Atatrk Dnemi Politikas (1920-1938)

Yrd. Do. Dr. Hakk UYAR

Kurtulu Sava Dnemi

Trk Kurtulu Savann iki temel ynnden sz etmek gerekir: Birinci yn, d

dmana kar yrtlen bamszlk savadr. kincisi ise, i dmana (Padiah-Halife ve

stanbul Hkmeti) yrtlen ulusal egemenlik sava boyutudur.

stanbul Hkmetinin igaller karsnda aresiz ve tepkisiz kal, hatta dmanla

ibirliine ynelii karsnda yerel direni odaklar belirmeye balad. Bu direni

hareketlerinin organizasyonu Erzurum ve Sivas kongreleri ile de snrl deildi. Anadolu ve

Trakyann her yerinde yerel rgtler ortaya kt ve kongreler topland1. nceleri haklarn

aranmas ve savunulmas amacyla ortaya kan Mdafaa-i Hukuk ve Redd-i lhak

cemiyetleri, silahl direniin (Kuvay Milliyenin) kitlesel desteini saladlar.

Mustafa Kemal Paann Trk Kurtulu Savann liderliine soyunmasnda ve bu savan

temel hedeflerinin belirlenmesinde, 21-22 Haziran 1919 tarihli Amasya Genelgesinin byk

nemi vardr. Nitekim Genelge, u iki nemli tespiti yapyor:

- Yurdun btnl, ulusun bamszl tehlikededir.

- stanbul Hkmeti, zerine den grevi yerine getirmemektedir.

Bu iki tespitten sonra da, yaanan sorundan kurtulu yolunu da gstermektedir:

- Ulusun bamszln yine ulusun azim ve karar kurtaracaktr.

- Kurtuluu salamak iin Anadolunun en gvenli yeri olan Sivasta bir kongre

toplanmaldr.

Sivas Kongresi ncesinde toplanan Erzurum Kongresi (23 Temmuz-7 Austos 1919),

Dou Anadolunun Ermenilere verilmesini nlemeyi amalyordu. Kongrenin hemen

ertesinde 7-8 Austos 1919 tarihinde Mazhar Mfit Kansunun gnlne not ettirdikleri M.

Kemal Paann lkeyi kurtarmann yan sra neleri hedeflediini gstermesi asndan ok

anlamldr, hem de lkenin kurtuluuna hi kimsenin inanmad bir ortamda:

1. Zaferden sonra ekli hkmet Cumhuriyet olacaktr.

1 Blent Tanr, Trkiyede Yerel Kongre ktidarlar (1918-1920), Afa Yaynlar, stanbul, 1992.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

2. Padiah ve hanedan hakknda zaman gelince icap eden muamele yaplacaktr.

3. Tesettr kalkacaktr.

4. Fes kalkacak, medeni milletler gibi apka giyilecektir.

Bu arada M. Mfit Bey, Darlma Paam ama hayalperest taraflarnz var der. M.

Kemal Paann yant nettir: Bunu zaman tayin eder. Sen yaz.

5. Latin hurufu kabul edilecek.

M. Mfit Bey, bu sylenenlere inanmadn hissettirerek Paam kafi kafi! der2. M.

Mfit Beyin hayal olarak tanmladklar3, Atatrk dnemi ierisinde gerekletirilecektir.

4-11 Eyll 1919 tarihleri arasnda toplanan Sivas Kongresi, lkedeki tm Mdafaa-i

Hukuk cemiyetlerinin tek bir at altnda birlemesi asndan son derece nemlidir.

Mandaterlik fikrinin de tartld kongrede4, lkedeki tm Mdafaa-i Hukuk cemiyetleri

Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (A-RMHC) ats altnda birletirildi.

Erzurum Kongresi srasnda kurulan Heyet-i Temsiliye tm lkeyi kapsayacak ekilde

geniletildi. Bu kongrenin bir baka nemi de; Mondros Atekes Antlamas ertesinde ortaya

kan kurtulu yollarndan nn (Tam bamsz yeni bir Trk devleti kurmak, Blgesel

kurtulu yollar ve Amerikan mandaterlii) M. Kemal Paann nderliinde birlemesidir. Bu

birlemeye katlmayan ve ihanet izgisine kayan ngiliz himayesini savunan stanbul

Hkmeti ve Padiah-Halifeye son Osmanl Mebusan Meclisinin toplanmas kabul ettirildi

(Amasya Grmesi). Bylece, insiyatif ve stnlk Anadoludaki harekete gemi oluyordu.

Ama bu, stanbul-Anadolu atmasnn bittii anlamna gelmiyordu.

2 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. I, TTK Yaynlar, Ankara, 1988, s.

131.

3 Abdullah Cevdet, 1912 ylnda ctihad Mecmuasnda yaynlanan Pek Uyank Bir Uyku adl makalesinde;

fesin kalkmasn, kadnlarn giyiminin serbest olmasn, medrese, tekke ve zaviyelerin kapatlmasn, Mecellenin

kaldrlmasn ve Latin harflerinin kabul edilmesini hayal etmektedir. Bkz. M. kr Haniolu, Bir Siyasal

Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi, dal Neriyat, stanbul, 1981; Modern Trkiyede Siyasi

Dnce Cilt 3, Modernleme ve Batclk, letiim Yaynlar, stanbul, 2002, ss. 593-598.

Osmanl/Trk aydn rya olarak modernlemeyi (ve bylece lkenin kurtulmasn) grrken, Batl

aydnlar (rnein Martin Luther King, Bir ryam var! adl 1963 tarihli konumasnda) eitlik ve zgrlk

istemektedir. Bkz. Brian MacArthhur (derleyen), Tarihe Yn Veren 20. Yzyl Konumalar, (ev: zden

Arkan), Sabah Kitaplar, stanbul, 1995, s. 214.

4 Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1986.

Highlight

Highlight

Highlight

Son Osmanl Mebusan Meclisinin 28 Ocak 1920 tarihinde Misak- Milliyi kabul

etmeleri zerine, tilaf Devletlerinin stanbulu igal etmeleri ve ileri gelen mebuslar

tutuklamalar, stanbul-Anadolu mcadelesinde5 stnln Anadoluya/Ankaraya gemesi

sonucunu dourdu. 23 Nisan 1920de Ankarada toplanan Byk Millet Meclisi, egemenlik,

kaytsz artsz milletindir diyerek, Meclisin Padiah-Halifeden stnl felsefesini

benimsedi. Bu Meclis biraz da farknda olmayarak-, Saltanat ve Hilafeti kaldracak gc de

ele geirmi oluyordu.

gallere kar yrtlen sava, Dou, Gneydou ve Bat cephelerinde gerekleti. Bat

cephesinde gerekleen savan aamadan getii sylenebilir:

A. Oyalama Evresi (Kuvay Milliye Evresi): 15 Mays 1919 tarihinde zmirin

Yunanistan tarafndan igali ile balayan bu dnem, 6 Ocak 1921 tarihinde balayan

Birinci nn Savana kadar devam eder. Dmann ypratlmaya, yavalatlmaya ve

dzenli ordunun kurulmas iin zaman kazanlmaya allan dnemdir.

B. Savunma Evresi: Birinci nn Savann balad 6 Ocak 1921 tarihinde balar ve

Sakarya Savann kazanld 13 Eyll 1921 tarihinde biter.

a. Birinci nn Sava

b. kinci nn Sava

c. Eskiehir-Ktahya Savalar

d. Sakarya Sava

C. Kar Saldr/Taarruz Evresi: Sakarya Savann kazanlmas ile birlikte savunma

evresi sona erdi ve kar saldr evresi balad; bu evre, tm lkenin kurtuluunu

sembolize eden zmirin kurtarlmas ile birlikte sona erdi6.

Sava srecini idare eden Meclisin siyasal ve ideolojik yelpazesi son derece genitir.

Meclis, renkli simalarla doluydu. Mecliste birbirinden ok farkl ideolojik gruplamalar

bulunuyordu. Olaanst yetkilere sahip, gler birlii esasn benimseyen bu Mecliste

mesleki temsil gibi birbirinden farkl siyasal dnceler savunuldu. En byk gruplama ise, 5 Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 1, Mutlakiyete Dn (1918-1919), Trkiye

Bankas Yaynlar, stanbul, 2004; Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 2, Son Merutiyet

(1919-1920), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004.

6 Muzaffer zsoy, Askerlik Bilimi ve Strateji Asndan Atatrk, ada Dncenin Inda Atatrk, Dr.

Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 1986.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Birinci Grup ve kinci Grup arasnda gerekleti. lkenin kurtuluu konusunda benzer

fikirlere sahip her iki grup, lkenin kurtuluun sonra rejimin niteliinin ne olaca konusunda

anlamazlk halindeydi. Birinci Grupun lideri Mustafa Kemal Paa iken; kinci Grupun tek

bir lideri yoktu; Hseyin Avni (Ula), Ali kr ve Selahattin Beyler nde gelen isimleriydi.

kinci Grupun Mustafa Kemal Paann ahsna kar bir tavr olduu gibi; ideolojik olarak

her iki grubun ayrmn u iki dnce zetleyebilir: Birinci Grup, nklabn kanunu mevcut

kanunlarn stndedir derken; kinci Grup, htilalin de hukuku vardr. Olaanstln de

hukuku vardr demektedir7. Bu iki sz, her iki grup arasndaki felsefi uurumun net bir

ekilde ifadesidir.

