1 05+บาลีไวยกรณ์+วากยสัมพันธ์

คานา หนงสอบาลไวยากรณ วากยสมพนธ ภาคท ๓ ตนตนปรากฏ วา มศพททนยมในเชงอกขรวธ ยงแผกเพยนไมลงระเบยบ ตามท สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาชรญาณวโรรส ทรงแนะนาใน คราวชาระคมภรอรรถกถาและชาดกปกรณ ขาพเจาจงชาระใหมจน ตลอด เพออนโลมใหยตเปนระเบยบเดยวกนกบหนงสอแบบเรยน อยางอน ๆ ทใชเปนหลกสตรแหงการศกษา ซงพมพใหมในยคน. โดยพระกระแสรบสงสมเดจพระสงฆราชเจา. พระสาสนโสภณ วดเทพศรนทราวาส วนท ๓๐ มถนายน พ.ศ. ๒๔๗๐

ประโยค๑ - บาลไวยากรณ วากยสมพนธ - หนาท 215

วากยสมพนธ ภาคท ๓ (๑๔๗) นกเรยนไดศกษาวจวภาค รจกสวนแหงคาพดแลว ควรศกษาใหรจกวธประกอบคาพดเขาเปนพากย เพอเปนประโยชน ในการพดหรอแตงหนงสอซงแสดงความใหผอนเขาใจ เหมอนนาย ชางผฉลาด รจกปรงทพพสมภาระใหเปนเรอน เพอเปนประโยชนแก ผจะอย ฉะนน วธประกอบคาพดเขาเปนพากยนน เรยกวา วากยสมพนธ. (๑๔๘) คาพดนนแบงเปน ๓ อยาง ดงน :- ๑. ศพทเดยวหรอหลายศพท แตยงผสมใหเปนใจความไมได เรยกวา บท กาหนดตามวภตตนาม จะกศพทกตาม นบวภตต ละบท ๆ เชน ปตโต เปนบทหนง มาตาปตเรส เปนบทหนง เปน ตวอยาง. ๒. หลายบทผสมใหเปนใจความได แตยงเปนตอน ๆ ไมเตมท เรยกวา พากยางค ม ๓ อยาง คอ (นาม) กลสส ปตโต, (คณ) ปโย ปตโต, (กรยา) ปตโต มตาปตเรส สมสม ปฏปชชนโต เปนตวอยาง. ตอนหนง ๆ นบเปนพากยางคหนง ๆ. ๓. หลายบทหรอหลายพากยางค ผสมใหเปนใจความไดเตมท


เรยกวา พากย เชน ปตโต มาตาปตเรส สมสม ปฏปชชนโต ปสศ ลภต เปนตวอยาง. ตอนมกรยาอาขยาตหนง ๆ นบเปน พากยหนง ๆ. (๑๔๙) การศกษาวธประกอบคาพดเขาเปนพากยม ๒ ทาง คอ กาหนดพากยทเรยงไวแลใหรวา บทไหนเขากบบทไหน ซงเรยกวา สมพนธ ทาง ๑ เรยนผกคาพดใหเปนพากยเองใหตองตามแบบอยาง ทาง ๑ ใน ๒ ทางนน ควรเรยนทางสมพนธใหเหนเปนตวอยางไว กอนแลว จงเรยนแตงเอง เชนน การศกษาจะไดสะดวกด. กอน แตเรยนสมพนธ ควรรจกแบบสมพนธไวกอน. แบบสมพนธ (๑๕๐) บทนามนาม ทประกอบดวยปฐมาวภตตใชในอรรถ ๔ อยาง ดงน :- ๑. เปนประธานในนามพากยางค และคณพากยางคเรยกชอวา ลงคตโถ. อทาหรณอยางน: กลสส ปตโต ปโย ปตโต. ๒. เปนผทาเอง ในพากยทเปนกตตวาจก เรยกชอวา สยกตตา อ. ปตโต ชายต. ๓. เปนผใชใหทา ในพากยทเปนเหตกตตวาจก เรยกชอวา เหตกตตา อ. มาตา ปตต ชเนต.


๔. เปนของทเขาทา ในพากยทเปนกรรมวาจาและเหตกรรม- วาจก เรยกชอวา วตตกมม. อ. กลยาณกมม กาตพพ. สงโฆ าเปตพโพ. (๑๕๑) บทนามนาม ทประกอบดวยทตยาวภตตใชในอรรถ ๖ อยาง เขากบกรยา ดงน :- ๑. เปนททา (ซง) เรยกชอวา อวตตกมม. อ. ธมม สณาต. ๒. เปนทไปถง (ส) เรยกชอวา สมปาปณยกมม. อ. นคร ปวสต. ๓. เปนทใชใหทา (ยง) เรยกชอวา การตกมม บาง กตตกมม บาง. อ. มาตา ปตต ชเนต. ๔. เปนทลลวง (สน, ตลอด) เรยกชอวา อจจนตสโยโค อ. ตโยชน คจฉต. ๕. เปนทรบพด (กะ, เฉพาะ) เรยกชอวา อกถตกมม อ. ภควนต เอตทโวจ. ๖. เปนเครองทากรยาใหแปลกจากปกต คอเปนคณบทแหง กรยา เรยกชอวา กรยาวเสสน. อ. สข เสต.


(๑๕๒) บทนามนาม ทประกอบดวยตตยาวภตต ใชในอรรถ ๖ อยาง เขากบกรยาบาง เขากบนามบาง เขากบอพยยศพทบาง ดงน :- ๑. เปนวตถเครองทา (ดวย) เรยกชอวา กรณ. อ. กาเยน กมม กโรต. ๒. เปนทางเครองแปลก (โดย, ตาม.) เรยกชอวา ตตยา- วเสสน. อ. ทกขเณน ปสเสน สหเสยย กปเปต. มม วจเนน เอว วเทห. ๓. เปนผทาและผใชใหทา ในพากยทเปนภาววาจกและกรรม- วาจก เหตกรรมวาจก และในกรยาพากยางค (อน) เรยกชอวา อนภหตกตตา. อ. สมเณน นาม สสสมเณน ภวตพพ. อโปสโถ สงเฆน อนมาเนตพโพ. พยตเตน ภกขนา ปฏพเลน สงโฆ าเปตพโพ. อนชานาม ภกขเว คลาเนน ภกขนา ปารสทธ ทาต. ๔. เปนเหต (เพราะ) เรยกชอวา เหต. อ. ลาเกน อนนโต โลโก, อลาเภน จ โอนโต. ๕. เปนอาการ (ม, ดวย, ทง,) เรยกชอวา อตถมภต. อ. มนสา เจ ปสนเนน ภาสต วา กโรต วา. ๖. เปนเครองประกอบ (กบ) เรยกชอวา สหตถตตยา. อ. สหาป คคเคน สงโฆ อโปสถ กเรยย. เอก สมย ภควา


