 1990 година се истакнува дека со победата над социјализмот почнува новата ера во Европа, за што зајголемите заслуги НАТО си ги припишува на себе или како што се вели во декларацијата: „најуспешниот одбранбен сојуз во историјата“ (NATO 1990). Ова е само мал дел од пофалбите за успесите на НАТО кои ги слушаме во последните 20 години. Дел од овие пофалби се однесуваат на работата на нивните тајни служби и воени организации кои успеале да ја добијат Студената војна. Податоци за тоа се среќаваат во повеќе документарни филмови, изјави на функционери и коментари на политички аналитичари.

43

врз мене оставија длабоки траги. Сè уште немам јасно изграден став за

транзицијата и вистинските причини кои нè доведоа до неа, иако тоа

преокупира добар дел од моето внимание. Но, личните искуствата и крајности

предизвикани од настаните поврзани со транзицијата низ кои поминував, и сè

уште поминувам, ме наведуваат постојано да ги преиспитувам своите вредности

и ставови.

Обидите да ги разберам причините за силните промени кои ја зафатија

Македонија и начините на кои тие се одразуваат во секојдневниот живот

секогаш ме доведуваат до еден општ заеднички заклучок – човечки фактор.

Македонија е земја во која, независно дали се работи за висок владин

функционер, службеник на шалтер, јавно или приватно услужно претпријатие,

сè се потпира на човечкиот фактор. Од службениците на приемница зависи дали

пациентот ќе биде примен кај лекарот и под кои услови. Ако го „имате“

вистинскиот човек, сте „завршиле“ работа. Дури и странските државјани кои

работат/еа во Македонија научија за нашиот принцип на „врски“ (Brown 2006:

12; 72).

Интересна е изјавата која често ја слушам во последно време: „немам

гајле како возам, полицајците се ‘мои’“, која е добар показател за тоа како се

занемарува личната безбедност и безбедноста на другите учесници во

сообраќајот. Тоа е и одличен показател за принципот на „лична корист“ сфатен

како директна, краткорочна корист која може да се извлече од моменталната

ситуација, без да се обрне внимание на долгорочните штети и последици кои

евентуално би настанале заради таквата практика. Набљудувањето на ваквите

практики и личните искуства ме доведоа до размислувањето дека вредностите

се еден од клучните елементи кои влијаат на однесувањето на човечкиот

фактор. Сообраќајните казни не би биле толку строги доколку учесниците во

сообраќајот се свесни дека прописите постојат заради превенција на можните

штети. Почитувањето на законите би било поголемо доколку судовите доследно

си ја извршуваат својата работа. Благосостојбата на населението би била

поголема доколку политичарите доследно ги извршуваат обврските кои ги

преземале со својата функција, а работниците на своите работни места.

Поаѓајќи од ставот дека културните системи кои човекот ги создава се

истите оние кои понатаму влијаат на неговиот развој и на образувањето на

конкретните обрасци на однесување (Купер 2000: 389–402; Салинс 2000: 145–

44

158; Гирц 2007: 13–37;40–59), почнав да согледувам како одредени активности

од областа на културата влијаат на промената на едни и на формирањето на

нови културни обрасци. Во досегашниот вовед на ова поглавје се истакнати

екстремни примери на културни обрасци кои на транзицијата во Македонија и

дадоа негативна конотација. Во продолжение следува опис на транзициските

процеси во Македонија кои им се спротивставуваа/т на негативните појави

означени преку војните, економската криза, економските блокади, порастот на

криминалот и корупцијата, себичноста.

Во хаотичниот систем на вредности кој се создаде во транзицијата, и кој

сè уште преовладува, почнаа да се истакнуваат се поголем број поединци и

групи кои преку активности од областа на културата изразуваа/т протест против

таквите појави и бараа/т начин за нивно избегнување. Голем број од нив, на кои

им припаѓа и мојата генерација, потекнуваат или се надоврзуваат на

вредностите на алтернативната рок култура која почна да се развива во 60–те и

70–те години на ХХ век. (Иванов 1987; Светиева 1999: 373–380). Дел од нив

своите убедувања почнуваат да ги изразуваат преку културата која од почетокот

на 90–те години на ХХ век се создаде под влијание на електронската „денс“

музика, а која покрај специфичниот облик на забава, слично како и рок

музиката, со себе носеше и специфични вредности (Димитриевски 1999). Се

сеќавам колку алтернативната рок, а подоцна електронската „денс“ сцена ми

значеа мене лично, но и на поширок круг мои познаници. Сè уште ги

чувствувам како една од најсветлите точки во тој период. Влијанието на Канал

103, радио канал во рамките на Македонското радио, и фракциите кои подоцна

произлегоа од него, се од непроценливо значење за одржување и јакнење на

овие култури и за инспирирање на активистичката свест кај дел од слушателите

од мојата генерација, но и од помладите генерации. Во тој период почна да се

зборува и за поддршката која „Сорос“, односно Институтот отворено општество

– Македонија, ја дава за проекти од областа на културата и воопшто, за развој на

граѓанското општество, но концептот на активизмот уште ни беше недоволно

познат и уште очекувавме дека некој друг треба да ги среди работите кои не ни

се допаѓаат и кои беа предмет на нашите критики.

Во средината на 90–те јас и моите колеги студенти по етнологија на

Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, Скопје, слушавме дека се појавуваат

многу нови здруженија на граѓани. Така почна и трендот на појава на нови

45

студентски организации кои делуваат независно од Сојузот на студенти на

Универзитетот „Св. Кирил и Методиј“, заобиколувајќи ја на тој начин неговата

инертна и искомпромитирана раководна структура. Понесени од овие трендови

и ние во 1995 година формиравме здружение наречено Друштво на студенти

етнолози од Македонија. Имавме намера да ги развиваме личните знаења и

искуства, но и активно да се вклучиме и да дадеме сопствен придонес во

истражувањето и афирмирањето на разновидните култури. Во еден краток

период успеавме, претежно со сопствени средства, да спроведеме повеќе

активности и да анимираме поголема група колеги етнолози, археолози,

историчари, но и други лица. Се разбира, слично како и многу други

организации и Друштвото на студенти етнолози од Македонија, во недостаток

на визија за можни извори за финансирање, престана да функционира и сите

членови си продолжија секој по својот пат. Овој краток период на непрофитен

ангажман за мене сепак имаше големо влијание во понатамошната ориентација

кон активизмот преку кој почнав да запознавам други активисти и да

соработувам со нив на заеднички проекти. Од таа соработка извлеков многу

искуства за културниот активизам кој делува во различни насоки стремејќи се

да влијае на промена на конкретни вредности кај конкретни целни групи. Некои

од тие целни групи и лично ги запознав и бев сведок за промените на

вредностите кои се случуваат кај нив како резултат на културните активности.

Постојат многубројни примери за културниот активизам во Македонија и

за начините на делување на културните активисти во последните петнаесетина

години. Обидот да направам некаков модел кој ќе ми овозможи да опфатам

поголем дел од културните активисти и со кој ќе можам појасно да ја опишам

нивната работа само ми предизвикува поголема збунетост. Затоа решив да

издвојам неколку здруженија и поединци со надеж дека деталниот опис за

нивната дејност ќе даде појасна претстава за културниот активизам во

Македонија.

46

3.1. Примери од граѓанските иницијативи за оддржување и развој на

културата во Македонија

3.1.1. НМП

НМП14 е неформално организирана група од Скопје, составена од млади

луѓе кои се занимаваат со култура и уметност или негуваат интерес за културата

и уметноста. Формирана е на иницијатива на Ивица Дукоски и Слободан

Јаќоски, а подоцна нивниот број се зголемува. Како формално датум за своето

основање го сметаат 8 април 2005 година, датумот кога е поставена нивната

интернет страница, но иницијативата е две години постара од формалниот

датум.

Ивица и Слободан ја претставуваат основата врз која почива мисијата и

идејната основа на НМП. Решаваат да ја почнат иницијативата „Затоа што...,

малце така..., ни дојде. Постоеше една празнина и затоа што имаше потреба да

има... сајт за... да ги..., анимира луѓето околу нас, да ги привлече младите

потенцијали и така натаму... Млад потенцијал за креирање. Сега безвезно е да

се..., дефинира така, како млад потенцијал за креирање, ама едноставно тоа се

најдобрите зборови, пошто..., а..., повеќе или помалку, а..., сметавме дека

постои, а..., недостиг од активизам. Значи во..., во Македонија постоеше

некоја..., не знам, пасивизираност и таа не погоди прилично затоа што

сметаме..., и во НМП имаме став, сметаме дека..., можеме да земеме добар дел

од работите во наши, наши раце. Во обликувањето на реалното.“15 Мотивот за

формирање на НМП го наоѓаат во недостатокот „На..., да речеме..., културни

активности, некои така..., а..., што ќе бидат автохтони. Како да кажам? Што, што

нема да потекнуваат од некоја..., не знам, од надвор невладина организација

контролирана, туку буквално ќе бидат иницијатива на..., на тоа што го

дефинираме како ние, значи некоја младина или не знам што. ...тие што ќе се

вклучат во НМП... А, НМП е нешто по..., малце, поделикатно. Во таа насока.

14 НМП не е кратенка, ниту има некое особено значење. Според објаснувањето на Слободан Јаќоски, тој и Ивица Дукоски едноставно ги збрале овие три букви по тој редослед за името на групата која почнале да ја составуваат. 15 Теренските податоци се искористени од самостојното теренско истражување спроведено во октомври–ноември 2006 година за потребите на проектот „Стимулирање и промоција на млади уметници“ на Младинскиот центар Погон. Цитатите се извадени од интервјуто водено со двајца членови на НМП, Ана Чушкова и Слободан Јаќоски, снимено под називот MKC_001_20.10.2006.doc, на 20.10.2006 година.

47

Тоа НМП е..., некој конгломерат, некој квалитет на луѓе кој што..., прават многу

работи. Експериментираат во уметност, експериментираат со јазикот,

експрериментираат..., не знам, на некој начин и политички и...“

За НМП слушнав кратко време пред да го договорам интервјуто со

двајца нивни членови, Ана Чушкова и Слободан Јаќоски, кои ми помогнаа

подобро да се запознаам со нивната работа. Интервјуто го направивме на

20.10.2006 година во кафулето Мала станица кое се покажа како несоодветно

место за водење интервју заради гласната музика. Но, такви беа повеќето

локации на кои ги водев интервјуата за потребите на проектот „Стимулирање и

промоција на млади уметници“ на Младинскиот центар Погон, затоа што

повеќето испитаници инсистираа да се среќаваме на такви места. Бучната

околина влијаеше на квалитетот на снимените материјали, но сепак имав

доволно можности подобро да ги запознаам своите испитаници и нивните

активности. Во тој период НМП работеа на истиот проект со Погон што ми даде

можност да соберам податоци за нивните активности од повеќе перспективи.

Сфатив дека НМП за краток период од своето формално формирање, за околу

дваесетина месеци успеале да привлечат петнаесетина млади уметници од

различни профили, иако колку што можев да забележам, доминираа оние кои се

занимаваат со визуелни уметности и со литература. Сепак, тешко е да се

зборува за нивната ориентација кон некоја конкретна уметност затоа што тоа

воопшто и не беше нивната цел. Особено е интересно што НМП оставаа

впечаток дека веќе имаат изградено цврст имиџ во круговите во кои се движеа и

дека се многу популарни. Тоа најверојатно беше резултат на тоа што секој од

нивните членови веќе носеше со себе одредена харизма и имиџ, а тоа се

пренесуваше и на целата група. Во следните неколку месеци добивав

информации за нив од различни извори и дури ми беа претставени како лоби

група со силно влијание во круговите во кои се движат.

Во проектот „Стимулирање и промоција на млади уметници“ се

претставија со свои творби на изложбата насловена „Визуелна бучава“ (Visual

Noise), заедно со младите уметници од Погон, која се отвори на 12 декември

2006 година во Мултимедијалниот центар Мала станица во Скопје. Претходно

веќе имаа развиено добра соработка и взаемно почитување со Плагијат, а

учествувале и во подготовката за промоцијата на филмот „Боли ли?“ во режија

на Анета Лешниковска. Во 2007 година беа особено активни и популарни со

48

својата „Читанка“, списание публикувано на нивната интернет страница во кое

се промовираат кратки раскази од млади писатели од Македонија. Всушност,

нивната интернет страница www.nmp.com.mk е просторот во кој НМП го

овозможува за промовирање на делата на младите уметници.

Овој виртуелен простор се покажува како одлична алтернатива за настап

и промоција на млади уметници, особено заради недостатокот на физички

простор кој се повеќе е узурпиран од поединци водени единствено од желбата

за профит. И покрај тоа, НМП истакнуваат дека им недостасува физички

простор кој ќе претставува и собиралиште, место за работа и место за

промоција. Покрај оваа, како главни пречки во управувањето и работата на

НМП се наведуваат управувањето и комуникацијата во групата и финансиските

проблеми. Слично како и другите групи со содружнички карактер кои успеваат

пошироко да ја афирмираат својата мисија и да привлечат повеќе членови и

НМП се соочува со потешкотии во управувањето затоа што активностите се

развиваат побргу отколку организациската структура. Повеќето членови се

грижат само за својот дел од работите, а во периодот кога го водев интервјуто

целата организација на техничките детали беше оставена само на едно лице кое,

со не баш големо задоволство, ги имаше прифатено тие одговорности. Аналогно

на тоа, истото тоа лице претставуваше канализатор на комуникацијата и

мотиватор на групата, што претставуваа дополнителни одговорности за него.

Поголемиот дел од активностите на НМП се изведуваат со самофинансирање од

членовите. Недостатокот на финансиски и материјални средства ја отежнува

работата и изведувањето на активностите, но изворите за финансирање на

културни активности во Македонија се многу ограничени. Дополнителна пречка

за обезбедување финансиски средства во периодот кога беше правено

истражувањето беше што НМП не беше формално регистрирано здружение на

граѓани и немаа банкарска сметка на која би можеле да примаат донации и

спонзорства. Во тој период размислуваа дали идејата за регистрација на

здружение на граѓани е добра и дали тоа нема да ја ископромитира нивната

идеологија. Но, дури и да имаа сметка во банка НМП не беа расположени да

примаат донации и спонзорства од секого. Мене ми го наведоа примерот кога ја

одбиле можноста за спонзорство од Македонски телекомуникации заради

нивната монополска позиција во телекомуникациите и пречките што ги правеа

при обидите за либерализација на пазарот на телекомуникации.

49

3.1.2. Младински центар Погон

„Има многу млади што слободното време го губат на клупа, пред

телевизор, во кафич, на улица во маало, пред коперација... Погон не е крај на

слободното време, туку нов начин на поимање на времето. Погон е пчеларник

на нови идеи, куќа на неуморно творештво, покров на жедните за

продуктивност, храна за гладните по умешност.

Вчера видов 20 млади во погон – денеска избројав 80.

И сите тие се спремни за акција, сите се желни за нова урбана авантура, за нов

поход по бескрајните полиња на уметноста и техниката. Спремни го прифатија

предизвикот и се фатија во костец со запчаниците на времето и нема да го

пуштат додека зад себе не направат рид од културни вредности. Списанија,

представи, изложби, настани, насмевки и восхити. Тоа се продуктите на крајот

од лентата на новиот погон. ПОГОН е центар. ПОГОН е идеја. ПОГОН е

движење – придвижи се!“ (Погон 2005: Инфо)

Овој текст ќе го видите кога ќе ја отворите интернет страницата на

Младинскиот центар Погон, www.pogon.org.mk. Преку него се изразуваат

ентузијазмот, иницијативноста, вербата во моќта на младите преку лично

учество да изградат подобра сегашност и иднина. Погон е формално

регистрирано здружение на граѓани кое постои од март 2006 година, но за жал,

беше активно многу кратко, само до крајот на 2006 година. Сега, иако формално

сè уште постои како правен субјект, нема нови активности што е резултат на

низа разочарувања низ кои поминаа неговите членови, а особено идејните

творци, Марко Манев и Симон Калајџиев. Се разбира, Марко и Симон не беа

единствените кои го создадоа Погон и кои презедоа обврска за регистрација и

раководење со здружението, но сепак го понесоа најголемиот товар кој доаѓа со

тоа. Всушност, формалната регистрација на Погон како здружение на граѓани

не го означува и формалниот почеток на нивните активности туку напротив,

регистрацијата на Погон следуваше како логична последица на претходните

активности во кое учествуваше јадрото од неговите први членови и основачи.

Врз основа на разговорот со Марко и со Симон може да се сфати дека

основата на Погон лежи во проектот на УНИЦЕФ „Што секој адолесцент има

50

право да знае“ или скратено „Имам право да знам“16. Овој проект беше насочен

кон превенција на ХИВ/СИДА меѓу младите во светот, а со активностите беше

опфатена и Македонија. Почна да се реализира во ноември 2001 година, но

главниот фокус на ова истражување се задржува на креативните работилници од

кои почнуваат да се реализираат од јуни 2002 година како резултат на

соработката меѓу УНИЦЕФ, ХОПС – Опции за здрав живот, Арт Форум и

Институтот за етнологија и антропологија17 при Природно–математичкиот

факултет во Скопје. (UNICEF 2004: 2–3), а во подоцнежните фази се

придружија и Х.Е.Р.А., МИА, Театарска младина на Македонија кои од своја

страна приклучија повеќе други здруженија и институции. Проектот траеше

некаде до крајот на 2004 година, но беше придружен од многу прекини и пречки

предизвикани најчесто од бирократски причини, финансиски потешкотии,

лични суети и инертност на дел од раководната структура и на учесниците во

проектот.

Самите креативни работилници беа замислени да обединуваат четири

основни компоненти: обука за креативна работа, обука за истражувачки

вештини, стекнување знаења за ХИВ/СИДА и претставување на резултатите од

работата. Така, од една страна учесниците во работилниците, претежно млади

на средношколска возраст, стекнуваа знаења за изработка на стрип,

фотографија, театар, музика, веб и графички дизајн, новинарство. Од друга

страна стекнуваа знаења за примена на истражувачки вештини при

истражување на прашањата кои ги засегаат нивните лични интереси. Сето тоа

беше ставено во функција на подобрување на нивните лични знаења за

ХИВ/СИДА, на факторите кои доведуваат до тоа, ризикот од ХИВ/СИДА кој се

однесува на младите и каков придонес можат тие да дадат во борбата за

превенција. Крајните резултати од истражувањата кои младите самостојно би ги

направиле требаше да бидат претставени преку соодветните вештини стекнати

во конкретните креативни работилници.

И покрај многуте слабости и пречки кои го придружуваа овој проект,

сепак учеството во него на многу млади им помогна да ги откријат своите

16 Англиските називи на проектот беа „What Every Adolescent Has a Right to Know“ и скратено„Tight to Know“. 17 Во тој период уште како Завод за етнологија во рамките на Институтот за географија при Природно–математичкиот факултет Скопје, а раководител на проектот од страна на Институтот за етнологија и антропологија беше проф. д–Анета Светиева.

51

афинитети и да стекнат знаења и вештини кои ги применуваат во животот и во

професионалната ориентација. Неодамна сретнав една млада девојка за која,

заради многубројноста на учесниците, не знаев дека учествувала во „Имам

право да знам“, но која ми посведочи за влијанието кое овој проект го има врз

нејзиниот живот. И Милица Ѓуровска која е еден од младите идејни основачи на

овој проект сведочи за искуствата од проектот кои и дале насоки за избор на

студиите по антропологија и педагогија во Загреб и за сегашната работа со деца

со пречки во развојот. Дури и Марко и Симон, кои беа во проектот од самиот

почеток и кои поминаа низ низа разочарувања не ги негираат позитивните

резултати од проектот.

Еден од позитивните резултати е што во овој проект се издвои една

помала група млади кои понатаму почнаа да ја развиваат идејната основа на

самиот проект преку кој се потенцираше потребата за активно вклучување на

младите за прашањата кои ги засегаат. Така, започна иницијативата и

кампањата за младинска револуција во рамките на проектот „Имам право да

знам“ насловена „Револуција на свеста“. Оваа кампања не повикуваше на

„револуција со оружје и со насилство, туку со некоја, ментална револуција18“.

Тоа беше повик до сите млади да преземат одговорност за своите животи, да

дадат активен придонес за развој на општеството наместо да тонат во досада и

да очекуваат некој друг да ги реши нивните проблеми. Кампањата беше

спроведена во многу тешки услови и со огромни напори на иницијаторите.

Повеќето учесници во работилниците од проектот не беа подготвени да

прифатат одговорност за организација, а веројатно не ја сфаќаа ниту идејата на

кампањата. Сличен беше примерот и со публиката за која беше наменета оваа

кампања.

По завршувањето на проектот „Имам право да знам“ Марко и Симон

продолжуваат да бараат начин за опстанок на работилницата за стрип и за

остварување на своите идеали. Голема предност имаат во тоа што Народна

техника19, организација чии простории ги користеше „Имам право да знам“ за

18 Теренските податоци се искористени од самостојното теренско истражување спроведено во октомври–ноември 2006 година за потребите на проектот „Стимулирање и промоција на млади уметници“ на Младинскиот центар Погон. Цитатите се извадени од интервјуто водено со двајца членови на Погон, Марко Манев и Симон Калајџиев, снимено под називот MKC_004_05.11.2006.doc, на 05.11.2006 година. 19 Народна техника е организација за обука на млади технички кадри во Скопје, формирана во периодот на социјализмот. Во нејзини рамки работеа повеќе секции како: моделарство, радио

52

своите работилници, им дозволува да продолжат да работат. Истиот објект

остануваат да го користат и фотографската и новинарската работилница и

работилниците за графички и веб дизајн.

Согласноста за соработка која овие работилници ја постигнуваат со

Народна техника ја претставува дирекната основа за формирањето на

Младинскиот центар Погон. Просториите кои ги имаа на располагање

значително го олеснуваше изведувањето на активностите и претставувањето на

резултатите. Во еден краток период Народна техника од речиси замрена

организација повторно оживеа и се претвори во собиралиште на млади луѓе

мотивирани креативно и конструктивно да го искористуваат своето слободно

време и да дадат поголем придонес за сопствената заедница. Ентузијазмот

поттикнат од интересот за вклучување на поголем број врсници, но и

повозрасни луѓе, беше мотив за регистрација на здружение на граѓани заради

полесен пристап до донации и спонзорства. Поддршка за формирање на

здружението добија од Американската амбасада во Македонија, а набргу по

основањето добија финансиски средства од Про–Хелветиа (Швајцарска

програма за култура), за реализација на проектот „Стимулирање и промоција на

млади уметници“. Овој проект се реализираше во втората половина на 2006

година и имаше намера да обедини повеќе уметници од Македонија.

Соработката меѓу уметниците требаше да ја потенцира потребата за создавање

Младински културен центар заснован на потребите на младите и управуван од

младите. Покрај членовите на Погон, во овој проект беа вклучени членовите на

НМП, на Стрип центарот на Македонија од Велес и други поединци.

За жал, без претходна најава, пред почетокот на проектот во просториите

на Народна техника се всели приватниот Факултетот за туризам20, а предметите

во сопственост на Погон беа преместувани без нивно знаење и одобрение.

Ваквиот однос од страна на управата на Народна техника предизвика голем

револт, особено заради претходниот договор кој го имале со Погон. Пожелно е

да се истакне дека Погон со своите активности ја пополнуваше празнината на

Народна техника настаната заради недостаток на нивни сопствени активности. аматерство, сообраќајна култура, фотографија. Има дадено голем придонес за обука на технички кадри од кои излегоо и многу инженери. Во транзицијата не успеа да се прилагоди на новонастанатите еконоски околности и продолжи да постои само формално. Во нејзините простории во 2006 година се всели новоформираниот приватен Факултет за туризам, сега Универзитет за туризам и менаџмент. (н.з.). 20 Сега Универзитет за туризам и менаџмент.

53

Младите креативци останаа на улица затоа што една организација финансирана

од државниот буџет ги отстапи просториите на образовна институција

посветена само на оние, најчесто млади, кои можат финансиски да си дозволат

да студираат на новоформираниот факултет. Тоа создава впечаток дека

активностите на Погон се искористени за да се пополни периодот на преговори

меѓу Народна техника и Факултетот за туризам. Во недостаток на подетални

податоци за целиот трансфер на управувањето со објектот на Народна техника

не можам да навлезам во подлабока анализа, но ова е одличен показател за

вредноста која парите и моќта ја имаат во нашето општество и за суровата

бескрупулозност кон младите креативни луѓе.

Овој настан ја одложи реализацијата на проектот, а постоеше и опасност

проектот воопшто да не се спроведе. Сепак, превладеа креативноста, сега

поттикната и со револтот заради ваквиот однос на институциите и проектот

продолжи да се спроведува. Централниот настан на целиот проект беа

изложбата и јавната трибина организирани во Мултимедијалниот центар „Мала

станица“, во Скопје, на 16.12.2006 година. На изложбата под наслов „Визуелна

бучава“ (Visual Noise) беа претставени ликовните творби на учесниците во

проектот, а на јавната трибина под наслов „Со уметност до општествени

промени“ се дискутираше за проблемите со кои се соочуваат уметниците и

културните активисти и потребата за создавање на културен центар кој ќе има

флексибилна управа и ќе претставува собиралиште и генератор на идеи и

иницијативи.

Проектот „Стимулирање и промоција на млади уметници“ беше

последниот проект во реализација на Младинскиот центар Погон. Колку што ми

е познато, Погон сè уште формално постои, но нема никакви активности.

Членовите на Погон продолжија секој по својот пат, но изгледа дека мотивација

за активизам опадна. Директна причина за тоа се расправиите кои настанаа меѓу

Погон и НМП околу соработката во проектот. Тешко е да се каже каде се

корените на тие расправии, но причините воопшто не беа толку големи за да

предизвикаат такви расправии, кои ескалираа непосредно пред одржувањето на

централните настани од проектот. Јас бев во позиција да ги следам тие настани

како истражувач вклучен во активностите на проектот, но заради тоа бев и

лично вовлечен во тие расправии и засегнат со случувањата. Настаните почнаа

да се развиваат тивко, во облик на незадоволство од страна на НМП заради

54

недефинирани одговорности околу взаемната соработка. Како што се развиваа

активностите незадоволството кај членовите на НМП раснеше и во еден момент

дојде до експлозија на чувствата и до јавна расправија меѓу двајца членови на

Погон и НМП на македонската страница од интернет страницата Девиантарт.

