Leonora LUMEZI

PËRQASJE STRUKTURORE DHE FUNKSIONALE E FRAZAVE

EMËRORE NË GJUHËT ANGLEZE DHE SHQIPE

Abstrakt

Problematika teorike mbi konceptin e ‘Frazës’është e gjerë. Në ketë punim

pikëpamjet e ndryshme teorike lidhur me frazën në gjuhët angleze dhe shqipe

trajtohen sipas këndvështrimit të gjuhësisë moderne bashkëkohore. Së pari,

jepet nje vështrim i përgjithshem teorik mbi Gramatikën Gjenerative

Transformuese dhe veҫanërisht mbi Gramatikën e Strukturës së Frazës sipas së

cilës ҫdo gjuhë mund të gjenerojë një numër të pafundëm fjalish bazuar në një

numër të fundëm rregullash. Më tej vijohet me kategoritë sintagmatike në

gjuhën angleze duke u ndalur veҫanërisht në frazat emërore. Një ndarje e

veҫantë përqëndrohet në rregullat që gjenerojnë fraza emërore në gjuhët shqipe

dhe angleze. Pas kësaj bëhet një përqasje e modeleve të frazave emërore në të

dyja gjuhët duke nxjerrë në pah ngjashmëritë dhe dallimet mes tyre e duke

mbërritur në përfundimet përkatëse.

Gramatika e Strukturës së Frazës

Sipas gjuhësisë gjenerative, gramatika e një gjuhe është modeli i kompetencës

gjuhësore të folësit amëtar të asaj gjuhe. Kompetenca gjuhësore, sipas Çomskit,

përfshin dy aspekte: atë pragmatik dhe atë gramatikor. Kompetenca pragmatike

ka të bëjë me rolin që luajnë faktorët jashtëgjuhësorë (konteksti) në përdorimin

dhe interpretimin e fjalive të një gjuhe. Kompetenca gramatikore ka të bëjë me

njohuritë gramatikore të folësit të një gjuhe. Kompetenca gramatikore përfshin

tri lloje aftësish gjuhësore: sintaksore, semantike dhe fonologjike. Aftësia

1

kryesore sintaksore që bën pjesë në kompetencën gramatikore të folësit amëtar

të një gjuhe është aftësia për të kombinuar fjalët e gjuhës së tij në mënyrë të tillë

që ato të formojnë fjali gramatikore dhe të dallojë se cilat grupime fjalësh janë

gramatikore dhe jogramatikore në gjuhën e tij. Pikërisht në këtë pikë, një folës

çfardo i një gjuhe ndihmohet nga gramatika e strukturës së frazës. Lidhur me

rëndësinë e një gramatike të tillë gjuhëtari Endru Redford (Andrew Radford)

thekson: Detyra e një gjuhëtari është të përpunojë një numër të fundmë

rregullash sintaksore, semantike dhe fonologjike të cilat mund të gjenerojnë një

numër të pafundmë fjalish gramatikore në një gjuhë.1 .

Para se të kalojme ne krahasimin e frazave emerore ne gjuhet angleze dhe

shqipe do të ishte e udhës të qartësonim termin frazë në gjuhësi. Për këtë do t’iu

referohemi disa përkufizimeve të këtij termi në punime të ndryshme gjuhësore:

Frazë(greqishtΦрάση=fjali,shprehje), do të thotë një grup fjalësh që funksionon

si një njësi e vetme sintaksore në fjali. (Phrase-Wikipedia, the free encyclopedia,

October2005

Fraza është një njësi sintaksore tiparet e së cilës kushtëzohen nga gjymtyra

kryesore e saj. (˝English Grammar textbook˝Cambridge University Press, 2003:

56)

Fraza ndryshon nga një grup fjalësh në atë se ndërsa një grup është zgjerim i

një fjale, fraza është shkurtim (contraction) i një fjalie. ( M.A.K. Halliday, ˝An

introduction to functional grammar˝, 1991: 159)2

1 Andrew Radford, “Tansformational Syntax”Cambridge Textbooks in Linguistics, 1980, fq. 31

2 Shpjegimi qe jep ai eshte: "…frazë - ne kuptimin me te cilin perdoret ketu ky term - eshte reduktim i nje fjalie, ndersa grup fjalesh eshte vargu i zgjeruar i nje fjale" (1985:xxi) ... "Fraza eshte e ndryshme nga grupi ne ate se ndersa grupi eshte zgjerim i nje fjale , fraza eshte shkurtim i nje fjalie. Te dyja gezojne te njejtin status ne fjali - si struktura ato gjenden diku midis fjalise dhe fjales." (1985:159)

2

Fraza, sipas një këndvështrimi semiotik, nuk është vetëm një konfigurim

specifik formal por karakterizohet edhe nga një përmbajtje semantike e caktuar

(abstrakte ose konkrete) (Phrase- Wikipedia, the free encyclopedia, November

2005)

Termi frazë në gjuhësinë shqipe nuk përputhet me atë të gjuhësisë angleze.