เวรชาย วหรต มหตา ภกขสงเฆน สทธ. (๑๕๓) บทนามนาม ทประกอบดวยจตตถวภตต ใชในอรรถ ๓ อยาง เขากบกรยา เรยกชอเปนอยางเดยวกนวา สมปทาน ดงน:- ๑. เปนทให (แก) อ. สงฆสส ทาน เทต. ๒. เปนทสงไป (เพอ) อ. รโ ปณณาการ เปเสต. ๓. เปนทประทษราย (ตอ) อ. โย อปปทฏสส นรสส ทสสต. (๑๕๔) บทนามนาม ทประกอบดวยปญจมวภตต ใชในอรรถ ๓ อยาง เขากบกรยา ดงน :- ๑. เปนแดนออก (แต, จาก.) เรยกชอวา อปาทาน. อ. ปยโต ชายเต โสโก. ปาปา จตต นวารเย. ๒. เปนแดนเปรยบ (กวา) เรยกชอวา อปาทาน ดจเดยวกน. อ. ทานโต สล มหปผลตร (โหต). ๓. เปนเหต (เหต) เรยกชอวา เหต. อ. ชาตปจจยา ชรามรณ (สมภวต). (๑๕๕) บทนามนาม ทประกอบดวยฉฏฐวภตต ใชในอรรถ ๖ อยาง เขากบนาม ดงน:-


๑. เนองดวยเปนเจาของพสด (ของ) เรยกชอวา สามสมพนโธ. อ. ภกขสส จวร. ๒. เนองอยในหม (แหง) เรยกชอวา สมหสมพนโธ. อ. โคณาน ยโถ. ๓. เนองดวยเปนเจาของกรยาอาการเปนตน (แหง) เรยกชอ วา ภาวาทสมพนโธ. อ. สาธ ธมมสส สธมมตา. ๔. เปนประธานในพากยางคทแทรกเขามา (เมอ) เรยกชอวา อนาทโร. อ. มาตาปตน----รทมานาน----อคารสมา อนคารย ปพพช. ๕. เปนจานวนทรวมกนอย ซงจะตองถอนออก (แหง) เรยก ชอวา นทธารณ. อ. มนสสาน ขตตโย สรตโม. ๖. เปนกรรมในบททเปนนามกตก เวนแตศพททประกอบดวย ต ปจจย เรยกชอวา ฉฏ กมม. อ. จตตสส ทมโถ สาธ ภวสสนต ธมมสส อาตาโร. (๑๕๖) บทนามนาม ทประกอบดวยสตตมวภตต ใชในอรรถ ๙ อยาง เขากบกรยาบาง เขากบนามบาง ดงน :- ๑. เปนทกาบงไวโดยปกต (ใน) เรยกชอวา ปฏจฉนนาธาโร. อ. กรณฑเก มณ.


๒. เปนทซมซาบหรอปนอย (ใน) เรยกชอวา พยาปกาธาโร. อ. ตเลส เตล. ๓. เปนทอยอาศย (ใน) เรยกชอวา วสยาธาโร. อ. ชเล มจฉา. ๔. เปนทใกล (ใกล, ณ) เรยกชอวา สมปาธาโร. อ. นครทวาเร คามา. ๕. เปนทรอง (เหนอ, บน, ท.) เรยกชอวา อปสเลสกาธาโร. อ. ปตเต อาสเน นสท. ๖. เปนกาล (ใน, ณ.) เรยกชอวา กาลสตตม. อ. ตสม สมเย ธมมา โหนต ขนธา โหนต. ๗. เปนเครองหมายหรอเปนเหต (ในเพราะ) เรยกชอวา นมตตสตตม. อ. สรา โข สพเพป สเร ปเร โลป ปปโปนต. กชโร ทนเตส หเต. ๘. เปนประธานในพากยางคทแทรกเขามา (ครนเมอ) เรยก ชอวา ลกขณ หรอ ลกขณวนต. อ. สรเย อฏงคเต, จนโท อคคจฉต. ๙. เปนจานวนทรวบกนอยซงจะตองถอนออก (ใน) เรยกชอ วา นทธารณ. อ. ทนโต เสฏโ มนสเสส.


(๑๕๗) บทนามนาม ทเปนคาสาหรบรองเรยก เรยกชอวา อาลปน. อ. ธมม โว ภกขเว เทเสสสาม. (๑๕๘) บทคณนาม ใชในอรรถ ๓ อยาง ดงน:- ๑. เปนเครองทานามนามใหแปลกจากปกต เรยกชอวา วเสสน. อ. ปโย ปตโต. ๒. เปนคณนามกด เปนนามนามแตใชดจคณนามกด ทเขา กบกรยาวาม วาเปน เรยกชอวา วกตกตตา. อ. พหสสโต โหต. ชาตยา ขตตโย โหต. ๓. บทวเสสนะ ทประกอบดวยทตยาวภตตเขากบกรยาวาทา ในพากยทเปนกตตวาจก และประกอบดวยปฐมาวภตตในพากยท เปนกรรมวาจก เรยกชอวา วกตกมม. อ. อม อตถ ปากฏ กโรห. กฏมพสส สามก น กรสสาม. ปาณาตปาตสส อาการโก กโต. กรยาทกลาวในสวนท ๒ ท ๓ ในพากยเปน กตตวาจก แหง ขอน แมถงไมเขยนไวกได ตองเขาใจเอาเอง ดงน:- อตตา ห อตตโน นาโถ (โหต), อม อตถ ปากฏ (กตวา) วเทห. (๑๕๙) บทสพพนาม, ถาเปนปรสสพพนาม เรยกชอเหมอน บทนามนาม; ถาเปน วเสสนสพพนาม เรยกชอวา วเสสน.


(๑๖๐) บทกรยาเปน ๒ อยาง คอบทกรยาในพากยางคอยาง ๑ บทกรยาในพากยอยาง ๑ ไดชอตาง ๆ กนดงน:- บทกรยาในพากยางค ๑. บทกรยา ทประกอบดวยอนตปจจยหรอมานปจจย เรยก ชอวา วเสสน บาง อพภนตรกรยา บาง. อ. อทาน กรยมาโน อโปสโถ. ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต. ๒. บทกรยา ทประกอบดวย ต ปจจย เรยกชอวา วเสสน. อ. อปปนน ลาภ อนรชฌต. เรยกชอวา วกตกตตา. อ. ปาโป ชาโต ส. เรยกชอวา วกตกมม อ. ธมม จเร สจรต. สวน บทกรยาแหงอนาทร เรยกชอวา อนาทรกรยา, แหงลกขณะ เรยก ลกขณกรยา จงดอทาหรณในทนน (๑๕๕+๔,๑๖๕+๘.) เถด. สวน บทกรยา ทประกอบดวย ต ปจจยในพากย เรยกชอตามแบบในพากย, แมบททประกอบดวย ตพพ และ อนย กเหมอนกน. ๓. บทกรยา ทประกอบดวย ตน, ตวา, ตวาน, ปจจย เรยก ชอ ๖ อยาง ตามความ จะแสดงแตบททประกอบดวย ตวา ปจจย พอเปนตวอยาง ดงน :- ก. ถาเปนกรยาททากอนแลว จงทากรยาขางหลงตอไปอก เรยกชอวา ปพพกาลกรยา. อ. ธมม สตวา คาม ปจจาคจฉต.