Во таа расправија потоа се вклучија и повеќе членови од двете групи и почнаа

да привлекуваат поголемо внимание и од поширокиот круг на познаници кои

комуницираат со Погон и/или со НМП. Сè уште се прашувам дали можеби

намерата неколкумина повозрасни, меѓу кои бев и јас, да помогнат да се

расчистат недоразбирањета не предизвика поголеми недоразбирања и побурни

реакции. Така, едно прашање, вообичаено при соработка на два и повеќе

субјекти и едноставно за решавање, се претвори во проблем кој ги разбранува

суетите така што во еден момент се заборави на вистинската причина за

проблемот, се изрекуваа навреди, а дури и позитивните придобивки од

соработката се прикажуваа како негативни. На општо задоволство на сите

учесници во проектот, недоразбирањата успејаа да се расчистат и да се изведат

сите планирани активности. По овие настани, кои беа врв на сите претходни

разочарувања, спласна ентузијазмот и желбата за активизам кај раководството

на Погон.

Моите размислувања за причините за овие недоразбирања ме доведуваат

до заклучокот дека до тоа доведе, пред сè, недостатокот на зрелост. И Погон и

НМП во тоа време беа составени претежно од млади на возраст меѓу 18 и 25

години, а беа водени од младешки ентузијазам и со цврсто убедување во

исправноста на своите постапки. Немаа многу искуство во раководење со

проекти, уште помалку со организација, а се чини никакво искуство за

разрешување конфликти. Договорите за соработка беа устни и се темелеа на

ентузијазам и желба да се направи нешто. На НМП не им се допадна што Погон

тој проект го претставуваат како свој, а во него учествуваат и голем број нивни

членови. Но, својот став не го искажаа на време туку дозволија да прерасне во

конфликт. Од друга страна, Погон на почетокот не беа свесни за

незадоволството кај НМП и тоа одеднаш им дојде како силен удар. Тие се држеа

до својот став дека направиле многу отстапки за НМП и дека практично ги

сметаат за рамноправни во проектот, но дека тоа е сепак проект за кој тие

преземале најголема одговорност. За разгорувањето на страстите многу

придонесоа повозрасните кои самите презедоа улога на разрешувачи на

55

конфликтот, но наместо да настапат од неутрална позиција почнаа да заземаат

страни. Од друга страна, треба да се земе предвид притисокот под кој се наоѓаа

раководителите на проектот Марко Манев и Симон Калајџиев, кои воедно беа и

раководители на Младинскиот центар Погон. Во тој период и двајцата имаа

околу дваесет години, а многу малку искуство во раководење со проект и со

цела организација. Како мало појаснување овде, раководењето со проект

подразбира одговорност кон учесниците во проектот, другите членови на

организацијата и донаторот кој ги доделува средствата, а раководењето со

организација, покрај претходните, подразбира и правна и финансиска

одговорност пред државните институции. Ова се големи одговорности за секој

човек, без разлика на возраста, и бараат големо искуство и знаење. Затоа сметам

дека е за поздравување иницијативата и подготвеноста да се преземе ваква

одговорност заради интерес поголем од личниот интерес. Се разбира, донаторот

Про–Хелветиа имаше разбирање за овие случувања и го одобри понатамошното

спроведување на активностите од проектот.

Младинскиот центар Погон е одличен показател за потребите на младите

луѓе и потенцијалите за културен активизам кои тие ги носат со себе. Нивните

искуствата се показател за проблемите и пречките со кои се соочуваат младите

културни активисти и за потребата од поголема флексибилност при

оценувањето на културниот активизам. Особено треба да се земе предвид дека

културните активисти се расположени за меѓусебна соработка, но секогаш треба

да се внимава на заштита на суверенитетот и интегритетот на поединците и

групите кои се вклучени во таа соработка. Постојат повеќе иницијативи за

соработка помеѓу различни културни активисти кои завршија неуспешно за кои

една од главните причини беше стравот од загубата на суверенитетот и

интегритетот. Тоа е и вообичаено, кога ќе се земе предвид дека еден од

мотивите за културниот активизам е да се поправат работите кои се сметаат за

слабост на претходните културни активисти. Ваквите ситуации, колку и да

добиваат негативна конотација, сепак имаат и позитивно влијание за

стекнување на искуства и вештини кои го помагаат создавањето на човечкиот

капитал. Она што, исто така, се истакнува преку овој пример е влијанието на

претходните проекти во поддршката и развојот на културниот активизам,

односно како врз темелите на „Имам право да знам“, кој е делумно

продолжение на еден друг проект „Недела на младински активности – Се

56

разбудив во движење“ од 2000 година, се изградија нови иницијативи во

културата.

3.1.3. Арт Форум

Арт Форум ги запознав во 2002 година кога почнавме да соработуваме на

проектот „Имам право да знам“. Јас во тој проект бев вклучен како истражувач

преку Институтот за етнологија и антропологија, а тие соработуваа со ХОПС –

Опции за здрав живот во реализацијата на креативните работилници. Уште при

самото запознавање кај мене предизвикаа восхит театарските техники кои ги

применуваа при нивната работа со деца и млади без родителска грижа и деца и

млади во социјално–корективни установи. Сметав, а подоцна, соработувајќи со

нив, и директно се уверив дека таа работа бара огромен ентузијазам и огромни

количини енергија и трпеливост.

Театарските техники кои Арт Форум ги користеа во својата работа им

помагаа на децата и младите сместени во институции да стекнат вештини и

знаења кои ќе им помогнат да се справат со предизвиците на нивните сегашност

и иднина. Видливиот резултат од нивните работилници обично беше претставен

преку театарска претстава изработена од самите учесници во работилниците, а

со помош на модераторите од Арт Форум. Помалку видливи и потешки за

оценување се резултатите од процесот низ кој поминуваа учесниците во

работилниците, но и модераторите кои ги водеа тие работилници. А слободно

можам да додадам, тој процес остави белег и кај истражувачите кои ја следеа

работата.

Процесот од почетокот на работата, па се до изведувањето на крајниот

резултат, е всушност примарната цел на овие работилници и мисијата на Арт

Форум. Во текот на работата во работилниците учесниците се и глумци и

сценаристи и режисери. Ги учат основните театарски вештини и добиваат

слобода самите да создадат приказна и да режираат театарска претстава или

слична творба која ќе ја прикажат пред поширока публика. Активистите на Арт

Форум поттикнуваа дискусии блиски до интересите на учесниците и даваа

насоки, најчесто преку практична работа и со примена на театарски техники. За

прашања кои беа вон доменот на познавањата на активистите од Арт Форум беа

поканувани гости предавачи. Некои од тие теми се сексуално и репродуктивно

57

здравје, ХИВ/СИДА и други сексуално и крвно преносливи инфекции, дроги,

насилство, човекови права.

Соработувајќи со Арт Форум имав можност лично да се уверам во

квалитетот на работата и да ги забележам промените кои се случуваа кај

учесниците, но и пошироко, во институциите во кои се спроведуваа

работилниците. Сметам дека една од најголемите придобивки на нивната работа

е што некои учесници во работилниците активно се вклучија во работата на Арт

Форум, се обучија да раководат со работилници и почнаа да работат со своите

другари во домовите во кои и самите претходно живееја и најдобро ги познаваа

тамошните услови. Гледано низ призмата на обредите на премин може да се

рече дека активностите на Арт Форум, делувајќи на помали групи штитеници на

домовите во кои работеа, предизвикаа промени на индивидуално ниво, кај

самите учесници, но и на ниво на заедница, меѓу штитениците во домови, но и

меѓу вработените. Пошироките и подолгорочните ефекти треба дополнително

да се анализираат преку истражување на поединечни случаи, но убеден сум дека

ќе бидат идентификувани многу позитивни резултати.

Пред да ги запознаам Арт Форум тие веќе имаа стекнато поголемо

искуство во својата работа и завршено повеќе обуки за вештини кои им помагаа

во работата. Беа вклучени и како партнери во програмата „Со уметност до

општествени промени21“ која се спроведуваше на меѓународно ниво, а во

Македонија беше раководена од Центарот за изведувачки уметности

Мултимедиа (Multimedia 2008: Programmes > Programmes 1998–2004 > Art for

Social Change). Забележливо беше дека вештините, знаењата и искуствата не се

тоа што им недостасува. Она што навистина им недостасуваше беше

континуитет и одржливост на програмите. И тие самите го идентификуваа ова

како голема слабост. Но, недостатокот на континуитет и одржливост не

зависеше толку од нив колку од повеќе други надворешни фактори. Прво и

основно тоа зависеше од изворите за финансирање кои беа и сè уште се многу

ограничени, особено кога се работи за проекти кои истовремено директно

навлегуваат во повеќе домени како здравство, социјална работа, образование,

култура. Недостатокот на финансиски средства и тешките работни услови

предизвикуваат одлевање на поголемиот број членови на Арт Форум, а за чија

21 Англискиот назив на програмата е Art for Social Change.

58

обука се вложени големи средства. Само во текот на изведувањето на проектот

„Имам право да знам“ низ Арт Форум поминаа повеќе членови, но само неколку

се задржаа и имаат желба да продолжат да работат, но немаат средства. Заради

тоа се принудени да бараат други начини за лична егзистенција, што од друга

страна е загуба за пошироката заедница затоа што тешко се наоѓаат луѓе со

такво образование и со таква мотивација за работа со деца и млади чија доверба

тешко се стекнува и тешко да се задржува. Можеби одржливоста на нивните

активности би била поверојатна доколку располагаат со сопствен простор за

канцеларија, состаноци и работилници. Недостатокот на соодветен простор ја

отежнува работата и ги ограничува нивните можности за одржливост на

активностите. Последните информации кои ги имам за Арт Форум се дека

здружението е пасивно, а дури и неговите раководители бараат други извори на

егзистенција.

3.1.4. Центар за изведувачки уметности Мултимедиа22

Центарот за изведувачки уметности Мултимедиа е едно од неколкуте

здруженија на граѓани во Скопје и Македонија кои подолго време делуваат во

областа на културата и сè уште успеваат да опстанат. Иницијативата за

основање на здружение кое ќе работи во областа на културата постои од 1995

година, но непрецизноста на тогашните закони ја усложни процедурата за

регистрација на правен субјект. Според тогашните закони, регистрацијата на

правен субјект кој ќе врши дејност во областа на културата е можна само со

одобрение од Министерот за култура. Во согласност со законот, барањето за

одобрение е доставено во Министерството за култура во 1996 година, а

одговорот стигнал во 2008 година. Веднаш по регистрацијата, Мултимедиа

склучиле договор со Музејот на град Скопје врз основа на кој добиле право да

користат простории за работа во оваа институција. Но, престојот во

просториите на Музејот на град Скопје е краткорочен. Со смената на власта во

1998 година се менува и директорот на музејот, а новиот директор и покрај

договорот, ги исфрлил членовите на Мултимедиа со помош на платено 22 Најголемиот дел од податоците претставени во следниот опис се земени од интервјуто со Виолета Симјановска, направено на 14.04.2008 за потребите на овој труд и од интернет страницата на Мултимедиа http://www.multimedia.org.mk. Помал дел од описот се темели врз претходни податоци за опишаните настани.

59

обезбедување и без никаква претходна најава. Судскиот спор кој Мултимедиа го

има поведено против Музејот на град Скопје заради непочитувањето на

договорот и некоректниот однос сè уште не е разрешен. Интересно е да се

истакне дека овој настан предизвикал поширок интерес кај меѓународните

организации и некои амбасади во Македонија, меѓу кои се ОБСЕ и

Американската амбасада. Овие организации и амбасади застанале во одбрана на

Мултимедиа, најверојатно затоа што во постапката на тогашниот директор на

Музејот на град Скопје виделе и напад врз граѓанското општество и независната

културна сцена. Предизвикана од овие настани, Американската амбасада во

Република Македонија одобрила средства за изнајмување работни простории со

што го поддржала опстанокот и работата на Мултимедиа.

Пред да продолжам со понатамошниот опис сакам да се навратам на дел

од настаните и околностите кои доведуваат до основање на Центарот за

изведувачки уметности Мултимедиа. Слично како и со претходните примери,

така во овој случај главната иницијатива потекнува од една личност, во случајов

Виолета Симјановска. Виолета Симјановска е дипломиран електроинженер, но

сфатила дека уметностите имаат поголемо значење во нејзиниот живот. Родена

е во Битола, но од седумнаесетгодишна возраст живее и работи во Скопје.

Движејќи се во круговите каде што комуницираат луѓе од независната културна

сцена во Скопје и комуницирајќи со нив доашла до заклучок дека на Скопје и

Македонија им недостасува музички настан кој ќе донесе музичари од различни

профили, претходно непознати во Македонија. Така се создала идејата од која

се раѓа фестивалот Синтезис (Synthesis) кој во континуитет се одржуваше од

1992 до 1999 година. Основач и раководител на фестивалот е Виолета

Симјановска. Фестивалот Синтезис во период на своето постоење донесе многу

познати музичари кои се дел од независната светска сцена и го збогати

културно–забавниот живот во Скопје. Карактеристично е што овој фестивал

беше еден од ретките настани во тој период кој создаваше чувство на

отвореност кон светот и кој инспирираше многу луѓе кои се занимаваа со

уметности или имаа интерес за уметностите. Еден од главните мотиви за

организација на фестивалот Синтезис е убедувањето на Виолета дека

уживањето во уметничките настани и творби може да се влијае на промената на

вредностите. Ова има особено големо значење ако се земат предвид

општествено–политичките и економските случувања кои ја зафатија

60

Македонија во транзицијата, особено во тој почетен период. Во 1999 година,

заради нападот на НАТО врз СР Југославија и бегалската криза која ја зафати

Македонија се прекинува континуитетот на фестивалот Синтезис, а

понатамошното одржување е оневозможено заради синџирот идни настани

предизвикани од оваа војна, во кои спаѓа и воениот судир во Македонија во

2001 година. Неколкугодишната принудна пауза практично значеше и целосно

откажување на фестивалот. Интересно е што преку фестивалот Виолета

Симјановска стапува во контакт со Фондацијата Институт отворено општество

– Македонија, од што се раѓа иницијативата за основање на Центарот за

изведувачки уметности Мултимедиа.

Со поддршка на ФИООМ почнуваат почнуваат првите активности на

Мултимедиа. А дел од првите активности се и оние опишани во воведниот дел

од овој опис. По обезбедувањето соодветен простор за работа се создаваат

постабилни услови за спроведување активности од областа на културата. Во

периодот од 1998 до 2004 година Мултимедиа спроведува четири основни

програми: Со уметност до општествени промени, Културна политика,

Продукција и Нов медиумски простор. Од 2005 година воведува нова програма

во која влегуваат три основни програми: Културна политика и истражување,

Уметноста и заедницата и Уметноста и родот. Мултимедиа има спроведувано

многубројни активности и би било премногу за овој простор да се опишуваат

сите активности и нивните конкретни резултати. Само накратко ќе истакнам

дека во сите активности на Мултимедиа се забележува дека уметноста е ставена

во функција на истражување, истакнување и менување на стереотипите,

вредностите и афинитетите во конкретни заедници.

Како илустрација повторно ќе се навратам на програмата „Со уметност

до општествени промени“ спомената и во описот за Арт Форум. Иницијатор на

програмата е Европската фондација за култура. Почнувајќи од 1998 година се

спроведува во повеќе европски земји, а партнери од Македонија се ФИООМ и

Мултимедиа. Мултимедиа од самиот почеток на спроведувањето е координатор

за Македонија, а од 2003 година прераснува и во Ресурсен центар. Програмата

Со уметност до општествени промени применува театарска методологија во

образованието со намера да им се помогне на младите при изградба на личната

самодоверба, самоспознавање, културно изразување и разрешување на

конфликти. Во оваа програма на национално ниво, само во периодот 1999–2004

61

година, се вклучени неколку партнерски здруженија на граѓани, и поголем број

драмски уметници, педагози, психолози и социјални работници. Со

активностите се опфатени околу 2000 деца и млади од цела Македонија.

(Multimedia 2008: Programmes > Programmes 1998–2004 > Art for Social Change)

Според Виолета Симјановска, резултатите од оваа програма сè уште се

чувствуваат, а се покажала толку ефикасна што се обиделе да ја вклучат и во

образованието, но наишле на отпор од надлежните институции. Сега имаат

иницијатива за вклучување на дел од овие активности во новите програми,

особено заради барањата за возобновување на активностите од дел од

институциите кои порано биле опфатени со програмата. Конкретен пример е

Домот за воспитно запуштени деца „Ранка Милановиќ“ од каде побарале

Мултимедиа повторно да ги активира активностите од програмата Со уметност

до општествени промени.

Еден од главните интереси на Мултимедиа е културната политика. Од

самите свои почетоци се залага за развивање на национална и локални културни

политики засновани на потребите на граѓаните. Ваквата иницијатива е

заснована на убедувањето дека културата е еден од движечките фактори во

општествениот развој. За изработка на соодветна културна политика треба да се

спроведуваат постојани истражувања за културните интереси и потреби на

граѓаните, а во изработката да учестуваат сите субјекти од областа на културата.

Но, искуствата на Мултимедиа покажуваат дека од страна на надлежните

институции недостасува волја за прифаќање на овие иницијативи и дури се

изразува сомневање дека некому му одговара таквата хаотична ситуација.

Активностите кои ги спроведуваше Мултимедиа послужија како

расадник за појава на нови културни активисти и нови здруженија кои работат

во областа на културата. Од самото свое основање соработува со организациите

од областа на културата на Европската унија, а има развиено соработка и со

голем број странски и домашни институции и организации. Партнерските

релации ѐ го олеснуваат пристапот до извори за финансирање и опстанокот на

Мултимедиа, но тоа најчесто е условено со вклученост во меѓународни проекти

со што се запоставува делувањето на локалната сцена. Критериумите за пристап

до европските фондови Виолета ги опишува како иницијатива на Европската

унија за надминување на изолираноста на уметниците во локалните граници и

62

отворање на европските перспективи за населението во државите членки и

државите кандидати за членство во Унијата.

Недостатокот на културна политика во Македонија и фокусот на

Европската унија само на проекти во кои учествуваат организации од најмалку

шест држави го отежнува пристапот на помладите групи и здруженија од

локалната културна сцена. Пристапот до фондовите за култура на Европската

унија бара огромно искуство и поседување на менџерски и комуникациски

вештини, а наоѓањето на странските партнери е тешко и за поискусните

здруженија. Поддршката од владините институции на ова поле се оценува како

многу мала, а кадрите вработени во владините организации кои посредуваат во

комуникацијата со институциите на Европската унија делуваат недоволно

компетентни и обучени. Постојат поединци во овие институции кои се

обидуваат да направат поголеми промени, но тонат во некомпетентноста и

неиницијативноста на останатите колеги. Можеби оваа состојба би можела да се

надмине доколку постои поголема соработка меѓу културните активисти во

Македонија, но зборувајќи од лично искуство, Виолета истакнува дека

здруженијата од областа на културата функционираат како „изолирани острови“

преокупирани со самите себе и со меѓусебните препирки. Тешко е да се

одговори кои се причините за ваквите односи меѓу луѓето кои со своите

активности се стремат да ги менуваат општествените вредности. И Виолета

немаше конкретен одговор за ова прашање, освен дека тоа „можеби ни е во

генот“. Мене ме преокупира прашањето: Дали е можно културните активисти да

станале жртви на вредностите кои се обидуваат да ги сменат?

3.1.5. Културниот активизам во функција на културната и економската

афирмација

Во последните неколку години во Македонија се актуелизираа

дискусииите и активностите за развој на културниот туризам. Оваа тема

веројатно не е толку нова кај нас колку што е карактеристична по својата

масовност. Одеднаш се добива чувство дека целото население и сите стручни

лица зборуваат за капацитетите за развој на културниот туризам и за потребата

во тоа да се вложуваат повеќе средства. Во цела Македонија почнаа да се

појавуваат здруженија кои се занимаваат со поддршка на изработувачите на

63

ракотворби, кои го анимираат локалното население и го поттикнуваат

локалниот туристички развој. Како главна основа за иницијативите за развој на

културниот туризам се зема културното наследство на народите и етничките

заедници кои живеат во Македонија. Но тоа не значи дека заедно се

промовираат културните наследства на сите етнички заедници. Многу е

покарактеристично секоја локална културна заедница засебно да го промовира

сопственото културно наследство и да го става во функција на локалниот

туристички, значи и економски развој.

Теоретски, постои можност овој аспект на културниот активизам да се

претстави преку еден пример, а со описот да бидат истакнати главните

карактеристики кои се однесуваат на културните активисти од цела Македонија.

За таа цел ќе го искористам примерот на Преспа кој, како еден од пределите

каде што оваа појава зема поголеми размери, е доволно репрезентативен за да ги

истакне сите предности и слабости на културниот активизам кој

традиционалната култура ја става во функција на економскиот развој. Во

последните години некои делови на Преспа беа цел на различни донатори од

земјава и од странство, меѓу кои најмногу се истакуваа Швајцарската агенција

за развој, ГТЗ23, Светска банка, УСАИД24, Фондацијата Институт отворено

општество – Македонија (Стојанова 2009: 32–33), што доведе до појава на голем

број нови локални здруженија на граѓани кои се обидуваат да дојдат до овие

фондови.

За мене, при анализата на оваа ситуација, големо олеснување

претставуваше тоа што етнологот Мери Стојанова повеќе години работи на

афирмација на традиционалната култура во Преспа и нејзино искористување во

функција на економскиот развој, главно преку развој на културниот туризам.

Мери Стојанова (родена Марковска) е родена во 1972 година во Битола, но

потекнува од селото Љубојно, Долна Преспа, каде што се родени нејзините

родители. Живее во Битола, но може да се рече дека добар дел од својот живот,

во младоста главно поврзан со слободното време, а сега и со работата, го

поминува во Љубојно. По завршувањето на студиите по етнологија на

Институтот за етнологија и антропологија во Скопје се враќа во Битола и 23 Ова е популарниот назив за германското здружение Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit, н.з. 24 Популарен назив за американската фондација United States Agency for International Development, н.з.

64

познавајќи ја можам да кажам дека во нејзиниот живот се вкрстуваат неколку

клучни фактори кои ја насочуваат кон нејзината денешна професионална

ориентација. Тоа се, пред се, недостатокот од можности за вработување, што не

е чудно за дипломиран етнолог од Македонија, нејзиниот интерес да продолжи

да се занимава со етнологија, љубовта кон традиционалната култура на Преспа

и особено можностите кои се создаваат со развојот на граѓанското општество во

Македонија.

Во последниве неколку години Мери има работено на повеќе проекти

директно или индиректно поврзани со културната и економската афирмација на

Преспа. Нејзиниот фокус на делување главно е насочен кон Љубојно и кон

Долна Преспа, но соработувајќи на повеќе различни проекти е запознаена со

околностите во кои се спроведува културната и економската афирмација во цела

Преспа. Искуствата кои Мери ги стекна преку личниот ангажман во културните

активности во Преспа се преточени и во нејзиниот магистерски труд

„Можности за културна и економска афирмација на Преспа врз основа на

етнолошки и фолклорни вредности“, одбранет на Институтот за етнологија и

антропологија, Природно–математички факултет, Универзитет „Св. Кирил и

Методиј“, Скопје, во март 2009 година.

Мотивацијата за својата работа Мери Стојанова ја наоѓа во „ако не,

значи, да се, да се изреализира во целост, тогаш барем да се иницира

размислувањето на, на населението за сопствените културни вредности и

традицијата и она што, што нè прави поинакви од другите и она што како

вредност сме го поседувале со, со векови уназад и кое што сè уште го, го

поседуваме, а не сме свесни за, за вистинските квалитети на истото... Зашто ако

не..., ако не во глобала, барем..., она да можи..., да се иницира населението

барем да размислува поинаку. Затоа што ... промената, односно ваквите процеси

на трансформација се секогаш тешки и..., и долготрајни и не, не е тоа нешто што

баш така едноставно преку ноќ можи да биде сменето. Меѓутоа е добро да, да ги

натераш луѓето малку поинаку да размислуваат од она на што досега се

навикнати.25“ Ваквите ставови се иницирани заради тоа што локалното

население сè поинтензивно ги прифаќа стандардите кои се „наметнуваат од

25 Цитатите се искористени од самостојното теренско истражување спроведено за потребите на овој труд. Интервју со Мери Стојанова, снимено на 30.07.2007 година во с. Љубојно, транскрибирано во документ AU__VD_KP_005_30.07.2007.doc.

65

страна на западните вредности на однесување26“ и „затоа што во принцип

населението и во глобала и поединечно размислува дека..., доколку се вратиме

на нашите вредности, на нашата култура и традиција, тоа се всушност одамна

надминати вредности кои што всушност и не се вредности, туку тоа е нешто

што е одамна напуштено, старо, неприлагодливо на денешните услови27“. Мери

е свесна дека традиционалните вредности не може целосно да се вратат или

зачуваат, но смета „дека навистина постојат работи во општеството и во

културата кои што треба да бидат зачувани од нас и проследени на генерациите

како тие би стекнале една поинаква слика за минатото, дека тоа не е нешто што

е старо, напуштено, заостанато, туку е нешто што има вредности, што можи да

го облагородат животот. Што не мора да значи дека ние како, како строг пример

или како строг модел треба да го пресликаме минатото во сегашноста, меѓутоа

може да се најде начин кој што, по кој што тие некогашни модели би можеле да

бидат пресликани и преточени во некоја друга форма и варијанта, меѓутоа која

што денес би вродила сепак со некој, со некој плод или би имала позитивен

тренд на..., на подобрување на општата состојба на населението.28“.