Mustafa Kemal Paann nderliindeki Birinci Grup ki sonradan CHPye dnecektir-,

Devrimci/Reformcu, Jakoben bir dnya grne sahiptir. Bu noktada kinci Gruptan

ayrlmaktadr. kinci Grup; geleneksel, muhafazakar ve poplist bir anlay benimsemektedir.

Kurtulu Savann ertesinde, 1923 ylnda yaplan seimleri kaybeden kinci Grup yeleri

kinci TBMMye giremedi. M. Kemal Paann -Nutukta- Birinci Mecliste kinci Grup

yelerini kkrtmakla sulad Rauf (Orbay) Bey, muhalif paalarla birlikte Terakkiperver

Cumhuriyet Frkasn (TpCF) kurdu. Hseyin Avni Bey arkadalar Kara Vasf ve Selahattin

(Kseolu) Beylerle TpCFna girdiler. Partinin stanbul rgtn kurdular. Bylece, Birinci

Gruptan kopan muhalif kanat ile kinci Grup birleti ve bunlara da dier baz eski ttihatlar

da katld8.

CHPnin bu dnemde politikasn tek parti dneminin nde gelen politikaclarndan,

niversite Reformunun mimar ve Milli Eitim Bakan Reit Galip CHPnin modernleme

anlayn u ekilde aklyordu:

Biz tedrici tekaml kaidesini yolumuzun stnde ineyerek, irfan yolunda

tekamlmz inklaplar(la), srat ve iddetle yapmak, itimai kanunlara yeni bir kanun ilave

etmek mecburiyetindeyiz 9.

CHPnin Tek Parti ktidarnn Meruiyet Temelleri

7 Hakk Uyar, Tarihe Nasl Bakmak? Trk Devrimi, kinci Grup ve Hseyin Avni Ula rnei, Toplumsal

Tarih, say 18, Haziran 1995; hsan Gne, Birinci TBMMnin Dncesi (1920-1923), Trkiye Bankas

Kltr Yaynlar, 1997; Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, letiim Yaynlar, stanbul,

1994.

8 Uyar, agm.

9 Ali Sreyya, Ankara Mektuplar: Beklediimiz Trkiye nklab, Cumhuriyet, 4.10.1932, s. 3.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

CHP, tek parti olarak iktidar elinde tuttuu srece iktidarnn meruiyetini iki temele

oturttu10:

1. lkeyi kurtaran Mdafaa-i Hukuk temelinden gelme (bata Mustafa

Kemal olmak zere CHP yneticilerinin Milli Mcadeleyi kazanm

olmalarnn verdii karizma).

2. Tm toplumsal kesimleri temsil etme iddias (Ulusal bir parti olarak CHP,

snfsal yapnn pek de gelikin olmad bir ortamda Snfsz imtiyazsz

kaynam bir kitle dncesine dayanyordu).

ttihat ve Terakki gibi, cemiyet temelinden gelen CHP, Milli Mcadelenin

kazanlmasnn efsanevi bir isme sahip olan Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk

Cemiyetini (A-RMHC) kendisinin ilk hali olarak kabul etti. Cemiyetin kurulduu Sivas

Kongresini (4-11 Eyll 1919) ilk kongresi olarak benimsedi. A-RMHC, lkeyi dmandan

kurtarmt; Onun dnm hali olan CHP de, lkenin bir daha bu tehlikeyle karlamamas

iin devletin ve toplumun modernletirilmesi tezini benimsedi. Kurtulu Sava ile olan ban

kendi meruiyeti iin srekli dile getiren CHP, kurulu tarihi olarak da, zmirin kurtuluunun

birinci yldnmn seti. A-RMHC rgtleri de bu tarihten itibaren CHP rgtne dnt.

Zaten her ikisinin de lideri M. Kemal Paa idi. CHP, Kurtulu Savan kazanmann salad

prestiji kimseyle paylamad ve kskan bir ekilde bunun tek parti ynetimi boyunca -ve

hatta daha sonra da- kulland.

Tek parti ynetimi boyunca CHP iktidarnn meruiyetinin dier aya, 10. Yl Marnda

da karln bulan snfsz imtiyazsz kaynam bir kitle dncesidir. Baz hakl gerekeleri

de tayan bu dnceyi benimseyen CHP, bir halk partisi olarak, lkedeki tm toplumsal

kesimleri temsil ettiini dnyordu. Aslnda 1927 nfus saym da gstermiti ki, lkede

ciddi bir snfsal yap yoktu11:

Meslekler Yzde nisbeti

Zirai % 32.05

Snai % 2.20

10 Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz. Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar,

stanbul, 1999.

11 Muhlis Etem, ktisadi Ksm: Trkiyede Meslek Meseleleri, Yeni Trk Mecmuas, cilt 1, No. 4, Kanunusani

1933, ss. 257-264.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Ticari % 1.89

Umumi hizmetler % 1.84

Serbest meslekler % 1.28

Mesleki yekn % 39.26

Mesleksizler % 60.74

Meslek gruplarna bakldnda modern toplumsal snflar temsil edenlerin oran (sanayi,

ticaret, hizmet ve serbest meslekler) yaklak % 7 civarndadr. Geleneksel toplumsal

kesimleri temsil edenlerin oran % 90n zerindedir. Dolaysyla, Cumhuriyetin ilk yllarnda

devralnan toplumsal miras, son derece gelenekseldir.

CHP, tm toplumsal kesimleri temsil ettii ve ulusal bir parti olduu dncesindeydi;

bu nedenle de, baka bir partiye gerek olmad iddiasndayd. Bununla birlikte, CHP kendi

ynetimini her zaman demokratik olarak tanmlad. Nitekim, Parti Programnda yer alan

Halklk maddesi demokrasiyi anlatmaktadr. CHP Programndaki Halklk ilkesini u

ekilde zetlenebilir12:

a. Demokratlk,

b. Herhangi bir fert veya zmreye milletin umumi haklar haricinde imtiyaz tanmamak,

c. Snf mcadelesini kabul etmemek.

CHP Programlar, Kemalizm ve Modernleme

Kemalizm teriminin resmiyet kazanmas, CHPnin Mays 1935 tarihinde toplanan

Drdnc Byk Kurultaynda kabul edilen CHP Program ile oldu. Programn Giri

ksmnda Kemalizm ile ilgili u deerlendirme yaplyor:

Cumhuriyet Halk Partisinin programna temel olan ana fikirler, Trk Devriminin

balangcndan bugne kadar yaplm olan ilerle, yaln olarak ortaya konmutur.

Bundan baka, bu fikirlerin balcalar, 1927 ylnda Parti Kurultaynca da kabul olunan

tzn genel esaslarnda ve Genel Bakanln, ayn kurultayca onanm olan bildiriinde

ve 1931 kamutay seimi dolaysiyle karlan bildirikte saptanmtr.

Yalnz birka yl iin deil, gelecei de kapsayan tasarlarmzn ana hatlar burada toplu

olarak yazlmtr.

12 Cumhuriyet Halk Partisi, On Beinci Yl Kitab, Ankara, 1938, s. 11.

Highlight

Highlight

Highlight

Partimizin gtt btn bu esaslar, Kamlizm prensipleridir 13.

CHPnin ilk program 1931 tarihlidir. Ancak, 1923 genel seimleri ncesinde A-RMHC

Reisi Gazi Mustafa Kemalin 8 Nisan 1923 tarihli Dokuz Umde olarak bilinen Seim

Beyannamesi de bir program tasla olarak kabul edilmelidir14.

lkeyi igalden kurtaran A-RMHCnin partiye dnmesiyle ortaya kan CHP,

kurtuluu ve modernletirici bir partiydi.

lkeyi kurtaran partinin, devlet kurmas/ulus ina etmesi sz konusuydu 1923

sonrasnda. Nitekim, tm tek parti dnemi kabul edilen CHP programlarna (1931, 1935, 1939

ve 1943) bakldnda Dokuz Umde de dahil olmak zere-, yeni bir devlet, yeni bir ulus

inas aka grlr.

Dokuz Umdede dikkati eken unsurlar olarak; egemenliin millete ait olduu, gvenlik

sorununun zlecei, adalet sisteminin reforma tabi tutulaca, askerliin ksaltlaca,

savata harap olan lkenin yeniden ina edilecei, ekonomik ve sosyal alanda halk yararna

uygulamalar (aar vergisinin yeniden dzenlenmesi, ttn ekimine ilikin dzenlemeler,

reticilere ynelik kredi kolaylklar, tarmda makineleme, demiryollar yapm, eitimin

yaygnlatrlmas, salk sisteminin dzenlenmesi, ormanlarn verimli bir ekilde iletilmesi,

hayvancln geliimi) grlmektedir.

9 Eyll 1923 tarihinde kabul edilen Halk Frkas Nizamnamesinin birinci maddesinde

partinin;

a. Milli hakimiyetin halk tarafndan ve halk iin icrasna rehberlik etmek,

b. Trkiyeyi asri bir devlet halinde ykseltmek,

c. Trkiyede btn kuvvetlerin stnde kanunun velayetini hakim klmak 15 iin

alaca belirtilmektedir.

1931, 1935, 1939 ve 1943 tarihli CHP programlarnn16 giriinde vatan, millet ve devlet

gibi balklarn olmas ilk bakta artc gelebilir. Bunu, ulus ve devlet inasnn daha

13 CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935, Ulus Basmevi, Ankara, 1935.

14 Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), Trk nklap Tarihi Enstits Yaynlar,

Ankara, 1964, ss. 488-490.