ข. ถาเปนกรยาทกลาวซากบกรยาขางตน แสดงวาทาสาเรจแลว เรยกชอวา ปรโยสานกาลกรยา. อ. เยน ภควา, เตนปสงกม; อปสงกมตวา----นสท. ค. ถาเปนกรยาททาพรอมกบกรยาอน, เรยกชอวา สมาน- กาลกรยา. อ. ฉตต คเหตวา คจฉต. ในทน ประสงคคนเดม กนรม, ไมไดมงกรยาทจบรมกอนแลว จงไป. ฆ. ถาเปนกรยาททาทหลงกรยาอน, เรยกชอวา อปรกาล- กรยา. อ. ธมมาสเน นสท จตตวชน คเหตวา, ในทน ประสงควา พระธรรมกถก ขนนงบนธรรมาสนแลว จงจบพดทเขาวางไวสาหรบ บนธรรมาสนนน อยางบนธรรมาสนทเทศนาในวนธมมสสวนะ, ไม ไดมงความวา พระธรรมกถกนงตงพดใหศลอยบนธรรมาสน. ถามง ความตามนยหลง ตองเรยกชอวา สมานกาลกรยา. ง. ทไมสงเคราะหเขาในอรรถเหลาน; ถาเขากบนาม, เรยกวา วเสสน. อ. เปตวา เทว อคคสาวเก อวเสสา อรหตต ปาปณส. ถาเขากบกรยา, เรยกวา กรยาวเสสน. อ. ตณ รตนาน เปตวา อ เม ปฏสรณ นตถ. จ. ถามกตตาตางจากกรยาหลง, เรยกชอวา เหต. อ. สห ทสวา ภย อปปชชต. ในทน ทสวา เปนกรยาของ ปคคโล อปปชชต เปนกรยาของ ภย.


บทกรยาในพากย ๔. ถาเปนอาขยาต. ไดชอตามวาจกแจกเปน ๕ อยาง ดงน:- ก. กตตวาจก เรยกชอวา กตตวาจก อาขยาตปท. อ. สโท โอทน ปจต. ข. เหตกตตวาจก เรยกชอวา เหตกตตวาจก อาขยาตปท อ. อมจโจ สท โอทน ปาเจต. ค. ภาววาจก เรยกชอวา ภาววาจก อาขยาตปท. อ. เตน ภยเต. ฆ. กรรมวาจก เรยกชอวา กมมวาจก อาขยาตปท. อ. สเทน โอทโน ปจจเต. ง. เหตกรรมวาจก เรยกชอวา เหตกมมวาจก อาขยาตปท. อ. อมจเจน สเทน โอทโน ปาจาปยเต. ๕. ทเปนกตกกไดชอตามวาจกเหมอนอาขยาต เปนแตเรยกวา กตปท แทน อาขยาตปท เทานน, บทกรยากตกในพากย คอบท ทประกอบดวย ต, ตพพ, อนย, ปจจย. (๑๖๑) นบาต ไดชอหลายอยางตาง ๆ กน ตามลกษณะทลง ในขอความดงจะแสดงตอไปน:- (๑๖๒) นบาตหมวดท ๑ กาหนดดวยความ ๒ ทอนลงใน ทอนหลง.


วตถารโชตกนบาต ๑. ในความขอเดยวกน แตกลาวเปน ๒ ทอน, ทอนตนกลาว แตโดยยอ, ทอนหลงกลาวโดยพสดาร เพอจะอธบายความทอนตน ใหกวางขวางตอไปอก; นบาตในทอนหลง ทสาหรบลงตอความ ในทอนหลงกบทอนกอนใหเกยวกน เรยกชอวา วตถารโชตโก หรอเรยกใหสนวา วตถาโร, ในอรรถนใชนบาต คอ ห ศพทเดยว ตรงความไทย คอ ความพสดารวา หรอ ก มอทาหรณ ดงน :- ปเร จ น วชานนตต อม ธมมเทสน สตถา เชตวเน วหรนโต โกสมพเก ภกข อารพภ กเถส. โกสมพย ห โฆสตาราเม ปจสตปรวารา เทว ภกข วหรส: วนยธโร จ ธมมกถโก จ. ฯ เป ฯ (ธมมปทฏกถา ภาคท ๑ เรองท ๕) ตงแต ปเร จ ถง กเถส เปนทอนตน กลาวเรองนนโดยยอ, ตงแต โกสมพย ห ไปจนจบเรอง เปนทอนหลง อธบายความทกลาวใน ทอนตนนน ใหกวางขวางออกไป ห ในทอนหลงนน เรยก วตถาร- โชตโก หรอ วตถาโร เพราะสองความพสดาร อทาหรณผกไวเปน ตวอยาง ดงน: สมาโส กจจวเสน ทวโธ โหต: ลตโต จ อลตโต จ. ตตถ ห รโ ธน ราชธน อจจาท ลตโต นาม. ทเรนทาน อจจาท อลตโต นาม.


วากยารมภนบาต ๒. ถาความทอนตนทแสดงไวยงไมหมดความ เปนเหตใหถาม ใหวสชนากนราไป; จงอธบายตอเสยในทอนหลงทเดยว ไมตองให ถาม, แตไมไดอธบายซาความเดมเหมอนพากยวตถารโชดก, เปน แตปรารภความทกลาวแลวในทอนตน กลาวความเนองกนไปไมขาด สาย; นบาตซงเปนเครองหมายความขอนในทอนหลง เรยกชอวา วากยารมภโชตโก หรอเรยกใหสนวา วากยรมโภ, ในอรรถนใช นบาต ๓ ศพท คอ ห, จ, ปน; ตรงความไทยวา ก, แล, กแล, มอทาหรณดงน: จตมมคคผลนพพานวเสน นววโธ, ปรยตตยา สห ทสวโธ วา ธมโม, ธารณจ ปเนตสส อปายาทนพพตตนกกเลส- วทธสน. (สงคหฏกา) ความในทอนตน เปนเหตใหถามวาอยางไร มรรค ๔ ผล ๔ กบพระนพพาน เปน ๙ ประการ ดงนบาง หรอรวม เขากบพระปรยตดวยเปน ๑๐ ประการ จงชอวา พระธรรม พระ ธรรมนนมคณอยางไร ดงนบาง กได, ในทอนหลงจงแสดงเสย ทเดยววา ความทรงพระธรรมนนไว กาจดกเลสซงเปนเหตเกดใน อบายเปนตนได, จ ในทอนหลงนนเรยก วากยารมภโชตโก เพราะ สองความททาวพากยกอน. อทาหรณผกไวเปนตวอยางดงน: วรย นาม สมมา ปยตต สขมาวหต. ตกการา ห เตน อปปาทต สข อธคนตวา อตตโน วจนการก ตตถ นโยเชนต.