Познанството и размената на искуства со Мери и мојата лична

вклученост во слични активности во Порече, ми овозможија појасно да

разберам во какви околности се развиваат проектите за културната и

економската афирмација во локалните заедници во Македонија. Фондациите

кои доделуваа/т средства за вакви проекти навистина успејаа да го анимираат

локалното населени да се организира и здружено да настапи во заштитата на

локалното културно и природно наследство, но малку вложија во изградбата на

локалните капацитети за тимска работа, организациско раководење, раководење

со проектен циклус, финансиско раководење, кадровско раководење и слични

вештини без кои ниедна организација не може правилно да управува со

средствата, а уште помалку да опстане подолго време. Според искуствата на

Мери и оние средства кои се вложија во зајакнување на ваквите вештини беа

ненаменски искористени и без претходна проценка на стварните потреби на

здруженијата. Во август 2007 година имав можност да поразговарам со членови

на Агро–туристичкото здружение на жени „Преспанка“ од Долно Дупени,

26 Исто. 27 Исто. 28 Исто.

66

формирано во 2003 година на иницијатива и со поддршка од ГТЗ, кои

инсистирале здружението да биде составено од жителите на селата Долно

Дупени и Стење, што требало да ја интензивира соработката помеѓу Горна и

Долна Преспа. Од разговорот успеав да сфатам дека здружението Преспанка

добило почетна финансиска поддршка, а членовите биле вклучени во некој

регионален прекуграничен проект, но според нивните реакции се забележуваше

дека немаат претстава како да продолжат со работата и од каде би можеле да

обезбедат средства за идни активности.

Овде сакам да истакнам дека повеќето членови на локалните здруженија

во Преспа кои имав можност да ги сретнам беа претежно повозрасни жени.

Колку што успеав да разберам мажите и помладите жени немаат интерес за

членство во ваквите здруженија. Единствениот активен машки член на

Здружението за развој на алтернативен туризам „Љубојно“ е воедно и

претседател на здружението и единствен човек кој го носи најголемиот товар за

раководење со здружението. Заради таквите свои ангажмани е изложен на

потсмев кај остантите мажи од селото. Но, наспроти ваквите реакции добив

впечаток дека жените од здружението Преспанка со кои имав можност да

разговарам добиваат поддршка од своите сопрузи.

Карактеристично е што појавата на здруженијата во Преспа најчесто се

изведуваше на принципот едно село – едно здружение. Овој принцип, делумно

заснован на традиционалниот натпревар за престиж меѓу различните села, сега

непромислено беше/е помогнат од донаторите кои вложуваат во афирмацијата

на традиционалната култура. Локалните здруженија, наместо да соработуваат,

беа во позиција меѓусебно да се натпреваруваат за „љубовта“ на донаторот, што

доведуваше/а и до меѓусебни расправии. Така, жителите на селото Брајчино, кое

доби привилегиран статус кај донаторите и успеа да привлече најмногу

фондови, сметаат дека остантите села се обидуваат да ги имитираат и да им

земат дел од „колачот“. Спротивно на нив, останатите села, особено од

поблиската околина, сметаат дека и тие имаат што да понудат и дека Брајчино

само имало поголема среќа од останатите. Интересна е забелешката за примерот

со Брајчино која може да се слушне од малку понезависните набљудувачи, кои

сметаат дека „странците“ вложуваат во Брајчино за да направат „одморалиште“

за оние странци кои работат во Македонија. Како еден од аргументите за

ваквиот став се наведува тоа што жителите на Брајчино беа советувани од

67

донаторите услугите кои ги нудат да ги наплатуваат по цени потешко достапни

за македонските граѓани, а сепак евтини за странските државјани кои

престојуваат во Македонија. Без разлика на тоа колкава вистина има во ваквиот

став, може да се рече дека средствата вложени во Брајчино и резултатите

добиени потоа привлекоа други донатори кои вложуваа/т во целиот предел, а

беа мотив и за појава на повеќе нови здруженија на граѓани во цела Преспа.

Зголемениот број на здруженија на граѓани во Преспа во еден краток

временски период наведува на размислување за искреноста и посветеноста на

овие здруженија на мисиите кои ги имаат преземено или се работи само за

искористување на можноста за лесен профит. Без сомневање може да се

забележи дека многу луѓе во Преспа, како и во цела Македонија, сфатија дека

граѓанскиот сектор, во услови на распаднато стопанство, претставува „златен

рудник“ и почнаа да регистрираат здруженија на граѓани за да си обезбедат

пристап до донаторските фондови. Некои од нив многу бргу научија да

„флертуваат“ со донаторите и лесно „пливаат“ во тие води, без да се

идентификуваат со идејата за граѓанското општество. Напротив, многу од тие

организации функционираат на принципот „човек–организација“, а и оние кои

имаат повеќе членови повеќе наликуваат на приватни претпријатија со

централистичко управување, отколку на субјект со содружнички карактер во кој

владее плурализам. Проектите кои се изведуваат само заради остварување лична

финансиска корист, често пати, директно се рефлектираат на квалитетот на

проектите. Мери Стојанова во својата магистерска работа дава еден таков

пример од проект „Жените од Преспа за подобра иднина и економија“, во кој

учествувале претставници од Македонија и од Грција. Една од компонентите на

проектот била и изработката на промотивни печатени материјали за Преспа, но

материјалите испечатени во неколку илјаден тираж биле преполни со грешки,

неточни податоци и дезинформации, и заради тоа неупотребливи. (Стојанова

2009: 35–36)

Ваквата практика ја влошува сликата за локалната заедница и за цела

Македонија кај донаторите кои веќе вложуваат во Македонија, но и кај

потенцијалните донатори кои размислуваат да почнат свои програми за

вложување во Македонија, а чија одлука многу често зависи од искуствата од

претходните активности. Лош ефект се предизвикува и кај локалното население

кое не е дел од тие активности и кое врз основа на лошите искуства стекнува

68

претстава дека сите здруженија се исти, со што се отежнува работата на оние

здруженија кои навистина искрено се вложуваат во својата мисија. Ова е

веројатно една од причините заради кои не може да биде ставена во функција

„Воденицата“ во селото Љубојно. Оваа воденица беше во приватна сопственост

на повеќе дирекни наследници, но ЗРАТ „Љубојно“ изрази намера да ја закупи

воденицата на подолг временски период и дел од членовите вложија личен труд

и средства за да му овозможат на еден од заинтересираните наследници да

добие писмена потврда од останатите наследници со која тие нему му го

отстапуваат правото за наследство над воденицата. Оваа постапка одзеде повеќе

време, труд и парични средства затоа што тие наследници се раселени низ

целиот свет, но беше неопходна и во интерес на ЗРАТ „Љубојно“ заради

регулирање на доверителските односи. Со договорот потпишан со единствениот

законски наследник на воденицата ЗРАТ „Љубојно“ го доби правото на

користење и со средства добиени од „Проектот за развој на општините и

културата“, финансиран од Светската банка и од Министерството за култура на

Република Македонија, успеа да ја реконструира и да ја стави во функција

воденицата. Воденицата како репрезентативен објект за селото Љубојно беше

замислена да се реконструира и да се стави во функција на угостителски објект

за да ја збогати туристичката понуда на селото и на поширокиот регион, а

добиените приходи да се искористуваат за самоодржување на здружението и за

вложување во идни активности. За да ги исполнат критериумите на тој конкурс,

неколку членови на здружението вложија сопствени средства, односно сума од

околу 4000 американски долари. Овие членови, меѓу кои и Мери Стојанова,

очекуваа дека ќе си ги повратат вложените средства и дека ќе извадат

дополнителни средства за вложениот труд кога објектот ќе ја добие својата

комерцијална функција. За жал, успејаа да покријат само дел од вложените

средства, а за вложениот труд сега веќе воопшто и не размислуваат. Една од

главните причини е што сопственикот на воденицата ја попречи работата затоа

што смета дека е измамен и додека се чека судската развршница работата на

воденицата е во застој. Една од претпоставките на членовите на здружението е

дека сопственикот на воденицата е наговорен од друго/и лице/а да ја блокира

работата затоа што ЗРАТ „Љубојно“, односно поединци во здружението

остварува профит од неговата сопственост. Аргументите на здружението се дека

договорот за користење е направен во корист на сопственикот, кој по истекот на

69

договорот ќе добие реконструирана и функционална воденица и разработен

угостителски објект. Покрај тоа, членовите на ЗРАТ „Љубојно“ кои преземаат

поголеми одговорности се изложени на критика дека остваруваа личен профит

врз трудот на другите, како од поширокото население, така и од останатите

членови на здружението. Според Мери Стојанова, главната причина за овие

критики е заснована на незапознаеноста на останатите членови и поширокото

население со обврските и одговорностите за раководење со здружението и за

раководење со проектен циклус. Повеќето членови на здружението не

покажуваат подготвеност да преземат поголема одговорност за раководење и

немаат претстава какви обврски носи и каков труд бара таа одговорност.

Проектот за „Воденицата“ во Љубојно е одличен пример преку кој може

да се опишат условите под кои се финансираат одредени проекти. Како што е

споменато претходно проектот за Воденицата е изведен со средства добиени од

„Проектот за развој на општините и културата“, финансиран од Светската банка

и од Министерството за култура на Република Македонија (Министерство за

култура 2006). И јас лично имав можност одблиску да се запознаам со начинот и

критериумите според кои се доделуваа средства преку овој проект. Она што

конкретно сакам да го коментирам се однесува на критериумите според кои

секој субјект кој ќе добие средства мора лично да учествува во буџетот на

проектот. Личното учество подразбираше корисникот на средствата сам да го

плати данокот на додадена вредност. Познавајќи ги околностите во кои

функционираа здруженијата на граѓани во тој период, ми беше јасно дека ретко

кое здружение ќе може да го исполни тој услов затоа што тоа се големи

средства ако се земе предвид дека средствата од овој проект претежно беа

наменети за реконструкција на објекти што секако подразбира дека треба да се

плати ДДВ на поголемиот дел од буџетот. Така, ако едно здружение побарува

средства во висина од $ 20.00029 треба да прикаже сопствено учество во

вредност од околу $ 4000. Овде треба да се земе предвид дека реконструкцијата

на постари објекти често пати може да биде поскапа од изградба на нов објект

затоа што материјалите и техниката на изработка се застарени, тешко достапни

и многу поскапи. Така, на пример, ЗРАТ „Љубојно“ за реконструкција на

Воденицата бараа воденички камења дури во Лесново кое се наоѓа на

29 Финансиската конструкција за ови проекти, како и за повеќето проекти во Македонија, беше изработувана во САД долари.

70

спротивниот крај на државата, а на крајот, во неможност да обезбедат

воденички камен со потребните димензии изработен со традиционална техника,

купија фабрички изработен воденички камен од Скопје. Затоа и не е можно да

се бара сума која е помала и на која здружението ќе може да одговори со

сопствено учество. Можно е тоа учество здружението да го обезбеди со

донација од друг донатор, но само доколку постои донатор кој финансира

слични активности, но тоа во тој период, исто како и сега, беше тешко

возможно. Единствениот сличен проект беше програмата „Живо наследство“ на

ФИООМ и на Фондацијата Крал Бодуен од Белгија, но се чини дека тие имаа

поразлични критериуми за финансирање. Затоа здруженијата беа принудени да

се снаоѓаат на алтернативни начини, што често подразбираше и лажно

прикажување на трошоци со фактури од претпријатија кои подоцна дел од

уплатените средства им враќаа на здруженијата за да можат да ги покријат

своите трошоци. Се разбира, оваа практика не е баш во склад со законските

прописи, но за тоа најмалку може да им се забележи на здруженијата на граѓани

кои во недостаток на извори за финансирање се принудени да прифаќаат да

работат под критериумите на донатор кој нема јасна претстава за можностите и

капацитетите на здруженијата на граѓани за кои ги наменува своите фондови.

Како појаснување, не е невообичаено донаторите да бараат учество во

проектниот буџет од здруженијата на кои им доделуваат средства, напротив

речиси сите донатори имаат такви критериуми, но обично се бара учество со

средства кои повеќето здруженија можат да ги обезбедат. Да се бара од

здруженијата да го платат данокот на додадена вредност значи да не им се

остави никаква алтернатива за обезбедување средства затоа што тешко дека ќе

се најде донатор кој ќе се согласи да додели средства само за плаќање на

данокот. Ова се некои од основните причини зошто членовите на ЗРАТ

„Љубојно“ кои вложија средства не успејаа да си го повратат влогот, што од

друга страна, дополнето со претходно опишаните околности, претставува

фактор кој се одразува на нивната мотивација и ентузујазам за организација на

нови активности.

Кога се зборува за планирање на буџетот за проектот кој се поднесува до

одреден донатор од клучно значење е да се направи точна пресметка на сите

трошоци потребни за реализација на проектот. Така, кога се финансира проект

за реконструкција на објект со значење за локалната и националната

71

традиционална култура би требало да се вклучи стручно лице кое ќе изработи

соодветна техничка документација Во циклусот за финансирање на

подпроектите на Проектот за развој на општините и културата со кој на ЗРАТ

„Љубојно“ му се одобрени средства за реконструкција на Воденицата не е

дозволено дел од тие средства да се употребуваат за изработка на техничка

документација. Заради тоа, со ограничени средства, членовите на здружението

самостојно ангажирале архитект кој изработил елаборат за реконструкција на

воденицата и кој послужил за изработка на финансиската конструкција на

проектот. Елаборатот бил стручно изработен, но во подоцнежната изведба се

покажало дека податоците за состојбата на воденицата кој сопственикот им ги

дал на членовите на здружението биле неточни, а тоа се одразило на претходно

планираниот буџет кој веќе бил одобрен од страна на донаторот. Така, во сплет

на околности во кои се покажува дека првичната проценка на фактичката

состојба на воденицата била нецелосна, во недостаток на традиционални

материјали за автентична реконструкција, а со намера да се задоволат

стандардите за угостителски објекти, и девалвација на денарот во однос на

доларот според кој е пресметувана финансиската конструкција, создаваат

непланирани трошоци. Дополнително, непланираните трошоци се одразија и на

самата изведба на проектот, односно на делумно нарушување на автентичноста

на градбата, што предизвикува реакции кај стручните лица и посетителите кои

се засегнати од недоволно стручната изведба.

Позитивен резултат од овие искуства е што во следниот циклус за

финансирање Единицата за координација на „Проектот за развој на општините

и културата“ при Министерството за култура смени дел од критериумите за

финансирање и дозволи искористување на финансиски средства во висина до

3% од вкупниот износ на градежните работи. Сепак, критериумот за лично

учество на здруженијата со покривање на средствата за данокот на додадена

вредност беше задржан и во следниот циклус за финансирање. Вакви примери

за недоволно стручна реконструкција на елементи од традиционалната култура

се карактеристични за повеќе проекти низ цела Македонија.

Свесен сум дека досегашниот опис повеќе ги истакнува слабостите и

негативните резултати од културните активности спроведувани во Преспа, но

тоа воопшто не треба да се сфати како намера за компромитирање на

културниот активизам. Мора да се земе предвид дека граѓанскиот сектор во

72

Преспа, како и во цела Македонија е во почетна фаза на создавање. Низ сличен

процес поминува/а и здруженијата на граѓани во поголемите урбани средини,

каде што постојат поцврсти интелектуални јадра и тешко е да се очекува дека

неколку пообразовани поединци полесно ќе ги воспостават принципите на

граѓанското општество во руралните средини. Доколку некој треба да се

обвинува за ваквите слабости тогаш тоа се повеќе креаторите на политиките и

донаторите отколку културните активисти. Имам впечаток дека и донаторите

беа свесни за ненаменското трошење на поголемиот дел од средствата кои ги

вложуваа во цела Македонија, но сепак беа упорни, со надеж дека ќе успеат да

ги зајакнат локалните и национални капацитети. Врз основа на личните

искуства во работа на различни проекти во различни области, меѓу кои и на

културни проекти, се чувствувам слободен да истакнам дека една од причините

зошто меѓународните фондации толку многу вложуваа во граѓанскиот сектор е

инертноста, бирократијата и корупцијата на владините институции. Преку

поддршка на граѓанскиот сектор овие фондации се обидуваа да влијаат на

длабоко вкоренетите ставови од минатото кај населението, а во кои сè уште се

применуваат норми од народното право.

Сметам дека многубројните проекти за културна и економска

афирмација на Преспа во последните десетина години отворија нови

перспективи за локалното население, овозможија појава на поголем број

здруженија на граѓани и разновидни обуки за членовите на локалните

здруженија. Вниманието кое овие активности го привлекоа придонесе за

зајакнување на самодовербата кај локалното население, го намали чувството на

изолација карактеристично за жителите на попасивните предели, поттикна

интерес за повторно заживување на некои елементи од традиционалната

култура, сега поставени во современ контекст, отвори перспективи за развој на

нови дејности. Конкретен пример се средствата кои Швајцарската агенција за

развој и соработка ги вложи во туристичкиот развој на селото Брајчино,

општина Ресен, влијаеше на стопанскиот развој на селото и подобрувањето на

економскиот стандард на селаните, но и на нивната меѓусебна соработка.

Жителите на Брајчино научија дека здружени за нови цели можат да остварат

поголеми резултати и финансиска добивка, а преку професионалниот ангажман

успејаа да ги надминат секојдневните расправии и несогласувања и здружено да

работат на развивање нови проекти. Развивањето на активности од областа на

73

културниот туризам ги наведе жителите на Брајчино многу повеќе да внимаваат

на еколошката рамнотежа во селскиот атар и на потребата за одржување на

традиционалните културни вредности. Особено треба да се истакне дека

успехот на Брајчино ги поттикна и жителите на околните села, Љубојно и Долно

Дупени, да се организираат на сличен начин.

Во последните неколку години Преспа повторно се врати на картата на

туристичките дестинации во Македонија, нешто што во транзицијата беше

запоставено, што се забележуваше и по запуштените одморалишта и хотели

изградени во социјализмот. Но, овој пат туристите не ја гледаат Преспа само

како дестинација за масовен туризам, а туристичките агенции и туристичките

водичи покрај природните ги промовираат и нејзините културни

карактеристики. Многу мои пријатели и познаници од Скопје се интересираат,

имаат посетено или редовно посетуваат некоја од туристичките локации во

Преспа. Во последните три–четири години плажите на Преспанското езеро

почнаа да се уредуваат во согласност со очекувањата на денешните туристи,

особено оние помладите, а дел од туристичката понуда опфаќа и организирани

туристички тури до повеќе атрактивни локации. Се разбира, за соодветен развој

на туризмот ќе треба да се вклучат повеќе надлежни институции и организации,

но изгледа дека развојот на културниот туризам ќе биде невозможен доколку не

се вклучат и сите поединци и здруженија на граѓани кои веќе оствариле

поголеми резултати во оваа област.

* * *

Верувам дека претходните примери доволно јасно ја осликуваат

стварноста во која се развива културниот активизам и на каков начин развојот

на граѓанското општество придонесе/ува за развојот на културниот активизам

во Македонија. Во слични околности делуваат речиси сите поединци,

здруженија и неформални групи кои спроведуваат активности од областа на

културата во Македонија, а немаат поддршка од некоја владина институција. Во

продолжение се опишани збирни анализи засновани врз искуствата од

опишаните примери, но и врз искуства од други поединци, групи и здруженија

кои делуваат во областа на културата.

74

3.2. Резултати од културниот активизам

Кога донаторите, спонзорите и другите набљудувачи ги мерат и

оценуваат проектите кои ги поддржуваат најчесто се водат од квантитативните

резултати затоа што се краткорочни, лесно видливи и полесно мерливи. Многу

малку внимание се обрнува на квалитативните резултати затоа што се

долгорочни, потешко видливи и уште потешко е да се докаже дека се директна

придобивка од конкретниот проект. Затоа најчесто се поддржуваат помасовни

активности во кои е поважен бројот на уметници, уметнички творби,

посетители, количина на отпечатени материјали, настапи во медиуми итн. Ова

не се неважни критериуми, но овие критериуми не гарантираат дека

активностите ќе ја остварат целта. Напротив, одредени искуства покажуваат

дека масовноста и хиперпродукцијата даваат ограничени и краткорочни

резултати, а понекогаш можат да бидат и контрапродуктивни. При проценка на

резултатите од културните активности од исклучителна важност е да се обрне

внимание на квалитативните и долгорочните резултати. Во претходните

примери е истакнат дел од долгорочните резултати од досегашните културни

активности, од кои сè уште се забележуваат влијанијата во локалната заедница,

но и пошироко. Во продолжение следуваат уште неколку примери во кои се

истакнуваат резултатите од делувањето на културните активисти.

Заедничка карактеристика за повеќето културни активисти е потребата

да се остваруваат контакти со други културните активисти од Македонија и од

други држави. Овие контакти се добра основа за развивање на пријателски

односи, размената на знаења и искуства, афирмирање на взаемните културни

вредности, развивање на меѓукултурниот дијалог и соработка. Гледано низ

призмата на општествениот капитал и човечкиот капитал и врз основа на

сознанијата и искуствата, слободно може да се рече дека културниот активизам

во Македонија има огромно влијание во развивањето на капацитетите и

потенцијалите за општествен и економски развој. Низ активностите се

стекнуваат нови искуства и знаења во кои владините институции не вложуваа/т

ништо или вложуваат многу малку средства, а се добиваат обучени и искусни

кадри кои своите знаења и искуства ги пренесуваат во заедниците од кои

потекнуваат и со тоа создаваат услови за нивен развој.

75

3.3. Пречки и слабости во културниот активизам

И покрај видливите резултати од културниот активизам постојат

многубројни пречки и слабости кои ја отежнуваат работата на културните

активисти, а во одредени случаи создаваат и лоша претстава за културниот

активизам и за граѓанското општество, воопшто. За разгледувањето на пречките

и слабостите подеднакво важни се и надворешните и внатрешните фактори.

3.3.1. Надворешни фактори кои го отежнуваат делувањето на културниот

активизам

Надворешните фактори се однесуваат на пречките со кои се соочуваат

културните активисти при планирањето и спроведувањето на своите

активности, а кои зависат од околностите во локалната заедница, целото

општество, па дури и од меѓународните односи. Овие фактори се резултат на

поширокиот културен контекст и на околностите од минатото, а кои од

мнозинството се прифатени како културни обрасци преку кои се регулираат

секојдневните меѓусебни односи. Според тие културни обрасци,

традиционалниот начин на живот е организиран, како што го опишува Анета

Светиева, „во помали заедници од иста етничка и религијска провиниенција“

(Светиева 2009), а кои Македонија, вклучувајќи ги и поголемите градови, ја

дефинираат како затворена и конзервативна средина. Овие културни обрасци

тешко се менуваа и во периодот на социјализмот кога до израз дојде државната

бирократија (Его 2004), а се добива впечаток дека со транзицијата повторно

почнаа да се интензивираат.

Влијанието на културните активисти врз овие фактори е речиси

незначително, особено кога се настапува самостојно, и притисокот за

прилагодување кон ваквите услови делува демотивирачки. Постојат повеќе

конкретни надворешни фактори кои го попречуваат делувањето на културните

активисти меѓу кои: недостаток или нејасно дефинирана културна политика,

преценување на можностите и капацитетите за финансирање на културата,

централизирана управа, лоша координација и корупција во институциите и

организациите од кои зависат активностите, корупција, распределба на

средствата врз основа на партиска лојалност, лошо раководење со ресурсите

76

наменети за културните активности, специфични услови за финансирање, лоша

патна инфраструктура, слаба сообраќајна поврзаност со други држави, лоши

транспортни услови, визен режим кон повеќето држави во светот, недостаток на

простор, финансии и други материјални добра. Ова е само мал дел од

многубројните фактори кои може да се идентификуваат како пречки за

културниот активизам и во продолжение е даде и подетален опис на

околностите во кои делуваат културните активисти.

Навистина е тешко да се спроведе некоја активност под услов да се

соработува со локалната самоуправа која нема никакви планови, ниту

разбирање, за можните придобивки од културните активности, а меѓу

одговорните има корумпирани лица кои очекуваат некаква лична корист за да се

добие одобрението од општината. Отежнувачка околност претставува кога и

одговорните лица вработени во институцијата/организацијата која ги доделува

средствата се корумпирани и очекуваат да остварат лична корист од средствата

наменети за културните активности. Заради ваквите случаи дури и околностите

кога постои стратегија и план за распределба на финасиските средства тие не

стасуваат до културните активисти туку завршуваат кај здруженија кои само

привидно ги извршуваат преземените обврски. Дури и да се добијат на

располагање материјални и финансиски средства, ваквите околности го

ослабуваат квалитетот на културните активности и претставуваат ризик за

нивно изведување. Тоа не само што делува демотивирачки за културните

активисти туку и ја расипува претставата за граѓанските здруженија во очите на

јавноста.

Средствата за финансирање на активности од областа на културата во

Македонија се доста ограничени и најчесто се/беа достапни за ограничен број, а

речиси секогаш истите, здруженија на граѓани. Здруженијата кои се одржуваат

со поддршка од донатори се принудени да ја прилагодат својата политика и

својата внатрешна структура на политиката и очекувањата на донаторот.

Ваквата практика води кон институционализирање и бирократизирање на

раководењето во здруженијата, ја намалува нивната флексибилност во

работењето и ги одалечува од нивната основна мисија, претворајќи ги само во

служби за остварување на целите на помоќните субјекти. Од друга страна,

постојат културни активисти кои не прифаќаат донации од донатори и спонзори

кои можат да ја компромитираат нивната идеологија и/или се цел на нивните

77

активности. Други културни активисти не сакаат ниту да регистрираат

формално здружение на граѓани затоа што им пречи институционализацијата и

бирократизацијата, но нивните активности се ограничени од законските

одредби за контрола на финансиските средства.

За претходно опишаните фактори и околности постојат многубројни

поединечни примери, но подеталниот опис е изоставен заради заштита на

анонимноста на културните активисти.

