03การศกษารปแบบประตมากรรมเหวชระ ทปรากฏในศลปะเขมร*

ชญธกา มนาป** Chanthika Manapee

* บทความนเปนสวนหนงของวทยานพนธเรอง “การศกษาคตความเชอและรปแบบเหวชระทพบในเอเชยตะวนออกเฉยงใต” ซงม ผศ. ดร.จรสสา คชาชวะ เปนอาจารยทปรกษาวทยานพนธ** นกศกษาปรญญาโท สาขาโบราณคดสมยประวตศาสตร ภาควชาโบราณคด คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร

A Study of Sculpture of Hevajra in Khmer Art

68 68

บ ท ค ด ย อ

เหวชระเรยกอกชอหนงวาเทพผพทกษหรอยดม เปนเทพทมความสำาคญองคหนงในพทธศาสนา นกายวชรยาน มหนาทปกปองคมครองพทธศาสนา ปรากฏความเชอและการนบถอขนเปนครงแรกในอนเดย ชวงพทธศตวรรษท 13-18 สมยราชวงศปาละ ในประเทศอนเดยเองมการสรางประตมากรรมเหวชระอยไมมากนกเมอเทยบกบประเทศใกลเคยง เชน ประเทศเนปาล และประเทศทเบต ทนบถอนกายวชรยานเชนกน สำาหรบในประเทศกมพชาพบวาประตมากรรมเหวชระนยมสรางในศลปะนครวดและแพรหลายในศลปะบายน มอายอยในชวงพทธศตวรรษ ท 17-18 พบทงรปแบบกปาละธรและศาสตราธร ทำาขนจากวสดหลากหลาย ประเภท เชน สำารด หน และงาชาง ในสมยพระเจาชยวรมoท 7 การนบถอเหวชระมความสำาคญตออาณาจกเขมร โดยเหนไดจาก 1) รปแบบทางศลปะของประตมากรรมเหวชระในนครวดทหลากหลายมากกวาทพบในอนเดย 2) ลกษณะทาง ประตมานวทยาของประตมากรรมเหวชระในนครวดทแสดงใหเหนถงลกษณะเฉพาะของศลปะเขมร 3) ประตมากรรมเหวชระในนครวดบางชนทมขนาดใหญเกนจรง

คำาสำาคญ: เหวชระ, วชรยาน, ศลปะเขมร

69 69

A b s t r a c t

Hevajara is an important minor deity of Vajrayana Buddhism. It is also known as the Guardian Angel or Yidam. His duty is to protect Buddhism. The worship of Hevajara first appeared in the Pala Dynasty, from the 13th to the 18th centuries. Unlike in Nepal and Tibet, where Vajrayana was also practiced, sculptures of Hevajara are not as prevalent in India. In Cambodia, sculptures of Hevajara were first found in the art of Angkor Wat, and they became very popular in Bayon art, during the 17th-18th centuries. The sculptures, made of various materials, such as stone, bronze and ivory, appear in two forms: Kapaladhara and Shastradhara. The worship of Hevajara was very important to the Khmer Empire, especially during the reign of King Jayavarman VII. This explains the greater variety in artistic styles of Hevajara’s sculptures in Angkor Wat than those found in India. It is also ascribed to the iconographic characteristics of Hevajara’s sculptures unique to Khmer Art.

Keywords: Hevajra, Vajrayana, Khmer art

70 70

บทนำานกายวชรยาน เปนนกายยอยนกายหนงในพทธศาสนามหายาน ลทธ

ตนตระ เปนนกายทนำาหลกคำาสอนของมนตรยาน รวมไปถง มนตร มณฑล มทรา เทพและเทพตางๆ มารวมไวในนกายของตนและไดเพมเตมคตใหมๆ เขาไปอกมาก เชน คตมหาสข หรอความสขชวนรนดร คอการรวมกนระหวางความกรณาและปญญา (ศนยตา) ซงนำาไปสนพพานหรอมหาสข และคตการนบถอเทพและศกต อกทงยงเปนนกายทใหความสำาคญกบเวทมนตคาถา และเนนหนกดานการนบถอพระอาทพทธ พระธยานพทธ 5 องค และพระโพธสตวตางๆ นอกจากน นกายวชรยานยงไดจดลำาดบและจดกลมเทพ เทพ ทเพมจำานวนมากขนใหเปนระเบยบ และเพมเตมการนบถอเทพผพทกษหรอยดม (Yidam) เขามาดวย ซงยดมดงกลาวคอผปกปองพทธศาสนา มอำานาจในการปราบภตผรายตางๆ ไมใหทำาอนตรายมนษย พระสงฆในนกายตนตระทกรปจะตองมยดมประจำาสำาหรบบชาโดยเฉพาะ ถายดมใดโปรดเปนผพทกษกจะปรากฏตนใหเหน (Getty 1962: 142) ตามความเชอของตนตระ ยดมมหลายองคซงแตละองคมลกษณะทแตกตางกนออกไป สวนมากมกแสดงออกในรปทรวมกบศกตคอในทาทางยบยม (กอดรด) และถอวายดมเหลานมกำาเนดขนมาจากพระธยานพทธ