เหตโชตกนบาต ๓. ถาความทอนตนกลาวผลซงชวนใหถามถงเหตวาเปนอยางนน เพราะอะไร, จงกลาวเหตเสยในความทอนหลงทเดยว ไมตองให ถาม; นบาตซงเปนเครองหมายความขอนในทอนหลง เรยกชอวา การณโชตโก หรอเรยกใหสนวา เหต. ในอรรถนใชนบาต ๓ ศพท เหมอนวากยารมภ, ตรงความไทยวา เหตวา, เพราะวา. มอทาหรณ ดงน: สพพวจนาน อตโถ อกขเรเหว สายเต. อกขรวปตตย ห อตถสส ทนนยตา โหต. (กจจายนปกรณสนธกปปสตรตน) ความในทอนตน นาชวนใหถามวา เหตไฉน ความแหงคาพดทงปวง อาจารยตองกาหนดหมายดวยอกษรอยางเดยว ในทอนหลงจง แสดงเสยทเดยววา เหตวาเมออกษรวบต ความกเปนถอยคาท นาตอ ๆ กนไปไมถกตอง; เหตนน ความในทอนตนชอวากลาว ผล เพราะการทตองหมายความแหงคาพดดวยอกษรนน คงอาศย เหตอยางหนง, ความในทอนหลงชอวากลาวเหต เพราะการทแสดงวา เมออกษรวบต ความเสยเปนเหตใหคดแกไขไมใหความเสย, การ คดแกนน กคอจดหมาย ดวยอกษรทไมวบต ความใน ๒ ทอนนน เปนเหตและผลเนองกนฉะน; ห ในทอนหลงนนเรยก การณโชตโก หรอ เหต เพราะสองความทเปนเหต. อทาหรณเปนตวอยางดงน; ภชชต ปตสนเทโห, มรณนต ห ชวต. (ธมมปทฏกถา ภาค ๕ เรองท ๑๒๐)


ผลโชตกนบาต ๔. ถาความทอนตนกลาวเหต ซงนาชวนใหถามถงผลวา ขอนน จะใหผลอยางไร, จงกลาวผลเสยในความทอนหลงทเดยว ไม ตองใหถาม; นบาตซงเปนเครองหมายความขอนในทอนหลง เรยก ชอวา ผลโชตโก หรอเรยกใหสนวา ผล. แมในอรรถนกใช นบาต ๓ ศพทนน, ตรงความไทยวา ดวยวา, มอทาหรณดงน: ทาน ทาตพพเมว. ทายห โภคสมปท อาวหต. (คนถาภรณ.) ความทอนตน นาชวนใหถามวา ใหทานมผลอะไร, จงอธบายผล แหงทานนน ในทอนหลงวานาโภคสมบตมา, เหตนนความทอนตน จงชอวาเปนเหต, ความทอนหลงชอวาเปนผลฉะน; ห ในทอนหลง นนเรยก ผลโชตโก เพราะสองความทเปนผล อทาหรณผกไวเปน ตวอยางดงน: ปา นาม อจฉตพพา. ตาย จ สขมมป อตถ วจาเรต. วเสสโชตกนบาต ๕. ถาความทอนตนกลาว ลกษณะแหงคน หรอของอะไร ๆ โดย อาการเสมอกน ไมไดวนจฉยวา วเศษกวากนอยางไร, ความทอนหลง วนจฉยวเศษออกไป นบาตซงเปนเครองหมายความขอนในทอนหลง เรยกชอวา วเสสโชตโก หรอเรยกใหสนวา วเสโส. แมในอรรถน กใชนบาต ๓ ศพทนน, ตรงความไทยวา แต, กแตวา, ถง


อยางนน. มอทาหรณดงน: ปวา ปวา จาต อเม เทว ชนา อมสม โลเก ทลลภา. เตส ห ปวาเยว ทลลภตโร. (คนถาภรณนย.) ความทอนตนแสดงคนมบญและคนมปญญาวา หายากในโลกโดยอาการทไมแปลกกน, ความทอนหลงแสดงแปลก ออกไปวา คนมปญญาหายากกวา; ห ในทอนหลงนน เรยกวา วเสสโชตโก เพราะสองความทแปลกออกไป. อทาหรณผกไวเปน ตวอยางดงน: ทานป กสล, สลป กสล, เตส ปน สล ทานโต วรตร. ตปปาฏกรณโชตกนบาต ๖. ถาความทอนตนกลาวอรรถไมปรากฏชด, ความทอนหลง กลาวใหปรากฏชดดวยขออปมา; นบาตซงเปนเครองหมายความขอน ในทอนหลง เรยกชอวา ตปปาฏกรณโชตโก หรอเรยกสนวา ตปปาฏกรณ แมในอรรถน กใชนบาต ๓ ศพทนน, ตรงความไทย วา เหมอนอยางวา. มอทาหรณดงน: นคคหต นาม สร นสสาย ตฏต, ตสม วนฏเ อ นสสาย ตฏต. ยถา ห สกโณ ย รกข นสสาย นลยต; ตสม วนฏเ, อปปตตวา อ นสยต; เอวเมว นคคหต ย สร นสสาย ตฏต, ตสม วนฏเ อ นสสาย ตฏต (สารตถวลาสน ฏกาคนถฏ .) ความทอนตน ไมปรากฏชด, ความทอนหลงมอปมาปรากฏชด; ห ในทอนหลง นนเรยกวา ตปปาฏกรณโชตโก เพราะสองอรรถททาความขอนน