3.3.2. Внатрешни фактори кои го отежнуваат делувањето на културниот

активизам

Внатрешните фактори кои го отежнуваат делувањето зависат од

културните активисти поединечно, но и од нивните меѓусебни релации и

подготвеност за соработка. Вредностите кои декларативно ги застапуваат

културните активисти бараат зрелост и наметнуваат потреба за преземање на

поголема одговорност кај самите активисти, но и пред сите оние кои се цел на

нивните активности, односно локалната заедница, општеството, човештвото.

Постојат случаи кога и културните активисти не покажуваат доволно зрелост

ниту одговорност за остварување на вредностите кои ги застапуваат, а тоа

повеќе служи како лош пример и е обратнопропорционално на тие вредности.

Дури и во случаите кога планираните активности најдоследно се спроведуваат

начинот на спроведување на тие активности може да биде сличен или ист на

принципите кои се критикуваат. Се критикуваат општествените стереотипи и

предрасуди, а се нема расчистено со сопствените стереотипи и предрасуди што

е особено карактеристично кога се зборува за специфични теми како начин на

делување, приоритети за делување, родови прашања, сексуални малцинства,

етнички идентитети, човекови права. Карактеристично е што многу културни

активисти покажуваат голема субјективност во размислувањата и отпор за

прифаќање различни мислења и ставови. Во активностите се применуваат

истите или слични методи на корпоративно планирање, управување и мерење на

резултатите, а истовремено се критикуваат корпоративните стандарди како

генератори на негативни вредности. Се критикува авторитарното општество, а

здруженијата на граѓани или неформалните групи се претвораат во нови

авторитарни заедници. Се тежнее кон децентрализација, а истовремено се

78

создаваат центри на моќ кои ја злоупотребуваат својата позиција и заземаат

позиции и територии во кои други културни активисти не се пожелни, особено

ако се сметаат за конкуренција. Спротивно на тоа, новите групи и здруженија

премногу критички се однесуваат кон своите претходници и се стремат да ја

преземат нивната позиција и територија која подоцна ќе мора да ја бранат од

следната генерација културни активисти. Ваквата конкуренција,

карактеристична за стопанството и за големите корпорации, од една страна

може да претставува конструктивен фактор и мотивација за подобрување на

квалитетот и понудата на културните активности, но од друга страна го

нарушува континуитетот, а особено ги ослабува можностите за здружување на

напорите за изградба на заедничка политика и настап за промовирање на

културните вредности. Меѓусебниот антагонизам и отсуство на поинтензивна

соработка претставуваат голема слабост за иницијативите за дефинирање на

културната политика на национално и на локално ниво, а со тоа и пошироко

прифаќање на улогата на културниот активизам како услов за општествен

развој. Некои здруженија одбиваат соработка со други културни активисти за

вакви и слични прашања и успеваат, со помош на политички контакти и

ангажмани, да се изборат за поголеми привилегии. Тие здруженија, откако ќе се

изборат за привилегии, се ставаат себеси во привилегирана позиција на

поддржувач на културата и на културните активисти, особено оние помладите.

Сепак, остварените привилегии не им гарантираат постојана одржливост на

овие здруженија, кои и самите се соочуваат со проблеми при намерите за

реализација на планираните активности.

Особено карактеристичен пример, близок до претходното излагање, се

иницијативите за умрежување и развивање на заедничката соработка, кои

најчесто завршуваат неуспешно или се краткорочни, без реални резултати, а со

огромни количини напразно потрошена енергија. На иницијативите за

умрежување и соработка често пати се гледа како на тенденција за наметнување

на авторитетот на иницијаторот или мешање во интегритетот на

групата/здружението. Затоа се претпочита задржување во сопствените рамки на

делување со повремена соработка на конкретни активности и со конкретно

дефинирани обврски и одговорности. Интересно е што отпорот за соработка се

однесува на домашните групи и здруженија додека мотивацијата за соработка

со културни активисти и поголеми мрежи на организации за културна соработка

79

од странство е поголема дури и по цена на жртвување на интегритетот. Сепак,

дел од стравовите и воздржаноста за соработка се оправдани затоа што постојат

примери кога довербата навистина била злоупотребена или едната страна смета

дека е злоупотребена додека другата страна смета дека постапила коректно и

транспарентно, во согласност со своите одговорности во заедничките

активности. А постојат случаи кога и двете страни се чувствуваат оштетени од

вземната соработка.

Несогласувања кои постојат меѓу различни групи/здруженија се

забележуваат и во внатрешната структура на групите/здруженијата. Се очекува

еден или неколку поединци да ги прифатат најголемите одговорностите за

организациско, административно и финансиско раководење додека

мнозинството членови се грижат само за личните интереси. Пофалбите за

успесите ги добиваат сите, но критиките за слабостите се префрлуваат само врз

оние кои преземале најмногу одговорности. Ваквите односи не само што го

отежнуваат делувањето на групата или здружението туку се спротивни на

принципите на граѓанското општество со кои се очекува поголема одговорност

од секој поединец.

3.3.3 Меѓузависност на надворешните и внатрешните фактори и решенија

за надминување на пречките и слабостите

Пречките со кои се соочуваат културните активисти при планирањето и

спроведувањето на активностите значително се одразуваат на обликувањето на

карактерот на културниот активизам, воопшто. Така, на пример, притисоците за

професионализирање на раководењето водат кон институционализирање на

здруженијата што го зголемува ризикот од напуштање на основната цел за

постоење. Во ваквите случаи мисијата се задржува само декларативно, а групата

или здружението почнува да наликува на корпорација која се бори за опстанок

на пазарот на вредности. Од друга страна, несериозноста во преземањето

одговорности, нестабилната организациска структура и отсуството на меѓусебна

соработка создава лоша претстава пред потенцијалните донатори и/или

спонзори и целната публика и го ослабува квалитетот на културните

активности.

80

Разочарувањата предизвикани при соочувањето со пречките и слабостите

се демотивирачки за повеќето културни активисти, особено кога на нив се

надоврзуваат егзистенцијалните прашања, бракот и семјството. Многу

поранешни активисти кои ја надминале 30-годишна возраст се препуштаат на

животните текови и на своето активистичко минато гледаат како на младешки

каприци неприменливи или тешко применливи во „стварниот живот“, а некои

од нив со своите сегашни постапки и вредности целосно ја компромитираат

идеологијата застапувана во младоста. Само мал дел од активистите

продолжуваат да ги застапуваат вредностите на културниот активизам и на

поголема возраст, наоѓајќи во граѓанското општество добра подлога за

продолжување на реализацијата на своите идеали. Помал број повозрасни

активисти настојуваат да го продолжат остварувањето на своите идеали

прилагодувајќи ги своите активности на принципите на кои функционира

стопанството. При тоа, стекнатите знаења, искуства и контакти од периодот

кога се занимавале со културен активизам ги применуваат во работата на

сопствените претпријатија или претпријатијата во кои се вработени. И покрај

тоа што овие активности се насочени кон создавање профит, сепак се темелат на

вредностите и ентузијазмот од младоста и на убедувањето дека е тоа само нова

форма за остварување на културните вредности.

Досегашното излагање доведува до заклучокот дека човечкиот фактор е

најчеста причина за пречките и слабостите во културниот активизам и кога би

постоела зрелост за негово решавање веројатно ќе се најде решение за повеќето

останати причинители. Всушност, културниот активизам пати од истите

слабости кои се стреми да ги промовира преку промената на општествените

вредности. Препознавањето на позитивните вредности кои културниот

активизам ги промовира, дури и кога се работи за каприци, и отвореност кон

потребите на културните активисти значително би го олеснило нивното

делување, а со тоа би се олеснило и полесно ширење и прифаќање на тие

вредности во општеството. Очигледно е дека пречките и слабостите не може да

се надминат преку ноќ и покрај тоа што таквиот интензитет е наметнат со

транзицијата. Треба да се земе предвид дека вредностите кон кои се стреми

културниот активизам други земји го граделе со генерации и има свој

континуитет. Истиот тој процес треба да го помине и Македонија, можеби

малку позабрзано, но тешко дека ќе може да се воспостават посакуваните

81

вредности ако се прескокнуваат искуствата кои се неопходни да не донесат до

нив. Она што може и треба да се направи во сегашноста е да се прифати

придонесот на граѓанското општество и на културниот активизам за развој на

конструктивните општествени вредности и да се изгради конструктивна

политика која ќе го поддржува учеството на граѓаните во одредувањето на

насоките за општествениот развој.

3.3.4. Простор за изведување културни активности

Просторот во кој се изведуваат културните активности е многу битен

фактор за одржливоста на културниот активизам, но тоа најчесто претставува и

најголемата слабост. Пожелно е просторот во кој се изведуваат културните

активности да биде полесно достапен и за културните активисти и за целната

публика и затоа се бараат простории и локации во централните подрачја на

населбите во кои се делува, односно во реоните кон кои гравитира населението,

или простори кои одговараат на замислата и потребите на активностите. Така,

саемите на ракотворби се организираат на средсело, во центарот на градот, во

делот на градот кој архитектонски и амбинтално одговара на идејата на

организаторот, во простор предвиден за такви активности. Но, овие локации

секако се бираат за да бидат лесно сообраќајно достапни за целната публика.

Постојат културни активности кои се изведуваат во изолирани, потешко

достапни и неатрактивни локации, дури и кога се во центарот на градот, но тие

се наменети за специфични целни групи, најчесто општествено

маргинализирани, за кои се знае дека гравитираат кон тие локации. Како пример

може да се истакне организацијата на фестивалот на урбана музика „10. Мост“

во 2000 година на бетонската бина во Градскиот парк во Скопје, популарно

наречена „Школка“. Една од причините за избор на таа локација е што долго

време не беше искористувана за културно-уметнички манифестации иако тоа и

е очигледната намена. Друга важна причина е што Градскиот парк во Скопје е

атрактивна дестинација за граѓаните и собиралиште за младите во вечерните

часови. Кога музиката која вообичаено се свири во затворени кругови ќе се

претстави пред поширока публика на случајните и намерните посетители ќе

можат да видат дека Македонија е простор во кој постојат луѓе со различни

интереси, вклучувајќи ги, во случајов, младинските супкултури. Првата од овие

82

причини беше оправдана за многу кратко време со тоа што по одржувањето на

„10. Мост“ „Школката“ навистина се претвори во атрактивна локација за

одржување културно-уметнички манифестации. Друга причина за избор на

неатрактивни локации е потребата тие локации да се промовираат како

простори во населбата погодни за изведување културни активности. Таков

пример е фестивалот на експериментална музика „Апсурд“, организиран од

ЛИМ-ПИД, кој се изведуваше во Музејот на Град Скопје и на кејот на реката

Вардар, под мостот Гоце Делчев. Втората локација беше избрана како

провокација на вредностите за урбаната култура, односно со намера да се

потенцира комплексноста на градот и урбаните пејсажи.

Сепак, изборот на локација за културно-уметнички манифестации е

полесниот дел во културниот активизам. Во овој случај изборот е поголем и

доколку не може да се настапи на посакуваниот простор постојат повеќе

алтернативи, вклучувајќи ја и можноста да се настапи во некој од постоечките

културни простори или приватни клубови. Огромна разлика постои кај

културните активности кои не подразбираат само претставување туку и

организација на настани и создавање на уметнички творби. Повеќето културни

активисти се соочуваат се недостаток на физички простор во кој ќе можат

постојано да работат, да се среќаваат, да разменуваат идеи, знаења и искуства и

секако, да ги претстават резултатите од својата работа. Ваквите потреби се

компензираат со работа во домашни услови, во изнајмени простории, на

интернет. Ваквите импровизации често пати и во практика се покажуваат како

неповолни за целосно и доследно спроведување на активностите. Во домашни

услови или во изнајмен простор се работи само со помала група на сродни

активисти и на ограничен обем активности. Доколку домот се дели со други

лица незаинтересирани за културните активности претставува дополнителна

потешкотија за активностите кои се изведуваат во домашни услови. Со такви

проблеми се среќаваат помладите културни активисти кои живеат со своите

родители или културните активисти кои се во брак и имаат сопствени семејства.

Ваквите околности претставуваат и дополнителен ограничувачки фактор за

воспоставување и одржување контакти со културните активисти од Македонија

и странство кои се занимаваат со слични или поинакви активности. Во овој

случај се ограничува и пристапот за вклучување на нови, потенцијални

активисти, а можни се расправии со семејството.

83

Интернетот ја олеснува комуникацијата и претставувањето на

уметничките творби, но не овозможува физички услови за создавање на

културните производи. Интернет страниците како „Мај спејс“ (My Space 2008),

Девијантарт (Deviantart 2008), Фејсбук (Facebook 2009) и слични страници кои

постојат на интернет ја олеснуваат комуникацијата на културните активисти,

претставувањето на нивните активности и творештво и размена на вредностите

и ставовите. Покрај присуството на овие интернет страници, многу културни

активисти имаат изработено сопствени интернет страници и/или блогови преку

кои се претставуваат себе, својата работа или творештвото на други уметници

(Димитровска 2008; Македонски народни песни 2008; Уметнички ракотворби

Скопје 2008; НМП 2006; Погон 2005; Мултимедиа 2008; Локомотива 2008;

Comeclean 2008; Плагијат 2008).

Недостатокот на физички простор за работа, средби, размена на идеи и

искуства и оддржување културно-уметнички манифестации, покрај културните

активисти, го чувствуваат и љубителите на културата, особено оние помладите.

Ваквиот простор би претставувал собиралиште за побројна група луѓе која има

потреба од дружење врз основа на потребите за размена на културни вредности.

Накратко речено, во Скопје, но и пошироко во Македонија, се чувствува

недостиг и потреба од создавање културни центри отворени за различните

супкултури и флексибилни во соработката со различните општествени

заедници. Во Скопје постоеја неколку иницијативи за формирање на вакви

културни центри, но завршија безуспешно заради себичноста и слабата

координација, слабата позиција за лобирање, но во најголема мерка заради

политизацијата и корупцијата при распределбата на локациите и објектите во

јавна сопственост. Карактеристичен е примерот на Младинскиот центар Погон

опишан во претходниот текст.

Единствени примери во Македонија, кои може да се истакнат, за

трансформација на неупотребувани простори во културни центри се

Културниот центар Точка во Скопје, формиран од здружението Контрапункт и

Младинскиот културен центар - Битола кои станаа собиралишта и центри за

културно-уметнички и други манифестации и настани за поголем број љубители

на културата во Скопје и во Битола. Но и двата центри само делумно ги

задоволуваат потребите за култура, со што се нагласува потребата за отворање

на повеќе културни центри во Скопје и во Битола, но и во другите краеви на

84

Македонија, кои ќе одговорат на културните потреби на населението. За

споредба, Скопје е град во кој во минатото работеа повеќе домови на културата

кои се изгубија во транзицијата, а оние кои опстанаа се преориентираа на

пазарно работење раководени од профитот. Така, една од причините заради кои

културните активисти го избегнуваат Младинскиот културен центар во Скопје е

што користењето на просторот се наплаќа, а активностите се пријавуваат како

програма на МКЦ, односно како резултат на нивниот труд.

3.4. Финансирање на културниот активизам

Непрофитната ориентација на културниот активизам за повеќето луѓе

најчесто подразбира целосно отсуство на материјални и финансиски средства,

особено што се однесува до материјалнот надомест за лицата кои ги изведуваат

активностите. Ваквите ставови, засновани на недоволни познавања за

околностите во кои се развиваат културните активности, значително ја

усложнуваат и ја компромитираат позицијата на културниот активизам во

претставата на пошироката општествена заедница. Секој обид да се наплати

културниот производ се сфаќа како намера за остварување профит од страна на

културните активисти. Еден дел од публиката негува негативен став и однос кон

културните активисти кои се финансираат преку донации и спонзорства,

особено кон оние кои се финансираат од меѓународни организации и

корпорации кои се сметаат за поддржувачи и развивачи на глобализацијата.

Често се случува културните активисти сами да ги финансираат своите

активности, но тоа е само краткорочно решение и, доколку не се овозможи

самоодржливост или да се обезбедат средства од донаторство и/или

спонзорство, може да претставува демотивирачки фактор.

Интересно е што дел од помладите културни активисти, особено оние со

анархистички ставови, и самите ги застапуваат ставовите за бесплатен културен

производ, но соочени со материјалната стварност сфаќаат дека наплатувањето

на културниот производ е услов за изведување понатамошни активности. Се

разбира, овие ставови се карактеристични само за дел од културните активисти.

Културните активисти кои работат на афирмирање на традиционалната култура

во функција на развојот на културниот туризам не застапуваат вакви ставови.

Напротив, економскиот развој е една од главните цели на овие активисти. Со

85

таа разлика што овој економски развој е мотивиран од хумани побуди и се

однесува на опстанокот и одржливоста на пошироката заедница.

Многу е важно да се земе предвид дека непрофитната ориентација на

културниот активиза не се однесува на употребата на материјални и финансиски

средства за изведување на активностите. Исто така, треба да се земе предвид

дека доколку културните активисти не остваруваат никакви приходи од

културните активности нивната понатамошна одржливост ќе биде неизвесна.

Постојат многубројни примери на културни активности кои престанаа да

постојат заради неподготвеноста на целната публика да прифати дека

непрофитните активности не значат безматеријални активности. Таков е

примерот на фанзинот30 „Кор, Кордис“ (Cor, Cordis) кој ја промовираше

домашната и странската „панк“ и „хард кор“ сцена. Фанзинот беше многу бргу

прифатен меѓу домашната публика и успеа да прерасне во редовно и формално

регистрирано списание, но не опстана подолго време затоа што публиката

очекуваше да го добива бесплатно. Едноставно, луѓето на кои им беше наменето

списанието не можеа да сфатат дека со купувањето на Кор, Кордис го помагаат

неговиот опстанок, а со тоа ја помагаат и подобрата информираност во сцената.

Од друга страна, дел од домашните музичките состави кои беа промовирани во

списанието инсистираа на финансиски надомест за песните кои им беа

објавувани на ЦД-то кое одеше како прилог со списанието. Мора да се

напомене дека Кор, Кордис се одржуваше со самофинансирање, без реклами за

комерцијални производи меѓу содржините и се продаваше по многу поволна

цена, доволна само за евентуално самоодржување на списанието. Уредниците

на списанието беа многу разочарани од сфаќањето на активизмот и личниот

придонес меѓу приврзаниците на „панк“ и „хард кор“ сцената во Македонија и

во недостаток на финансиски средства го прекинаа понатамошното издавање.31

30 Фанзин е кованица од зборовите фанатик и магазин (анг. fanatic + magazine = fanzine) и најчесто подразбира непрофесионално, непрофитно списание кое се занимава со конкретна тематика. Во круговите кои се занимаваат со објавување фанзини се зборува дека фанзините се појавуваат во панк движењето како револт притив комерцијалната потрошувачка култура. Во тие фанзини најчесто се обработуваат теми во врска со панк музиката и музичарите и теми поврзани со анархизмот, идеологија блиска до ова движење. Подоцна се проширува доменот на интереси и делување и на сцени кои не се блиски со панк движењето и почнуваат да се појавуваат фанзини кои пишуваат за други музички правци, но и фанзини кои воопшто не се поврзани со музичките сцени и обработуваат теми од областа на екологијата, човековите права, родови прашања. 31 Сознанијата за искуствата со Кор, Кордис се добиени преку личната комуникација со Васко Ѓуроски, еден од основачите и уредниците на списанието.

86

Постојат три основни начини на финансирање на културниот активизам

во Македонија: 1. со самофинансирање; 2. преку донации и спонзорства; и 3.

покровителство. Самофинансирањето подразбира вложување на сопствени

материјални и финансиски средства, енергија и време во изработката на

културниот производ без намера за остварување профит. Можно е културниот

производ и/или учеството во активностите да се наплатува, но единствено со

намера да се обезбеди понатамошна одржливост на активностите и/или да се

создадат можности за нови активности и културни производи.

Самофинансирањето, како што е опишано во претходниот пример, е најтешко

остварливо заради непостојаноста на публиката и општоприфатените ставови

дека непрофитноста и активизмот значат бесплатна забава. Одржувањето на

активности преку самофинансирање е карактеристично е за помладите културни

активисти и културните активисти кои немаат обврски кон семејството и

работата и можат да вложуваат средства, енергија и време во остварувањето на

сопствените визии за светот.

Начинот на финасирање преку донации и спонзорства се надоврзува на

самофинансирањето од едноставна причина што повеќето донатори очекуваат

добитниците на донацијата да учествуваат со сопствени средства во

финансиската конструкција за планираните активности. Ретко се случува некој

донатор да подари 100% од бараните средства, што ги принудува културните

активисти да вложуваат сопствени средства како учество или да бараат

дополнителни средства од други донатори и/или спонзори. Неможноста секогаш

да се обезбедат потребните средства се одразува на квалитетот на културните

активности. Обезбедувањето материјални и финансиски средства преку донации

и спонзорства за културните активности е најраспространета практика во

Македонија во последните петнаесетина години. Но, како што е нагласено и

претходно оваа практика може да биде контрапродуктивна затоа што

барателите на средствата се принудени да се прилагодуваат на политиката на

донаторите. За да обезбедат средства културните активисти некогаш прават

големи отстапки од сопствените цели со што ја компромитираат сопствената

идеологија. Карактеристичен пример на наметнување на целите на донаторите е

средбата на членови на ЛИМ-ПИД Асоцијација за развој на урбани супкултури

со претставник на Меѓународната организација за миграции. Средбата беше

организирана на барање на ЛИМ-ПИД кој се обидуваше да организира поголем

87

културно-уметнички настан во Скопје за претставување на, во тоа време

актуелните, македонски и хрватски супкултури, а во соработка со здружението

Атак (Attack) од Загреб, Хрватска. Меѓународната организација за миграции

беше единствениот донатор кој изрази потенцијален интерес да ја финансира

планираната манифестација, но под услов тоа да се изведува како прослава за

затворање на еден од нивните поголеми проекти. Ваквиот услов беше

неприфатлив за ЛИМ-ПИД, не само заради нарушување на суверенитетот, туку

и заради одбивањето на Атак да соработуваат со организации од ваков карактер,

односно кои според нивното мислење се глобалистички, што се спротивно на

нивната идеологија. Во однос на идеологијата особено е деликатно

спонзорството затоа што е спротивно на идејата и вредностите за непрофитни

активности и непрофитно општество. За разлика од донаторите кои средствата

ги доделуваат од повеќе различни причини, спонзорите во Македонија тоа

најчесто го прават заради реклама, односно од исклучиво комерцијални

причини (Dragičević-Šešić 2003: 243-249; Rot 1996: 31-40), но со тоа се побиваат

вредностите на културниот активизам. Од тие причини, НМП одби можност за

спонзорство од „Македонски телекомуникации“ заради нивниот монопол на

пазарот на телекомуникации и лошиот однос кон потрошувачите. За донаторите

но уште повеќе за спонзорите, се верува дека ги злоупотребуваат културните

активности за „перење пари“. Заради тоа повеќето културни активисти

избегнуваат да се финансираат од спонзорства или многу внимателно ги

избираат спонзорите.

Покровителството како начин на финансирање, во случајов, подразбира

долгорочна финансиска помош за културните активисти и може да се спореди

со меценството и патронството (Dragičević-Šešić 2003: 244). Во Македонија

покровителството повеќе е поим отколку практика. Постојат културни

активисти со позначајни достигнувања во уметноста кои стекнаа статус на

самостоен уметник, а со тоа и право Министерството за култура да им исплаќа

придонеси за здравствено и пензиско осигурување, но вистинска реткост е

здруженијата на граѓани кои остваруваат позначајни резултати во својата работа

да добијат долгорочна финансиска помош за остварување на сопствените цели.

Земајќи го предвид отсуството на централизирана база на податоци, може само

да се претпоставува нивното постоење. Можеби во овој контекст може да се

земат предвид манифестациите Млад отворен театар, Скопски џез фестивал или

88

Струшки вечери на поезијата, но овие манифестации постојат одамна, помалку

или повеќе се комерцијализирани и се вон доменот на ова истражување.

Тука сакам да истакнам дека поддршката наменета за здруженијата на

граѓани кои делуваат во областа на културата најтешко стигнува до оние на кои

им е најпотребна, а тоа најчесто се младите и луѓето во попасивните краеви.

Една од главните причини за пристап до фондовите за култура е нивното

неискуство и недоволно знаење, но од друга страна, фондовите за култура не

покажуваат доволно голема подготвеност да дојдат до овие луѓе и да им

помогнат во развивањето на нивните капацитети за организација, управување и

комуникација.

3.5. Фондации кои вложуваат во културата во Македонија

Постојат многу проекти во областа на културата во Македонија од 1991

година поддржани од различни фондации и организации, вклучувајќи ги

фондациите и организациите на кои културата им е далеку од приоритетните

цели. Една од водечките идеи за поддршка на културата од фондации и

организации кои не се занимаваат со култура е визијата дека културата може да

помогне во „надминувањето на културните разлики“ и „демократизацијата“ на

земјата. Количината и различните интереси на сите фондации и организации

кои вложуваа во културата се многубројни и тешки за следење заради што ова

поглавје се ограничува само на оние кои имаа посебни програми за култура, а

такви се само неколку.

Прва и најпозната е Фондацијата Институт отворено општество -

Македонија која почна да работи од 1992 година. ФИООМ до 2006 година има

поддржано огромен број разновидни проекти од областа на културата од кои

дел се осамостоија и се трансформираа во независни здруженија на граѓани.

(ФИООМ 2008: Партнери и донатори (во 2008)) Еден од поголемите проекти на

ФИООМ, спроведуван во соработка со Фондацијата Крал Бодуен од Белгија, во

културата беше програмата Живо наследство која го сврте вниманието на

локалните заедници кон заштитата и промоцијата на локалните културни

вредности и ги поддржа во тоа. (Живо наследство 2008) Програмата Живо

наследство практично беше последна програма од областа на културата

89

поддржана од ФИООМ, која од 2006 година се повлече од финансирањето на

проекти од областа на културата.