Në: "Fjalori i Shpipes së Sotme" 2002, gjejmë këtë përkufizim të fjalës frazë:

Frazë: tërësi fjalësh të lidhura sipas rregullave gramatikore të cilat shprehin

një mendim të plotë; gjuh.periudhë

Në: "Fjalori i Termave të Gjuhësisë" Tiranë 1975 frazë identifikohet me

ekuivalentet e saj në disa gjuhë:

Fr. phrase

Angl. phrase

Gjerm. phrase

It. Frase

Në botimin e Prof. Dr. Rami Memushaj “Gjuhësia Gjenerative” Tiranë

2003:100-101, termi gjegjës në gjuhën shqipe i asaj çka shënon fjala frazë në

gjuhën angleze është termi sintagmë. Por, këto dy terma nuk duhet të

ngatërrohen me njeri-tjetrin. Në analizën tradicionale sintaksore që ndiqet në

gramatikën e akademisë sonë të shkencave, fjalia zbërthehet në togfjalësha që

përkufizohen si lidhje nënrenditëse fjalësh emërtuese të cilat përbëjnë edhe

gjymtyrët e togfjalëshit, ndërsa analiza e përbërësve sintaksorë (constituents) që

përdoret nga gjuhësia moderne e zbërthen fjalinë në përbërës që mund të jenë

togfjalësha, gjymtyrë fjalie ose pjesë gjymtyrësh. Pra, togfjalëshi dhe sintagma

3

nuk përputhen plotësisht midis tyre. Sintagma ose fraza, siç do ta shohim edhe

në vijim të punimit tonë, mund të jetë një togfjalësh ose të përfshijë edhe dy a

më shumë togfjalësha, por mund të jetë edhe një gjymtyrë fjalie. Pra, togfjalëshi

përbën një nga mundësitë e realizimit të sintagmës dhe jo një njësi sintaksore të

veçantë. “Sintagma është njësi me madhësi të papërcaktuar; si sintagmë mund

të shërbejë një fjalë e vetme por edhe një fjali e varur. Sintagma është më fort

një njësi pune e gramatikës gjenerative. Ajo nuk duhet ngatërruar me

togfjalëshin e sintaksës tradicionale”. (Rami Memushaj “Gjuhësia

Gjenerative”, Tiranë 2003: 100) 3

Me fjalë të tjera fraza duhet parë si kategori ku përfshihen përbërës heterogjenë

por që vlerësohen përparësore disa tipare që do t’i shohim më poshtë të

realizuara në një frazë emërore:

Mëvehtësia e saj kuptimore çka siguron aftësinë e saj për të qëndruar vetëm si

përgjigje e një pyetjeje:

[Veshët] më shungullojnë nga një ulërimë ngadhnjimi të brendshëm.

(I.Kadare"Hija":13)

Cilat më shungullojnë…? [Veshët]

Zëvendësimi isaj me një përemër

3 Në punimin tonë do të parapëlqenim përdorimin e termit frazë dhe jo sintagmë për disa arsye: së pari, për të shmangur çdo lloj paqartësie lidhur me termat e përdorur; pra, ndërsa themi gramatika e strukturës së frazës pse duhet të themi sinatgma emërore dhe jo fraza emërore?, së dyti, sepse termi frazë është konsoliduar tashmë si term në gjuhësinë moderne dhe së treti, sepse termi sintagmë, i përdorur nga F. de Saussre në botimin e tij të vitit 1949 ″Cours de linguistique generale″, dhe termi togfjalësh i përdorur fillimisht në gjuhësinë shqipe nga S.Floqi(“Çështje të teorisë së togfjalëshit në shqipen e sotme”, Studime filologjike, Tiranë, 1968, Nr. 1), janë terma të vjetëruar që lidhen më tepër me gjuhësinë tradicionale.