15 Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisindeki Halk Frkas azalar tarafndan bilmzakere

heyet-i umumiyesi 9 Eyll 339 tarihinde kabul olunmutur, Ankara, 1342-1339.

srmekte ve bu nedenle program (yani yaplacak iler) dahilinde olduu eklinde

yorumlamak gerekir. Nitekim, M. Kemal 9 Mays 1935 tarihinde, CHP Drdnc Byk

Kurultaynda yapt konumada Trk Devrimini yle tanmlamaktadr:

Uurumun kenarnda ykk bir lke Trl dmanlarla kanl boumalar Ondan

sonra, ierde ve darda sayg ile tannan yeni vatan, yeni toplum, yeni devlet ve bunlar

baarmak iin arasz devrimler te Trk genel devriminin ksa bir diyemi 17

1931 programnda kadnlara milletvekili seilme hakk verilecei belirtilmektedir. Bir

sonraki programdan (1935) nce bu gereklemitir.

1931 tarihli programda, bir dereceli seim sistemi toplumun (ileride) belli bir olgunlua

ulamasndan sonra uygulanabilecek nihai bir hedef olarak alglanmaktadr. 1935 tarihli

programda ise, ileride bir dereceli seim sistemine geilmesinden vazgeildi ve iki dereceli

sistemin demokratikletirilmesi esas benimsendi. 1943 tarihli program ise, bu konuda daha

geri bir nitelik tamakta olup, iki dereceli seim sisteminin devam edecei belirtilmektedir.

1935 program, 1931 tarihli programa gre daha ayrntldr. Partinin ideolojisi Kemalizm

olarak tanmlanmtr. Uluslar aras amalar olan, kk yurt dnda olan ve snf esasna

dayal cemiyetlerin kurulamayacann belirtilmesi dikkat ekicidir. Ayrca ii ve esnafn

parti tarafndan rgtlenecei belirtilmektedir ki, bunun ilk rnei zmirde verilmitir18. Bu

tarihlerde, Recep Pekerin otoriter-totaliter bir parti program ve tz hazrlad, bunun

Atatrk tarafndan reddedildii eitli kaynaklarda19 belirtilmektedir. Ancak, bu program ve

tzk tasla ortada yoktur.

1943 programnn beinci blm Cihan harbi iinde idare ve altnc blm Cihan

harbinden sonraki ihtimaller, partinin dnemin koullarna uyum saladnn ve

programn buna gre revize ettiinin nemli bir gstergesidir. Nitekim, tek parti dnemi

16 CHF Program, Frkann nc byk kongras tarafndan kabul olunmutur, Mays-1931, Devlet Matbaas,

stanbul, 1931; CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935; CHP Program,

Partinin Beinci Byk Kurultaynn 1 Haziran 1939 tarihindeki toplantsnda kabul edilmitir, Ulus Basmevi,

Ankara, 1939; CHP Program, Partinin VI. Byk Kurultaynn 14 VI. 1943 Tarihindeki Toplantsnda Kabul

Edilmitir, Zerbamat Basmevi, Ankara, 1943.

17 Sami N. zerdim, Atatrknn Elkitab, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981, s. 116.

18 Hakk Uyar, Devletin i Snf ve rgtlenme Giriimi: CHP zmir i ve Esnaf Cemiyetleri Birlii

(1935), Tarih ve Toplum, say 160, Nisan 1997, ss. 14-20.

19 rnein bkz. Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

boyunca drt ylda bir toplanan CHP Kurultaylarnn en nemli ilerinden biri Parti Program

zerine yaplan almalardr20. Alt okun aamal bir ekilde kabul edilmesi gibi, Kemalizm

de tek parti dnemi boyunca zellikle de Atatrk dneminde- gelierek bir ideoloji nitelii

kazanarak, belli bir ereveye oturmutur. Ancak, oluturulan ideolojik iskeletin ieriinin

tam olarak doldurulduunu sylemek olduka zordur.

Atatrkn lmnden ksa bir sre nce (1938) CHPnin yaynlad On Beinci Yl

Kitabnda, 1923 Tznn birinci maddesinde sralanan amalara benzer bir ekilde unlar

dile getirilmektedir:

Cumhuriyet Halk Partisinin (nc) ve drdnc Byk Kongrelerinde tanzim olunan

Parti program Trk milletini, milli lksne gtrecek olan ana yollar tam, kati ve ak

olarak gsterir. Bu program, u veya bu snf ve zmre iin deil; btn millet iin, milletin

yeni ve ileri hedefi olan medeni ykseli urunda alacak btn vatandalar iindir.

Bu program bugnk ve yarnki cumhuriyet nesilleri iin inan esaslarn anlatan ve

Kemalizmin ortaya koyduu ve Partinin bayranda krmz zemin zerinde alt beyaz okla

temsil ettii alt ehemmiyetli vasf ihtiva eder 21.

CHP, alt oklu bayra 1933 ylnda kullanmaya balad. Bayran nasl kullanlaca ve

ekli CHF Bayrak Talimatnda akland22. Alt oklu bayran tasarm Gazi Eitim

20 Bu dnemde CHP Tzkleri de baz nemli deiikliklere uramtr. 1980 sonrasnda ise, CHP

Kurultaylarnda yenilenen ve deitirilen Parti Program deil, Parti Tzdr.

Bkz. Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme, TSES Yaynlar,

stanbul, 2000; Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme,

http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/yayinlar (8 Haziran 2006)

21 Cumhuriyet Halk Partisi, On Beinci Yl Kitab, s. 4.

22 CHF Bayrak Talimat, Ankara, 1933.

Talimatnamenin tam metni iin bkz. http://www.chp.org.tr/index.php?module=content&page_id=149 (8

Haziran 2006)

Highlight

Enstitsnde Resim- Blmnde smail Hakk Tongu tarafndan yapld23. Cumhuriyetin

10. yl kutlamalarndan nce alt oklu bayraklar parti rgtlerine gnderilmiti24.

Kemalizm Kavramnn lk Kullanm

Kemalizm kavramnn ilk kullanm Serbest Cumhuriyet Frkas ile, Cumhuriyet

dneminde ikincisi denenen ok partili rejim araylar srasndadr. Aslnda, Kurtulu Sava

yllarnda/1919-1920lerde ngilizler ve Franszlar da, Kuvay Milliyecileri, igale direnen

milliyetileri kastederek Kemalist terimini kullanmt25. lke iinde sonraki kullanm ise,

1930 ylna aittir. Ahmet Cevat Emre, 1928-1933 yllar arasnda kard Muhit dergisinde

Kemalizm terimini ilk kez 1930 ylnn yaz aylarnda (Temmuz 1930) kulland. Emre,

Kemalizm doktrin olarak, btn siyasi prensipleri malum bir demokrasi mektebidir

diyordu26. Ali Naci Karacan kard nklap gazetesinde, 2 Aralk 1930 tarihindeki

bayazsnda Rusyada nasl bir Komnizm, talyada nasl bir Faizm varsa, bizde de bir

Kemalizm olmaldr diyordu27. Anlalan dnyada ykselen ideolojiler karsnda savunmac

bir refleksle bir ideoloji inas yolunda abalar harcanmaya balanmtr.

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Olay

Mustafa Kemal, 1927de Byk Nutuk konumasnda TpCF hakknda unlar sylemiti:

Cumhuriyet szcn sylemekten ekinenlerin, cumhuriyeti doduu gn bomak

isteyenlerin kurduklar partiye Cumhuriyet hem de lerici Cumhuriyet adn vermeleri ne

kadar ciddi ve samimi bir davran saylabilir? Devamnda da eklemiti: Rauf Bey ve

arkadalarnn kurduklar parti tutucu diye nitelendirilseydi, belki anlam olurdu. Ama bizden

daha ok cumhuriyeti, daha ok ilerici olduklarn iddia etmeye kalkmalar elbette doru

deildi.

23 16 Mays 2006 tarihinde Prof. Dr. Zafer Toprak ile yaplan grmeden.

24 CHF Katibiumumiliinin 142 say ve 17 Eyll 1933 tarihli yazs. Bkz. Cumhuriyet Halk Frkas

Katibiumumiliinin F. Tekilatna Umumi Tebligat, Temmuz 1933ten Birincikanun 1933 sonuna kadar, cilt 3,

Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara, 1934, ss. 135-136.

25 rnein bkz. Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (Trkeye eviren: Cemal

Kprl), TTK Yaynlar, Ankara, 1971.

26 Temuin F. Ertan, Ahmet Cevat Emre ve Kemalizmde nc Bir Dergi: Muhit, Kebike, yl 2, say 5, 1997,

ss. 17-34; Nedim Yalansz, 1930lar Trkiyesinde Demokrasi ve Kemalizm Tartmalar, ada Trkiye

Tarihi Aratrmalar, cilt III, say 8, yl 1998, ss. 25-48.

27 Mete Tunay, TCnde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Cem Yaynlar, stanbul, 1989, s. 518.

Highlight

Highlight

Tarz olarak sert olarak nitelenebilecek olan TpCF hakkndaki Mustafa Kemalin tespitleri

aslnda doruydu. 1 Kasm 1922 tarihinde Saltanatn ve 3 Mart 1924 tahinde Halifeliin

kaldrlmasndan sonra, Kemalist kadronun radikal hareket tarzna muhalif olanlar kaynat ve

daha sonra da TpCF ats altnda birletiler; bu srada da stanbul basnn desteini de

aldlar28.

Yeni kurulan partinin aktif bir destekisi olan Ahmet Emin Yalman gazetesinde partinin

kurucularnn Kurtulu Savanda nemli roller stlenmi kiiler olduklarn ska dile

getirirdi. Bunlardan Kazm Karabekir TpCF Genel Bakanlna getirilirken, Rauf Orbay ve

Adnan Advar genel bakan yardmclklarna, Ali Fuat Cebesoy ise parti genel sekreterliine

getirildi. Partinin merkez yrtme kurulu ise eski ttihatlar barndrmas sebebiyle dikkate

deerdir.