Втора по популарност е Швајцарската програма за култура, попозната

како Про-Хелветиа или Про-Хелвециа. Оваа програма доделува средства за

поединци и организации кои развиваат нови правци во уметноста. Со своите

средства ја помогна работата на многу уметници и здруженија во Македонија и

особено културната соработка со други земји. Предвидено е Швајцарската

програма за култура во Македонија да се затвори во 2012 година. (Швајцарска

програма за култура 2008)

Во рамките на Министерството за култура, од 2002 до 2006 година,

делуваше Единицата за координација на проектот Развој на општините и

културата чија цел беше да се овозможи социо-културниот развој на локалните

заедници преку културата. (Министерство за култура 2006) По својата

структура и цели беше многу сличен со програмата Живо наследство.

Карактеристично за овој проект е што поголемиот дел од средствата беше

обезбеден преку кредит од Светската Банка, а неговата реализација беше

пропратена со низа гласини за корупција, протекции и некоректна распределба

на средствата.

„Помош за ракотворците“ (Aid to Artisans), популарно наречена АТА, е

американска организација која од 2002-2005 година работеше на подршката на

луѓето кои се занимаваат со изработка на ракотворби во Македонија. Под

нејзино покровителство беа одржани повеќе саеми на ракотворби на кои се

претставуваа најразновидни ракотворби од цела Македонија. Активностите на

Помош за ракотворците поттикнаа низа слични активности организирани од

други здруженија и го свртеа вниманието на домашната јавност и странските

државјани кои престојуваат во Македонија кон вредностите материјалната

култура во Македонија и кон потенцијалите за развој на алтернативни

стопански дејности. Покрај придонесот за развојот на нови стопански дејности,

„Помош за ракотворците“ донесе и нови вредности од кои не се сите

применливи на локалните услови. Така, изработувачите на ракотворби беа

подучувани високо да ги вреднуваат своите творби, но очигледно не беа

поставени јасни стандарди за оценка на квалитетот и начини на дефинирање на

цената врз основа на побарувачката. Како последица на тоа, може да се рече

дака поголемиот број од изработувачите на ракотворби ја преценуваат

90

вредноста на своите творби и заради тоа не се конкурентни ниту на домашниот

ниту на странските пазари. По завршувањето на програмата „Помош на

ракотворците“, македонските државјани кои работеа во организацијата

формираа ново здружение на граѓани со истата цел наречено Македонска

Артисанска Трговска Асоцијација, но која функционира многу попасивно од

претходната. (AТА 2008: Past Projects: Macedonia; МАТА 2006: За нас)

Досегашните примери се единствените кои имаа/ат стратегија и план за

поддршка на културата во Македонија врз основа на претходната проценка за

локалните потреби. За надополнување на слабостите во финансирањето одделни

здруженија успеваат да обезбедат средства од меѓународни фондации и

организации кои не се стационирани во Македонија и немаат програми

структурирани според конкретните потреби на културата во Македонија. Такви

се Европската фондација за култура (European Cultural Foundation), Институтот

Гете (Goethe Institute), Култур Kонтакт (Kultur Kontakt), Политики за култура

(Polices for Culture) и други. Покрај овие фондации и организации средства

може да се добијат од странските културни центри во Македонија, како и од

странските амбасади и дипломатски претставништва. (Multimedia 2008: Partners

& Donors; Lokomotiva 2008: Partners & Donors) Но, овие средства обично се

периодични и количински ограничени, а најчесто се доделуваат за регионална

соработка и/или за соработка со културни работници од земјите од кои

потекнуваат дипломатските претставништва.

91

4. Опфатеноста и поддршката за културниот активизам во рамките на

културната политика на Република Македонија

„Културата не може да направи сè што би сакале владите

(и ретко со брзина што тие ја очекуваат), но без културните

алатки задачата за подобрување на квалитетот на животот

би била крајно тешка.“ (Манди 2000: 12)

Претходните две поглавја дадоа опис на развојот на граѓанското

општество во Македонија и поврзаноста меѓу граѓанското општество и

културниот активизам. Културниот активизам успеа да се вклопи во процесот

на изградба на граѓанското општество во Македонија и од таму да црпи идеи,

енергија и ресурси за остварување на сопствените цели и идеали. Развојот на

граѓанското општество беше одлична подлога за развој на културниот

активизам, а од своја страна културниот активизам придонесе за развојот на

граѓанското општество.

Културниот активизам, слично како целиот граѓанскиот сектор во

Македонија, почна да се претвора во систем паралелен на системот на јавните

институции од областа на културата и да ги пополнува празнините настанати

заради инертноста на овие институции кои се финансираат од буџетски

средства. Ова се оние т.н. „државни институции“ од областа на културата. Во

прегледот на граѓанскиот културен сектор кој го има направено Виолета

Симјановска (Simjanovska 2007б) се нагласуваат слабостите на јавните

институции меѓу кои: слаба инфраструктира, слабо раководење, изолираност,

слаба комуникација со стопанскиот и граѓанскиот сектор. Се разбира,

Симјановска исто така нагласува дека од 1991 година до денес донесувањето на

одлуки во културата е централизирано и целата моќ за одлучување е

сконцентрирана кај една личност, односно кај Министерот за култура, а

Министерството за култура „слепо“ ја следи политичката програма на

владејачката структура наместо да бара решенија за стварните културни

потреби (Simjanovska 2007б). Ова може да се сфати како една од основните

причини за инертноста на јавните институции од областа на културата.

Маргинализирани во однос на јавните институции и во недостаток на

средства за исполнување на сопствените културни потреби и на културните

92

потреби на заедницата, културните активисти просторот за делување го најдоа

во граѓанскиот сектор (Simjanovska 2007а: 49–50). Виолета Симјановска ова го

означува како почеток на создавањето на независната културна сцена во

Македонија (Simjanovska 2007б), иако тие почетоци можеби можат да се видат

уште во социјализмот, во 70-те и 80-те години на ХХ век, во т.н. алтернативна

сцена за која пишува Ѓорге Иванов (Иванов 1987: 30–31).

Како што е истакнато во претходното поглавје, делувањето на

културниот активизам најчесто е овозможено со самофинансирање и преку

донации од меѓународните фондации и организации, кои иако доделуваа помош

за Македонија, меѓу пошироката заедница беа сметани за „перални на пари“ и

„странска пропаганда“. Заради соработката со овие фондации и организации

истите епитети ги доби и граѓанскиот сектор во Македонија, а таквите ставови

беа поддржувани и од владините институции (Simjanovska 2007а: 49).

Вредностите кои ги застапуваат културните активисти и фондациите и

организациите кои го поддржуваат културниот активизам се содржани во

описот на нивните активности во претходното поглавје, но би било добро тука

повторно да се разгледаат тие вредности, овојпат гледани низ призмата на

практиката за дарување која ја истражува Марсел Мос (Marcell Mauss) (Mos

1982: 7–220), особено заради неговите заклучоци кои водат кон тоа дека со

системот на дарување општеството се стреми повторно да воспостави

заедништво и солидарност (Mos 1982: 190–220), на што алудира и овој труд. Таа

анализа можеби ќе даде одговор и за некои причини заради кои мнозинството

од населението е затворено за прифаќање новитети.

Во својот „Есеј за дарот“ (Mos 1982: 7–220) Марсел Мос го опишува

принципот за дарување како универзална човечка карактеристика, чии главни

цели се воспоставување рамнотежа меѓу различните племиња, општествени

групи и слоеви, а преку која треба да се овозможи општествена стабилност,

солидарност, заедништво или наједноставно речено квалитетен живот за секој

поединец во заедницата. Истражувајќи во, како што тој ги нарекува

„заостанатите“ или „архаичните“ заедници и споредувајќи ги со модерните

правни облици (семитски, старогрчки, римски и други) (Mos 1982: 11–12), Мос

заклучува дека веројатно не постои човечка заедница во која не е присутен

принципот на дарување, заснован на истите потреби и намери. Така, принципот

на дарување се заснова на взаемното разбирање дека за добиениот подарок

93

„мора“ да се возврати, што претставува непишан договор за меѓусебна размена,

особено заради тоа што дарителот со дарувањето ја потврдува својата

надмоќност и го става во инфериорна позиција примателот на подарокот кој за

да се извлече од таквата позиција возвраќа со друг подарок (Mos 1982: 190–191).

Претходно опишаниот принцип може да се искористи за анализа на

релацијата донатори – културни активисти, во која донаторите32 се дарители, а

културните активисти приматели на подарокот. Ако се прифати тоа што Мос

низ целиот есеј истакнува дека подарокот секогаш се дава со причина тогаш

пожелно е да се направи делумна анализа на причините и мотивите за дарување

кај донаторите. При тоа, нема да бидат анализирани мотивите на лицата кои ги

претставуваат фондациите или организациите кои донираат средства туку само

декларативните мисии на овие субјекти и, евентуално, нивните практики.

Како што е истакнато во претходното поглавје, секоја фондација и

организација има сопствена мисија која најчесто ја остварува поддржувајќи ги

помалите организации, групи и поединци кои обично делуваат на локално ниво.

Така, на пример, мисијата на ФИООМ е „внатрешна интеграција на Македонија,

како предуслов за интеграција во Европската унија“ и се остварува преку

„промоцијата и поддршката на отвореното општество, преку сите програмски

области: образование, право, јавна администрација и локална самоуправа,

граѓанско општество, јавно здравство, информации, медиуми и економски

реформи, ФИООМ спроведува широк спектар на иницијативи кои варираат од

изградба на капацитети до проекти за јавни политики и социјално застапување“

(ФИООМ 2008: За Фондацијата). Мисијата на Швајцарската програма за

култура на „Западен Балкан е да даде придонес кон промоцијата на

демократијата и слободата на изразување, кон разрешувањето конфликти и

почитувањето на малцинствата“ и со неа се поддржува „регионалната соработка

преку развивање на капацитетите, зајакнувањето и промовирањето на

иницијативите и организациите во културата, кои овозможуваат иновативни и

разновидни услуги и производи во културата“ (Swiss Cultural Programme 2009:

About us). 32 Всушност во англискиот јазик, од каде најверојатно ние во Македонија го имаме преземено овој термин, донатор значи дарител, некој кој дава нешто (анг. donor = дарител), што значи дека донација = подарок, донирање = подарување. Зборот најверојатно има корени во латинскиот јазик каде што се нарекува donator. Податоците за објаснувањето се искористени од интернет речникот на Мирјам – Вебстер (Merriam – Webster Online. Springfield: Merriam-Webster, Incorporated. http://www.merriam-webster.com/, посетено: 03.06.2009).

94

За да остварат право на пристап до средствата кои ги доделуваат овие

фондации културните активисти мора барем декларативно да ги прилагодат

своите активности на идеолошките определби на донаторите, а добиените

средства да ги оправдаат со активности за кои презеле одговорност да ги

спроведат. На тој начин се ставени во позиција на спроведувач на политика на

друг субјект. Со оглед на тоа што повеќето средства кои до сега влегуваа во

Македонија потекнуваат од земјите на Западна Европа и Северна Америка, кои

се темелат на либерални и демократски политички принципи, не е чудно што

локалните здруженија на граѓани беа сфаќани како „продолжена рака“ на

политиките на овие земји. Затоа и може да се претпостави дека поголемиот дел

од населението во Македонија со недоверба гледаше, а веројатно и сè уште така

гледа на овие иницијативи, особено ако се земе предвид дека многу луѓе

чувствуваат дека се принудени да се прилагодат на барањата на овие земји,

односно да ги изменат своите животни навики. Кон незадоволството на

населението заради т.н. притисоци од западноевропските и

северноамериканските држави придинесуваат и честите оправдувања на сите

досегашни влади дека новите закони се донесуваат на „барање на

меѓународната заедница33“, иако се добива впечаток дека тоа беше повеќе

партиска популистичка политика отколку стварно спроведување на барањата од

трети држави. За оваа анализа е важно да се истакне дека и во овој случај беа

игнорирани потребите на граѓаните и општествениот контекст, но изгледа дека

политичките партии успеваа вината за сопствените недоследност да ја префрлат

на граѓанскиот сектор. Недовербата на населението кон земјите кои се

претставуваат како пријатели на Македонија може да се поткрепи и со ставот

кој го застапува Растко Мочник, дека здруженијата на граѓани навистина беа

продолжена рака на странските политики, односно на неолибералните држави,

како што ги нарекува тој. Но, и тој се согласува дека здруженијата се

единственото преостанато место каде што може да се развиваат

„алтернативните облици на заедничкиот живот, заедништвото во животот,

мислењето и творештвото“ (Močnik a.). Претпоставките за скриените намери на 33 Овој често употребуван поим е нешто што секако поопширно треба да се дискутира затоа што во Македонија никогаш не е целосно разјаснето што се подразбира под „меѓународна заедница“. Дали се однесува на сите држави во светот или само на оние со најголемо политичко влијание како САД, Европска Унија и организации како Обединетите нации, кои се, исто така, под политичко влијание на САД? Прашање е дали и колку на државите од Централна Азија и од Африка им е битно какви закони се донесуваат во Македонија и како се спроведуваат?

95

изворите од кои доаѓаат финансиските средства треба да се земаат предвид34,

особено на некои подлабоки дипломатски нивоа сокриени зад желбата за

помош, но таквата анализа веќе ги надминува рамките на овој труд. Важно е да

се истакне дека во практиката и донаторите правеа/ат компромиси и отстапки од

сопствените цели, а во интерес, во случајов, на културните активисти,

најверојатно и заради тоа што остварувањето на тие цели ќе беше потешко

доколку немаше кој да ги прими донациите. Во претходните поглавја секако е

истакнато дека постојат културни активисти, и воопшто активисти, што не

прифаќаат донации од организации за кои сметаат дека се поврзани со центри

на моќ кои настојуваат да ја контролираат светската политика.

Сега, прашање е колку здруженијата на граѓани навистина беа

„продолжена рака“ на „странските политики“, а колку „средство“ за

остварување на потребите на локалните заедници? Претходното поглавје

потенцира дека активностите на културните активисти опфатени со оваа

анализа се насочени кон подобрување на квалитетот на животот во локалните

заедници, што значи дека тие презеле одговорност да ги дефинираат и да ги

застапуваат потребите на пошироката заедница во која и самите живеат или со

која имаат остварено релации. Гледано низ призмата на принципот за дарување,

културните активисти добиваат функција на дарител, додека локалната

заедница има функција на примател на подарокот. За да се затвори кругот на

дарување, локалната заедница би требало да возврати на примениот подарок, а

тоа во овој случај вообичаено би значело да ги прифати вредностите на

дарителот. Кога би ја заокружиле целата релација на системот на дарување би

изгледала вака: донатор > здружение на граѓани (културни активисти) > локална

заедница, а системот на возвраќање: локална заедница > здружение на граѓани

(културни активисти) > донатор. При тоа, во првата релација се работи за

подарување, а во втората релација за докажување дека со подарокот е прифатен

и системот на вредности и е оправдана причината за подарокот. Локалната

заедница како краен примател ги прима вредностите на донаторот, но и

вредностите на културните активисти и возвраќа со прифаќање на вредностите

и на донаторот и на културните активисти. Ако оваа релација се набљудува

34 Најверојатно изворите од кои доаѓаат финансиските средства се над донаторите кои оперативно делуваат и кои во однос на овие извори, исто така, имаат инфериорна улога на промател на подарок.

96

само од оваа перспектива тогаш здруженијата, односно културните активисти

навистина претставуваат „продолжена рака“ на нечија политика. Но, во услови

кога во Македонија повеќе од седумнаесет години се спроведува пропаганда за

евро–атланските аспирации на земјата и за нејзина демократизација, а тоа е

декларативна политичка платформа на сите помоќни политички партии, значи

дека културните активисти делуваат во согласност со зацртаниот политички

курс и ја помагаат владината политика, но и желбата на населението да се

интегрира во Европската Унија и НАТО. Во тој случај не може да се зборува за

„странска пропаганда“, освен ако и самите политички субјекти и населението не

се во заблуда или под политичко влијание на државите од кои доаѓаат

донациите.

Сепак, ова е премногу длабоко ниво за размислување за проблематиката

која овде се обработува. Многу е поважно да се разгледа улогата на културните

активисти како претставници на интересите и потребите на локалните заедници.

Веројатно поголемиот дел од нив воопшто не ги интересира „висока“ политика

туку се насочени кон подобрување на квалитетот на животот онаму каде што

можат да придонесат со својата работа и за тоа ги искористуваат

расположливите капацитети, вклучувајќи ги и средствата од донаторите. Во

случајов, културните активисти се посредници меѓу донаторите и локалната

заедница и ги претставуваат интересите и на едните и на другите субјекти. Како

претставници на локалните заедници, културните активисти најдобро ги

познаваат нивните потреби, а со преземањето одговорност за анимирање на

заедницата се претвораат во алка во синџирот на дарување и канализатор на

различните вредности.

Ако од целата досегашна анализа се исклучат донаторите, како што

претходно се игнорирани изворите од кои се финансираат донаторите, останува

релацијата културни активисти > локална заедница. Кои се мотивите за

дарување на локалната заедница? Зборувајќи за системот на дарување Марсел

Мос истакнува дека граѓанинот „треба да делува водејќи сметка за себе, за

подгрупите, за општеството“ (Mos 1982: 198). На тоа понатаму додава дека

„безобѕирната трка за остварување на целите на поединецот им штети на целите

и на мирот во заедницата, на ритамот на нејзиното работење и нејзините

радости, а со повратно дејство – и на самиот поединец“ (Mos 1982: 210).

Делувањето на културните активисти е обратнопропорционално со последниот

97

став. Преземајќи одговорност за подобрување на квалитетот на животот во

заедницата културните активисти го подобруваат и квалитетот на сопствениот

живот што може да се мери преку материјалните средства кои лично ги

остваруваат, изградбата на нивните лични капацитети, можностите за

комуникација и соработка со други сродни поединци и групи. Со одржување на

таквиот принцип на делување во кој поединецот развивајќи ги капацитети на

заедницата ги развива сопствените капацитети за повторно да ги искористи за

развој на заедницата се мултиплицираат капацитетите и на поединците и на

заедницата и се обезбедуваат услови за квалитетен живот и континуиран развој,

што се, впрочем, и заложбите на граѓанското општество. Делувањето на

културните активисти претставува мотивирачки фактор за други лица со слични

афинитети кои влегуваат во системот на преземање одговорност за себе и

сопственото опкружување со што го помагаат развојот на плурализмот на

најосновните нивоа на човеково организирање.

Досегашната анализа покажува дека односите и вредностите меѓу

донаторите, културните активисти и локалната заедница не се во целосна

хармонија и дека често пати се појавуваат разлики и несогласувања во

вредностите и практиките. Но, според Хегел, како што истакнуваат неговите

толкувачи, граѓанското општество е општество на спротивставени интереси

(Иванов 1994: 53-60; Трајковски 1997: 131-143; Keane 1990: 31-37).

Спротивставените интереси би можеле да бидат ставени во взаемна хармонија

кога сите субјекти во системот за дарување би биле свесни за улогата која ја

имаат во тој систем, односно за тоа што го даваат и за тоа што го примаат од таа

релација. Затворањето на кругот на дарување и возвраќање на подарокот води

кон остварување на заедничките интереси на заедницата, односно општеството,

на што упатува и Мос (Mos 1982: 212–220).

Авторите кои ги афирмираат ставовите на Хегел наведуваат дека тој

гарант за воспоставување хармонични односи гледа во државата претставувана

од јавната власт, во нејзиниот начин на делување, уставот и законите (Иванов

1994: 53-60; Трајковски 1997: 131-143; Keane 1990: 31-37). Гледано од

перспективата на културниот активизам, ова се однесува на потребата за

создавање соодветна културна политика која ќе овозможи подлога за културен

развој, заснован на потребите и интересите на граѓаните. Всушност,

„културната политика подразбира институционална поддршка која ги

98

канализира естетските вредности и колективниот животен стил – мост меѓу

двата начина на поимање“ (Miller and Yúdice 2002: 1). Франсоа Матарасо

(François Matarasso) и Чарлс Лендри (Charles Landry) во својот труд за

стратешките дилеми во културната политика (Matarasso and Landry 1999: 7)

истакнуваат дека културата има огромно и непроценливо влијание онаму каде

што основните јавни ресурси не даваат никакви резултати. Во денешно време,

културната политика им служи и на централните и на локалните власти за

поддршка или регулирање на различните елементи во овој сектор и како таква,

културната политика, без разлика дали постои или не, има огромно влијание на

сензациите врз основа на кои го поимаме светот (Simjanovska 2007a: 24).

„Заради тоа, развојот и управувањето со културната политика е една од

најкомплексните области на современата влада, вид на урамнотежувачки чин,

не толку многу меѓу разликите во приоритетите како во другите области на

политиката, колку меѓу различните визии за улогата на културата во

општеството“ (Matarasso and Landry 1999: 7).

4.1. Поим и значење на културната политика

Дел од културните активисти во Македонија се свесни дека нивниот

понатамошен опстанок зависи од јасно дефинирање на културната политика и

начините за нејзино спроведување и прават континуирани напори за

остварување на тие цели, но досегашните реакции од надлежните владини

институции не даваат резултати.

Обидот да се дефинира поимот културна политика доведува до исто

толку дилеми како и обидот да се дефинира поимот култура. Впрочем, поимите

култура и културна политика се меѓусебно зависни и дефинирањето на

културната политика зависи од тоа како е дефиниран поимот култура (Matarasso

and Landry 1999: 11–12; Simjanovska 2007a: 23–24). Цитирајќи го Оливер Бенет

(Oliver Benet), Виолета Симјановска нагласува дека „во целина, културната

политика е еден од најмалку проучуваните, но најважните домени за разбирање

на тоа што значи граѓанство и како тоа функционира“ (цитирано според:

Simjanovska 2007a: 24).

Милена Драгичевиќ–Шешиќ ја дефинира културната политика како

свесно регулирање на интересите во областа на културата и донесување одлуки

99

за сите прашања поврзани со културниот развој на едно општество. Таа се

остварува низ теориски претпоставки кои се во согласност со тенденциите на

општествениот развој, низ прецизно дефинирани цели и задачи и низ систем од

методи и инструменти за остварување на целите и задачите на културната

политика. Културната политика се дефинира и спроведува на национално

(државно) ниво, но и на ниво на одделни региони и/или општини во рамките на

истата држава. (Dragičević–Šešić 2003: 21–29) Од оваа перспектива културната

политика се дефинира според територијален принцип, но во денешно време не

постои држава и поголемо населено место во кои не може да се идентификуваат

повеќе различни заедници или супкултури кои негуваат сопствени културни

потреби. Глен Џордан и Крис Ведон упатуваат на потребата и стремежите

ваквите заедници/супкултури да дефинираат сопствена културна политика, не

само како можност за слободно изразување туку и како дефинирање на

сопствениот идентитет, позиционирање и зголемување на моќта. (Џордан и

Ведон 1999–2000) Двете дефиниции заедно можат да се применат на контекстот

во кој се развива културниот активизам во Македонија во периодот по 1991

година, но не дава целосна дефиниција на поимот култура во контекст на

досегашната анализа на културниот активизам.

Во првото поглавје поимот култура е дефиниран во контекст на

културниот активизам, а од етнографските податоци се забележува дека според

своите активности културниот активизам најлесно се вклопува во дефиницијата

на Рејмонд Вилијамс која ја користат Џордан и Ведон, а според која под култура

се подразбираат „делата и дејствијата на интелектуалната, а посебно на

уметничката активност“ (цитирано според: Џордан и Ведон 1999-2000: 17-18).

Но, во етнографскиот опис, исто така, се забележува дека резултатите од

културните активности се насочени кон интересите и потребите на пошироката

заедница, што го потврдува ставот на Дејвид Дичер кој културниот активизам го

сфаќа како културно делување кое егзистира во специфични општествени

услови обидувајќи се да ја унапреди непристрасноста (објективноста) во

заедниците или да помогне во полесното остварување на општествените и

политичките цели (Aagerstoun 2004: 98). Кога на овие ставови ќе се надоврзе

антрополошкото сфаќање за културата како „низа од контролни механизми –

планови, рецепти правила, инструкции (она што компјутерските инженери го

нарекуваат „програми“) за раководење со однесувањето“ кое го нуди Клифорд

100

Гирц (Гирц 2007: 13-37; 57; 50-51), се појаснуваат улогата и влијанието на

културниот активизам во дефинирањето на одредени културни обрасци во

заедниците во кои се делува.

Врз основа на претходно изнесените ставови и анализи на културниот

активизам може да се изведе дефиниција за културната политика како плански

спроведени дела и дејствија на интелектуалната, а посебно на уметничката

активност, ставени во функција на контролни механизми кои се стремат да ја

унапредат непристрасноста (објективноста) во заедниците или да помогнат во

полесното остварување на општествените и политичките цели. Ваквата

дефиниција за културната политика ги опфаќа и естетското и антрополошкото

сфаќање за културата и покрива поголем дел од културниот активизам во

контекст на професионална ориентација, територијална покриеност,

посветеност на помали конкретни заедници, со што културата е ставена во

функција на пошироката заедница.

Но, она што му недостасува на културниот активизам во Македонија, а е

предвидено со оваа дефиниција, се плански, односно како што ги нарекува

Драгичевиќ–Шешиќ, прецизно дефинирани цели и задачи и систем од методи и

инструменти за остварување на целите и задачите на културната политика.

Всушност, како што е претходно опишано, сите културни активисти, секој за

себе, имаат дефинирани цели и задачи и методи и инструменти за нивно

остварување, но не постојат заеднички цели кои би ја претставувале културната

политика на територијален принцип или на принцип на сродни заедници

(истополова сексуалност, лица кои употребуваат дроги, млади, родови групи,

итн.). Затоа и не може да се зборува за постоење на културна политика на ниво

на културен активизам, но тоа не е карактеристика само на културниот

активизам туку на целокупниот сектор за култура во Македонија. Сепак, за да се

објасни ова, пожелно е да се направи преглед на културната политика, односно

обидите за дефинирање на културната политика во Република Македонија за

периодот по 1991 година, односно по отцепувањето од СФРЈ.