ใหชด, อทาหรณเปนตวอยางดงน: ยถา ปน ตาน เขฬาทน อสจน วปปสนเนน อทเกน โธวยมานาน วนสสนต----เอวเมว อเวเรน---- เวราน วปสมสมนต. (ธมมปทฏกถา ภาคท ๑ เรองท ๔) ทฬหกรณโชตกนบาต ๗. ความทอนตน ควรอางเอาคาอนมาเปนเครองสาธกหรอ รบรองใหมนขน เรยกวา ทฬหย. ทฬหยะนน จดเปน ๒ อยาง คอ ควรอางคาในคมภรททานเกา ๆ กลาวไว เชนพทธภาษต เรยก อาคมทฬหย อยางหนง ควรอางคาทกลาวเอง แตสมแกคาตน เรยก ยตตทฬหย อยางหนง. ความทอนหลงซงนามาเปนเครองสาธกหรอ รบรองใหมนขน เรยก ทฬหกรณ ทฬหกรณะนน กจดเปน ๒ อยาง ตามประเภทแหงทฬหยะฉะนน. นบาตในทอนหลง เรยก ทฬหกรณ- โชตโก. ในอรรถนใชนบาตแต ๒ ศพท คอ ห กบ จ, ตรงความ ไทยวา จรงอย, แทจรง; อทาหรณในอาคมทฬหกรณะพงรในคาวา วตตเหต ภควตา; วตตมป เจต ภควตา เปนตน. อทาหรณ ในยตตทฬหกรณะวา พทธาท (รตนตตย) วนทเนยย ว. น ห ต วนา อ อตถ. (คนถากรณนย.) ห, จ, ในอทาหรณนน เรยก ทฬหกรณโชตโก เพราะสองความเครองทาคากอนใหมน อทาหรณเปนแบบเทยบอาคมทฬหกรณะดงน: ปตโต มาตาปตเรส สมมา ปฏปชชนโต เตส สนตกา สงคห ลภต. วตตเจต


ภควตา สคาลกสส คหปตปตตสส ธมม เทเสนเตน "อเมห โข คหปตปตต ปจห เนห ปตเตน ปรตถมา ทสา มาตาปตโร ปจจปฏ ตา ปจห เนห ปตต อนกมปนต: ปาปา นวาเรนต, กลยาเณ นเวเสนต, สปป สกขาเปนต, ปฏรเปน ทาเรน สโยเชนต, สมเย ทายชช นยยาเทนต" ต. (สคาโลวาทสตร ในทหนกาย ปาฏก- วคค ๑๑/๒๐๓) ยตตทฬหกรณะดงน: ปรสา ห อตถโย อตถโย วา ปรสา อภตปพพา นาม นตถ. ปรสา ห ปรสส ทาเรส อตจรตวา กาล กตวา พหน วสสสตสหสสาน นรเย ปจตวา มนสสชาต อาคจฉนตา อตตภาวสเต อตถภาว อาปชชนต---- อตถโย ปน ทานาทน ปาน กตวา อตถภาเว ฉนท วราเชตวา "อท โน ป ปรสตตภาวปฏลาภาย สวตตต" ต จตต อธฏหตวา กาล กตวา ปรสตตภาว ปฏลภนต. (ธมมปทฏกถา ภาค ๒ เรองท ๓๒.) ปกขนตรโชตกนบาต ๘. ในขอความทกลาวถงคนหรอของหลายฝายตาง ๆ กน นบาต ในความทอนหลงทกลาวถงฝายหนง ๆ เรยกชอวา ปกขนตรโชตโก. ในอรรถนใชนบาต ๒ ศพท คอ จ กบ ปน, ตรงความไทยวา ฝายวา, สวนวา ; มอทาหรณดงน: ทกโข พาเลห สวาโส, อมตเตเนว สพพทา. ธโร จ สขสวาโส, าตนว สมาคโม. (ธมมปทฏกถา ภาค ๖ เรองท ๑๖๓) จ ในทอนหลงเรยก ปกขนตรโชตโก เพราะ


สองความอกฝายหนง. จงดอทาหรณเทยบ ในทฬหกรณโชตกนบาต (๗) อทาหรณสดทายเถด. ปน ในคาวา อตถโย ปน ฯ เป ฯ ปฏลภนต. เรยก ปกขนตรโชตโก. อนวยโชตกนบาต ๙. ถาความทอนตนกลาวปฏเสธ คอม ไม ๆ อยา ๆ ความ ทอนหลงกลาวอนโลม คอไมใชปฏเสธ แตคลอยตามความทอนตน นบาตในความทอนหลง เรยกชอวา อนวยโชตโก. ในอรรถนใช นบาต ๓ ศพท คอ ห, จ, ปน, ตรงความไทยวา อน, มอทาหรณ ดงน: ยาจกา นาม มจฉรชเน "เทห" ต น ยาจนต; เกวล ปโพธยนต. "สาม ตวป ม ปพเพ ทานสส อทนนตาย อวตถก- ปาลหตถ วจรนต ปสส, ตว มาทโส มา ภวา' ต. มจฉรชนา ปน "เทห' ต วจนมตต สตวา ฆเร สพพ วภว ขย วย สมปสสมานา กากณกป ทาต อสกโกนตา ปรภาสนต. (ฎกา- คนถฏฐ) ปน ในความทอนหลง เรยก อนวยโชตโก. อทาหรณ ผกไวเปนแบบเทยบดงน; พาโล นาม น วสสาสตพโฑ. โส จ มตตทพภ โหต.


พยตเรกโชตกนบาต ๑๐. ถาความทอนตนกลาวอนโลม คอไมมปฏเสธหาม, ความ ทอนหลงกลาวมปฏเสธหาม แตคลอยตามกน, นบาตในความทอนหลง เรยกวา พยตเรกโชตโก. ในอรรถน ใชนบาต ๓ ศพทนนเหมอน อนวยโชตก, ตรงความไทยวา อน, มอทาหรณดงน: รตนตตย นาม วนทนย ต วนทโต สกลภยาทอปททวนวารณสมตถตตา. น ห ต เปตวา อ า สตตาน ปฏสรณ อตถ. (ฎกาคนถฏฐ) ห ในความทอนหลง เรยก พยตเรกโชตโก. อทาหรณผกไวเปน แบบเทยบดงน: ปา ว เสฏา สลาทโย จ ตสส กล น อเปนต. สมภาวนโชตกนบาต ๑๑. ความทอนตนกลาวต. ความทอนหลงกลาวชม, นบาต ในความทอนหลง เรยกชอวา สมภาวนโชตโก. ในอรรถนใชนบาต คอ ปน ศพทเดยว, ตรงความไทยวา ถงอยางนน, แต กแตวา; มอทาหรณดงน: อสนธทมป (ปฏสนธ ทาต อสกโกนตมป) อทธจจ ชนกสตตยา (ปวตตย วปาก ชเนต สมตถตาย) ปน วปากธมมเมต. (คนถากรณ.) ความทอนตนกลาวต อทธจจะ วา ไมอาจใหปฏสนธ, ความทอนหลงชมวา ใหวบากได; ปน ใน ความทอนหลง เรยก สมภาวนโชตโก เพราะสองความสรรเสรญ.