Partinin oluumu aslnda olduka renkli olmutu; Cumhuriyet Halk Frkasnda Mustafa

Kemal ve smet Paalarn dnda yeni partide yer alan Karabekir, Advar, Cebesoy ve Bele

ile prestij asndan yarabilecek kiiler yok gibiydi. Yeni parti ayrca bnyesinde bulunan

eski generaller dolaysyla ordudan destek alacak gibi grnmekteydi. Ayrca partinin byk

lde eski ttihatlardan olumas ve bu kesimin Anadoludaki varl partiye avantaj

salamaktayd. Btn bu avantajlar eliinde parti yneticileri ksa zamanda TBMMde

kontrol ellerine alacaklarna inanyorlard. Ancak, zellikle yeni partinin yayd tehdit ve

orduda yer alan uzantlar sonras Mustafa Kemal Paann ordu ile olan ilikilerini kesmeleri

veya politikayla olan balarn koparmalar konusunda bask yapacan tahmin

edememilerdi. Parti kuruluunda Kurtulu Savanda Mustafa Kemal ile beraber savaan

Karabekir, Cebesoy ve Bele gibi komutanlar iine almakla birlikte, baz eski ttihatlara da

yer vermiti. CHF-TpCF arasnda yaanan atmalarda ve istikrarsz ortamda bu kurucular ve

partide yer alanlar bir etken olarak deerlendirilebilir.

TpCF, kuruluundan itibaren poplist bir politika izleyerek radikal deiimlerden ok var

olan yapnn devamn savundu; yeni deiikliklerin yaplmasna kar kt. Buna tam

anlamyla zt bir hareket tarzyla CHF ynetimi, Sovyetlerle ilikilerini srdrerek izolasyon

politikas iinde modern Trkiyeyi yaratmaya alyorlard. TpCF ynetimi ile CHF 28 Feroz Ahmad, The Progressive Republican Party, 1924-1925, Political Parties and Democracy in Turkey

(Edited by Metin Heper and Jacob M. Landau), I. B. Tauris & Co Ltd, London, 1991; Erik Jan Zrcher,

Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, (Trkesi: Gl aal Gven), Balam Yaynlar, stanbul, 1992; Ahmet

Yeil, Trkiye Cumhuriyetinde lk Tekilatl Muhalefet Hareketi: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cedit

Neriyat, Ankara, 2002.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

ynetimi arasndaki temel fark; birincisinin muhafazakarl bir siyasal ara olarak kullanmas

ikincisinin ise toplumun isteklerinin yerine radikal bir deiim projesine sahip olmasdr. Her

iki partinin lider kadrosuna bakldnda, asker kkenliler CHFde TpCFye nazaran daha

azd. CHF bunu bir tehdit olarak alglayarak, hemen tasfiye etmek istedi. Bu dnceden

hareketle de orduyu siyasetten uzak tutmak iin askerlerin seimlerde oy kullanmas bile

yasakland.

Terakkiperver Frkann politik yaklam hem yasama hem de yrtmede gc eline

alabilmek amacyla olduka pragmatik bir yapya sahipti. nsanlarn dinsel duyarllklarn

kullanarak, bir ekilde iktidar partisi CHFnin nne gemek istedi. TpCFnin pragmatizmin

ardnda uzun vadede sava ncesi muhafazakar yapya dnlmesi amac bulunmaktayd. Bu

nedenle devrimci CHF ile statkocu TpCFnin uzlamas mmkn deildi29.

Serbest Cumhuriyet Frkas Deneyi

1930 ylnn Austos aynda dnya ekonomik buhrannn yaand dnemde, gdml

bir muhalefet partisi olarak kurulan Serbest Cumhuriyet Frkas (SCF), Cumhuriyet tarihinin

ikinci muhalif partisidir. SCF, kendinden nce kurulan Terakkiperver Cumhuriyet

Frkasndan (TpCF) hem kurulu hem de kapan zellikleri bakmndan ayrlmaktadr. Her

iki parti de CHP iinden km olmakla beraber; TpCF, CHP iindeki doal bir muhalefet

hareketinin partiden ayrlmas ile kurulmu; SCF ise, tamamen baz artlarn zorlamas

sonucunda Atatrk tarafndan kurdurulmu, gstermelik bir muhalefet yaratma

giriimiden30 ibarettir. Reisi Cumhur Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin himayesinde31

kurulan/kurdurulan SCFnin kurulu nedenleri zerinde durmak gerekir; bunlar i ve d

nedenler olarak ikiye ayrmak mmkndr: Trk Devriminin modernleme abalarnn bir

yansmas olarak, lke ynetiminin de Bat tarznda olmas, birden fazla siyasal partinin

bulunmas gerekmekteydi. Avrupann Trkiyeye diktatrlk gzyle bakmas M. Kemali

rahatsz etmekteydi32.

SCFnin kurulmas yurt dndan Trkiyeye ynelik yaplan eletirilere bir yant nitelii

de tamaktadr. SCF Genel Bakan olan Fethi Beyin (Okyar) Pariste bykeli olmas (bir 29 Ahmad, agm.

30 Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1950), Gndoan Yaynlar, Ankara, 1992, ss. 101-102.

31 Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, s. 118.

32 z, age., s. 102; Uyar, age., s. 118; Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), (ev.

Muzaffer Akn), Kitaplk Tic. Ltd. ti. Yaynlar, stanbul, 1966, ss. 109-110.

Highlight

Avrupa bakentinde) bu adan anlamldr. Bir dier d neden de, 1929 Dnya ekonomik

bunalmdr33.

SCFnin kuruluunun i nedenlerinden en belli bals, TpCFnin kapatld 1925

ylndan 1930 ylna kadar 5 yl boyunca CHP iktidarnn denetimsizliinin hem lke iinde,

hem de CHP iinde yaratt rahatszlktr. Bu erevede yaplan eletirilerde, TBMMnin

denetim grevini yerine getiremedii ve halkn parti taban ve partinin yerel rgtleri aracl

ile taleplerini parti st ynetimine iletemedii dile getirilmekteydi34. Aslnda parti rgt ve

hkmetin yetersizliine ilikin eletiriler, TpCFnin kapatlmasnn hemen ertesinde (1926)

balamt35. SCFnin kurulu nedenleri arasnda, M. Kemalin SCFyi kurdurarak, CHP

iinde ve lkede gittike glenen smet Paay Fethi Beyle dengelemek istemesi de

saylmaktadr36. Ayrca, yllardan beri biriken ve artan toplumsal muhalefet potansiyelini

kontrol edebilir ve rejim kart olmayan bir partiye (SCFye) ynlendirmek de muhalif

partinin kurulu nedenlerinden biri olarak grlebilir37.

Kendiliinden ve doal bir muhalefet partisi olarak kurulmayan, gdml bir muhalefet

yaratma dncesinin rn olan SCFnin kurulu ve rgtlenii de yapay zellikler

tamaktadr38. Fethi Bey tarafndan M. Kemalin istei ile 12 Austos 1930 tarihinde kurulan

SCF, doal bir gelimenin rn olmamasna ve tm muvazaa (dankl dv)

grntsne ramen, hzl bir ekilde geliti ve halktan byk ilgi grd. Bu ilgi CHPde

tedirginlik yaratrken, SCF Genel Bakan Fethi Beyin daha ilk gnlerde iktidara aday

olduklarna ynelik aklamas, yeni partiye kar CHPdeki rahatszl arttrd. nk, CHP

ileri gelenleri, SCFyi hibir zaman iktidara aday bir parti olarak dnmemilerdi. Onlar iin

SCF, kk ve tehlikesiz bir muhalif parti olarak TBMMde bulunacak ve pek de suya 33 Tunay, age., s. 245 vd.

34 z, age., s. 103.

35 Bu konuda Aaolu Ahmetin hazrlad bir rapor iin bkz. Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar,

letiim Yaynlar, stanbul, 1994, ss. 141-148; Soyak, age.

36 z, age., s. 103.

37 Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 8, letiim Yaynlar, ss. 2052-

2059.

38 rnein M. Kemal, Fethi Bey ve smet Paa arasnda geen grmelerde partiye ka milletvekili ve ne kadar

para verilecei pazarlkla belirledi. Hatta CHPden SCFye verilecek milletvekillerinin seimini de M. Kemal

yapt. Bu konuda bkz. Aaolu, age.; Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Atatrk,

Okyar ve ok Partili Trkiye, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1997.

Highlight

Highlight

sabuna dokunmayan eletirilerle yetinecekti. Bu eletirileri yapabilmesi iinde SCFye gerekli

milletvekilleri CHP tarafndan verilecekti. Hatta, SCFnin TBMMde eletirilerde

bulunabilmesi, muhalefet yapabilmesi iin yaplacak olan milletvekili seimlerinde CHP

tarafndan SCF iin milletvekili kontenjan ayrlacakt39. TBMMde muhalefet yapabilecek

lde SCFye milletvekili kontenjan ltfedilmesi, CHPnin SCFye bitii rol net biimde

gstermektedir. SCF Genel Bakan Fethi Beyin iktidara aday olduklarn aklamas ve

halktan grdkleri ilgi (rnein zmir Mitinginde olduu gibi), CHPnin iktidar

kaybedebilecei olasln gndeme getirdi. Bu de CHP yneticilerini SCF karsnda

hrnlatrd.