4.2. Културната политика во Македонија од 1991 година

Милена Драгиќевиќ–Шешиќ објаснува дека е карактеристично за земјите

во транзиција од социјализам кон капитализам културата да трпи заради

101

нестабилните стопански односи. Институциите од областа на културата ја губат

финансиската поддршка од државата и принудени се сами да се преориентираат

на условите на пазарно работење на пазарот кој сè уште не постои. Државата ја

укинува цензурата во културата од идеолошки причини, но се воведува цензура

од религиозни и национални причини. Тоа би значело дека се укинува

комунистичката идеологија, а се воведува верска и националистичка идеологија.

Населението губи интерес за културните настани и се ориентира само кон

обезбедување на секојдневната егзистенција. (Dragičević–Šešeić 2003: 27)

Очигледно е дека низ истиот тој процес на транзиција и културна

транзиција поминува и Македонија. Во анализата на културната политика во

Македонија која ја има направено Виолета Симјановска се истакнува дека по

прогласувањето на независноста и суверенитетот во 1991 година институциите

од областа на културата во Македонија повторно се централизираа од веќе

децентрализираната позиција која ја имале во СФРЈ. Сите надлежности за

организација на културата ги презема Министерството за култура, а моќта за

донесување одлуки, според Законот за културата од 1998 и подоцнежните

измени, ја има единствено министерот за култура. (Simjanovska 2007a: 46;

Kolar–Panov 2007: 203–204) Во почетокот на деведесетите културниот живот во

Македонија се темелеше, со мали исклучоци, на институциите од областа на

културата под надлежност на Министерството за култура. Овие институции и

по осамостојувањето на Македонија во 1991 година продолжија да работат со

истите организациски и човечки капацитети. Со слаба раководна структура,

голема инертност во работењето и комуникација и масивна структура беа тешки

за одржување и тешко се прилагодуваа на новите транзициски процеси.

Веројатно најголема пречка во работењето беше, а и сè уште е така, што

вработувањата се вршат врз основа на партиска припадност и лојалност,

особено оние на раководните лица. (Simjanovska 2007a: 49) Причините за овие

состојби се тема која треба дополнително да се истражува доколку постои

намера да се решат проблемите и дилемите во културата и да се создаде

соодветна културна политика која ќе одговори на потребите на граѓаните.

Законот за културата, со кој се регулираат односите во културата, е

усвоен дури во 1998 година, а првата Национална програма за културата за

периодот 2000–2008 година е донесена во 2004 година, што укажува на

големата временска празнина во правната регулатива за културата од

102

формирањето на Република Македонија како самостојна и суверена држава. По

изминувањето на рокот за спроведување на првата Национална програма за

култура не е направена нова. Во законот и во националната програма има

предвиден простор за граѓанскиот сектор, но во стварноста се избегнува

исполнувањето на нивните права. (Simjanovska 2007в) Од 2008 година во

рамките на Министерството за култура на Република Македонија делува

посебно тело, Културно контактна точка Македонија, преку кое во Македонија

се спроведува Програмата „Култура 2007–2013“ на Европската Унија.

(Културно контактна точка Македонија 2008: ККТ) Се чини дека

Министерството за култура ја спроведува Програмата „Култура 2007–2013“

како замена за Националната програма за култура и покрај тоа што е тоа

програма на ЕУ (Министерство за култура 2009а). Културно контактната точка

треба да овозможи полесен пристап до фондовите за култура за македонските

институции и здруженија, но според теренските податоци се покажува дека

одговорните лица од оваа програма не покажуваат доволна компетентност и

запознаеност со сопствените работни обврски.

Развојот на законската регулатива од областа на културата заслужува

малку поопширен опис, особено заради тоа што Законот за културата, односно

отсуството од тој Закон се одразуваше и сè уште се одразува на развојот на

културата во Македонија. Во овој дел од непроценливо значење е описот на

состојбите поврзани со нормативно–правните работи во културата кои ги дава

Олгица Трајковска35, Раководител на Секторот за авторското право и сродните

права во Министерството за култура, а претходно Помошник–министер и

Раководител во Секторот за нормативно–правни работи, во истото

Министерство. Според нејзиниот опис, по распаѓањето на СФРЈ и

прогласувањето на независноста на Македонија се создал правен вакуум во

работата на правните субјекти, стопански и нестопански, а која претходно била

регулирана со Законот за здружениот труд (Службени лист СФРЈ 1976; 1988).

По усвојувањето на Уставот на Република Македонија (Службен весник на РМ

1992) се укинала општествената сопственост над правните субјекти, со што 35 Самостојно теренско истражување за потребите на овој труд. Интервју со Олгица Трајковска, Раководител на Секторот за авторското право и сродните права во Министерството за култура, која во периодот 1991–1998 година била вклучена во изработката на Законот за културата како Раководител во Секторот за нормативно–правни работи. Експерт е за правната регулатива во Република Македонија во областа на културата. Интевјуто е снимено под назив AU_VD_KP_007_23.07.2009.wav, на 23.07.2009 година, во Скопје.

103

практично, согласно новиот Устав, но не и формално-правно, се исфрлил од

употреба Законот за здружениот труд, затоа што неговите одредби за

здружување на трудот како облици за основање правни субјекти, управувањето

и одлучувањето и општествената сопственост се коселе со новата уставна

поставеност на државата. За да се надмине правната празнина која настанала во

стопанството, во 1996 година бил усвоен Законот за трговските друштва

(Службен весник на РМ 1996; 2004б), но работата на правните субјекти од

нестопанскиот, особено на непрофитниот сектор (т.н. „општествените

дејности“) и понатаму останала недефинирана и затоа почнале да се

изработуваат поединечни закони за секоја од овие нестопански дејности. Така,

на иницијатива на Министерството за културата, почнал да се изработува

Законот за култура, со намера правно да се премости постоечката празнина кон

новиот општествено-политички систем, во кој ќе се изразат и прерогативите на

самостојната македонска држава. Законот се подготвувал подолго време од

стручни лица и бил предмет на многу јавни дискусии пред да се усвои. Воедно

бил предмет на меѓународна експертиза (во 3 наврати) преку Советот на

Европа, при што е високо оценет. Олгица Трајковска објаснува дека еден дел од

субјектите од областа на културата не се согласувале со структурата на законот

и барале поединечно дефинирање на посебните дејности во културата со кои

тие биле директно засегнати. Но, натаму наведува дека кога се работи за

културата подобро е законот да ги дефинира само оние прашања што се

заеднички за сите дејности и да ги изрази само нивните одделни специфики, но

во никој случај не би смеело да биде основа за воспоставување државна

контрола врз културата. По усвојувањето на Законот за културата, за да се

обезбеди спроведбеност на Законот, стабилност на културната политика и

неопходен континуитет во остварувањето на културата, Олгица Трајковска

почнала изработка на Националната програма за културата, со која, покрај

другото, се утврдува обемот на националниот интерес во културата и неговите

приоритети. Изработката на Националната програма за културата се изведувала

во подолг временски период во кој биле консултирани сите неформални и

формално регистрирани субјекти од областа на културата во Македонија,

расположивите скудни податоци за состојбите и движењата во култура,

104

компаративни анализи и сл, и сите мислења и предлози биле земени предвид

при составувањето на текстот. Но, тогашниот министер за култура36, до кого е

поднесена работната верзија не го прифатил предложениот текст и ангажирал

друг тим кој составил целосно нова програма која е усвоена како Национална

програма за културата за периодот 2004–2008. Како што е претходно истакнато,

временскиот период за спроведување на Националната програма за културата

2004–2008 истече, а нова Национална програма за следниот период не постои.

Наместо да се посвети на надминување на досегашните слабости во културата и

востановување нови односи во сферата на децентализацијата, Министерството

за култура во 2009 година почна иницијатива за изработка на нов Закон за

културата (Министерство за култура 2009б), кој уште веднаш наидува на

критики од стручната јавност.

Во 2005 година почна децентрализацијата на институциите од областа на

културата кои беа во надлежност на Министерството за култура. Од 115

институции 54 стекнаа статус на национални институции, односно останаа под

директна надлежност на министерството, 48 институции преминаа во

надлежност на локалната самоуправа, 2 институции се приватизираа, една беше

основана со посебен акт, а 13 институции беа намалени со меѓусебно

соединување. (Simjanovska 2007a: 49) Процесот на децентрализација на

државните институции од областа на културата бара дополнителни

истражувања. Ако се земе предвид финансиската и политичката зависност на

локалната од централната власт значи дека оние 48 институции кои се

префрлија под надлежност на локалната самоуправа само формално се издвоени

од надлежноста на Министерството за култура. Кога на тоа ќе се додадат

поделбите врз основа на партиска припадност и лојалност тешко дека може да

се зборува за децентрализација.

Некои институции од областа на културата наследени од социјализмот,

од 2000, а особено од 2002 година, почнаа да се прилагодуваат на

новонастанатите општествено–политички и економски околности и да

спроведуваат повеќе активности. Голем придонес за ова веројатно може да му

се припише на биолошкото подмладување на кадарот во овие институции. Во

јуни 2008 година Македонската филхармонија организираше јавна изведба на

36 Се мисли на Министерот за култура кој ја извршуваше таа должност во 2003 година.

105

музички нумери од популарни филмови на Плоштадот Македонија во Скопје, а

организираше и претстави во затворен простор со изведби на класична музика

за деца. Веќе неколку години Графичкото студио на Музејот на Град Скопје

овозможува простор за изложби на млади и неафирмирани уметници. Сепак и

понатаму останува впечатокот дека институциите од областа на културата се сè

уште премногу инертни во работењето, на што се додава и впечатокот за големи

партиски влијанија во овие институции (Мултимедиа 2005: 134–136), слично

како и во сите институции кои се финансираат од државниот буџет. Затоа и

заслугите за овие иницијативи може повеќе да се припишат на ентузијазмот на

поединци вработени во институциите, што упатува на претпоставката дека во

буџетските институции, исто така, постои маргинализиран културен активизам.

Во поглед на финансирањето на активности од областа на културата,

Министерството за култура сè уште претставува главен извор за финансирање,

влогот на локалната самоуправа е незначителен, а не постојат фондации кои

делуваат во овој домен. Постојат Совети за култура кои имаат советодавна

улога за распределба на средствата од буџетот на Министерството за култура,

но најголема моќ има министерот кој може, но не мора да се согласи со

одлуките донесени од комисиите. (Simjanovska 2007a: 51–56) Вака поставената

структура остава огромен простор за манипулација и злоупотреба на јавните

фондови за лични и/или за партиски цели, што се потврдува и со

неодамнешните иницијативи на Владата на Република Македонија за уредување

на центарот на Скопје со скулптури и архитектонски објекти кои наидуваат на

отпор кај голем дел од јавноста. Како појаснување, во текот на пишувањето на

овој труд, односно од крајот на 2008 година, Владата на РМ почна да ја

спроведува својата иницијатива за уредување на центарот на Скопје со

поставување на скулптури, изградба на меморијална спомен–куќа на Мајка

Тереза, изградба на православна црква, изградба на објекти за драмски

уметности и за македонската филхармонија и изградба на музејски комплекс

Македонска борба, доградба на Народната и универзитетска библиотека „Св.

Климент Охридски“. Актуелната влада, предводена од партијата ВМРО–

ДПМНЕ, еден дел од овие проекти има предвидено со предизборната програма

за изборите во 2006 година, а другиот дел се опфатени со нивната програма за

предвремените избори во 2008 година, кога ВМРО–ДПМНЕ повторно освои

мнозинство гласови. (ВМРО–ДПМНЕ 2006: 96–97; 2008: 177–180) Граѓаните

106

кои се спротивставуваат на овие иницијативи аргументираат дека овие проекти

се спроведуваат заради популизам, без стручни консултации и со фаворизирање

на поединечни ставови и уметници, се трошат огромни средства во време на

светска економска криза од која е зафатена и Македонија, се задушува

централното подрачје на Скопје, се узурпира земјиште на кое други субјекти

полагаат права. Гледано од перспективата на темите кои се обработуваат во овој

труд, со своите проекти владата го потврдува централистичкиот карактер и се

однесува како најдобро да ги познава потребите на граѓаните. Со концентрација

на активностите во центарот на Скопје, го фаворизира центарот во однос на

периферијата и го фаворизира Скопје во однос на остатокот од Македонија, што

отвора други прашања за перцепирањето и планското позиционирање на Скопје

во однос на другите подрачја во земјата. Но, еден особено важен факт, превиден

од сите кои упатуваат негативни критики за опишаните проекти, е правната

основа за спроведување на овие владини проекти. Имено, Владата на РМ или

кое било министерство поединечно нема право ни надлежност да подига

меморијални споменици или спомен–обележја. Според членот 5 од Законот за

меморијалните споменици и спомен обележјата, меморијални споменици подига

Собранието на Република Македонија, а спомен–обележја подигаат единиците

на локалната самоуправа, односно општините, Градот Скопје и општините во

градот Скопје (Службен весник на РМ 2004а). Олгица Трајковска37 се согласува

дека со таквото однесување Министерството за култура, односно Владата

бесправно ги преземаат надлежностите на Собранието за подигање споменици.

Сепак, она што може да се забележи кај актуелната влада, за разлика од сите

претходни, е тоа што покажува дека навистина сериозно ја сфаќа културата,

иако тоа сфаќање се искористува за обликување на нивниот концепт на држава,

како и за дневнополитички, партиски и лични интереси.

Со почетокот на приватизацијата во Македонија почнуваат да се

појавуваат приватни претпријатија кои делуваат во областа на културата.

Приватниот сектор особено е развиен во музичката продукција и во видео

продукцијата, а во последните години се развива и печатено издаваштво, додека

за потенцијалите на културното наследство и развојот на културниот туризам се

37 Самостојно теренско истражување, интервју со Олгица Трајковска, Раководител на Секторот за авторско право и сродните права во Министерството за култура, снимено под назив AU_VD_KP_007_23.07.2009.wav, на 23.07.2009 година, во Скопје.

107

зборува многу и често, но не се забележуваат некои поголеми резултати. Некои

делови од културата, како што се урбаното планирање и ахитектурата, кои ги

покрива приватниот сектор претставуваат едни од најкорумпираните

општествени сектори во кои се поврзуваат владеачките структури и приватните

претпријатија. (Simjanovska 2007в) Во последните неколку години сличен е

случајот и со агенциите за маркетинг кои од владата добиваат огромни средства

за спроведување на кампањите во кои се потенцираат придобивките од работата

на актуелната влада. Во целина гледано, приватниот сектор кој делува во

културата повеќе покажува интерес за остварување на профит отколку за

создавање услови за стабилен културен развој. Забелешките кои од приватниот

сектор се упатуваат до централната власт во Македонија најмногу се однесуваат

на заштитата на авторските права, но никогаш не се споменува донесување на

културна политика која ќе овозможи рамноправни услови за работа и културен

развој. Како редок случај во стопанскиот сектор, за транзициската стварност во

Македонија, може да се издвои придонесот на издавачката куќа Темплум од

Скопје, која преку списанијата Маргина и Лифт со очигледен ентузијазам, кога

ќе се земе предвид профитната неоправданост на овие списанија, ја поддржува

независната културна сцена и одржува свесност за разновидноста и за

граѓанското учество во културата.

Во услови на централизирано управување во областа на културата и

инертност на институциите кои се финансираа од буџетски средства, почнуваат

да се појавуваат независни иницијативи во културата кои простор за сопствено

делување најдоа во создавањето на граѓанскиот сектор. Како што истакнува

Виолета Симјановска, кон крајот на 90-те години на ХХ век граѓанскиот сектор

толку порасна што прерасна во сила која донесува промени, надзорник на

демократските процеси, возобновувач на практиката за преземање одговорности

во заедниците и средство за изразување на јавното мислење. За формирање на

граѓанскиот сектор голема е улогата на странскиот фактор кој почна да

поддржува граѓански иницијативи во Македонија, а најголемо влијание и

најширок простор за работа овозможи Фондацијата Институт отворено

општество – Македонија. Најголемиот дел од меѓународните фондации и

здруженија се појавија во Македонија заради косовската криза во 1999 година и

заради вооружениот судир во Македонија во 2001 година. (Simjanovska 2007a:

49–50; Simjanovska 2007в) На појавата на граѓанскиот сектор му претходеше

108

супкултурата настаната под влијание на странската, југословенската и

македонската рокенрол музика која почнува да се развива од 60–те години на

ХХ век, а која беше поотворена за прифаќање на новите музички правци во

светот, но и на вредностите кои промовираат мир, отвореност, соработка.

(Иванов 1987: 30–31; Димитриевски 1999). Овде мора да се спомене дека Канал

103, дел од програмата на Македонското радио, споменато во претходното

поглавје, имаше огромен придонес за одржување и јакнење на овие вредности и

за поттикнување на културниот активизам.

Активностите на граѓанскиот сектор наидуваа на отпор кај владеачките

структури кои не ја пропуштаа можноста со својот авторитет да влијаат на

обликувањето на негативниот став кон здруженијата на граѓани кај голем дел од

населението, но и покрај тоа тие продолжуваа да работат и да вршат притисоци

за дефинирање на соодветна културна политика кој ќе одговори на потребите на

граѓаните. Како илустрација за релациите меѓу владините институции и

граѓанскиот културен сектор може да се посочи истражувањето кое

Мултимедиа го има направено во 20 здруженија во областа на културата.

Според податоците од истражувањето, 98% од фондовите на тие здруженија

потекнуваат од странски донации. (Simjanovska 2007a: 49–50) Тоа зборува за

паралелниот систем во областа на културата кој се развива повеќе од петнаесет

години. Од една страна се државните институции наследени од социјализмот

кои тешко се прилагодуваат на транзицијата, а од друга страна се културните

активисти кои се карактеризираат со флексибилност и прилагодливост и кои се

стремат да одговорат на сопствените културни потреби и на културните потреби

на целните заедници. Бројот на поединци, групи и здруженија кои делуваат во

областа на културата е тешко да се одреди, но може да се рече дека во периодот

меѓу 1999 и 2004 година почна да се зголемува, по што следуваше период на

стагнација и згаснување на некои од нив заради тоа што се намалија странските

извори за финансирање во културата, а домашните уште не профункционираа.

Од владините мерки во културата кои го засегаат културниот активизам

и од кои тој добива извесни олеснувања се поедноставената постапка за

регистрација на правно лица, во случајов здружение на граѓани и воведувањето

на системот на рамен данок, односно намалување на процентот наменет за

пероснален данок кој сега изнесува 10%, но за одредени авторски дела се плаќа

и пониска стапка од посочената. (Simjanovska 2007в; Simjanovska 2007а: 42)

109

Досегашните анализи покажуваат дека недостатокот на јасно дефинирана

културна политика во Македонија е повеќе резултат на недостатокот на волја

отколку на недостатокот на човечки и материјални капацитети. И по осумнаесет

години од прогласувањето на независност Македонија сè уште нема дефинирана

културна политика со која односите во културата ќе бидат јасно дефинирани.

Кога ќе се земат предвид македонскиот општествено–политички контекст и

централизираната управа може лесно да се извлече заклучок дека сегашните

околности им служат само на интересите на поединци кои си присвоиле право

да манипулираат со мнозинството. Таквата констелација на односи тешко дека

може да овозможи развој на општеството.

4.3. Потреба и предности од дефинирање на културната политика која се

темели врз граѓанскиот концепт

Граѓански активизам во културата е поттикнат заради недостатокот на

плански и организиран систем кој ќе се грижи за исполнување на човековата

потреба за култура и/или заради владеењето на системите кои културата ја

искористуваат исклучиво за зацврстување на сопствената моќ. Овој активизам е

воден од потребите на локалните заедници и супкултури за слобода во

сопственото културно изразување и заземање сопствена позиција на моќ во

однос на позицијата на моќ сконцентрирана во доминантниот политички

систем. (Џордан и Ведон 1999–2000) Тоа значи дека културниот активизам се

стреми кон промени во општествената структура кои ќе овозможат прифаќање и

рамноправни услови за развој на сите општествени заедници. Но, врз основа на

претходниот опис може да се забележи дека делувањето на културниот

активизам повеќе е насочено кон развивање на општествената свест отколку кон

поттикнување револуционерни промени. Развивањето на граѓанската свест

придонесува за јакнење на граѓанското општество со што се овозможува

слабеење на центрите на моќ.

Од 1991 година свесноста и потребата за културни активности најмногу

се одржуваа благодарение на културните активисти. Тие покажаа дека

културата не е само паразит кој ги троши буџетските средства, ниту активност

која се практикува само во слободното време, туку претставува многу битен

фактор за зајакнување на капацитетите на заедниците и придонесува за

110

општествено–политички и економски развој. Делувањето на културните

активисти имаше огромно влијание за будење на свеста кај локалните заедници

за потенцијалите за искористување на сопственото културно наследство во

интерес на економскиот развој. Нивните активности помагаат во развивање на

свеста за потребата за подобрување на здравствениот и социјалниот систем,

зајакнување на економската структура и ја развиваат културната размена во

национални, регионални и светски размери. Искористувајќи ги капацитетите на

граѓанскиот сектор културните активисти најдоа начин да ги искористат

фондовите на меѓународните фондации и организации и да ги прилагодат

нивните интереси на вистинските културни потреби на населението во

Македонија. Но, најголемиот успех на културниот активизам е што со своето

делување покажа дека културата не е право само на поединци туку е неделива

потреба на човекот и дека не може да се развива културна политика спротивна

на потребите на човекот.

И покрај придобивките од развојот на културниот активизам во

Македонија, културните активисти сè уште остануваат маргинализирани во

однос на институциите од областа на културата кои се во надлежност на

Министерството за култура или локалната самоуправа.

Сајмон Манди (Манди 2000: 18–21) го поставува прашањето зошто

државата би ги поддржувала уметниците кога уметниците преку своите творби

најчесто ги критикуваат постапките на политичарите, но потоа самиот дава

одговор дека политичарите треба да бидат во служба на граѓаните и

исполнување на нивните потреби. Поддршката за културата од државниот буџет

е неопходна, но не им дава право на политичарите да воспостават апсолутна

контрола врз институциите и организациите од областа на културата.

Политичарите треба да имаат предвид дека државниот буџет постои

благодарение на граѓаните, а правото на култура е неотуѓиво право на човекот

(Dragičević–Šešić 2003: 29–31) и затоа при финансирање на културата, пред сè,

треба да се водат од потребите на граѓаните. А земајќи ги предвид различните

потреби на различните општествени групи културната политика треба да биде

доволно отворена и доволно флексибилна за да одговори на нивните барања.

Сајмон Манди нагласува дека тенденцијата одговорноста за финансирањето на

културата да се префрли на самите институции и организации од областа на

културата не може да даде резултати. Самофинасирањето на културата во

111

поголемиот број случаи е неизводливо или е само делумно изводливо, а само

мал дел од популарните уметности успеваат да остварат поголем профит од

својата работа. Фондациите може да помогнат во финансирањето на културните

активности, но само за краткорочни проекти и никогаш за континуирано

одржување на културната институција/организација. Спонзорствата од

стопанскиот сектор се популарен метод за финасирање на културата, но тие

речиси никогаш не надминуваат 10% од потребниот буџет. Очекувањата и

барањата од донаторите и спонзорите често се во контрадикторност со

културните потреби на публиката и уметничките слободи на авторите и можат

да водат кон вулгаризирање на културата. Заради ваквите околности логично е

да се очекува владата да ја преземе основната одговорност за дефинирање на

културната политика и финансирање на културата. (Манди 2000: 122–140)

Во членот 47 од Уставот на Република Македонија се вели дека

„републиката го поттикнува, помага и штити развојот на науката, уметноста и

културата“, додека во членот 115 се нагласува дека „во единиците на локалната

самоуправа граѓаните непосредно и преку претставници учествуваат во

одлучувањето за прашања од локално значење, а особено во областите на ...,

културата, ... и во други области утврдени со закон. Истиот текст од членот 115

е содржан и во членот 117, со таа разлика што на почетокот наместо текстот

„единиците на локалната самоуправа“ стои текстот „градот Скопје“ затоа што,

како што е појаснето во истиот член, алинеа 1, „градот Скопје е посебна

единица на локална самоуправа, чија организација се уредува со закон“.

(Службен весник на РМ 1992: 10; 25; 26) Законот за културата ги следи

одредбите од Уставот и во членовите 7 и 8 се нагласува дека дефинирањето на

локалните и националните интереси во културата се темели на потребите на

граѓаните. Со членот 8, алинеа 3, од истиот закон поконкретно се предвидува

„поттикнување на разновидноста и разноличноста во културата“. (Службен

весник на РМ 2003: 2–3) „Националната програма за културата38 се раководи од

принципот на демократска распределба и на масовно прифаќање и

презентирање не само на националните, туку и на универзалните креативни

остварувања. Исто така, таа не само што ќе настојува да го поттикне интересот

и да ја придобие потенцијалната публика, туку ќе настојува да ја издигне

38 Се мисли на Националната програма за културата 2004–2008 (н.з.).

112

публиката до креативен субјект во културата и во уметничкото создавање.“

(Министерство за култура 2004) Темелни принципи на Националнате програма

за културата 2004–2008 се: достапност, разновидност, отвореност, одговорност

и флексибилност; а нејзини цели се: децентрализација на културата,

искористување на културата како ресурс за развој, заштита и (ре)креирање на

културното наследство, поттикнување на современото творештво, со посебен

фокус на културните потреби на младите, враќање на дигнитетот на творецот и

на творештвото и создавање услови за остварување и заштита на врвни

културни вредности, подобрување на менаџментот во културата. Една од

стратешките цели на оваа Програма е „соработка со други јавни установи, со

приватниот и со невладиниот сектор“, во која, меѓу другото, се истакнува

значењето на граѓанскиот сектор, се признава дотогашната маргинализација на

овој сектор и се нагласува определбата за воспоставување поинтензивна

поддршка за здруженијата на граѓани. (Министерство за култура 2004)

Како што може да се забележи од кратките извадоци од законските акти,

улогата и учеството на граѓаните на Република Македонија во креирањето и

спроведувањето на културата е загарантирано и предвидено на сите нивоа.