ในอนเดย พทธศาสนานกายวชรยานไดเจรญรงเรองมาตงแตชวง

การศกษารปแบบประตมากรรมเหวชระทปรากฏในศลปะเขมร

71 71

ช ญ ธ ก า ม น า ป

พทธศตวรรษท 13 ตรงกบสมยราชวงศปาละ ซงมศนยกลางอยทบรเวณแควนพหารและเบงกอล ทางตะวนออกเฉยงเหนอของประเทศอนเดย และมความรงเรองเปนอยางมาก เนองจากกษตรยราชวงศปาละแทบทกพระองคทรงเปนผอปถมภนกายน ดงปรากฏหลกฐานทางโบราณคดทแสดงใหเหนถงความเฟองฟและเปนทยอมรบนบถอของชาวอนเดยอยเปนจำานวนมาก เชน มหาวทยาลยนาลนทาทไดกลายเปนศนยกลางของการสงสอนและการฝกโยคะและโยคะตนตระขนสง หรอศาสนสถานทปหรรประ (Paharpur) ปจจบนอยในประเทศบงคลาเทศ สรางขนในสมยพระเจาเทวปาละ ถอไดวาเปนศาสนสถานทมความเกยวของกบนกายวชรยานและทฤษฎตนตระขนสงเชนกน (Huntington 1984: 164)

คตความเชอ และรปแบบของเหวชระในศลปะอนเดยเหวชระเปนเทพผพทกษองคหนงทสำาคญในนกายวชรยาน ในคมภร

นษปนนโยคาวลไดกลาวถงยดมทชอเหรกะ (Heruka) เปนเทพหลก เมอเหรกะ ปรากฏพรอมกบนางปรชญา (Prajana) หรอเมออยในรปของยบยมกบนางปรชญาหรอศกต จะกอใหเกดเหวชระขน (Saraswati 2003: LIX) เหวชระ ถอกำาเนดขนจากพระธยานพทธอกโษภยะ ในคมภรเหวชระตนตระระบถงลกษณะทางประตมานวทยาของเหวชระวา มกายสนำาเงน ม 8 เศยร โดย 3 เศยรแรกอยดานเดยวกนคอตรงกลางและใหญกวาเศยรทเหลออก 5 เศยร

72 72

ทกเศยรม 3 เนตร มกร 16 กร และมบาทจำานวน 4 บาทอยในทาเตนรำา (อรรธปรยงกะ) ยนเหยยบอยบนซากศพหรอเทพเจาฮนดทง 4 องค คอ พระพรหม พระวษณ พระศวะ และพระอนทร (Huntington & Bangdel 2003: 456)

กรทง 16 กรของเหวชระถอถวยกะโหลก ซงถวยกะโหลกดานขวาบรรจสตวโลก คอ ชาง มา ลา วว อฐ มนษย สงโต และแมว สวนถวยกะโหลกดานซายบรรจเทพเจาแหงแผนดน คอ โลก นำา อากาศ ไฟ พระจนทร พระอาทตย พระยม และเทพไวศรวรรณ (ชมภละ) บางครงระบวาในกรซายประกอบดวย เทพแหงนำาคอพระวรณ วรรณะเหลอง เทพแหงอากาศคอพระวาย วรรณะเขยว เทพแหงไฟคอพระอคน วรรณะแดง เทพแหงพระจนทรคอพระจนทร วรรณะขาว เทพแหงพระอาทตยคอพระสรยะ วรรณะแดง เทพแหงความตายคอพระยม วรรณะฟา เทพแหงความรำารวยคอวสธารา วรรณะเหลอง และเทพแหงพนดน ไมปรากฏชอ วรรณะเหลอง (Getty 1962: 143) ซงถวยกะโหลกทง 16 ใบ เปนสญลกษณของความวางเปลาทง 16 หรอศนยตา และเหวชระมกแสดงออกในทายบยมพรอมศกตเสมอ (รปท 1)