4

[Veshët](=ato) më shungullojnë…

Aftësia e zhvendosjes në pozicione të ndryshme në fjali:

[Veshët] më shungëllojnë… ose më shungëllojnë [veshët]…

Pra, në aspektin sintaksor fraza do të ishte një kategorizim abstrakt i një a më

shumë përbërësve heterogjenë duke u nisur nga fakti kuptimor. Termi frazë

është një term i ri që nuk pajtohet me terminologjinë tradicionale dhe aktuale të

gjuhës shqipe. Fraza nuk përputhet me togfjalëshin. Me frazë kuptojmë një ose

më shumë përbërës të cilët, të veçuar ose së bashku, kanë një kuptim të

mjaftueshëm në fjali (çdo element i frazës kontribuon për plotësimin semantik

të saj prandaj formojnë një të tërë). Hierarkia e lidhjeve sintaksore shpreh

lidhjen semantike objektive të realitetit.

Pwrqasje e frazave emwrore nw rrafshin strukturor dhe funksional

Bazuar në analizën e mësipërme të frazave emërore në të dyja gjuhët dhe

konkretisht, në përqasjen e tipave ndërtimorë që gjenerojnë fraza emërore si dhe

funksioneve të tyre, kemi mbërritur në përfundimin se frazat emërore të gjuhës

angleze ngjajnë me ato të shqipes për nga tipat kryesorë ndërtimorë, por

dallojnë prej tyre nga mënyra e realizimit konkret në secilën gjuhë të këtyre

tipave. Le të përmendim pra, drejtimet kryesore të ngjashmërive dhe dallimeve

që i afrojnë dhe largojnë dy gjuhët nga njëra-tjetra, duke vënë në dukje nga

njëra anë, universalitetin e parimeve bazë gramatikore dhe nga ana tjetër

individualitetin, të veçantën e secilës gjuhë:

1. Në të dyja gjuhët frazat emërore:

përbëhen nga një kokë e shprehur me emër ose përemër:

5

[the house], [She] speaks fluently.

[shtëpia] [Ajo] flet rrjedhshëm.

mund të marrin specifikues të njejtë: përemra(dëftorë, të pacaktuar, pronorë),

numërorë:

[this girl] [kjo vajzë]

[some students] [disa studentë]

[two criminals] [dy kriminelë],

si dhe nyjën një(njejës) ose ca(shumës).4

Përsa i përket specifikuesve, anglishtja dallon nga shqipja në përdorimin e nyjës

shquese the si specifikues. Në gjuhën shqipe shquarsia jepet me mbaresat

shquese, sepse nyja shquese në këtë gjuhë i është prapangjitur temës së emrit

duke kryer po ato funksione që kryen nyja the e anglishtes. Pra, shqipja ka një

system të tërë mbaresash të lakimit të shquar dhe një tjetër të lakimit të

pashquar. Siç e përmendëm më lart, ky i fundit shoqërohet edhe me fjalët

specifikuese një (njejës), ca (shumës).

Të ngjashme në të dyja gjuhët janë nyjat joshquese një dhe a (an) në përdorimin

e tyre me kuptim përgjithësues:

[A lion] is a ferocious beast.

[Një luan] nuk mposhtet lehtë.

4 Ne botimin e Akademise se Shkencave te Shqipërisë, “Gramatika e Gjuhës Shqipe 2” Tiranë, 2002 fjalet nje dhe ca perfshihen tek peremrat ose numeroret.

6

Anglishtja dhe shqipja ngjajnë në përdorimin e shpeshtë të nyjës joshquese

a(an)/një për të realizuar kundërvënien me nyjën shquese the në anglisht, dhe

sistemin mbaresor të lakimit të shquar në shqip:

Bring me a book! Bring me the book!

Më sill një libër! Më sill librin!

Specifikuesit më të përdorshëm në të dyja gjuhët janë nyjat joshquese dhe

shquese në anglisht dhe nyjat joshquese si dhe mbaresat shquese dhe joshquese

në shqip.

2. Një tip ndërtimor i përbashkët për të dyja gjuhët është ai i frazave emërore të

përbëra nga një emër i përveçëm (FE → Ep). Dallimi midis dy gjuhëve qëndron

në faktin se në gjuhën shqipe emrat e përveçëm, sipas funksioneve (d.m.th. në

funksione të caktuara), përdoren me mbaresa shquese dhe joshquese:

Liz went out

Liz-a doli. (kryefjalë-trajta e shquar, rasa emërore,)

Pra, në gjuhën shqipe, shquarja ose mosshquarja e emrave të përveçëm varet

nga funksionet sintaksore që ato kryejnë duke u afruar kështu me rregullat e

shquarsisë dhe të pashquarsisë së emrave të përgjithshëm. Në gjuhën angleze,

emrat e përveçëm përgjithësisht nuk shquhen. Përmendëm më lart, që ata janë

nga vetë natyra e tyre të shquar prandaj dhe nuk marrin tregues gramatikorë të

shquarsisë.