Сепак, практиката покажува големи отстапувања од правата предвидени со

законските акти. Една од најголемите слабости е големата моќ за донесување и

спроведување на одлуки која е сконцентрирана во функцијата Министер за

култура. Втората поголема забелешка се однесува на Националната програма за

култура 2004–2008, засега единствена, која е сфатена како основа за културната

политика, но наидува на несогласувања заради одбивањето во нејзиното

создавање да се вклучи граѓанскиот сектор, нејзината некомплексност

(Simjanovska 2007a: 45–46, Мултимедиа 2005: 24), а заради обидот да ги

задоволи потребите на сите субјекти во културата нејзините критичари ја

споредуваат повеќе со „список на желби“ отколку со вистинска културна

политика. Маргинализираниот статус во кој се наоѓаат здруженијата на граѓани

се потврдува и во дебатите за културата кои ги има организирано Центарот за

изведувачки уметности Мултимедиа, а на кои се дискутира постоечката

состојба во културата и потребата за јасно дефинирање на културна политика

која ќе се темели на потребите на граѓаните. (Мултимедиа 2005)

Целокупната анализа во овој труд укажува на централизираниот систем

во донесувањето и спроведувањето одлуки во културата, што доведува до

113

заклучокот дека постојат центри на моќ кои се раководени од личните интереси

и кои културата ја користат за остварување на сопствените потреби. Правата на

граѓаните на учество во културата се гарантирани со Уставот и со Законот за

културата, но не се спроведуваат целосно, барем што се однесува на

перспективата на културниот активизам. Занемарувањето на интересите од

страна на јавно избраната власт доведува до ослабнување на граѓанското

општество и воспоставување на деспотизам, што во Македонија се потврдува

како форма на партиски деспотизам. Постоењето на културниот активизам ја

истакнува потребата на граѓаните да земат учество во јавниот живот и да го

практикуваат правото да располагаат со средствата кои тие ги создаваат во

интерес на подобрувањето на квалитетот на животот. Аналогно на тоа, може да

се извлече заклучок дека културниот активизам го помага зајакнувањето на

плурализмот и децентрализацијата на моќта, што од друга страна значи дека

поддршката на културниот активизам значи и поддршка на ваквите вредности.

114

ЗАКЛУЧОК

Овој труд ја користи перспективата на културниот активизам во

Македонија за анализа на активната улога која граѓаните ја преземаат со намера

да ги подобрат животната околина и квалитетот на животот во својата

заедница/општество. Искуствата покажуваат дека културниот активизам во

Македонија се развива врз идејата и подлогата на граѓанското општество и

претставува неделив дел од она што најчесто се нарекува граѓански или

невладин сектор и од таа позиција придонесува кон изградбата на граѓанското

општество.

Првото поглавје од овој труд претставува воведен дел во кој се

обработува настанокот на идејата за граѓанското општество и нејзината

еволуција од Аростотел до Хегел и Маркс и понатаму до разработката на

современите теории на граѓанското општество засновани на конкретните

искуства поврзани со граѓанските иницијативи и граѓанското учество во

политичкиот живот од втората половина на ХХ век. Со Француската буржоаска

револуција почнуваат да се создаваат услови за примена на идејата за

граѓанското општество, што особено доаѓа до израз со развојот на новите

општествени движења од втората половина на ХХ век, кои овозможија да се

види како таа идеја функционира во стварноста, а уште повеќе дека не е утопија

туку реално остварлив идеал. Позабележителен развој на идејата за граѓанското

општество во Македонија може да се следи од 80–те години на ХХ век, а

особено по одделувањето од Социјалистичка Федеративна Република

Југославија и прогласувањето на независноста на Република Македонија во

1991 година. Периодот по 1991 година е препознатлив како транзиција преку

која Македонија почна да го менува општествениот поредок, а еден дел од

транзициските процеси беше појавата на поединци и групи кои ја поддржуваа

граѓанската ориентација, што водеше кон појава на фондации и здруженија на

граѓани кои го развиваа граѓанскиот сектор. Кон крајот на 90–те години на ХХ

век граѓанскиот сектор почна забрзано да се развива и да зајакнува, но

општествено–политичките и економските околности не му дозволија да си

обезбеди поповолна позиција за делување. И покрај тоа, многу организации од

овој сектор се препознаени како фактор кој ги застапува интересите на

граѓаните и го поттикнува граѓанското учество. Како посебна категорија на

115

граѓански иницијативи се препознава културниот активизам, кој политичките

цели ги остварува преку културни активности кои обработуваат различни

перспективи на одредени општествени вредности со намера да поттикнат нивна

промена. Во културниот активизам, како и во целокупниот граѓански сектор во

Македонија може да се препознаат поединци, неформални групи и организации

кои, наспроти декларативната идеја за општите интереси, работат на

остварување само на своите лични интереси, но потемелна анализа на ваквите

појави е изоставена и опфатени се само оние субјекти чии придонеси за

пошироката заедница се полесно препознатливи.

Во второто поглавје, преку неколку студии на случаи, е даден опис на

културниот активизам и културните активисти во Македонија, вредностите кои

ги застапуваат, областа на делување, начините на делување, условите во кои

делуваат и слабостите на културните активисти. Истражувањето и анализата

покажаа дека културниот активизам, поаѓајќи од своите хумани и алтруистички

определби, влијае врз формирањето на вредностите во заедницата/општеството

и придонесува за подобрување на квалитетот на животот. Преку соработката

која културните активисти ја остваруваат со други културни активисти од

земјава и од светот се подобрува меѓукултурната соработка и се овозможува

проток на културни вредности во и надвор од Македонија. Од особено значење

е што културниот активизам, како и целокупниот граѓански сектор,

претставуваат одлична основа за развој на општествениот и човечкиот капитал.

Но и покрај тоа што културниот активизам придонесува кон општествениот и

економскиот развој, а при тоа не бара, односно бара многу мала материјална

поддршка, владините институции не покажуваат намера ниту интерес за оваа

појава. Неколку организации успејаа да си обезбедат подолгорочен опстанок со

средства од меѓународни извори, но во целина гледано, културниот активизам

нема јасна перспектива доколку остане маргинализиран во однос на владините

институции.

Со воведниот дел од третото поглавје, набљудувано низ принципот на

дарување на релацијата донатори – културни активисти – локална заедница, се

потврдуваат функцијата и оправданоста на културниот активизам за развојот на

локалните заедници. Културните активисти, сфатени како претставници на

интересите на локалните заедници, практично, ги претставуваат интересите на

граѓаните во културата. Но, анализата на законската регулатива од областа на

116

културата и владиниот однос кон институциите и организациите од областа на

културата покажува дека донесувањето одлуки во оваа област е премногу

централизирано, што поконкретно значи дека сите одлуки зависат од

министерот за култура, односно од програмата и односите во партијата која го

претставува мнозинството во владата. Оневозможувањето на плурализмот во

културата доведува до корупција, а мешањето на владата во надлежностите на

други државни институции го загрозува уставниот поредок и води кон

деспотизам.

Граѓанското учество претставува клучен фактор за разбивање на

центрите за моќ кои се стремат да го контролираат мнозинството. Граѓаните

имаат уставно право да учествуваат во донесувањето одлуки кои се однесуваат

на културата, но самоволието и произволното толкување на законите од страна

на политичките партии ги маргинализираат и пасивизираат граѓаните. Заради

таквиот однос на владеачките структури многу граѓани бараат азил во

виртуелниот простор и уживаат во плурализмот користејќи ги разновидните

апликации на интернет мрежата, но во меѓувреме објективната стварност сè

повеќе преминува во сопственост на себични поединци. Во својот есеј за

„новата раса“ кој се создава со помош на информатичките технологии Тимоти

Лири (Timothy Leary) истакнува дека „примарната функција на слободното

општество во постдемократската ера е заштита на индивидуалната слобода од

политичарите кои се обидуваат да ја ограничат“ (Лири 1996: 42). Но, неговиот

восхит од информатичките технологии не се однесува на самите технологии

туку на можностите кои тие ги нудат за создавање на кибернетичката култура.

Всушност, постоењето на овие технологии е бесцелно ако не постои идеја која

ќе се комуницира преку нив, а уште повеќе ако не постојат луѓе кои ќе ја

комуницираат таа идеја. А кога се зборува за идејата за слободно општество,

Лири нејзината еволуција ја гледа низ целата човекова историја, за што меѓу

заслужните ги набројува и Сократ, Парацелзиус, ренесансата, Волтер,

дадаистите, Ѓурчиев и Кроули (Лири 1996: 42). Визијата на Тимоти Лири за

слободното општество кое се создава врз основа на слободната размена на

информации, овозможена со развојот на информатичките технологии, е многу

слична со визијата за граѓанското општество која настанува од потребата за

земање активно учество во креирањето посакувана стварност. Двете визии ја

потенцираат активната улога на поединецот/граѓанинот во политичкиот живот

117

на својата заедница, своето општество. Сепак, колку и да звучи оптимистично,

слободата за размена на информации сè уште не значи и слобода за практична

примена на тие информации во објективната стварност ако оние кои се дел од

комуникацијата не се подготвени да преземат одговорност за своите животи.

118

CONCLUSION

This work uses the viewpoint of Macedonian cultural activism to analyze the

active role citizens undertake in order to improve their environment and life quality in

their community/society. Experience shows that cultural activism in Macedonia is

being developed based on the idea and fundaments of civil society and it is an

inherent part of what is most often called civil or non-governmental sector and from

that position it contributes towards building up the civil society.

The first chapter of this work is an introductory part which treats the genesis

of the idea of civil society and its evolution from Aristotle to Hegel and Marx and

further to the elaboration of contemporary theories on civil society based on particular

experiences related to civil initiatives and civil participation in political life during the

second half of the 20th century. The French Revolution initiated creating of conditions

for applying the idea of civil society, which particularly experiences a growth through

the development of the new social movements of the second half of the 20th century,

that made possible to see how this idea works in reality and furthermore that it is not

utopia but a realistic ideal. A more notable development of the idea of civil society in

Macedonia can be noticed in the eighties of the 20th century, particularly after its

separation from Socialist Federal Republic of Yugoslavia and declaration of

independence as Republic of Macedonia in 1991. In the period since 1991, known as

a transition through which Macedonia started to alter its social order, a part of the

transition processes was related to the appearing of individuals and groups supporting

civil orientation that led to creating foundations and citizens associations, which have

developed the civil sector. At the end of the nineties of the 20th century, the civil

sector has rapidly started to develop and strengthen, but social-political and economic

circumstances were not so much in favour of providing a better position for action.

Nevertheless, many organizations of this sector are identified as a factor advocating

for citizens’ interests and encouraging civil participation. Cultural activism can be

recognized as a distinctive category of civil initiatives that carries out political

objectives through cultural activities dealing with various perspectives on certain

social values with an intention to encourage their change. Within the cultural

activism, and the civil sector as a whole, individuals, informal groups and

organizations can be identified that in spite of their declarative idea for common

interests, work on and for carrying out only their personal interests; however, a more

119

thorough analysis of this occurrence is left out, but only subjects, whose contributions

towards the wider community are more easily identified, are covered.

The second chapter through several study cases describes cultural activism and

cultural activists in Macedonia, the values they advocate for, sphere of action, ways of

action, circumstances in which they act and weaknesses of cultural activists. Research

and analysis showed that cultural activism starting from its humane and altruistic

determinations influences values that are formed in a community/society and

contributes towards improvement of life quality. Through cooperation of some

cultural activists with other cultural activists living in this country or worldwide, the

intercultural cooperation improves and there is also a flow of cultural values both in

and out of Macedonia. It is of particular significance that cultural activism as well as

the whole civil sector represents an excellent basis for developing social and human

capital. Even although cultural activism contributes towards social and economic

development and does not require or requires just a small financial support,

governmental institutions do not show an intention or interest for this phenomenon.

Several organizations managed to secure a more long-term survival for themselves

through financial means coming from international sources, but all together cultural

activism does not have a clear perspective if it remains marginalized concerning

governmental institutions.

The introductory part of the third chapter, through the principle of donation,

looking at the relationship donors - cultural activists – local community, confirms the

function and justification of cultural activism regarding the development of local

communities. Cultural activists, considered as representatives of the interests of local

communities, virtually represent the interests of the citizens regarding culture.

However, an analysis of law regulatives regarding the sphere of culture and

governmental relationship towards the institutions and organizations within the sphere

of culture shows that the decision making process in this sphere is too centralized,

which more specifically means that all decisions depend on the Minister of Culture,

that is, the programme and relationships within the party representing the majority of

the government. Obstructed pluralism regarding culture leads to corruption, and the

government interferes with competences of other state institutions which jeopardizes

the constitutional order and leads to despotism.

Civil participation represents a key factor for breaking down the centres of

power that tend to control the majority. Citizens have constitutional right to

120

participate in making decisions regarding culture; however, self-will and arbitrary

interpretation of laws by political parties marginalize and makes citizens passive. Due

to that kind of behaviour of ruling structures, many citizens look for asylum in the

virtual space and enjoy pluralism by using various internet applications; however, in

meantime the objective reality is more and more concentrated in the hands of

egotistical individuals. In his essay on “new race” created by the aid of information

technologies, Timothy Leary points out that “the primary function of a free society in

the post-democratic era is protection of individual freedom from politicians striving to

limit it” (Leary 1996: 42). However, his delight for information technologies does not

refer to the technologies themselves but to the possibilities they offer for creating

cybernetic culture. Actually, the existence of these technologies is pointless unless

there is an idea that will be communicated through them, and furthermore unless there

are people who will communicate that idea. And when discussing the idea for free

society, Leary sees its evolution through the whole human evolution, for which he

lists some contributors to it: Socrates, Paracelsus, the Renaissance, Walter, Dadaists,

Gurdjieff and Crowley (Leary 1996: 42). Timothy Leary’s vision of free society

created upon free information exchange made possible via the information

technologies is very similar to the vision of civil society originated in the necessity for

taking active participation in creating the desired reality. The two visions emphasize

the active role of the individual/ citizen in the political life in their community, their

society. However, in spite of its optimistic tone, freedom of information exchange

does not yet mean freedom of practical use of that information into the objective

reality unless those taking part in that communication are ready to take responsibility

for their lives.

121

БИБЛИОГРАФИЈА AAGERSTOUN, Mary Jo 2004. Cultural Intervention, Activist Art and Discourses of Oppositionality in the US, 1980-

2000. Dissertation for the degree of Doctor of Philosophy. College Park: Faculty of the Graduate School of the University of Maryland, 2004. http://www.lib.umd.edu/drum/bitstream/1903/168/1/dissertation.pdf (Посетено: 05.03.2009).

ABELE, Christine 2006. Civil Society Assistance in Central and Eastern Europe: The Cases of Poland and

Slovakia. Dissertation. Eingereicht an der Philosophischen Fakultät III der Humboldt - Universität zu Berlin, 21.04.2006. http://edoc.hu-berlin.de/dissertationen/abele-christine-2006-04-25/HTML/front.html (Посетено: 12.02.2009)

АТА 2008. Past Projects: Macedonia. Aid to Artisans, 2008.

http://www.atawebstore.org/where/past_project.php?n_id=9 (Посетено: 29.10.2008).

ASKERUD, Pernille and Richard A. ENGELHARDT 2007. Statistics on cultural industries: framework for the elaboration of national data

capacity building projects. Bangkok, UNESCO Office Bangkok, 2007. http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001549/154956e.pdf (Посетено: 29.09.2008).

BISHOP, Claire 2006. The Social Turn: Collaboration and its Discontents. In: Artforum, February 2006.

http://artforum.com/inprint/id=10274 (Посетено: 06.10.2008). BROWN, Keith 2006. Transacting Transition: The Micropolitcs of Democrasy Assistance in the Former

Yugoslavia, edited by Keith Brown. Bloomfield: Kumarian Press, Inc., 2006. BUNCHUA, Kirti а. Buddhism and Democracy. In: Cultural Heritage and Contemporary Change, Series

III, Asia, Volume 15. Civil Society in A Chinese Context. Chinese Philosophical Studies, VII, edited by Miaoyang Wang, Xianmeng Yu, Dy B. Manuel. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series03/III-15/chapter_viii.htm (Посетено: 28.08.2008).

ВИЕСАНД, Андреас Ј. 2002. Што се културни индустрии и зошто се тие толку интересни за урбаниот

регионалниот и државниот развој? Во: Индустрии на културата: Развојни аспекти, уредил Иван Додовски, 5-6. Скопје: Фондација Институт отворено општество - Македонија, 2002.

ВЛАДА НА РМ 2007. Стратегија за соработка на Владата со граѓанскиот сектор 2007 – 2011. Скопје:

Влада на Република Македонија, Генерален секретаријат, 2007. http://www.mcms.org.mk/WBStorage/Files/Stretegija1.pdf (Посетено: 21.08.2008).

ВМРО–ДПМНЕ 2008. Преродба во 100 чекори, Надградена и проширена. Програма на ВМРО–

ДПМНЕ за преродба 2008–2012. Парламентарни избори 2006. ВМРО–ДПМНЕ, 2006.

122

http://www.vmro-dpmne.org.mk/Dokumenti/Programa%202008-2012.pdf (Посетено: 05.03.2009).

2006. Преродба во 100 чекори. Изборна програма на ВМРО–ДПМНЕ. Парламентарни избори 2006. ВМРО–ДПМНЕ, 2006.

ВРАНГЕЛОВСКИ, Љупчо 2002. Граѓанските здруженија во Македонија. Развој и улога на граѓанските

здруженија во современото македонско општество. Скопје: Љупчо Врангеловски, 2002.

ГАЗДИЌ, Сашо 1991. Цивилното општество во Словенија. Во: Цивилното општество во

посткомунизмот, 32-36. Скопје: Македонско радио, Трета програма, 1991. ГЕЛНЕР, Ернест 2003. Услови за слобода. Цивилното општество и неговите противници. Скопје:

Магор, 2003. ГЕОРГИЕВСКА-ЈАКОВЛЕВА, Лорета 2008. Книжевноста и културната транзиција. Скопје: Институт за македонска

литература, 2008. ГИНЕР, Салвадор 1991. Дали замира цивилното општество?. Во: Цивилното општество во

посткомунизмот, 62-86. Скопје: Македонско радио, Трета програма, 1991. ГИРЦ, Клифорд 2007. Толкување на културите. Скопје: Магор, 2007. DEVIANTART 2008. Macedonia. Deviantart, 2008. http://macedonia.deviantart.com/ (Посетено:

20.10.2008). ДИМИТРИЕВСКИ, Вања 1999. Електронската „денс“ музика како забава, идеологија и комуникација во

Скопската клубска сцена. Дипломска работа одбранета во јуни 1999 година на Институтот за етнологија и антропологија. Скопје: Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Природно-математички факултет Скопје, 1999. Во ракопис.

ДИМИТРОВ, Евгени 1995. Педесет години современа македонска држава. Во: АСНОМ Педесет години

македонска држава 1944-1994, уредиле: Евгени Димитров, Ѓорѓи Ј. Цаца, Владимир Иваноски, 17-36. Скопје: Македонска академија на науките и уметностите, Институт за национална историја, 1995.

ДИМИТРОВСКА, Василка 2008. Археолошки дневник vol. 2.1/2. Скопје: Василка Димитровска, 2008.

http://arheo.com.mk/ (Посетено: 11.10.2008). ДИМИЋ, Љубодраг 1996. Културна политика у Краљевини Југославији 1918-1941. Први део: Друштво и

држава. Београд: Стубови културе, 1996.

123

ДОНЕВ, Дејан 2008. Невладиниот сектор како етички коректив на општеството или за Механизмите

на етичко дејствување на невладините организации. Скопје: МЦМС, 2008. DRAGIČEVIĆ-ŠEŠIĆ, Milena i STOJKOVIĆ, Branimir 2003. Kultura -Menadžment, animacija, marketing. Beograd: Clio, 2003. ЕГО 2004. Интервју: проф. д-р Ѓорѓе Иванов – “Кафез со дупло дно“. ЕГО, Број 1, 09

септември 2004. Битола: АртБит, 2004. http://www.ego.com.mk/star/arhiva/broj1/3.htm (Посетено: 21.06.2009).

EDWARDS, Michael 2005. Civil society. The Encyclopaedia of Informal Education.

http://www.infed.org/association/civil_society.htm (Посетено: 25.08.2008). EUROPA 2008. Europa. Europa, 2008. http://europa.eu/ (Посетено: 11.11.2008). ЖИВО НАСЛЕДСТВО 2008. Мрежата Живо наследство - Македонија. Скопје: ФИООМ, 2008.

http://www.zivonasledstvo.org.mk (Посетено: 29.09.2008). ЗДРАВЕВ, Ѓорѓи 1999. Трансформација на некои форми од областа на народното ликовно творештво

во современиот живот. Во: Фолклорните импулси во македонската литература и уметност на ХХ век, уредиле: Милан Ѓурчинов, Борис Петковски и Томе Саздов, 361-372. Скопје: МАНУ, 1999.

ИВАНОВ, Ѓорге 1994. Цивилно општесво: Новите противречности на старата расправа. Скопје: Степ,

1994. 1991. Посткомунизмот и цивилното општество. Во: Цивилното општество во

посткомунизмот, 5-13. Скопје: Македонско радио, Трета програма, 1991. 1987. Ние и алтернативците. Добри се, подалеку нека се!? Во: Млад Борец бр.

1544(2), 19.10.1987, 30-31. Скопје: Млад Борец, 1987. ИНИ – СКОПЈЕ 1969а. Историја на македонскиот народ, Книга Прва. Скопје: НИП Нова Македонија,

1969. 1969б. Историја на македонскиот народ, Книга Втора. Скопје: НИП Нова Македонија,

1969. 1969в. Историја на македонскиот народ, Книга Трета. Скопје: НИП Нова Македонија,

1969. JEFFERY, Alexander C. 2001. The Binary Discourse of Civil Society. In: The New Social Theory Reader, edited by

S. Seidman and J. C. Alexander, 193-201. London and New York: Routledge, 2001. http://books.google.com/books?id=mXgp5b8yvvkC&pg=PA193&lpg=PA193&dq=%22The+Binary+Discourse+of+Civil+Society%22&source=web&ots=p2kBdxsxux&sig=_8XvMFVl8J4S8cEHSVNkTWgjpfM&hl=en&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#PPA185,M1 (Посетено: 25.08.2008).

124

KEANE, John 1990. Despotizem in demokracija. Civilna družba od zgodnje moderne do poznega

socijalizma. Ljubljana: Univerzitetna konferenca ZSMS, Knjižnica revolucionarne teorije, 1990.

КЛЕКОВСКИ, Сашо, КРЖАЛОВСКИ, Александар и ЈАКОВЛЕСКА, Гонце 2007. Општествена одговорност на граѓаните. Скопје: Македонски центар за

меѓународна соработка, 2007. http://www.graganskisvet.org.mk/WBStorage/Files/opstestvena_odgovornost_na_graganite.pdf (Посетено: 30.08.2008).

KOZOROG, Miha 2004. Where Subcultures and Tourism Meet. In: Roaming Anthropology, editor: Dragan

Stanojević, 16-39. Beograd: Ethnology and Anthropology Student's Club - KSEA, 2004.

KOLAR-PANOV, Dona, SIMJANOVSKA, Violeta and MOJANČEVSKA, Katerina 2007. City Regeneration Policies and Practices. Case study: Skopje. In: Cultural Transitions

in Southeastern Europe. The Creative City: Crossing Visions and New Realities in The Region: collection of papers from the course, [Dubrovnik, 2006.]. Culturelink Joint Publication Series, No 11, Edited by Nada Švob-Đokoć. Zagreb: Institute for International Relations, 2007. http://www.culturelink.org/publics/joint/cultid08/Svob-Djokic_Creative_City.pdf (Посетено: 02.05.2009).

КОНТРАПУНКТ 2008. Контрапункт. Скопје: Контрапункт, 2008. http://www.kontrapunkt-mk.org/

(Посетено: 12.10.2008). KOHEN, Jean L. and ARATO, Andrew 2001. The Utopia of Civil Society. In: The New Social Theory Reader, edited by S.

Seidman and J. C. Alexander, 185-192. London and New York: Routledge, 2001. http://books.google.com/books?id=mXgp5b8yvvkC&pg=PA193&lpg=PA193&dq=%22The+Binary+Discourse+of+Civil+Society%22&source=web&ots=p2kBdxsxux&sig=_8XvMFVl8J4S8cEHSVNkTWgjpfM&hl=en&sa=X&oi=book_result&resnum=1&ct=result#PPA185,M1 (Посетено: 25.08.2008).

КУЛТУРНО КОНТАКТНА ТОЧКА МАКЕДОНИЈА 2008. Културно контактна точка Македонија. Скопје: ККТ Македонија, 2008.

http://www.ccp-macedonia.gov.mk/ (Посетено: 11.11.2008). КУПЕР, Адам 2000. Еволуција на културата. Во: Антропологија, Зборник текстови, уредил: Ѓорѓе

Младеновски, 389-402. Скопје: Философски факултет – Скопје, 2000. Во оригинал: Kuper, Adam. 1994. Evolution of Culture. In: The Chosen Primate. pp. 79-102. Cambridge: Mass. Harvard University Press, 1994.

KHATAMI, Sayyid Mohammad 2000. Islam, Dialogue and Civil Society. Karachi: The Foundation for the Revival of

Islamic Heritage, 2000. http://www.al-islam.org/civilsociety (Посетено: 28.08.2008). ЛЕФЕВР, Стефан 1991. Промените во комунистичките општества. Во: Цивилното општество во

посткомунизмот, 37-61. Скопје: Македонско радио, Трета програма, 1991.

125

ЛИРИ, Тимоти 1996. Нова раса. Во: Маргина бр. 32–33, октомври–ноември 1996, 39–44. Скопје:

Темплум, 1996. LOKOMOTIVA Centre for New Initiatives in Art and Culture 2008. Lokomotiva. Skopje: Lokomotiva, 2005.

http://www.lokomotiva.org.mk/ (Посетено: 18.09.2008). МАКЕДОНСКИ НАРОДНИ ПЕСНИ 2008. Македонски народни песни. Blogspot 2008. http://pesna.blogspot.com/ (Посетено:

20.10.2008). МАНДИ, Сајмон 2000. Културна политика: краток водич. Скопје: Фондација Институт отворено

општество - Македонија, 2000. МАСТЕР Интерактив, Кино клуб 2008. Официјален веб сајт на Кино клубот Мастер Интерактив. Кратово: МАСТЕР

Интерактив, 2008. http://masterint.mk/content.aspx?cid=6&ln=mk (Посетено: 19.09.2008).