รปเคารพเหวชระมลกษณะเฉพาะ 2 รปแบบ คอ รปแบบกปาละธร (Kapaladhara) ถอถวยกะโหลก และรปแบบศาสตราธร (Shastradhara) ถออาวธ ซงทง 2 รปแบบมการปรากฏของกรตงแต 2, 4, 6 และ 16 กร และยงมรปแบบอนๆ ทนยมอก เชน เหวชระมณฑล ทมกลาวถงในคมภรเหวชระตนตระ (Hevajra Tantra) ระบวา เหวชระ ม 8 เศยร ทกเศยรม 3 เนตร ม 4 บาท 16 กร ยนเหยยบอยบนมารทง 4 องค มฑากณลอมรอบมณฑลเปนบรวารทง 8 ตน นางฑากณเหลานมหนาททำาลายลางอวชชาหรอสง ชวราย และรกษาทศทงแปดของจกรวาล (Huntington & Bangdel 2003: 456) ถงแมในอนเดยจะมการนบถอนกายวชรยานมาตงแตพทธศตวรรษท 13 จนถงชวงพทธศตวรรษท 18 แตรปเคารพทเกยวของกบเหวชระกลบมไมมากนกเมอเทยบกบรปเคารพของเทพ เทพ และพระโพธสตวองคอนๆ

73 73

ในนกายวชรยาน รปเคารพเหวชระสวนมากทพบมกสรางเปนประตมากรรมลอยตวขนาดไมใหญมาก สวนใหญคอรปแบบกปาละธร คอ ม 8 เศยร 16 กร 4 บาท และอยในทากอดรดกบศกตซงเปนรปแบบทพบไดทวไป เชน ตวอยางรปเคารพเหวชระพบบรเวณบอนำาดานหนาของทางเขาออกหลกทศาสนสถานปหรรประ ปจจบนอยในประเทศบงคลาเทศ (รปท 2)

วสดทใชทำาสวนมากทำาขนจากหนประเภทตางๆ มบางททำาขนจากโลหะ และในรปแบบภาพวาด รปเคารพเหวชระทพบมอายอยในชวงพทธศตวรรษท 15–18 ตรงกบสมยราชวงศปาละซงเปนชวงเวลาทนกายวชรยาน แพรหลายอยในบรเวณแควนพหารและเบงกอลของอนเดย เมอสนสดราชวงศปาละตงแตในชวงพทธศตวรรษท 18 เปนตนมา การนบถอเหวชระและการสรางรปเคารพมนอยลง เนองจากกองทพมสลม (เชอสายเตรกจากเอเชยกลาง) ไดบกเขาโจมตอนเดย และทำาใหพทธศาสนานกายวชรยานไดสญหายไปหลงจากชวงเวลาดงกลาว

รปเคารพเหวชระในศลปะบายนสมยพระเจาชยวรมนท 7อาณาจกรเขมรโบราณปรากฏหลกฐานการนบถอพทธศาสนามา

ตงแตสมยฟนน ชวงพทธศตวรรษท 6 แตยงไมเดนชดวานบถอนกายใดเปนหลก หลกฐานปรากฏเดนชดมากขนในสมยเมองพระนคร สนนษฐานวาในรชสมยของพระเจายโศวรมนท 1 ชวงพทธศตวรรษท 15 ทพทธศาสนามหายานไดรบอทธพลมาจากอนเดยตอนเหนอ (วรรณวภา สเนตตา 2548: 94) แตอยางไรกตาม ศาสนาฮนดยงเปนศาสนาหลกประจำาอาณาจกรอยแตเดม

สำาหรบพทธศาสนานกายวชรยานไดรบการนบถออยางเดนชดและเจรญสงสดในสมยพระเจาชยวรมนท 7 ซงไดกลายมาเปนศาสนาประจำาอาณาจกรแทนศาสนาพราหมณทมมาแตเดม อาณาจกรเขมรถอไดวาเปนหนงในดนแดนทผศกษาพทธศาสนาจากอนเดยตะวนออกเฉยงเหนอเดนทางเขามา (วรรณวภา สเนตตา 2546: 8) และเปนทนาสงเกตวา ในชวงท

74 74

รวมสมยเดยวกนนไดเกดเหตการณกองทพมสลมเขายดครองอนเดย และบกทำาลายพทธสถานตางๆ ซงตารนาถ (Taranatha) ไดบนทกไววา ประเทศกมพชาคอจดหมายพงพงแหงหนงทพระภกษจากอนเดยทางภาคตะวนออกเฉยงเหนออพยพลภยมาอย (Chutiwongs 1984: 313) สอดคลองกบการทพบวานกายมหายานไดเปนทยอมรบนบถอในราชสำานกเขมรในชวงเวลานแลว สงเหลานอาจเปนสาเหตสำาคญอยางหนงททำาใหพทธศาสนานกาย วชรยานเจรญรงเรองอยในอาณาจกรเขมรชวงพทธศตวรรษท 18