3. Frazat emërore të tipit FE → E i përgjithshëm, janë të ngjashme në të dyja

gjuhët në rastet kur koka e frazës përdoret me specifikues të tjerë përveç nyjave

7

apo mbaresave që përmendëm më lart. Edhe këtu ngjashmëria qëndron në llojin

e specifkuesit të përdorur dhe pjesërisht në vendin që ai ka në frazën emërore,

pasi përemrat pronorë në gjuhën shqipe i pasvendosen kokës emërore të frazës,

ndryshe nga gjuha angleze, ku ata vendosen para saj:

[my house] [shtëpia ime].

Të ngjashme brenda këtij tipi ndërtimor janë frazat me emra përmbledhës dhe

me emra të panumërueshëm(fq.24).

4. Dallojnë nga njëra gjuhë tek tjetra ndërtimet e tipit FE → Egj. Dallimi është

rezultat i ndërtimit të veçantë të gjinores në gjuhën angleze me mbaresën ’s. Ky

ndërtim i veçantë kushtëzon edhe vendin e ndryshëm të gjinores në të dyja

gjuhët: në gjuhën angleze emri në gjinore është element që i paravendoset kokës

së frazës, ndërsa në gjuhën shqipe element që i pasvendoset asaj:

Pyle’s dog

Qeni i Pailit

Në gjuhën angleze, emri në rasën gjinore përbën në vetvete një frazë të plotë

emërore, ndërsa në gjuhën shqipe një element të varur të frazës emërore.

Karakteristike për gjuhën angleze është edhe gjinorja si specifikues: [Kim’s

father] ku Kim’s = the/his/this, d.m.th. me një specifikues.

Në gjuhën shqipe emri kokë del me mbaresa shquese pra, gjinorja në këtë gjuhë

nuk e kryen funksionin e specifikuesit.

Gjuhët angleze dhe shqipe ngjajnë në rendin e gjinores si kryefjalë eliptike, në

8

rastet e gjinores së zhdrejtë që në gjuhën shqipe është rregullisht gjinore e

drejtë, dhe në rastin e kallëzuesit emëror në shqipe ose kallëzuesorit në anglisht:

All this is Paul’s

E gjithë kjo është e Polit.

Dallon gjinorja përshkruese e gjuhës angleze nga ndërtimet ekuivalente në

gjuhën shqipe që janë të tipit E + E në rrjedhore përshkruese: ditë vjeshte, zë

baritoni, këngë kurbeti, etj.

5. Një nga tipat më prodhimtarë të frazave emërore në të dyja gjuhët janë edhe

FE → E(FE) + M. Ajo që i dallon frazat emërore të këtij tipi në gjuhën angleze

nga gjuha shqipe, është vendi i ndryshëm i mbiemrave. Në gjuhën angleze

mbiemrat janë gjymtyrë e paravendosur në frazat emërore, ndërsa në gjuhën

shqipe ato i prapavendosen kokës së frazës. Në krahasim me anglishten ku

mungojnë format gramatikore të përshtatjes së mbiemrit me emrin, në gjuhën

shqipe mbiemri përshtatet me emrin në gjini, numër dhe rasë (mbiemrat e

panyjshëm vetëm në gjini dhe numër). Si rrjedhim, rendi i mbiemrave në një

frazë emërore në gjuhën angleze është më i ngurtë krahasuar me atë të gjuhës

shqipe. (fq.32)

6. Një tip i përbashkët frazash emërore në të dyja gjuhët është edhe ai FE →

E(FE) + FP, pra, fraza emërore ku koka pasohet nga një frazë parafjalore. Këto

tipa frazash janë prodhimtare në të dyja gjuhët. Ngjashmëria qëndron në faktin

se vendi i frazës parafjalore është pas kokës së frazës si në gjuhën angleze dhe

në atë shqipe, d.m.th. element i pasvendosur. Realizohen në mënyrë të

ndryshme në gjuhën shqipe ndërtimet e gjuhës angleze me parafjalën of. Në

gjuhën shqipe këtyre ndërtimeve do t’i përgjigjej një ndërtim i tipit E + E në

rrjedhore:

9

[a message of regret]

[mesazh keqardhjeje],

ose ndonjë frazë tjetër me parafjalën for:[the name for it] që në shqip do të jepej

me një gjinore: [emri i saj]

7. Ngjashmëri midis dy gjuhëve vërehet edhe në rastet e frazave emërore të tipit

FE → FE + sifjali lidhore, ku sifjalia lidhore apo përcaktore në të dyja gjuhët

është element i varur i pasvendosur i frazës emërore:

[the student who arrived early]

[studenti që arriti herët ]

Ngjashmëria brenda këtij tipi ndërtimor ka të bëjë edhe me mjetet lidhëse që

janë të ngjashme për nga lloji në të gjuhët, ndonëse format gramatikore të

përemrave lidhorë në gjuhën shqipe janë më të shumta si pasojë e

karakteristikës së njohur të kësaj gjuhe: eptimit të pasur.