SCFnin arkasndaki halk desteinin bir gstergesi de, partinin kuruluundan sadece bir ay

sonra yaplan Belediye seimleridir. Bu seimlerde yaplan tm basklara ve CHP

yneticilerinin abalarna ramen, 502 seim blgesinden 22sinde SCF kazand. SCFnin

kazand yerlerden biri de Samsundu. Yeni kurulan SCFnin hazrlksz bir ekilde katld

yerel seimlerde gsterdii baar nemli bir ltt.

SCF basnda da kendisine birok destek buldu. stanbuldaki Yarn ve Son Posta

gazeteleriyle zmirdeki Yeni Asr gazetesi SCFyi destekliyorlard40. Bu gazetelerden baka

dorudan SCFyi desteklemek amacyla zmirde bir gazete yaynland: Serbes Cumhuriyet 41.

Tek Parti Ynetiminin Pekimesi

1924-25 yllarndaki TpCF denemesinden sonra, 1930 ylnda giriilen SCF denemesi ile

grld ki, Cumhuriyet rejimi ve CHP iktidar tehlikededir. Modernleme srecinin ve

iktidarnn tehlikede olduunu, oulcu bir ortamda bunlarn tehlikeye deceini gren CHP,

olas tm muhalefet odaklarn ya ortadan kaldrd, ya da kendine balad. Sz konusu,

muhalefet odaklar dnemin belli bal dernekleriydi. Trk Ocaklar, Mason Localar,

39 1931 ylnda yaplacak seimler iin smet Paa 50 milletvekili nerirken, Fethi Bey 120 milletvekili istemiti

ve sonunda 70 milletvekilinde anlamlard. Bkz. Okyar-Seyidanlolu, age.

40 z, age.; Aaolu, age.; Okyar-Seyidanlolu, age.; avdar, agm.; Tark Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler,

1859-1952, stanbul, 1952; etin Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi, Serbest Cumhuriyet Frkas,

Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997; Cem Ermence, 99 Gnlk Muhalefet: Serbest Cumhuriyet

Frkas, letiim Yaynlar, stanbul, 2006.

41 Hakk Uyar, "SCF'nin Yayn Organ: Serbes Cumhuriyet Gazetesi", Modern Trkiyede Siyasi Dnce cilt 7,

Liberalizm, letiim Yaynlar, stanbul, 2005.

Muallim Birlikleri, Kadnlar Birlii ... gibi kurulular kapatld. Bu sre, 1931 ylnda Trk

Ocaklarnn kapatlmasyla balad ve 1935 ylna gelinceye kadar birok dernein

kapatlmasyla sonuland. Sz konusu derneklere ynelik politikann balangcn, 1931

ylnn ilk aylarnda Cumhurbakan M. Kemalin bir konumasnda bulmaktayz:

Milletlerin tarihlerinde baz devirler vardr ki, muayyen maksatlara erebilmek iin

maddi ve manevi ne kadar kuvvet varsa hepsini bir araya toplamak ve ayn istikamete

sevketmek lazm gelir. Yakn senelerde milletimiz byle bir toplanma ve birleme hareketinin

mhim neticelerini idrak etmitir.

Memleketin ve inklabn ieriden ve dardan gelebilecek tehlikelere kar masuniyeti

iin, btn milliyeti ve cumhuriyeti kuvvetlerin bir yerde toplanmas lazmdr. (...)

Ayn cinsten olan kuvvetler mterek gaye yolunda birlemelidir 42.

M. Kemalin bu konumasn izleyen dnem ierisinde birok dernek kapatlmakla

beraber; bu dernekler arasnda, kapatlmas en ok tartlan Trk Ocaklar ve Mason Localar

oldu. Bunlar iinde en tehlikeli grlen Trk Ocaklar idi. zmir suikast sonucundaki

yarglamalarda, muhalif ttihat kadrolar tasfiye edilmiti (Onlar tasfiye eden de Kemalist

kadro iinde yer alan eski ttihatlard!). ttihatlktan geriye kalan, Onun kltr kuruluu

olan Trk Ocaklar idi. Nisan 1927 tarihinde toplanan Trk Ocaklar Kurultaynda, Trk

Oca Yasas'nda deiiklik yaplarak, Trk Oca CHF ile ilikilendirildi. Bu deiiklie

gre, Cumhuriyet, milliyet, muasr medeniyet ve halklk mefkurelerini takip eden Trk

Oca, mefkureleri tahakkuk ettirmekte olan Cumhuriyet Halk Frkas ile devlet siyasetinde

beraber olacakt43. Bundan alt ay kadar sonra, Ekim 1927 tarihinde toplanan CHF Byk

Kurultaynda kabul edilen parti tznn 40. maddesine gre, Trk Ocaklar CHFnin

murakabesi altnda bir kurulu sayld44. Sz konusu 40. madde yleydi:

42 M. Kemalin 25 Ocak 1931 tarihinde, Trk Ocaklarnn kapatlmasnda ksa bir sre nce, Trk Ocaklar

hakknda yapt konumadan. Bkz. Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. I-III, Atatrk Aratrma Merkezi

Yaynlar, Ankara, 1989, c. III, s. 130.

43 http://www.turkocagi.org.tr/kisatarihce.php (8 Haziran 2006)

44 Fsun stel, Trk Ocaklar (1912-1931): mparatorluktan Ulus-Devlete Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar,

stanbul, 2003, ss. 226-227; Uyar, age.

Siyasi, itimai, iktisadi, kltre ait ve bunlara mmasil bilcmle teekkllerin heyeti

mdirelerine gireceklerin namzetlikleri Frka mfettilikleri tarafndan tasvip olunduktan

sonra ilan olunur 45.

1930 ylndaki SCF denemesi ve Menemen Olay sonrasnda, CHF giderek daha otoriter

ve daha disiplinli nitelik kazand. 1931 yl yeni bir dnemin balangcn ifade etmekteydi.

lk kapatlan dernein Trk Ocaklar olmasnda, o dnemde en gl dernek olmas ve

dolaysyla muhalefet oda olabilecek bir yapda olmasnn etkisi byktr. Ayrca, Trk

Ocaklarnn SCF denemesi srasnda, SCFden yana tavr almas; Pan-Trkist eilimleri ve

faizan bir nitelik kazanmaya balamasn da kapatlma nedenleri arasnda saymak gerekir46.

Mason Localar meselesi, CHP iinde byk tartmalar yaratt ve parti iindeki

masonlarla, masonlua dman olanlar kar karya getirdi. Parti iinde ve kamuoyunda,

masonlukla ilgili tartmalar devam ederken, CHPnin Mays 1935 tarihindeki Drdnc

Byk Kurultaynda kabul edilen parti programnda, Kurulamayacak cemiyetler bal

altnda yle bir madde kabul edildi:

Arsulusal ergelerle cemiyet yaplamyaca gibi, kk yurd dnda olan cemiyetler

kurmak da yasak olacaktr.

Uluslar arasnda beraberlik yapmakta devletin ... fayda grecei ergelerle cemiyet

kurmak veya kurulu ubelerini amak iin bakanlar kurulunun karar lzumludur (madde

69)47.

Parti programnda uluslar aras amalarla dernek kurulamayacana ilikin madde, dolayl

olarak Mason localarn hedef alyor olsa gerektir. Nitekim, bu tarihten ksa bir sre sonra, 9

Ekim 1935 tarihinde Anadolu Ajans aracl ile yaynlanan bir haberde, Trk Mason

Cemiyetinin kendi kendini feshettii belirtilmekte ve u bilgi verilmektedir:

Mesul ve maruf imzalar altnda ajansmza verilen bir haberde Trk mason cemiyeti

memleketimizin sosyal tekamln ve gnden gne artan muazzam terakkilerini nazar itibara

alarak ve Trkiye Cumhuriyetinde hakim olan demokratik ve cidden layik prensiplerin

45 Cumhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara, 1927, s. 11.

46 Uyar, age., s. 320; etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), Altn Kitaplar Yaynlar,

stanbul, 1983, s. 63.

47 CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935, Ankara, 1935, s. 23; Uyar,

age., s. 322, 361 dpn. 47.

takibinden doan eyilikleri mahade ederek faaliyetine bu hususta hibir kanun olmakszn

nihayet vermei ve btn mallarn memleket soysal ve kltrel kalknmasna alan

halkevlerine teberruu muvafk grldn bildirmitir 48.

ileri Bakan kr Kayann basks sonucunda, dnemin nde gelen masonlarnn

toplanarak aldklar bu kararda, hibir kanun olmakszn bu kararn alnd belirtilmektedir.

Halbuki bu kararn alnd tarihlerde baz CHP milletvekilleri, mason localarnn kapatlmas

hakknda bir yasa tasars hazrlamaktaydlar ve bunu TBMMye sunma hazrl

ierisindeydiler. Parti programnda masonlar hedef alan dolayl deiiklikten sonra, bu kez

masonlar dorudan hedef alan bir yasa deiiklii giriimi karsnda, nde gelen masonlar

topland; bunlar arasnda CHP milletvekilleri de vard (kr Kaya, Hasan Saka, Edip Servet

ve Cemil Uybadn). Toplantda, Mason Localarnn kendi kendilerini feshetmeleri karar

alnd.

Bylece, mason olan CHP milletvekilleri ile, masonluk aleyhtar CHP milletvekillerinin

TBMMde kar karya gelmeleri nlenmi oldu. Dnyada otoriter ve totaliter ideolojilerin

ykseldii bir dnemde, masonlar uyku dnemine girdiler. Bununla birlikte; bakan,

milletvekili, vali ve dier st dzey brokrat olan tm masonlar grevlerinde bulunmaya

devam ettiler49.