อทาหรณผกเปนแบบเทยบดงน: อย ทนโธ โหต. โวสาน ปน อนาปชชตา นจจเมว สตถ สกขต. ครหโชตกนบาต ๑๒. ถาความทอนตนกลาวชม, ความทอนหลงกลาวต, นบาต ในความทอนหลง เรยกชอวา ครหโชตโก, ในอรรถน ใชนบาต คอ ปน ศพทเดยว, ตรงความไทย เหมอนสมภาวนโชตก, ตาง แตอทาหรณดงน; อเปกขา สนตตตา สขนเตวว สงขย คจฉต สา ปน อนจจโต ทกขเยว โหต. (คนถาภรณนย.) ความทอนตน กลาวชมอเบกขาวา เพราะเปนเวทนาละเอยดนบวาสข, ความทอนหลง กลาวตวา เพราะไมเทยง จงไดชอวาทกข; ปน ในทอนหลง เรยก ครหโชตโก เพราะสองความต. อทาหรณผกเปนแบบเทยบ ดงน: อย เฉโก โหต. โวสาน ปน อาปชชตวา สพพปจฉโต โอหย. (๑๖๓) นบาตหมวดท ๒ ลงในบทหรอความอนเนองถงกน. สมจจยตถนบาต ๑. การควบพากยกด บทกด เขาใหเปนพวกเดยวกน เรยก วา สมจจโย. สมจจยะนน จดเปน ๒ อยาง คอ การควบพากย กบพากยทมกตตาเดยวกน เรยกวา วากยสมจจโย, การควบบท


กบบททมวภตตเสมอกน เรยกวา ปทสมจจโย. ในอรรถน ใช นบาตคอ จ เปนพน เรยกชอวา สมจจยตโถ. ตรงตอนบาตไทย ทใชในระหวางพากยหรอบทวา กบ, และ; ทใชขางทายพากย หรอบทวา ดวย, หนง, มอทาหรณวากยสมจจยะดงน: ทานจ ทสสาม ธมมจ โสสสาม, ปทสมจจยะดงน: เทสนาวสาเน กมาโร จ กมารกา จ โสตาปนนา อเหส. ตสโส เวทนา: สขจ ทกขจ อทกขมสขจ. ในอรรถน ใช วา (บาง) ป (ทง) บาง หาง ๆ. อ. ธมม วา วนย วา ปรยาปณสสาม. สตาวา อรยสาวโก รปสม ป นพพนทต----วาณสม ป นพพนทต. สมปณฑนบาต ๒. การบวกความทอนหลง ๆ เขากบความทอนตน ๆ เรยก วา สมปณฑน ในอรรถน ใชนบาตคอ จ เปนพน เรยกชอวา สมปณฑนตโถ, ตรงตอนบาตไทยวา อนง, ซงใชตนพากย ม อทาหรณดงน: อธ ภกขเว ภกข สลวา โหต----ปน จ ปร ภกขเว ภกข กลยาณมตโต โหต ฯ เป ฯ สมปณฑนะน แปลก จาก วากยสมจจยะ ดวยมกตตาตางจากกตตาในความทอนตน.


อนกกฑฒนตถนบาต ๓. การชกเอาความทอนตนมาพดในความทอนหลงอก เรยกวา อนกกฑฒน. ในอรรถน ใชนบาตคอ จ เปนพน เรยกชอวา อนกกฑฒนตโถ, ตรงตอนบาตไทยวา ดวย, ซงใชขางทายความ ทอนหลงอยางเดยว, มอทาหรณอยางน: สโร โข ปโร, ปพเพ สเร ลตเต, กวจ ทฆ ปปโปต. (นความทอนตน) ปพโพ จ สโร, ปรโลเป กเต, กวจ ทฆ ปปโปต. อนกกฑฒนะน แปลก จากสมปณฑนะ ดวยมกรยาอยางเดยวกนกบความทอนตน. วกปปตถนบาต ๔. การแยกพากยกด บทกด ทรวมกนอยออก คอเอาแต อยางเดยว เรยกวา วกปโป. วกปปะน จดเปน ๒ อยาง คอ การ แยกพากย เรยกวา วากยวกปโป, การแยกบท เรยก ปทวกปโป, ในอรรถน ใชนบาตคอ วา เปนพน เรยกชอวา วกปปตโถ ตรง ตอนบาตไทย ทใชระหวางพากยหรอบทวา หรอ, ทใชขางทาย พากยหรอบทวา บาง, กด, กตาม; มอทาหรณวากยวกปปะดงน: มนสา เจ ปทฏเน ภาสต วา กโรต วา. ปทวกปปะ ดงน: ยมปท จกขสมผสสปจจยา อปชชต เวทยต สข วา ทกข วา อทกขม- สข วา ตมป อนจจ. ยสม สมเย กามาวจร จตต อปปนน โหต---- รปารมมณ วา---- โผฏพพารมมณ วา. ในอรรถน ใช


ยทวา, อท, อถวา, (หรอวา) บาง ป (บาง), วาปน (กหรอ) อปจ (อกอยางหนง) กวจ (บาง) หาง ๆ อ. คาเม วา ยทวา- รเ----ยตถ อรหนโต วหรนต, ต ภมรามเณยยก; โย ธมมจาร กาเยน วาจาย อท เจตสา. โย----อปปทฏเส ทสสต, ทสนน- มตร าน ขปปเมว นคจฉต: เวทน ผรส ชาน----อถวาสส อคาราน อคค ฑหต ปาวโก. อธ เอกจโจ หตถรตนมป ทสสนาย คจฉต, อสสรตนมป ทสสนาย คจฉต, มณรตนมป ทสสนาย คจฉต, อจจาวจ วาเปน ทสสนาย คจฉต. ตสโส เวทนา: สข ทกข อทกขมสขจต. อปจ ปจ เวทนา: สข ทกข โสมนสส โทมนสส อเปกขา จาต. อทาหรณแหง กวจ จงดในอนกกฑฒ- นตถนบาต (๓) เถด. ปรกปปตถนบาต ๕. ขอความทยงไมแน เปนแตกาหนดไว เรยกวา ปรกปโป. ในอรรถน ใชนบาต ๔ ศพท คอ สเจ, เจ, ยท, อถ, เรยกชอวา ปรกปปตโถ ตรงตอนบาตไทย ทใชตนพากยวา ถาวา, หากวา, ผวา; มอทาหรณดงน: สเจ มย ปตต วา ธตร วา ลภสสาม, ตมหาก สกการ กรสสาม. มนสา เจ ปสนเนน ภาสต วา กโรต วา, ตโต น สขมนเวต ฉายาว อนปายน. ยท สงฆสส ปตตกลล, สงโฆ อโปสถ กเรยย ปาฏโมกข อททเสย. อถ