8. Të ngjashme në të dyja gjuhët janë edhe ndërtimet e tipit FE→E + Ndajshtim

Si në gjuhën angleze edhe në gjuhën shqipe, ndajshtimi i paveçuar tregon

profesion, titull, marrëdhënie farefisnie, emër të përveçëm të një frymori a

sendi:

[the opera “Carmen”]

[Kolonel Petroja]

Në gjuhën angleze pozicioni i ndajshtimit të paveçuar është përgjithësisht pas

emrit kokë, ndërsa në gjuhën shqipe pozicioni më i zakonshëm i ndajshtimit

10

është para emrit kokë, por mund të dalë edhe pas tij si p.sh: [rruga “Zoti

Princ”]

9. Frazat emërore koka e të cilave është një përemër janë të përbashkëta në të

dyja gjuhët. Ato janë të ngjashme përsa i përket llojit të përemrave që dalin si

kokë e frazës emërore, përgjithësisht përemrat vetorë, pyetës, dëftorë e të

pacaktuar. Ajo që i dallon këto fraza mes dy gjuhëve, është larmia e formave

gramatikore të përemrave në gjuhën shqipe në krahasim me format e kufizuara

të përemrave në gjuhën angleze:

he told us (ai) na tha neve

for us për ne

from us prej nesh

10. Meqenëse krahasimi i frazave emërore në të dyja gjuhët u bë edhe në

rrafshin funksional, përfundimi që rrjedh nga ky krahasim është se gjuha

angleze dhe shqipe janë të ngjashme edhe përsa i takon funksioneve sintaksore

bazë të frazave emërore, duke qenë se në të dyja gjuhët ato funksionojnë si

kryefjalë, kundrinor dhe kallëzuesor apo kallëzues emëror. Rendi i frazave

emërore në gjuhën angleze, në varësi të funksionit që ato kryjnë në fjali, është i

ngurtë në krahasim me gjuhën shqipe, ku rendi është më i lirë për shkak të

eptimit të pasur. Në rastin e kallëzuesorit, në gjuhën shqipe, në vend të nyjës

joshquese një përdoret nyja zero që shpreh lloj:

Ai është doktor. (nyjë zero)

He is a doctor. (nyja a)

Përfundimet e mësipërme vërtetojnë teorinë e gjenerativistëve mbi

universalitetin e parimeve të përgjithshme gramatikore, duke ndriçuar faktin se

11

gjuhë të ndryshme si anglishtja dhe shqipja, kanë në bazë të sistemit të tyre

gramatikor të njejtat parime absolute që realizohen në parametra të veçantë në

secilën gjuhë, duke ruajtur karakteristikat dhe individualitetitin e tyre.

12

BIBLIOGRAFI

1. V. J. Cook: ″Chomsky’s Universal Grammar″An Introduction, Great

Britain: 1991

2. John Lyons "Introduction to Theoritical Linguistics", Cambridge

University Press, London 1968

3. Andrew Radford, “Tansformational Syntax” Cambridge Textbooks in

Linguistics, 1980,

4. English Grammar textbook˝Cambridge University Press, 2003

5. M.A.K. Halliday, ˝An introduction to Functional Grammar˝, Great

Britain, 1991

6. R. Huddleston “Introduction to the Grammar of English” 1989

7. R. Memushaj "Gjuhësia Gjenerative", Tiranë, 2002

8. Fjalori i Shpipes së Sotme, Akademia e Shkencave të Shqipërisë, Tiranë,

2002

9. Fjalori i Termave të Gjuhësisë, Akademia e Shkencave të Shqipërisë

Tiranë 1975

10. M. Çeliku, F. Karapinjalli, R.Stringa “Gramatika praktike e gjuhës

shqipe” Tiranë 1998:422.

13

11. M. Çeliku “Probleme të morfologjisë së gjuhës së sotme shqipe”, Tiranë,

1997

12. Akademia e Shkencave të Shqipërisë, “Gramatika e Gjuhës Shqipe”

Tiranë, 2002

14