สมยของพระเจาชยวรมนท 7 พระองคไดทรงถอวาตวของพระองคเปนอวตารของพระโพธสตวอวโลกเตศวร ซงเปนพระโพธสตวทมความเมตตากรณาและเปนทเคารพนบถอมากในนกายมหายาน ดงนนจงไดพบหลกฐานดานจารก สงกอสราง และประตมากรรม ทแสดงใหเหนถงความเมตตากรณาอนยงใหญของพระองคทมตอประชาชนเปนจำานวนมาก นอกจากน พระองคยงโปรดใหสรางศาสนสถานในพทธศาสนานกายมหายานขนอกหลายแหง เชน ปราสาทบนทายกฎ ปราสาทตาพรหม ปราสาทพระขรรค ปราสาทนาคพน ปราสาทบนทายฉมาร และปราสาท บายน ปราสาทดงกลาวหลายแหงไดพบจารกหลกสำาคญ ทระบถงการสรางและประดษฐานรปเคารพทสำาคญในนกายมหายาน รวมถงการสรางเพออทศใหบรรพบรษและบรรพสตรของพระองค

นอกจากนน ยงพบประตมากรรมทเกยวของกบพทธศาสนานกายมหายานเปนจำานวนมากในอาณาจกรเขมร เมอพจารณาแลวจะพบวาชางเขมรไดมความคนเคยกบนกายวชรยานเปนอยางด มการสรางประตมากรรมรปพระวชรธร พระวชรสตว ตลอดจนประตมากรรมพระโพธสตวองคอนๆ เชน พระโพธสตวอวโลกเตศวร พระโพธสตวเมตไตรยะ นางปรชญาปารมตา ฑากณ นางโยคน และประตมากรรมหม 3 องค ประกอบดวยพระพทธเจา พระโพธสตวอวโลกเตศวร และนางปรชญาปารมตา อกทงยงนยมสรางพระพทธรปเปนจำานวนมากแตไมสามารถระบไดเดนชดวาเปนองคใด (ผาสข

75 75

อนทราวธ 2543: 145) นอกเหนอจากประตมากรรมรปเคารพแลว ยงพบโบราณวตถทเปนสวนหนงทใชในการประกอบพธกรรมในนกายวชรยานดวย คอ วชระ (สายฟา) และฆณฏา (ระฆง) ซงเปนสงของสำาคญสำาหรบใชในการประกอบพธกรรมทถกใชรวมกนเสมอ (Jessup & Zephir (eds.) 1997: 323)

สำาหรบประตมากรรมและโบราณวตถเหวชระในศลปะเขมรพบวามความนยมและแพรหลายอยางมาก มอายตงแตพทธศตวรรษท 17-18 ตรงกบสมยนครวด-บายน และไดทำาขนในรปแบบทหลากหลาย ในทนจะขอยกตวอยางมา 6 ชน ดงน

1. ประตมากรรมลอยตวสำารดเหวชระ พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ ประเทศกมพชา (รปท 3)

อายราวพทธศตวรรษท 18 ขนาดสง 30 เซนตเมตร พบทปราสาทบนทายกฎ (เสยมเรยบ) ในวหารขนาดเลกภายในศาสนสถานของปราสาท ซงเปนศาสนสถานทสรางขนในชวงระหวางครงหลงพทธศตวรรษท 17 ประตมากรรมเหวชระม 8 เศยร ซอนกน 3 ชน ชนกลางม 4 เศยรและดานบนสดม 1 เศยร ซงเปนตวแทนของพระธยานพทธทง 5 สวนเศยร 3 เศยรดานลางสดอาจหมายถง พระพทธเจาและพระโพธสตวทง 3 องค คอ พระพทธเจา พระโพธสตวอวโลกเตศวร และพระโพธสตววชรปาณ ทกเศยรมตาท 3 บนหนาผาก เหวชระม 16 กร ทกกรถอถวยหวกะโหลก ม 2 บาท ยนในทาเตนรำา (อรรธปรยงกะ) เหยยบอยบนรางมนษยทนอนหงายบนฐานกลบบว เหวชระนงผาสมพรต สวมผานงแบบเวาลงมาทหนาทอง ซงเปน รปแบบของศลปะสมยบาปวนในชวงพทธศตวรรษท 16 และมชายผารปสมอเรอหอยอยดานหนาแบบศลปะบายน ประตมากรรมชนนหลอแยก ออกเปน 6 ชนสวน คอ เศยรดานบนทง 5 เศยร, เศยรดานลางทง 3 เศยร, สวนลำาตว, มนษยหรอมารทนอนราบอยทฐาน, กรทง 16 กร, รดประคด, ฐานกลบบว (Jessup & Zephir (eds.) 1997: 316-317)