1935 ylnda kapatlan derneklerden biri de Kadnlar Birliidir. Nisan 1935 toplanan

Uluslararas Kadnlar Birlii Kongresinden sonra, Kadnlar Birlii, Trk kadnnn Trk

Devrimi ile btn haklarn ald ve bu nedenle de Kadnlar Birliine gerek kalmad

gerekesiyle kendini feshetti. ktidarn basksyla bu fesih karar alnmt. Kadnlar Birlii,

Nisan 1949da, ok partili yaama getikten sonra Mevhibe nnnn fahri bakanlnda

yeniden kuruldu. Yeni kurulma, ok partili yaama getikten sonra Trk Ocaklar, Mason

Localar gibi kurulular iinde geerli oldu.

1935 ylnda kapatlan bir dier dernek Muallim Birlikleridir. Onlar da kendilerini fesih

karar almak zorunda kaldlar. retmenlerden istenen okul d faaliyetlerde sadece

Halkevlerinde almakt. Fesih kararnda da, Halkevleri gibi bir kltr kuruluu varken,

Muallim Birliklerinin gereksiz olduu fikri gereke olarak ileri srlmt.

48 Uyar, age., ss. 322-323.

49 Uyar, age., s. 323; Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt, Bke Yaynlar,

stanbul, 2000; Ergn Aybars, Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar, ada Trkiye Tarihi Aratrmalar

Dergisi, c. II, say 4-5, yl 1994-1995, ss. 245-262.

1930lu yllarda faaliyetlerini srdrebilen Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu

ve Kzlay gibi derneklerle CHP yakndan ilgilendi; bunlar kendi kontrolnde bulundurdu.

Bunlarn ynetimlerinde mutlaka CHPliler yer almak zorundayd. Bu dernekler, zaman

zaman CHP binalarnda da varlklarn srdrdler. Sz konusu yllarda, spor kulpleri de,

Trk Spor Kurumu ad altnda dorudan CHPye baland50.

Tm toplumsal kesimleri kontrol altna almaya ve kendine balamaya alan CHP,

kendisi bnyesinde ii ve esnaf cemiyetlerini rgtlemeye bile giriti: CHP zmir i ve

Esnaf Cemiyetleri Birlii (1935). Ancak, bu rgtlenme lke geneline yaygnlatrlamad51.

CHP, kendine bal byle bir rgtlenmenin dnda bir ii rgtlenmesinin nne gemek

iin, 1938de Cemiyetler Kanununda bir deiiklik yaparak, snf esasna dayal

rgtlenmeyi yasaklad. Bu yasak, ancak 1946da ok partili yaama geince kalkt.

Trk Devriminin Kkletirilmesi abalar

TpCF ve SCF denemeleri, Trkiyede ok partili rejimin yerlemesi iin altyapnn henz

yetersiz olduunu ak bir ekilde gstermiti. Ayrca, devrimlerin toplum tarafndan

yeterince benimsenmedii de grlmt. Bu durum karsnda iki yol izlendii sylenebilir:

Birincisi, eitim/kltr seviyesinin ykseltilmesi; ikincisi de kalknma/sanayileme.

Cumhuriyetin Osmanldan devrald eitim miras hi de parlak deildi52:

Okul retmen renci renci

Saysnn Genel

Nfusa Oran

%

lkretim 4. 894 10. 238 341.941 2,8

Ortaokul 72 796 5.905 0,05

Lise 23 513 1.241 0,01

50 Yetkin, age.; Hakk Uyar, Cumhuriyet Dneminde Manisada Eitim (1923-1950), DE ATE

yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1993.

51 Hakk Uyar, Devletin i Snf ve rgtlenme Giriimi: CHP zmir i ve Esnaf Cemiyetleri Birlii

(1935), ss. 14-20.

52 Necdet Sakaolu, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992, s. 21.

Meslek Ok. 64 583 6.547 0,054

Toplam 5.053 12.130 355.634 2,96

Cumhuriyetin ilk yllarnn nemli Milli Eitim Bakanndan sz etmek gerekir:

Mustafa Necati, Saffet Arkan ve Hasan Ali Ycel. Saffet Arkan, 26 Mays 1936 tarihinde

TBMMde bakanlk btesi grlrken yapt konumada, ky ocuklarnn ancak %

25inin okula gidebildiini, bu ekilde almaya devam edilirse, okulsuz 35.000 kye birer

retmen gndermek iin yz yl beklenilmesi gerektiini aklamt. 1933 ylnda 40.000

kyden 32.000inde okul, posta tekilat ve dkkan yoktu. 11 milyon kiinin yaad 40.000

kyde nfusun sadece % 2si okuma yazma biliyordu. Bu nedenle de, zm araylar

erevesinde 1936-1937 yllarnda Ky Eitmen Tekilat kuruldu. Askerliini onba ve

avu olarak yapanlar 8 aylk bir kurstan geirildikten sonra kylere retmen olarak

gnderildiler. 1940 ylnda alan Ky Enstitlerinden mezun olanlarla birlikte, 1950 ylna

gelindiinde 26.000 eitmen ve enstitl retmen kylere gnderilmiti.

Yetikinlerin eitimi iin de Halkevleri kuruldu. 1932 ylnda kurulan 34 Halkevinin

1950de says 478e ulat. 1940 ylnda Halkevlerinin kk birer rnei olarak kurulan 141

Halkodasnn 1950 ylnda says 4322ye kt. Halkevleri 9 ubeden oluuyordu:

Dil, tarih ve edebiyat Ar (Gzel Sanatlar) Gsterit (Tiyatro) Spor Sosyal yardm Halk dershaneleri ve kurslar Kitapsaray (Ktphane) ve yayn Kyclk Mze ve sergi CHP iktidarnn kurduu Halkevlerinin bir boyutu da yurtta yaratmaya ynelik abayd.

Nitekim, Atatrkn yapt pek ok konumada, topluma moral alama, ulusal bir gurur

kazandrma konusunda youn aba harcamtr:

Highlight

Muhta olduun kudret damarlarndaki asil kanda mevcuttur (Nutuk, Genlie Hitabe, 1927).

Trk milleti alkandr. Trk milleti zekidir (10. Yl Nutku, 1933). Bir Trk dnyaya bedeldir. Trk vn, al, gven. Atlan bir dier nemli adm da sanayilemeye ynelikti. M. Kemal 13 Ocak 1923

tarihinde zmitte stanbul gazetecilerine zmirde toplanacak olan Trkiye ktisat Kongresini

haber verirken, Yeni Trkiye devleti temellerini sng ile deil, sngnn de dayand

iktisat ile kuracaktr. Yeni Trkiye devleti dnyay alan bir devlet olmayacaktr. Ama, yeni

Trkiye devleti bir iktisat devleti olacaktr 53.

Yeni Trkiyenin en byk ulusal davas sanayilemekti; dnemin aydnlar ve lider

kadrosu iin en gzel musiki de makine sesi idi.

lke ekonomisinin milliletirildii, bir an nce sanayilemek iin hem zel sektrn, hem

de devletin birlikte yatrm yapt Atatrk dnemi, kendinden sonraki dnmelere gre ok

daha baarldr. Bu baary aadaki tabloda grmek mmkndr54:

GSMH Art Fiyat art

Atatrk dnemi (1923-1938) % 115 % - 32

nn dnemi (1939-1950) % 12 % 500

Menderes dnemi (1950-1960) % 48 % 124

nn-Demirel dnemi (1961-1970) % 34 % 55

Demirel-Ecevit dnemi (1971-1980) % 39 % 900

zal dnemi (1981-1990) % 27 % 7100

Ekonomik adan en baarl dnem olan Atatrk dneminin (1923-1938) baarsnn

temel nedenlerini u ekilde sralamak mmkndr:

z Milliletirme, Karma ekonomi

53 zerdim, age., s. 197.

54 Melih Ak, Ak Pencere: te zal Mucizesi, Milliyet, 12 Aralk 1990. Melih Akn kesinde aktard

bu rakamlar, ANAP iktidarnn Ekonomiden Sorumlu Devlet Bakan Ekrem Pakdemirliye ait.

z Denk bte z thalat-ihracat denklii z Karlksz para basmama, 0 enflasyon z Yksek kalknma hz 1930lu yllar Trkiyesinin ncelikli amac kalknmayd. Bu kalknma, sadece ekonomik

deildi; topyekun bir kalknmayd (eitim/kltr dahil). Nitekim bu kalknma ncelii,

Bankasnn bandaki Celal Bayar nce 1932de ktisat Vekili yapt, ardnda da 1937de

babakan. smet nnnn yerini Celal Bayarn almasnda Atatrk-nn anlamazl

kadar, lkede ncelikli hedefin deimesi belirleyici oldu.

zlenen sanayileme politikas, ithal ikameci bir nitelik tayordu. ncelikli olarak

dokuma, eker, imento, kat, ie cam, demir elik vb. alanlarda fabrikalar kuruldu.

Demiryollarna byk nem verildi. Kurulan fabrikalara aadakiler rnek olarak

gsterilebilir55:

- Alpulu eker Fabrikas (1926)

- Uak eker Fabrikas (1926)

- Bnyan Dokuma Fabrikas (1927)

- Eskiehir eker Fabrikas (1933)

- Turhal eker Fabrikas (1934)

- Bakrky Bez Fabrikas (1934)

- Konya-Ereli Bez Fabrikas (1934)

- Kayseri Bez Fabrikas (1934)

- zmit Birinci Kat ve Karton Fabrikas (1936)

- Karabk Demir-elik Fabrikas (temel atma, 1937)

- Ereli Bez Fabrikas (1937)

- Gemlik pek Fabrikas (1938)

55 Utkan Kocatrk, Kaynakal Atatrk Gnl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, (tarihsiz); Korkut

Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982; Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin

ktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 1994.