МАТА 2006. Македонска Артисанска Трговска Организација. Скопје: МАТА, 2006.

http://www.matacraft.org.mk/mk/default.asp (Посетено: 29.10.2008). MATARASSO, François 2005. Living Heritage. Community Development Through Cultural Resourced in South

East Europe, Final Report 2001-2005. Brussels: King Baudouin Foundation, 2005. MATARASSO, François and LANDRY, Charles 1999. Balancing act: twenty-one strategic dilemmas in cultural policy. Strasbourg: Council

of Europe, April 1999. http://www.britishcouncil.org/ukraine-arts-management-cultural-strategy-dilemmas.pdf (Посетено: 02.05.2009).

MILLER, Toby and YÚDICE, George 2002. Cultural policy. SAGE, 2002.

http://books.google.com/books?hl=en&lr=&id=tKL8dns6JhUC&oi=fnd&pg=PP8&dq=cultural+policy&ots=3e6LFBdUO_&sig=CJNT3vEjexI6jGP0D76x7_X9bUg#PPA1,M1 (Посетено: 02.05.2009).

МИНИСТЕРСТВО ЗА КУЛТУРА 2009а. Програма Култура 2007-2013. Скопје: Министерство за култура, 2009.

http://www.kultura.gov.mk/documents/Kultura_2007-2013_za_web.pdf (Посетено: 09.06.2009).

2009б. Предлог на закон за остварување на културата. Скопје: Министерство за култура, 2009. http://www.kultura.gov.mk/documents/zakon_za_kultura_29-05-2009.pdf (Посетено: 24.07.2009).

2009в. Промовирани 10 скулптури во центарот на Скопје. Вест објавена на 12.04.2009 година, на интернет страницата на Министерството за култура. Скопје: Министерство за култура, 2009. http://www.kultura.gov.mk/listsoopstenija_more.php?id=266 (Посетено: 24.07.2009).

2008. Министерство за култура. Скопје: Министерство за култура, 2008. http://www.kultura.gov.mk/ (Посетено: 10.11.2008).

126

2006. Единица за коодринација на проектот: Развој на општините и културата. Скопје: Министерство за култура, 2006. http://www.cdcp.org.mk/ (Посетено: 11.10.2008).

2005. Информатор, октомври 2005. Единица за коодринација на проектот: Развој на општините и културата. Скопје: Министерство за култура, 2005. http://www.cdcp.org.mk/Newsletter/2_mkd.pdf (Посетено: 11.10.2008).

2004. Национална програма за културата за периодот 2004-2008. Скопје: Министерство за култура, 2004. http://www.kultura.gov.mk/documents/Nacionalnaprogramazakultura.htm (Посетено: 11.10.2008).

МИРОНСКА-ХРИСТОВСКА, Валентина 2007. Македонската преродба. Скопје: Институт за македонска литература, 2007. МКЦ - БИТОЛА 2008. Младински културен центар - Битола. Битола: Младински културен центар,

2008. http://www.mkcbt.org.mk/ (Посетено: 20.10.2008). MOS, Marsel 1982. Ogled o daru. Vo: Sociologija i antropologija II, 7–223. Beograd: Prosveta, 1982. MOČNIK, Rastko a. Nevladine organizacije, sluge neoliberalne države. Zagreb: ZaMirZine.

http://www.zamirzine.net/spip.php?article582&var_recherche=Mo%C4%8Dnik%2C%20Rastko (04.06.2009).

МОЧНИК, Растко 1991. Улогата на левицата во сегашниве промени. Во: Цивилното општество во

посткомунизмот, 20-31. Скопје: Македонско радио, Трета програма, 1991. МУЛТИМЕДИА, Центар за изведувачки уметности 2005. Дебати за културата. Граѓанска иницијатива. Скопје: ЦИУ Мултимедиа, 2005. MULTIMEDIA, Performing Arts Centre 2008. Multimedia. Skopje: Multimedia, 2008. http://www.multimedia.org.mk/ (Посетено:

18.09.2008). MCLEAN, George F. 1997. Philosophy and Civil Society: It’s Nature, Its Past and Its Future. In: Civil Society

and Social Reconstruction, edited by George F. Mclean. Cultural Heritage and Contemporary Change. Series I. Culture and Values, Volume 16. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series01/I-16/chapter_i.htm (Посетено: 27.08.2008).

МЦМС 2005. ЦИВИКУС: Индекс на граѓанското општество во Република Македонија. По 15

години транзиција – од стабилизација кон граѓанско учество, уредил: Сашо Клековски. Скопје: МЦМС, 2005. http://www.mcms.org.mk/WBStorage/Files/Civikus-Indeks%20na%20gragjanskoto%20opstestvo.pdf (Посетено: 26.08.2008).

MY SPACE 2008. My Space. My Space, 2008. http://www.myspace.com/ (Посетено: 20.10.2008).

127

NATO 1990. Declaration on a Transformed North Atlantic Alliance. NATO, 1990.

http://www.nato.int/cps/en/SID-BA4F2DA8-F6910015/natolive/official_texts_23693.htm?selectedLocale=en (Посетено: 24.04.2009).

НМП 2006. НМП. Скопје: НМП, 2006. http://www.nmp.com.mk/manifesto.html (Посетено:

06.12.2006). NUTI, Paul 2006. Toward Reflective Practice: Understanding and Negotiating Democracy in

Macedonia. In: Transacting Transition: The Micropolitcs of Democrasy Assistance in the Former Yugoslavia, edited by Keith Brown, 73-94. Bloomfield: Kumarian Press, Inc., 2006.

O'BRIEN, Rory 1999а. Philosophical History of the Idea of Civil Society.

http://www.web.net/~robrien/papers/civhist.html (Посетено: 27.08.2008). 1999б. Civil Society, the Public Sphere and the Internet.

http://www.web.net/~robrien/papers/civsoc.html (Посетено: 27.08.2008). PATTERY, George а. Pluralist Society: A Gandhian Perspective. In: Cultural Heritage and Contemporary

Change, Series IIIB, South Asia, Volume 6. CIVIL SOCIETY IN INDIAN CULTURES, Indian Philosophical Studies, III, edited by Asha Mukherjee, Sabujkali Sen, K. Bagchi. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series03/IIIB-6/chapter_iii.htm (Посетено: 28.08.2008).

PATHAK, S.K. а. Models of Civic Awareness in Ancient India. In: Cultural Heritage and Contemporary

Change, Series IIIB, South Asia, Volume 6. CIVIL SOCIETY IN INDIAN CULTURES, Indian Philosophical Studies, III, edited by Asha Mukherjee, Sabujkali Sen, K. Bagchi. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series03/IIIB-6/chapter_iv.htm (Посетено: 28.08.2008).

PETROVA, Tsveta and Sidney TARROW 2007. Transactional and Participatory Activism in the Emerging European Polity The

Puzzle of East-Central Europe. Comparative Political Studies,Volume 40 Number 1, January 2007, 74-94. London, Thousand Oaks and New Delhi: Sage Publications, 2007. http://cps.sagepub.com/cgi/reprint/40/1/74 (Посетено: 06.09.2008).

ПЕЧИЈАРЕСКИ, Љупчо, Димитар НИКОЛОСКИ, и Стевчо ДИМЕСКИ, 2002 Македонските граѓани на крајот на дваесетиот и почетокот на двесет и првиот

век. Прилеп: Н.И.П. Метафора, 2002. ПЛАГИЈАТ 2008. Плагијат. Скопје: Плагијат, 2008. http://www.plagij.at/ (Посетено: 14.10.2008). ПОГОН 2005. Погон. Скопје: Погон, 2005. http://www.pogon.org.mk (Посетено: 06.08.2008). PRESS TO EXIT Project Space 2008. Press to Exit Project Space. Skopje: Press to Exit Project Space, 2008.

http://www.presstoexit.org.mk/ (12.10.2008).

128

ПРИБАЦ, Игор 1996. Послушност кон законот и послушност кон другиот. Во: Маргина бр. 32–33,

октомври–ноември 1996, стр. 58–63. Скопје: Темплум, 1996. ПРЊАТ, Бранко 1987. Синдикат и остваривање циљева културне политике. Београд: Институт за

политичке студије, 1987. PRNJAT, Branko 1979а. Kulturna politika. Beograd: Radnička štampa, 1979. 1979б. Kultura i stvaralaštvo. Beograd: Izdavačka radna organizacija „Rad“, 1979. RAO, Vijayendra and Michael WALTON 2004. Culture and Public Action: Relationality, Equality of Agency and Development. In:

Culture and Public Action, Edited by Vijayendra Rao and Michael Walton, 3-36. Palo Alto: Stanford University Press, 2004. http://www.cultureandpublicaction.org/pdf/Chapter1.pdf (Посетено на: 27.02.2009).

РАЦИН, Кочо 1966. Стихови и проза, уредил: Д-р Александар Спасов. Скопје: Култура, 1966. REED, Thomas Vernon 2005. The Art of Protest: Culture and Activism from the Civil Rights Movement to the

Streets of Seattle. University of Minnesota Press, 2005. http://books.google.com/books?id=X-h8rht33IEC&printsec=frontcover (Посетено на: 07.03.2009).

РОСТУШЕ On-Line портал 2007. Реканско Културно Лето 2007, 30 јуни 2007. Ростуше On-Line портал.

http://www.rostuse.com.mk/GH_PrintFriendly.asp?HID=83&CATID= (Посетено: 16.09.2008).

ROT, Peter 1996. Sponzorisanje kulture. Beograd: Clio, 1996. САЛИНС, Маршал Д. 2000. Еволуција: Специфична и генерална. Во: Антропологија, Зборник текстови,

уредил: Ѓорѓе Младеновски, 145-158. Скопје: Философски факултет – Скопје, 2000. Во оригинал: Sahlins, Marshal D. 1960. Evolution: Specific and General. In: High Points in Anthropology. Paul Bohannan ed. and Mark Glazer ed. pp. 429-439. New York: Alfred A. Knopf.

СВЕТИЕВА, Анета 2009. Модерен милет–систем во традициските култури. Предавања по предметот

„Модерен милет–систем во традициските култури“. Скопје: Природно–математички факултет, Институт за етнологија и антропологија, 2009.

1999. Македонската ликовна уметност на релација минато - сегашност како потреба за културен идентитет во рамки на глобалната култура. Во: Фолклорните импулси во македонската литература и уметност на ХХ век, уредиле: Милан Ѓурчинов, Борис Петковски и Томе Саздов, 373-380. Скопје: МАНУ, 1999.

129

SDC 2008. Home. Swiss Agency for Development and Cooperation. Skopje: Swiss Cooperation

Office, 2008. http://www.swisscooperation.org.mk/en/Home (Посетено: 11.10.2008).

SIMJANOVSKA, Violeta 2007а. Strategy for Cultural Development of City of Bitola as Instrument of The Local

Cultural Policy. Interdisciplinary postgraduate studies, Cultural Management and Cultural Policy, Master thesis. Belgrade: University of Arts in Belgrade. 2007.

2007б. Opus građanskog kulturnog sektora u Republici Makedoniji. Kulturpunkt, 2007. http://www.kulturpunkt.hr/i/kultrapunkt/9/ (Посетено: 02.05.2009)

SIMJANOVSKA, Violeta 2007в. Opus građanskog kulturnog sektora u Republici Makedoniji. Kulturpunkt, 2007.

http://www.kulturpunkt.hr/i/kultrapunkt/9/ (Посетено: 02.05.2009) СЛУЖБЕН ВЕСНИК НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА 2007. Закон за волонтерство. Службен весник на Република Македонија 85/07.

Скопје: Службен весник на Република Македонија, 2007. http://www.mtsp.gov.mk/WBStorage/Files/zakon%20za%20volonterstvo.pdf (Посетено: 17.09.2008).

2005. Закон за култура. Пречистен текст. Службен весник на Република Македонија 82/05. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 2005.

2004а. Закон за меморијалните споменици и спомен обележјата. Службен весник на Република Македонија 66/04. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 2004.

2004б. Закон за трговските друштва. Службен весник на Република Македонија 28/04. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 2004.

2003. Закон за култура. Пречистен текст. Службен весник на Република Македонија 66/03. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 2003.

1999. Регистар за 1998 година. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 1999.

1998а. Закон за здруженијата на граѓани и фондациите. Службен весник на Република Македонија 31/98, 1724-1734. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 1998.

1998б. Закон за култура. Службен весник на Република Македонија 31/98, 1714-1724. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 1998.

1996. Закон за трговските друштва. Службен весник на Република Македонија 28/96. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 1996.

1992. Устав на Република Македонија. Службен весник на Република Македонија 52/92. Скопје: Службен весник на Република Македонија, 1992. http://www.pravo.org.mk/download/Zakoni/ustav_na_RM.pdf (Посетено: 10.06.2009)

СЛУЖБЕНИ ЛИСТ СФРЈ 1988. Закон о удруженом раду. Пречишћени текст. Службени лист Социјалистичке

Федеративне Републике Југославије, 11/88. Београд: Службени лист СФРЈ, 1988.

1976. Закон о удруженом раду. Службени лист Социјалистичке Федеративне Републике Југославије, 53/76. Београд: Службени лист СФРЈ, 1976.

СОБРАНИЕ НА РМ 1991. Устав на Република Македонија. Скопје: Собрание на Република Македонија,

17 ноември 1991. http://www.sobranie.mk/mk/default.asp?vidi=ustav (Посетено: 05.11.2008).

130

СТОЈАНОВА, Мери 2009. Можности за културна и економска афирмација на Преспа врз основа на

етнолошки и фолклорни вредности. Магистерски труд. Скопје: Институт за етнологија и антропологија, Природно-математички факултет, УКИМ Скопје, 2009.

SHERROD, Lonnie R., Constance A. FLANAGAN, Ron KASSIMIR and Amy K. SYVERTSEN 2005. Youth Activism: An International Encyclopedia. Greenwood Press, 2005.

http://books.google.com/books?id=osOSqsYWrlkC&printsec=frontcover#PPP1,M1 (Посетено на: 07.03.2009).

SCHLOSSMAN, David A. 2001. Actors and Activists: Politics, Performance, and Exchange Among Social Worlds.

London and New York: Routledge, 2001. SWISS CULTURAL PROGRAMME 2009. Swiss Cultural Programme. Swiss Cultural Programme, 2009. http://scp-mk.net/

(Посетено на: 04.06.2009). ТОМПСОН, Џон Б. 1999. Поимот на културата. Во: Антропологија, Зборник текстови, уредиле

Слободанка Марковска и Сузана Симоновска, 107-135. Скопје: Догер, 1999. ТРАЈКОВСКА, Пламенка 2006. Културата како елемент во извршувањето на стратегијата на претпријатијата.

Магистерски труд одбранет во јули 2006 година на Економскиот факултет во Скопје. Скопје: Универзитет „Св. Кирил и Методиј“, Економски факултет, 2006. Во ракопис..

ТРАЈКОВСКИ, Ило 1997. Граѓанско содружништво: Метасоциолошка реконструкција на македонското

приемање на современиот поим за SOCIETAS CIVILIS. Скопје: ГОЦМАР, 1997. ТРИФУНОВИЋ, Лазар 1981. Сликарски правци ХХ века. Београд: Просвета, 1981. УМЕТНИЧКИ РАКОТВОРБИ СКОПЈЕ 2008. Проект Крале Марко. Скопје: Уметнички ракотворби Скопје, 2008.

http://www.kralemarko.org.mk/ (Посетено: 20.10.2008). UNESCO 2007а. About UNESCO. What is it? What does it do? UNESCO, 2007.

http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=3328&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (Посетено: 10.11.2008).

2007б. Major fields and priorities. UNESCO, 2007. http://portal.unesco.org/en/ev.php-URL_ID=6406&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (Посетено: 10.11.2008).

2007в. Culture and Development. UNESCO, 2007. http://portal.unesco.org/culture/en/ev.php-URL_ID=35030&URL_DO=DO_TOPIC&URL_SECTION=201.html (Посетено: 10.11.2008).

131

UNITED NATIONS 2008а. UN in Brief. United Nations, 2008. http://www.un.org/Overview/uninbrief/

(Посетено: 10.11.2008). 2008б. Note on Yugoslavia. United Nations, 2008.

http://www.un.org/members/notes/yugoslavia.htm (Посетено: 10.11.2008). 2005. History of the United Nations. United Nations, 2005.

http://www.un.org/aboutun/unhistory/ (Посетено: 10.11.2008). UNDP 1999. National Human Development Report, Macedonia 1999. Civil Society in Transition.

Skopje: United Nations Development Programme, 1999. UNICEF 2004. The Right to Know Initiative. Project Activities 2003. UNICEF Skopje, 2004.

http://www.actforyouth.net/documents/ProjectActivitiesRTK2003.pdf (Посетено: 10.04.2009)

USAID 2006. The 2005 NGO Sustainability Index for Central and Eastern Europe and Eurasia.

United States of America Agency for International Development. 2006. http://www.usaid.gov/locations/europe_eurasia/dem_gov/ngoindex/2005/complete_document.pdf (Посетено: 06.09.2008).

2008. The 2007 NGO Sustainability Index for Central and Eastern Europe and Eurasia. United States of America Agency for International Development. 2008. http://www.usaid.gov/locations/europe_eurasia/dem_gov/ngoindex/2007/complete_document.pdf (Посетено: 06.09.2008).

FACEBOOK 2009. Facebook. Facebook, 2009. http://www.facebook.com/ (Посетено: 29.03.2009). ФИООМ 2008. Фондација Институт отворено општество – Македонија. Скопје: Фондација

Институт отворено општество – Македонија. http://www.soros.org.mk/ (Посетено: 23.09.2008).

FOSTER, Don а. Race, Space and Civil Society. The Cultural Heritage and Contemporary Change,

Series II, Africa, Volume 6. SAMENESS and DIFFERENCE: Problems and Potentials in South African Civil Society. South African Philosophical Studies, I, edited by James R. Cochrane and Bastienne Klein. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series02/II-6/chapter_ii.htm (Посетено: 28.08.2008).

CVETKOVICH, Ann 1998. Video, AIDS and Activism. In: Art, Activism, and Oppositionality: Essays from

Afterimage, Edited by Grant H. Kester, 182-198. Duke University Press, 1998. http://books.google.com/books?id=-eu5cm9iuewC&printsec=frontcover#PPP7,M1 (Посетено на: 07.03.2009).

COCHRANE, James R. а. Religion in Civil Society: Readings from the South African Case. The Cultural

Heritage and Contemporary Change, Series II, Africa, Volume 6. SAMENESS and DIFFERENCE: Problems and Potentials in South African Civil Society. South African Philosophical Studies, I, edited by James R. Cochrane and Bastienne Klein.

132

The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series02/II-6/chapter_i.htm (Посетено: 28.08.2008).

COMECLEAN 2008. Comeclean. Comeslean. 2008. http://www.comeclean.com.mk/ (Посетено:

20.10.2008). COUNCIL OF EUROPE 1998. Cultural policy in Slovenia. Council of Europe, European Programme of National

Cultural Policy, 1998. http://books.google.com/books?id=TcfHDVvyn_gC&pg=PA7&dq=cultural+policy&lr=#PPA25,M1 (Посетено на: 07.06.2009).

ЏОРДАН, Глен и Крис ВЕДОН 1999-2000. Културна политика. Класа, род, раса и постмодерниот свет. Скопје:

Темплум, 1999-2000. ШВАЈЦАРСКА ПРОГРАМА ЗА КУЛТУРА 2008. Швајцарска програма за култура. Скопје: Швајцарска програма за култура,

2008. http://www.pro-helvetia.org.mk/ (Посетено: 20.10.2008). WHITE, Leslie A. with Beth DILLINGHAM 1973. The Concept of Culture. Minneapolis: Burgess Publishing Company, 1973. XIRONG, Hе а. Confucian "Ritual" (Li) and Civil Society. In: Cultural Heritage and Contemporary

Change, Series III, Asia, Volume 15. Civil Society in A Chinese Context. Chinese Philosophical Studies, VII, edited by Miaoyang Wang, Xianmeng Yu, Dy B. Manuel. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series03/III-15/chapter_ix.htm (Посетено: 28.08.2008).

б. Collective Identity and Civil Society. In: Cultural Heritage and Contemporary Change, Series III, Asia, Volume 15. Civil Society in A Chinese Context. Chinese Philosophical Studies, VII, edited by Miaoyang Wang, Xianmeng Yu, Dy B. Manuel. The Council for Research in Values and Philosophy. http://www.crvp.org/book/Series03/III-15/chapter_x.htm (Посетено: 28.08.2008).

YOJI, Koyama 2003. South Eastern Europe in Transition. A Quest for Stabilization of the Region after the

Breakup of Former Yugoslavia. Nigata: Nigata University, 2003.

133

ТЕРЕНСКИ ИЗВОРИ

Испитаници опфатени со истражувањето спроведено за потребите на проектот

„Стимулирање и промоција на млади уметници“ во организација на

здружението на граѓани Погон, во периодот октомври–ноември 2006 година.

Ред. бр Име и презиме

Датум и место на раѓање

Датум и место на разговор

Снимено во документ

1 Ана Чушкова 05.10.1979, Скопје

20.10.2006, Скопје MKC_001_20.10.2006

2 Слободан Јаќоски 01.04.1984, Скопје

20.10.2006, Скопје MKC_001_20.10.2006

3 Марко Ѓорѓиевски 04.07.1982, Скопје

25.10.2006, Скопје MKC_002_25.10.2006

4 Милан Симовски 02.05.1983, Скопје

25.10.2006, Скопје MKC_002_25.10.2006

5 Елеонора Стојановиќ 01.05.1967, Скопје

03.11.2006, Скопје MKC_003_03.11.2006

6 Марко Манев 1985, Скопје

03.11.2006, Скопје MKC_004_05.11.2006

7 Симон Калајџиев 1985, Скопје

03.11.2006, Скопје MKC_004_05.11.2006

8 Иван Коцев 10.01.1984, Скопје

06.11.2006, Скопје MKC_005_06.11.2006

9 Владимир Русјаков 25.09.1986, Скопје

14.11.2006, Скопје MKC_006_14.11.2006

10 Билјана Филиповска 11.11.1972, Кочани

28.11.2006, Скопје MKC_007_28.11.2006

11 Анета Делоска 17.11.1978, Скопје

28.11.2006, Скопје MKC_007_28.11.2006

12 Дејан Ристов 23.04.1985, Велес

28.11.2006, Скопје MKC_007_28.11.2006

13 Перица Јовчевски 22.09.1987, Скопје

08.12.2006, Скопје MKC_008_8.12.2006

Испитаници опфатени со истражувањето спроведено за потребите на

магистерскиот труд „Менување на општествените вредности низ културен

активизам ан граѓанскиоте здруженија во Република Македонија“.

134

Ред. бр Име и презиме

Датум и место на раѓање

Датум и место на разговор

Снимено во документ

1 Елена Велјановска 18.10.1979, Скопје

04.07.2007, Скопје AU_KA_001_04.07.2007.wav

2 Тошо Филиповски 05.05.1969, Кочани

10.07.2007, Скопје AU_KA_002_10.07.2007.wav

3 Христина Ивановска 25.05.1974, Скопје

20.07.2007, Скопје AU_KA_003_20.07.2007.wav

4 Цвета Спасова 28.05.1979, Неготино

23.07.2007, Скопје AU_KA_004_23.07.2007.wav

5 Мери Стојанова 29.06.1972, Битола

30.07.2007, с. Љубојно AU_KA_005_30.07.2007.wav

6 Лидија Туџаровска Непознато 30.07.2007, с. Долно Дупени

Нема аудио запис.

7 Анета Калајџиевска Непознато 30.07.2007, с. Долно Дупени

Нема аудио запис.

8 Елица Димитровска Непознато 30.07.2007, с. Долно Дупени

Нема аудио запис.

9 Милка Попјаневска Непознато 30.07.2007, с. Брајчино Нема аудио запис.

10 Љубинка Механџиска 22.04.1953,

с. Русиново

10.08.2007, с. Русиново Нема аудио запис.

11 Горан Механџиски с. Русиново

10.08.2007, с. Русиново Нема аудио запис.

12 Виолета Симјановска 23.03.1968, Битола

14.04.2009, Скопје AU_KA_006_14.04.2009.wav

13 Олгица Трајковска 1952, Скопје

23.07.2009, Скопје AU_KA_007_23.07.2009.wav

135

КРАТЕНКИ АТА Aid to Artisans ВМРО–ДПМНЕ Внатрешна Македонска Револуционерна Организација – Демократска

партија за македонско национално единство ГТЗ (GTZ) Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit EACEA Education, Audiovisual and Culture Executive Agency ЕУ Европска Унија ЗРАТ „Љубојно“ Здружение за развој на алтернативен туризам „Љубојно“ ИНИ Институт за национална историја - Скопје КПЈ Комунистичка партија на Југославија КПМ Комунистичка партија на Македонија МАНУ Македонска академија на науките и уметностите МАТА Македонска Артисанска Трговска Организација МКЦ Младински културен центар, Скопје МКЦ – Битола Младински културен центар - Битола ММНШ Македонска мрежа за намалување на штети МЦМС Македонски центар за меѓународна соработка РМ Република Македонија САД Соединети Американски Држави SDC Swiss Agency for Development and Cooperation СРЈ Сојузна Република Југославија СФРЈ Социјалистичка Федеративна република Југославија СХС Србите, Хрватите и Словенците (Се мисли на Кралството на Србите,

Хрватите и Словенците) УНЕСКО Организација на Обединетите Нации за орбазование, наука и култура

(United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) UNDP United Nations Development Programme USAID United States Agency for International Development ФИООМ Фондација Институт отворено општество – Македонија