76 76

2. ประตมากรรมเหวชระมณฑล พพธภณฑ Art Gallery of New South Wales ประเทศออสเตรเลย (รปท 4)

อายราวพทธศตวรรษท 18 ทำาจากสำารด ขนาดสง 39x23.5 เซนตเมตร ซอมาจากกองทน Goldie Sternberg Southeast Asian Art เหวชระม 8 เศยร แบงออกเปน 3 ระดบ ม 16 กร นงผาสมพรตสน ชกชายผาออกมาเปนวงโคงบรเวณหนาทอง ม 2 บาท ยนอยในทาเตนรำา (อรรธปรยงกะ) เหยยบอยบนรางมนษย ฐานดานลางมรปบคคลลอมรอบ ดานหนาของ เหวชระคอนางปรชญาปารมตาและโยคนอก 5 ตน แตละตนอยในทาเตนรำาบนฐานกลบบว (www.artgallery.nsw.gov.au)

3. ประตมากรรมสวนบนของเหวชระ พพธภณฑ The Metropolitan Museum of Art ประเทศสหรฐอเมรกา (รปท 5)

อายพทธศตวรรษท 18 ทำาจากหน ขนาดสง 132.1 เซนตเมตร (ประมาณ 3 เมตร) ถกพบวาประตมากรรมนแตกหกอยในกองดนใกลวหารดานตะวนออกของประตผทนครธม ตอมาในป ค.ศ. 1980 มการแลกเปลยนโบราณวตถกนระหวาง Hiram Woodward และ Bruno Dagens ทำาใหประตมากรรมชนนกลายเปนสนคาในคลงอนรกษภายในโรงเกบทเมอง เสยมเรยบ และประตมากรรมนเคยมสวนของพระบาทขนาดใหญทสภาพไมคอยดอยในโรงเกบวตถดวย (Sharrock 2009: 59-60)

ประตมากรรมเหวชระชนนเหลอเพยง 6 เศยร และชนสวนของกรหกหายไป (Sharrock 2009: 59-60) เนองจากประตมากรรมชนนมเพยงแคสวนบน แตอยางไรกตาม สวนทแตกหกของประตมากรรมชนเดยวกนยงคงพบอยทเขมรและแสดงในทาทางเตนรำา (รปท 6) Peter D. Sharrock ไดเสนอวา ประตมากรรมเหวชระขนาดใหญชนนเกอบจะมขนาดเทากบประตมากรรมพระวษณสง 4 เมตร ทพระเจาชยวรมนท 7 ทรงสรางขนทปราสาทนครวด บางทอาจเปนสญลกษณของการเฉลมฉลองในคราวทรบชนะจามปาภาคกลางและใตไดในป พ.ศ. 1746 เนองจากขนาดทใหญผดปกตและคณภาพททำาขนอยางประณตนน คงทำาขนในวตถประสงคของ

77 77

ราชสำานกเปนหลก

4. ทบหลงรปศาสตราธรเหวชระ ปราสาทบนทายฉมาร (รปท 7)สลกบนแผนหน รปมขนาด 70x75 เซนตเมตร ทบหลงชนนประดบ

อยบนประตทางเขาทมความสงกวา 3 เมตรของปราสาทบนทายฉมาร รปเหวชระม 8 เศยร 20 กร สวมตางหทมขนาดใหญโดยมไหลรองรบมเครองประดบมาก อยในทาเตนรำายกบาทซาย ถอดาบกรขวา ชนสวนลางสดของทบหลงแกะสลกในสวนของพระบาท มบางชนตกลงไปยงกองหนดานลาง และสวนบนของทบหลงทยงสมบรณเปนสวนขาทมรอยขดหรอรอยถลอก ในคมภรนสปนนโยคาวล ไดกลาวถงรายชอของอาวธทเหวชระถอในกรขวาในรปศาสตราธร ประกอบดวย เขยว ตรศล กระบอง ภาชนะใชดม จานกลม ลกศร ดาบ และวชระ แตในทบหลงรปเหวชระศาสตราธรน เหวชระถอดาบใบกวาง 2 เลม ดาบโคง 4 เลม และบางครงถอดาบสน 3 เลมในกรขวา สวนกรซายทกกรหกหายไป จงไมสามารถระบไดอยางชดเจน