Highlight

Highlight

- Bursa Merinos Fabrikas (1938)

Birinci be yllk sanayi plannda sanayileme yle snflandrlmt:

1. Kimya Sanayisi

2. Toprak Sanayisi

3. Demir Sanayisi

4. Kat ve Selloz Sanayisi

5. Kkrt Sanayisi

6. Sngercilik

7. Pamuk Mensucat Sanayisi

8. Kamgarn Sanayisi (Merinos)

9. Kendir Sanayisi

1936 tarihli kinci Sanayi Plannda dnemin ktisat Vekili Celal Bayar, Trkiye iin

endstrileme bir milli varlk savadr, bir milli mdafaa mcadelesidir ve hi bir fedakarlk

ve sknt bu milli mcadelenin neticesiyle mukayese edilemez diyordu56.

CHP ve Radikal Demokratlar

CHP 12-15 Austos 1933 tarihlerinde Sofyada toplanan 9. Radikal Demokratlar

Kongresine katld57. Daha nceki yllarda da radikal demokratlarn bir kongresine (1927)

CHP Genel Sekreteri Saffet Bey (Arkan) mahit olarak katlmt58. CHPnin 1927 tarihli 56 Prof. Dr. Afetinan (nsz), Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, TTK Yaynlar, Ankara, 1973;

Prof. Dr. Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, TTK Yaynlar,

Ankara, 1972.

57 Sofyada Radikaller Kongresi Dn Ald, Akn, 13.8.1933, s. 1, 2: Radikaller Kongresi: sizlik ve Gmrk

leri Konuuldu, Akn, 15.8.1933, s. 6.

Abidin Nesiminin anlarnda belirttiine gre, bu kongreye CHPden Necip Ali Kka katlmt. Nesimi,

kongrenin tarihini yanl (1937) vermektedir. Abidin Nesimi (Fatinolu), Yllarn inden, Gzlem Yaynlar,

stanbul, 1977, s. 179.

CHPnin sz konusu kongreye katlm iin bkz. Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, ss.

375-376.

58 Mete Tunay, Radikal ve Mmasili Frkalarn Beynelmilel tilaf ve CHF, Mustafa Kemali Anlamak,

Oluum Yaynlar, Ankara, 1981, ss. 16-25; Tunaya, age., s. 569.

Byk Kongresinde, radikal partilerin oluturduu birlie dorudan katlma fikri

reddedilmiti. Ancak, 1933 tarihinde yaplan kongreye katlmalarndan da anlalaca zere,

CHF bu kongrelere mahit olarak katlmaya devam etmi olmaldr. Sofyada toplanan

kongrede; isizlik, ii cretleri ve gmrk duvarlar konular ele alnd. Gmrk duvarlarnn

kaldrlmas, Avrupa gmrk birlii ve tek paral uluslar aras bir bankann kurulmas Avrupa

Federasyonu iin aamalar olarak nerildi59. Kongrede alnan siyasal kararlar ise; Demokrat

bir hkmet usulnn memleketlerin itimai tekilatnda manevi ve fikri teriki mesaiyi

mmkn klaca, nk ancak byle bir usuln btn vatandalarn kanun nnde

beraberliini, mahkemelerin istiklalini ve sz ve matbuat hrriyetini temin eyliyecei

belirtilmektedir60.

CHPde atmalar

Tek parti dnemi boyunca CHPnin homojen bir yapda olmadn sylemek gerekir. Bu

dnemde parti iinde meydana gelen atmalar yle sralamak mmkndr61:

1. Halk Frkasnn kurulu aamasnda ilk muhalefet: Lozan Bar Antlamasna

hayr diyenler (Oylamaya katlan 227 milletvekilinden 14 antlamaya hayr dedi:

Kl Ali, Mustafa Necati, Ali Cenani, kr Kaya).

2. 1924 Anayasas tartmalar: Cumhurbakannn TBMMyi feshetme yetkisine

direnenler (Mahmut Esat, Saraolu kr).

3. Halk Frkasndan ilk kopu: TpCF

4. Aaolu Ahmetin 1926 ylndaki bir raporunda, partinin devrim heyecann ve

faaliyetini yitirdiini belirtmesi.

5. Kurtulu Savan kazananlarn rant paylam ya da emeklerinin karln almak

istemesi ve buna duyulan tepkiler

a. Cumhuriyet dneminin ilk Divan- Alisi: Yavuz-Havuz Davas

b. Bankas ve dier irketlerde yer alan politikaclar

c. Yakup Kadri Karaosmanolunun tepkisi

59 Akn, 15.8.1933, s. 6.

60 Akn, 16.8.1933, s. 6.

61 Uyar, age.; Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938 - 1945), Dnemin ve D Politikas zerine

Bir Aratrma 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1996.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

d. Mahmut Esat Bozkurtun tepkisi

6. CHF iinden gdml muhalefet yaratma giriimi: SCF

7. CHF-Trk Ocaklar atmas

8. Masonluk tartmalar (Mahmut Esat Bozkurtun Mason Localarna sava amas)

ve baz derneklerin kapatlmas

9. Kadro Dergisi Grubu (Yakup Kadri Karaosmanolu)-lk Dergisi Grubu (Recep

Peker) ekimesi (Her iki grubun da Trk Devriminin ideolojisini yapmak

istemesi).

10. Bankas Grubu-smet Paa ekimesi: lk Raunt (Mustafa eref Beyin yerine

Celal Bayarn ktisat Vekili olmas)

11. Atatrk-nn atmas

a. D Politika

a.a. Hatay Sorunu

a.b. Nyon Konferans

b. Politika

b.a. Orman iftlii, Bira Fabrikas ve Ziraat Vekilinin eletirilmesi.

12. nn-Bayar ekimesi: kinci raunt (nnnn yerine Bayarn babakan olmas).

13. nny siyasal yaamdan silme planlar (Dileri Bakan Dr. Tevfik rt Aras

ile CHP Genel Sekreteri ve ileri Bakan kr Kayann baarsz giriimleri).

Sonu

Trkiye'nin son 200 yllk tarihi, modernlemenin ya da bir trl modernleememenin

tarihidir. Bir ge modernleme hareketi olarak Osmanl/Trk modernlemesini lhan Tekeli-

Selim lkin drt dneme ayrmaktadr62:

a. Utanga Modernite Projesi (1839-1923)

62 lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, Birinci Kitap, Kktenci Modernitenin Douu, stanbul Bilgi

niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003; lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, kinci Kitap, Kktenci

Modernitenin Ekonomik Politikasnn Geliimi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004; lhan

Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, nc Kitap, Modernitenin Altyaps Oluurken, stanbul Bilgi

niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

Highlight

b. Kktenci Modernite Projesi (1923-1950)

c. Poplist Modernite Projesi (1950-1980)

d. Modernite Projesi'nin Anmas (1980 ve sonras)

200 yllk modernleme tarihinin en kkl ve en radikal deiimlerinin yaand dnem,

Tekeli-lkinin Kktenci Modernite Projesi dedii 1923-1950 yllar arasdr63. Bu dnem,

tek parti ynetiminin iktidarda olduu ve Atatrk'n liderliinde (1938'e kadar) Trk

Devrimi'nin gerekletii dnemdir. Bu dnemde; geleneksel toplumun kurumlarnn yerini

modern toplumun kurumlar almaya balamtr. Geleneksellii sembolize eden tarm

ekonomisinin, dinsel-monarik devlet yapsnn, dinsel cemaatlere dayal toplum yapsnn ve

ky arlkl yerleimin yerini Modernliin almaya balad sylemek gerekir; ki bunu

sanayileme/kapitalistleme, ulus-devlet, aydnlanma, bireyselleme, kentleme,

kurumsallama gibi kavramlar temsil etmektedir.

Kaynaka

Kitaplar

Prof. Dr. Afetinan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan

1933, TTK Yaynlar, Ankara, 1972.

63 1923 sonrasndaki modernleme srecini lhan Seluk da dneme ayrmaktadr ve bu, Tekili-lkinin dnemlendirmesi ile de rtmektedir. Seluka gre;

Mnir devri..

Zeki devri..

bo devri..

Mnir Nurettin tek parti devrinin yldzyd; klasik alaturka sylerdi.. Tam bir stanbul efendisiydi.. Sahnede frak

giyerdi.. Kendisini deil, mzii batac ederdi.. Saygnd.

Zeki Mren ok partili rejimin ilk aknlk dneminde patlayan bir yetenekti.. Sahnede all pullu, yksek

topukluydu.. anjanl, capcanlyd.. Alaturkann titreimlerinde doyumsuz kentliye, karmak duygular

gcklayan sesiyle ortadan atlayan kiiliini, namelerini yanstrd.. Benliini yitirmeye hazr kimliklerin

czdanlarna, yozlamaya almn gbek adn yazd..

bo ise varolarn ykseli srecinde kentlilere egemen oldu... Arabeskten te bir televolenin Anadolu

trklerinde atlam sesi!.. Mafiozi gazino kltrnde, Kasmpaa koutunda, tara corafyasnda, varo

kimliinin kabadays... Bkz. lhan Seluk, Mnir Nurettin.. Zeki.. bo, Cumhuriyet, 2.11.2004.