ปาปาน กมมาน กร พาโล น พชฌต, เสห กมเมห ทมเมโธ อคคทฑโฒว ตปปต. ในอรรถน ใช อปเปวนาม, ยนนน ทตรง ตอนบาตไทยวา ถาไฉน, ถาอยางไร, บาง; อ. อปเปวนาม มยมป อายสมนตาน กจมตต อนปปทชเชยยาม. ยนนน มยมป เยน ภควา เตนปสงกเมยยาม. อนคคหตถ และ อรจสจนตถนบาต ๖. ในความ ๒ ขอ ขอตนพดคลอยตาม เรยกวา อนคคโห, ขอหลงพดแสดงความไมเหนดวย เรยกวา อรจสจโน, ในอนคคหะ ใชนบาต ๓ ศพท คอ กจป, ยทป, กาม หรอ กามจ, เรยกชอวา อนคคหตโถ; ตรงตอนบาตไทยวา ถง, ซงใชหนา คาพด, แมนอยหนง, ซงใชหลงคาพด, ในอรจสจนะใชนบาต ๓ ศพท คอ ตถาป, ปน, อถโข เรยกชอวา อรจสจนตโถ; ตรงตอนบาตไทยวา แต, ถงอยางนน, ทแท, ซงใชหนาคาพด. อ. กจาป ปจ กามคณา กาทาจ สข อปปาเทนต, ตถาป วปรณามถาภาวา ทกขาการณเยวาต ทฏพพา. ยทป อาจรโย สสเส ตาเฬต, เตส ปน อนกมป กโรต: กามจ ธน อจฉตจฉต นปผาเทต, อถโข ปาว เสฏา ตสส อปปาทปจจยตตา.


อปมาโชตก กบ อปเมยยโชตกนบาต ๗. ขอความทนามาเปรยบ เรยกวา อปมา, ขอความท ควรเปรยบ เรยก อปเมยโย. ในอปมา ใชนบาต ๔ ศพท คอ ยถา, เสยยถาป, เรยกชอวา อปมาโชตโก. ตรงตอนบาตไทย วา ฉนใด; วย, อว, วา ราวกะ; เพยงดง, เหมอน, เชน, ดจ, ประหนง, เปนตน; ในอปเมยย ใชนบาต ๒ ศพท คอ ตถา, เอว, เรยกชอวา อปเมยยโชตโก. ตรงตอนบาตไทยวา ฉนนน. อทาหรณดงน: ยถา ทณเฑน โคปาโล คาโว ปาเชต โคจร (อปมา) เอว ชรา จ มจจ จ อาย ปาเชนต ปาณน (อปเมยย). เสยยถาป ภกขเว ยาน กานจ ชงคลาน ปาณาน ปทชาตาน, สพพาน ตาน หตถปเท สโมธาน คจฉนต, หตถ- ปท เตส อคคมกขายต, ยทท มหนตตเตน (อปมา); เอวเมว โข ภกขเว เย เกจ กสลา ธมมา, สพเพ เต อปปมาทมลกา อปปมาสโมสรณา, อปปมาโท เตส อคคมกขายต (อปเมยย). เถโร จกกวตตรโ สนตกา ปฏลทธมหาลาโภ มหาโยโธ วย ตฏมานโส สาวกปารมาเณ ตวา ปปผาสนานโมทน อารภ. ทกโข พาเลห สวาโส อมตเตเนว สพพทา.


(๑๖๔) นบาตหมวดท ๓ ลงในความทอนเดยว. อนสสวนตถนบาต ๑. นบาตทใชในความเลาหรอลอกนตอ ๆ มา เรยกชอวา อนสสวนตโถ, ตรงตอนบาตไทยวา ไดยนวา, นบาตพวกน ๓ ศพท คอ กร, ขล, สท. อ. เอก กรสส อโหส สมโณ ขล โภ โคตโม----ราชคห อนปปตโต. ตตร สท ภควา เวสาลย วหรต มหาวเน กฏาคารสาลาย. ปจฉนตถนบาต ๒. นบาตทใชในคาถาม เรยกชอวา ปจฉนตโถ. นบาต พวกนหลายศพท คอ พวก ก ศพททงปวง, ปน, กถ, กจจ, น, นน, อทาห, อาทล เสยยถท, เปนตน ตรงตอนบาตไทยอยางไร จงดในวจวภาค สวนอพยยศพททวาดวยนบาต (๙๒) เถด. อ. ก ปน ปายมานสสตถาย โรทนโต พาโล โหต, อทาห (อปายมานสส). กจจตถ ปรสทธา ? เทวดา นส คนธพโพ, อาท สกโก ปรนทโท ? นน เอว มยา วตต ? อรโย อฏงคโก มคโค เตส อคคมกขายต, เสยยถท ? สมมาทฏ . . . สมมา-


สมปฏจฉนตถนบาต ๓. นบาตนใชรบคาถาม เรยกชอวา สมปฏจฉนตโถ. นบาต นใช อาม เปนพน, ใช อามนตา แตในพระอภธรรม, ตรง นบาตไทยวา ขอรบ, จะ, เออ, เปนตน ตามคาสง คาเสมอ คาตา. อ. ปสสถ ภนเต ? อาม อาวโส ปสสาม. เย เกจ กสลา ธมมา, สพเพเต กสลา ? อามนตา. ใช เอว บาง กม อ. เอว ภนเต. อยโยชนตถนบาต ๔. นบาตทใชในคายอม, คาเตอน, คาชกชวน, คาใชใหทา. เรยกชอวา อยโยชนตโถ, ตรงตอนบาตไทยวา เชญเถด, เอาเถด, เอาส, ถาอยางนน. นบาตพวกน ๔ ศพท คอ องฆ, ตคฆ, หนท, เตนห. (ศพทหลงน เรยกวา วภตตปฏรปโก เพราะมรปแมนศพท ทประกอบดวยวภตตนาม.) อ. องฆ ภนเต สราเปห. ตคฆ ตว อาวโส อจจโย อจจคมา. หนท มย อาวโส ธมมจ วนยจ สงคาเยยยาม. เตนห เถโร ภกข อจจนต. อจฉรยตถ และ สงเวคตถนบาต ๕. นบาตทใชในคาแสดงความหลากใจ เบกบานใจ เรยกชอ วา อจฉรยตโถ, ตรงตออนบาตไทยวา โอะ ซงใชตนคาพด, หนอ ใชขางทาย ใชในคาแสดงความสลดใจ กรอมใจ เรยกชอ