เนองจากเหวชระในรปแบบศาสตราธรใหความรสกเหมอนประตมากรรมมการเคลอนไหว อกทงในกรยงถออาวธทเกยวของกบการรบ จงอาจทำาใหถกเลอกมาสลกไวบนทบหลงของปราสาทบนทายฉมาร ซงเปนปราสาททเกยวของกบการสรบ และเปนสถานททอทศถวายแกเจาชายศรนทรกมาร (สนนษฐานวาอาจเปนพระอนชาของพระเจาชยวรมนท 7) และเหลาทหารทปกปองพระเจาชยวรมนท 7 จากการซมโจมตของจามจนตนเองเสยชวต (Sharrock 2009: 51)

5. แมพมพโลหะรปเหวชระ พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ (รปท 8)อายพทธศตวรรษท 18 ทำาจากสำารด ไมทราบขนาด พบทปอยเปต

(Poipet) ใกลกบเขตแดนประเทศไทยปจจบน แมพมพประกอบดวยเทพในนกายตนตระ ดานบนสดคอพระพทธรปนาคปรก ตรงกลางเปนรปพระ วชรสตว ดานซายคอสงวร และดานขวาคอเหวชระ แตละองคอยบนฐานดอกบวทมกาน และดานลางเปนรปบคคลจำานวน 3 คน เหวชระม 8 เศยร

78 78

16 กร 2 บาท ยนในทาเตนรำา (อรรธปรยงกะ) เหยยบบนรางมนษย นงผา สมพรตสน ชกชายผาเวาออกมาดานหนาทองและมชายผาหางปลาหอยตกลงมา ซงเปนรปแบบศลปะสมยบายน

ดงททราบกนดวาในสมยบายนศลปะเขมรนยมสรางประตมากรรมหม 3 องคขนตามคตรตนตรยมหายาน ประกอบดวย พระพทธเจา พระโพธสตวอวโลกเตศวร และนางปรชญาปารมตา ตอมาในราวพทธศตวรรษท 17 พบหลกฐานการสรางรปเคารพ 4 องค คอการเพมรปพระโพธสตววชรปาณเขามา ตอมาในสมยบายนการสรางรปเคารพดงกลาวพบวามรปเหวชระเขามาแทนทพระโพธสตววชรปาณ ดงทจะไดพบบอยในพระพมพเหวชระมณฑล ทภายในประกอบดวยเหวชระและโยคนทง 8 ตน พระพทธรปนาคปรก นางปรชญาปารมตา และพระโพธสตวอนๆ อกจำานวนมาก

แตเดมประตมากรรมหม 3 องคตามคตนกายตนตระ ประกอบดวยพระพทธเจา (พระไวโรจนะ) อยตรงกลาง เหวชระอยทางขวาของพระพทธเจา และสงวรอยทางซายของพระพทธเจา ภายหลงพระเจา ชยวรมนท 7 ไดทรงสรางพระโพธสตวอวโลกเตศวรขนแทนเหวชระซงเปนตวแทนของความกรณา และนางปรชญาปารมตาซงเปนตวแทนของปญญาแทนสงวร (หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด 2543: 168)

6. ประตมากรรมนนสงเหวชระ พพธภณฑ The Metropolitan Museum of Art ประเทศสหรฐอเมรกา (รปท 9)

อายพทธศตวรรษท 18 ทำาจากงาชาง ขนาดสง 14.6 เซนตเมตร กวาง 6.4 เซนตเมตร ทางพพธภณฑซอมาจากมลนธ The Randall & Kathryn Smith และ Robert Lehrman เมอป ค.ศ. 2002 ประตมากรรมชนนม 2 ดาน ดานหนาเปนรปพระพทธรปนาคปรก สวนดานหลงเปนรปเหวชระ 8 เศยร (รปท 10) ไมสามารถระบจำานวนกรได และมจำานวน 2 บาท ยนในทาเตนรำา

79 79

สรปการศกษาวเคราะหประตมากรรมเหวชระทพบในอาณาจกรเขมร

สามารถกำาหนดอายอยในชวงพทธศตวรรษท 17-18 ในสมยนครวด-บายน สนนษฐานวารบแนวคดนมาจากอนเดย ซงคงแพรหลายเขามาในชวงทมสลมบกโจมตอนเดย และภกษอนเดยจากทางภาคตะวนออกเฉยงเหนอไดเดนทางเขามาในอาณาจกรเขมร (Chutiwongs 1984: 313) หลงจากทศนยกลางพทธศาสนานกายมหายานทนาลนทาสนสดลง รปแบบประตมากรรมเหวชระทพบในศลปะเขมร มลกษณะทเหมอนและแตกตางกบทางศลปะอนเดยทเปนตนแบบ และพบวามความหลากหลายมากกวา คอมทงประตมากรรมลอยตว ประตมากรรมนนสง ประตมากรรมนนตำา แมพมพ สงขสำารด และประภามณฑล วสดทนยมใชในการสรางคอ สำารด หน และพบบางวามการทำาขนดวยงาชาง สำาหรบประตมากรรมททำาจากสำารด สวนใหญจะใชวธการหลอโดยแยกเปนชนๆ ดวยวธ lost wax คอ ใชโลหะเขาแทนทขผงและนำามาประกอบเขาดวยกนในภายหลง