Prof. Dr. Afetinan (nsz), Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, TTK

Yaynlar, Ankara, 1973.

Ahmet Aaolu, Serbest Frka Hatralar, letiim Yaynlar, stanbul, 1994.

Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 1, Mutlakiyete Dn (1918-

1919), Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004.

Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Milli Mcadele Cilt 2, Son Merutiyet (1919-1920),

Trkiye Bankas Yaynlar, stanbul, 2004.

Atatrkn Sylev ve Demeleri, c. I-III, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara,

1989.

Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV (1917-1938), Trk nklap Tarihi

Enstits Yaynlar, Ankara, 1964.

Korkut Boratav, Trkiyede Devletilik, Sava Yaynlar, Ankara, 1982.

CHF Bayrak Talimat, Ankara, 1933.

CHF Program, Frkann nc byk kongras tarafndan kabul olunmutur, Mays-

1931, Devlet Matbaas, stanbul, 1931.

CHP Program, Partinin Drdnc Byk Kurultay Onaylamtr, Mays 1935, Ankara,

1935.

CHP Program, Partinin Beinci Byk Kurultaynn 1 Haziran 1939 tarihindeki

toplantsnda kabul edilmitir, Ulus Basmevi, Ankara, 1939.

CHP Program, Partinin VI. Byk Kurultaynn 14 VI. 1943 Tarihindeki Toplantsnda

Kabul Edilmitir, Zerbamat Basmevi, Ankara, 1943.

Cumhuriyet Halk Frkas Katibiumumiliinin F. Tekilatna Umumi Tebligat, Temmuz

1933ten Birincikanun 1933 sonuna kadar, cilt 3, Hakimiyeti Milliye Matbaas, Ankara,

1934.

Cumhuriyet Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisi Matbaas, Ankara,

1927.

Cumhuriyet Halk Partisi, On Beinci Yl Kitab, Ankara, 1938.

Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet: kinci Grup, letiim Yaynlar, stanbul,

1994.

Cem Ermence, 99 Gnlk Muhalefet: Serbest Cumhuriyet Frkas, letiim Yaynlar,

stanbul, 2006.

Abidin Nesimi (Fatinolu), Yllarn inden, Gzlem Yaynlar, stanbul, 1977.

Joseph Grew, Atatrk ve nn (Bir Amerikan Elisinin Hatralar), (ev. Muzaffer

Akn), Kitaplk Tic. Ltd. ti. Yaynlar, stanbul, 1966.

hsan Gne, Birinci TBMMnin Dncesi (1920-1923), Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar, 1997.

Halk Frkas Nizamnamesi, Trkiye Byk Millet Meclisindeki Halk Frkas azalar

tarafndan bilmzakere heyet-i umumiyesi 9 Eyll 339 tarihinde kabul olunmutur,

Ankara, 1342-1339.

M. kr Haniolu, Bir Siyasal Dnr Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve Dnemi,

dal Neriyat, stanbul, 1981.

Ulu demir, Sivas Kongresi Tutanaklar, TTK Yaynlar, Ankara, 1986.

Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, (Trkeye eviren: Cemal

Kprl), TTK Yaynlar, Ankara, 1971.

Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, c. I, TTK

Yaynlar, Ankara, 1988.

Utkan Kocatrk, Kaynakal Atatrk Gnl, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar,

Ankara, (tarihsiz).

Cemil Koak, Trkiyede Milli ef Dnemi (1938 - 1945), Dnemin ve D Politikas

zerine Bir Aratrma 1, letiim Yaynlar, stanbul, 1996

Brian MacArthhur (derleyen), Tarihe Yn Veren 20. Yzyl Konumalar, (ev: zden

Arkan), Sabah Kitaplar, stanbul, 1995.

Modern Trkiyede Siyasi Dnce Cilt 3, Modernleme ve Batclk, letiim Yaynlar,

stanbul, 2002.

Osman Okyar-Mehmet Seyitdanlolu, Fethi Okyarn Anlar, Atatrk, Okyar ve ok

Partili Trkiye, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1997.

Esat z, Tek Parti Ynetimi ve Siyasal Katlm (1923-1950), Gndoan Yaynlar,

Ankara, 1992.

Sami N. zerdim, Atatrknn Elkitab, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 1981.

Necdet Sakaolu, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992.

Hasan Rza Soyak, Atatrkten Hatralar, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005.

Blent Tanr, Trkiyede Yerel Kongre ktidarlar (1918-1920), Afa Yaynlar, stanbul,

1992.

lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, Birinci Kitap, Kktenci Modernitenin

Douu, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2003.

lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, kinci Kitap, Kktenci Modernitenin

Ekonomik Politikasnn Geliimi, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.

lhan Tekeli-Selim lkin, Cumhuriyetin Harc, nc Kitap, Modernitenin Altyaps

Oluurken, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2004.

Yahya Sezai Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi (1923-1950), Tarih Vakf Yurt

Yaynlar, stanbul, 1994.

Tark Z. Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler, 1859-1952, stanbul, 1952.

Mete Tunay, TCnde Tek-Parti Ynetiminin Kurulmas (1923-1931), Cem Yaynlar,

stanbul, 1989.

Hakk Uyar, Tek Parti Dnemi ve Cumhuriyet Halk Partisi, Boyut Kitaplar, stanbul,

1999.

Hakk Uyar, 1923ten Gnmze CHP Tzkleri zerine Genel Bir Deerlendirme,

TSES Yaynlar, stanbul, 2000.

Hakk Uyar, Sol Milliyeti Bir Trk Aydn: Mahmut Esat Bozkurt, Bke Yaynlar,

stanbul, 2000.

Fsun stel, Trk Ocaklar (1912-1931): mparatorluktan Ulus-Devlete Trk

Milliyetilii, letiim Yaynlar, stanbul, 2003.

Ahmet Yeil, Trkiye Cumhuriyetinde lk Tekilatl Muhalefet Hareketi: Terakkiperver

Cumhuriyet Frkas, Cedit Neriyat, Ankara, 2002.

etin Yetkin, Trkiyede Tek Parti Ynetimi (1930-1945), Altn Kitaplar Yaynlar,

stanbul, 1983.

etin Yetkin, Atatrkn Baarsz Demokrasi Devrimi, Serbest Cumhuriyet Frkas,

Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997.

Erik Jan Zrcher, Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, (Trkesi: Gl aal Gven),

Balam Yaynlar, stanbul, 1992.

Makaleler

Feroz Ahmad, The Progressive Republican Party, 1924-1925, Political Parties and

Democracy in Turkey (Edited by Metin Heper and Jacob M. Landau), I. B. Tauris & Co

Ltd, London, 1991

Ali Sreyya, Ankara Mektuplar: Beklediimiz Trkiye nklab, Cumhuriyet,

4.10.1932.

Melih Ak, Ak Pencere: te zal Mucizesi, Milliyet, 12 Aralk 1990.

Ergn Aybars, Mahmut Esat Bozkurt ve Masonlar, ada Trkiye Tarihi

Aratrmalar Dergisi, c. II, say 4-5, yl 1994-1995, ss. 245-262.

Tevfik avdar, Serbest Frka, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, c. 8, letiim

Yaynlar, ss. 2052-2059.

Temuin F. Ertan, Ahmet Cevat Emre ve Kemalizmde nc Bir Dergi: Muhit,

Kebike, yl 2, say 5, 1997.

Muhlis Etem, ktisadi Ksm: Trkiyede Meslek Meseleleri, Yeni Trk Mecmuas, cilt 1,

No. 4, Kanunusani 1933, ss. 257-264.

Muzaffer zsoy, Askerlik Bilimi ve Strateji Asndan Atatrk, ada Dncenin

Inda Atatrk, Dr. Nejat F. Eczacba Vakf Yaynlar, stanbul, 1986.

lhan Seluk, Mnir Nurettin.. Zeki.. bo, Cumhuriyet, 2.11.2004.

Mete Tunay, Radikal ve Mmasili Frkalarn Beynelmilel tilaf ve CHF, Mustafa

Kemali Anlamak, Oluum Yaynlar, Ankara, 1981, ss. 16-25.

Hakk Uyar, Devletin i Snf ve rgtlenme Giriimi: CHP zmir i ve Esnaf

Cemiyetleri Birlii (1935), Tarih ve Toplum, say 160, Nisan 1997.

Hakk Uyar, "SCF'nin Yayn Organ: Serbes Cumhuriyet Gazetesi", Modern Trkiyede

Siyasi Dnce cilt 7, Liberalizm, letiim Yaynlar, stanbul, 2005.

Nedim Yalansz, 1930lar Trkiyesinde Demokrasi ve Kemalizm Tartmalar, ada

Trkiye Tarihi Aratrmalar, cilt III, say 8, yl 1998.

Sreli Yaynlar

a. Gazeteler

Akn

Cumhuriyet

Milliyet

b. Dergiler

ada Trkiye Tarihi Aratrmalar Dergisi

Kebike

Tarih ve Toplum

Toplumsal Tarih

Yeni Trk Mecmuas

nternet

http://kisi.deu.edu.tr/hakki.uyar/yayinlar (8 Haziran 2006)

http://www.chp.org.tr/index.php?module=content&page_id=149 (8 Haziran 2006)

http://www.turkocagi.org.tr/kisatarihce.php (8 Haziran 2006)

Rportaj

Prof. Dr. Zafer Toprak (16 Mays 2006)

Tez

Hakk Uyar, Cumhuriyet Dneminde Manisada Eitim (1923-1950), DE ATE

yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir, 1993.

Ansiklopedi

Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, letiim Yaynlar, stanbul.