ศลปะเขมรนยมทำาประตมากรรมเหวชระในรปปรากฏกายเดยว ไมมการกอดรดกบศกต หรอถามกปรากฏนอยมาก อาจแสดงใหเหนวาอาณาจกรเขมรไมนยมพธกรรมตนตระแบบอนเดย และไมนยมสรางประตมากรรมทมทาทางแปลกประหลาดหรอนากลว ศลปะเขมรนยมสรางประตมากรรม เหวชระทง 2 รปแบบ คอ กปาละธรและศาสตราธร ตางจากศลปะอนเดยทนยมสรางในรปแบบกปาละธรมากกวา สำาหรบในรปแบบ กปาละธร กรขวาของเหวชระในศลปะเขมรจะเปลยนจากถวยกะโหลกทภายในบรรจอฐเปนสตวทองถนแทน เนองจากอฐไมเปนทรจกในอาณาจกรกมพชา (Bunker & Latchford 2004: 401) และบางครงจำานวนกรนยมสรางมากถง 20 กร ซงแตกตางจากในศลปะอนเดยอยางชดเจน ประตมากรรมเหวชระสวมผานงสมพรตสนแบบศลปะเขมร (sampot) จำานวนบาททพบสวนมากม 2 บาท แตมบางทพบวามการสรางขนในรปแบบ 4 บาท บาทซายมกเหยยบอยบนซากศพและบาทขวายกขนมาในทาอรรธปรยงกะหรอทาเตนรำา มบางททำา

80 80

ขนในทาทางยนตรงปกต (รปท 11) และนยมสรางประตมากรรมเหวชระมณฑลในรปแบบประตมากรรมลอยตว โดยสลกเปนรปเหวชระลอมรอบดวยโยคนทง 8 ตน

จากความแพรหลายของประตมากรรมเหวชระทพบในอาณาจกรเขมรชวงพทธศตวรรษท 18 และการทถกสรางขนในลกษณะทโดดเดน งดงาม และประณต แสดงใหเหนถงรายละเอยดอยางชดเจน หรอมลกษณะทใหญโตเกนจรงนน ทำาใหเหนถงความสำาคญของเหวชระทมตอราชสำานกเขมรในชวงเวลาดงกลาวไดเปนอยางด สนนษฐานไดวาคงมการทำาขนโดยมวตถประสงคหลกสำาหรบใชในพธกรรมตนตระภายในราชสำานก สอดคลองกบการพบโบราณวตถทยงหลงเหลออย เชน สงข ระฆง และวชระ ซงเปนสงของสำาคญทใชในการประกอบพธกรรมตนตระทพบในอาณาจกรเขมร

รปท 1 ประตมากรรมเหวชระ ม 16 กร ถอถวยกะโหลกบรรจเทพแหงแผนดนและสตวโลก ปจจบนจดแสดงท Art Institute of Chicago ประเทศสหรฐอเมรกา(ทมา: Dancing Hevajra 2014)

รปท 2 ชนสวนประตมากรรมเหวชระ พบทบอนำาดานหนาของทางเขาออกหลก ศาสนสถาน ปหรรประ ประเทศบงคลาเทศ ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑ Calcutta(ทมา: Huntington 1984)

81 81

รปท 3 ประตมากรรมลอยตวสำารดเหวชระ พพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ ประเทศกมพชา (ทมา: Jessup & Zephir (eds.) 1997)

รปท 4 ประตมากรรมเหวชระมณฑล พพธภณฑ Art Gallery of New South Wales ประเทศออสเตรเลย(ทมา: Hevajra Mandala 2014)

82 82

รปท 5 ประตมากรรมสวนบนของเหวชระ ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑ The Metropolitan Museum of Art ประเทศสหรฐอเมรกา (ทมา: Bust of Hevajra 2014)

รปท 6 ประตมากรรมสวนลางทอยในทาทางเตนรำา พบอยนอกกำาแพงเมองนครธม ปจจบนไดรบการดแลจาก Sihanouk Angkor Museum(ทมา: Clark (ed.) 2007)

83 83

รปท 7 ทบหลงรปศาสตราธรเหวชระ ปราสาทบนทายฉมาร ประเทศกมพชา (ทมา: Sharrock 2009)

รปท 8 แมพมพโลหะรปเหวชระ ปจจบนจดแสดงทพพธภณฑสถานแหงชาต พนมเปญ(ทมา: Clark (ed.) 2007)

84 84

ประตมากรรมนนสงเหวชระรปท 9 ดานหนาสลกเปนรปพระพทธรปนาคปรก (ซาย) รปท 10 ดานหลงสลกเปนรปเหวชระ (ขวา)ปจจบนจดแสดงอยทพพธภณฑ The Metropolitan Museum of Art ประเทศสหรฐอเมรกา(ทมา: Seated Buddha Protected by Naga (front), Dancing Multi-Headed Hevajra (back) 2015)

รปท 11 ประตมากรรมนนสงเหวชระ มกรจำานวน 20 กร 4 บาท อยในทายนตรงปกต ไมแสดงทาทางเตนรำา พบทบารายตะวนตก นครธม(ทมา: Sharrock 2013)

85 85

86 86

บรรณานกรม

ผาสข อนทราวธ, 2543. พทธปฏมาฝายมหายาน. กรงเทพฯ: โรงพมพอกษรสมย.

วรรณวภา สเนตตา, 2546. คตรตนตรยมหายานในศลปะเขมรชวงพทธศตวรรษท 18 ทพบในภาคกลางของประเทศไทย. วทยานพนธศลปศาสตรมหาบณฑต ภาควชาประวตศาสตรศลปะ คณะโบราณคด มหาวทยาลยศลปากร.

______, 2548. ชยวรมนท 7 มหาราชองคสดทายของอาณาจกรกมพชา. กรงเทพฯ: สำานกพมพมตชน.

หมอมเจาสภทรดศ ดศกล, 2535. ประวตศาสตรเอเชยอาคเนยถง พ.ศ. 2000. กรงเทพฯ: บรษท รงแสงการพมพ จำากด.

หมอมราชวงศสรยวฒ สขสวสด, 2543. กมพชาราชลกษมถงศรชยวรมน. กรงเทพฯ: สำานกพมพมตชน.

Bunker E.C. & Latchford D.A.J., 2004. Adoration and Glory: The Golden Age of Khmer Art. Chicago, IL: Art Media Resources.

Chutiwongs N., 1984. The Iconography of Avalokitasvara in Mainland South East Asia. Bangkok: s.n.

Clark J. (ed.), 2007. Bayon New Perspective. Bangkok: River Books.

Getty A., 1962. The Gods of Northern Buddhism: Their History, Iconography and Progressive Evolution Through the Northern Buddhist Countries. Rutland, Vt.: Charles E. Tuttle.

Huntington J.C. & Bangdel D., 2003. The Circle of Bliss: Buddhist Meditational Art. Chicago: Serindia Publications; Columbus: Columbus Museum of Art.

Huntington S.L., 1984. The “Pala-Sena” Schools of Sculpture. Leiden: E.J. Brill.

Jessup H.I. & Zephir T. (eds.), 1997. Sculpture of Angkor and Ancient Cambodia Millennium of Glory. Washington: National Gallery of Art.

Saraswati S.K., 2003. Tantrayana Art: An Album. Kolkata: Asiatic Society.

Sharrock P.D., 2006. The Buddhist Pantheon of the Bàyon of Angkor: An Historical and Art Historical Reconstruction of the Bàyon Temple and Its Religious and Political Roots. Doctoral dissertation. University of London.

______, 2009. “Hevajra at Bantéay Chmàr.” The Journal of the Walters Art Museum 64/65 (2006/2007) (published 2009).

______, 2013. “The Tantric Roots of the Buddhist Pantheon of Jayavarman VII.” In M.J. Klokke & V. Degroot (eds.), Materializing Southeast Asia’s Past. University of Hawai’i Press, Hawai’i.

87 87

เวบไซต

Bust of Hevajra, 2014. Retrieved December 20, 2014, from http://www.metmuseum.org/collection/the-collection-online/search/38304

Dancing Hevajra, 2014. Retrieved December 12, 2014, from http://www.artic.edu/aic/collections/artwork/148419

Hevajra Mandala, 2014. Retrieved December 10, 2014, from http://www.artgallery.nsw.gov.au/collection/works/1.2001/

Seated Buddha Protected by Naga (front), Dancing Multi-Headed Hevajra (back), 2015. Retrieved May 16, 2015, from http://www.metmuseum.org/art/collection/search/64926