วา สเวคตโถ, ตรงตอนบาตไทยวา โอ, พโธ, หนอ. นบาต พวกน ๒ ศพท คอ อโห, กบ วต. อ. (หลากใจ) อโห พทธาน อานภาโว ! อจฉรย วต โภ ! (เบกบานใจ) อโห สข ! สสข วต ชวาม ! (สลดใจ) อโห อนจจา สงขรา ! อนจจา วต สงขารา ! (กรอมใจ) อโห ทกข ! วต ! (๑๖๕) นบาตหมวดท ๔ ลงในบท อวธารณตถนบาต ๑. นบาตทใชหามนาม, คณ, และกรยาอนเสย เรยกชอวา อวธารณตโถ บาง อวธาโร บาง ตรงตอนบาตไทยวา เทานน; นนเทยว, เทยว, แล, เปนตน นบาตพวกนใช เอว กบ ว เปนพน ใช ห บาง หาง ๆ อ. ตเเวตถ ปฏปจฉสสาม. ตสโส ธนธโร เอว. ปพพชสสาเมวาห ตาต. อเธกจโจ อสสทโธ ว สมาโน 'อโห วต ม ชโน 'สทโธ' ต ชาเนยยา" ต อจฉต. เอวห โว ภกขเว สกขตพพ. อทาหรณท ๑ หามนามอนวา ขาพเจา จกถามทานแล ไมถามคนอน. ท ๒ หามคณอนวา นายดสสเปนคน ถอธนเทานน ไมไดเปนอน. ท ๓ หามกรยาอนวา ขาพเจาจกบวช ใหได ไมเวนละ.


อเปกขตถนบาต ๒. นบาตเพงนามอนดวย เรยกชอวา อเปกขตโถ. ตรงตอ นบาตไทยวา แม, ถง. นบาตนใช ป หรอ อป. อ. โย ปน ภกข สจจจ มนสสวคคห ชวตา โวโรเปยย----อยมป ปาราชโก โหต อสวาโส. ป ศพทในอทาหรณนแสดงวา ใชจะตองปาราชก แต ๒ รปเทานนหามได, ถงรปนกตองเหมอนกน. สมภาวนตถ และ ครหตถนบาต ๓. นบาตทใชชม เรยกชอวา สมภาวนตโถ, ทใชต เรยก ชอวา ครหตโถ, ตรงตอนบาตไทยวา แม, ถง. นบาตนใช ป หรอ อป. อ. (ชม) อย ชาตสมปนโนป มาน น กโรตซ (ต) อย ทลทโทป ปมาณ น ชานาต. ปทปรณนบาต ๔. นบาตทไมไดหมายความอะไร เปนแตพอใหอกขระใน บาทแหงคาถาเตมตามกาหนดกด พอใหคาไพเราะสละสลวยขนกด เรยกชอวา ปทปรโณ บาง วจนาลงกาโร บาง วจนสลฏโก บา ตามอรรถทกลาวแลวโดยลาดบ ตรงตอนบาตไทยอยางหร และ อะไรบาง จงดในวจวภาคสวนอพยยศพท ทวาดวยนบาตสกวาเปน เครองทาบทใหเตม [๙๒] เถด. จะแสดงอทาหรณพอเปนตวอยาง


ธมโม หเว รกขต ธมมจาร. แมถง ห, จ, ปน ทไมมความ อะไร กเรยกวา ปทปรณ. สมวายนบาต ๕. นบาตทใชแสดงนามบาง กรยาบาง ทพรอมกน เรยกชอ วา สมวาโย ตรงตอนบาตไทยวา พรอม. นบาตพวกนใช ๒ ศพท คอ สทธ, สห; เขากบนาม เรยกชอวา ทพพสมวาโย. เขากบกรยา เรยกชอวา กรยาสมวาโย. อ. (ทพพ) เอก สมย ภควา เวรชาย วหรต นเฬรปจมนทมเล มหตา ภกขสงเฆน สทธ (กรยา) สหาป คคเคน สงโฆ อโปสถ กเรยย. ปฏเสธนบาต ๖. นบาตทใชหาม เรยกชอวา ปฏเสโธ, นบาตพวกนใช น, โน, มา, เปนพน. อ. น สนต ตาณา. โน เหต ภนเต. มาสส พาเลห สงคฉ. อตศพท ๗. อตศพท ไดชอตางตามลกษณะ ดงน:- ก. ถาอมขอความทเปนพากยไวเตมท มความเกยวเนองกบ บทกรยา เรยกชอวา อากาโร. อ. อธ วสส วสสสาม, อธ เหมนตคมหส. อต พาโล วจนเตต, อนตราย น พชฌต.


ข. ถามความเนองดวยบทนาม เรยกชอวา สรป อ. มโน ปพพงคมา ธมมา ฯ เป ฯ จกกว วหโต ปทนต อย คาถา กตถ ภาสตา ? ค. ถาอมความยอไวไมหมด เรยกชอวา อาทยตโถ. อ. ธมม โว ภกขเว เทเสสสาม อาทกลยาณนต อย เทสนาธมโม นาม. ไดชออยางน เพราะชกเอามาไมหมด ยงม มชเฌกลยาณ ปรโยสานกลยาณ อก. อนง พงรจกอทาหรณในตนเรองแหงธมม- ปทฏฐกถาทงปวง ม มโนปพพงคมาต อม ธมมเทสน เปนตน. ฆ. ถาวางไวพอเปนตวอยาง เรยกชอวา นทสสน อ. อตป โส ภควา อรห สมมาสมพทโธ. อต รป, อต รปสส สมทโย, อต รปสส อฏงคโม. ง. ถาเปนเหต เรยกชอวา เหตวตโถ. อ. ทสสต เตนาต โทโส. จ. ถาเปนประการะ เรยกชอวา ปกาโร. อ. อต ยนต วตต. อทเมต ปฏจจ วตต. ฉ. ถามในทสดความ เรยกชอวา สมาปนโน บาง ปรสมา- ปนโน บาง. อ. เทสนาวสาเน พห โสตาปตตผลาทน ปาปณสต. ช. ใชบอกชอกได เรยก สาโชตโก. อ. สนธวาต สนธว- รฏเ ชาตา (อสสา) ความเทากบพากยวา สนธวรฏเ ชาตา (อสสา) สนธวา นาม.


(๑๖๖) นบาตหมวดท ๕ เปนบท มชอดงน :- ๑. นบาตบอกอาลปนะทงปวง เรยกชอวา อาลปน. ๒. นบาตบอกกาลทงปวง เรยกชอวา กาลสตตม. ๓. นบาตบอกททงปวง เรยกชอวา อาธาโร. ๔. นบาตบอกเขตแดน, ประการเปนตน ซงเปนคณของกรยา เรยกวา กรยาวเสสน. วธสมพนธ (๑๖๗) บททงหลายในพากยางคกด ในพากยกด ยอมมความ เนองถงกนสน. การเรยนใหรจกวา บทไหนเนองกบบทไหน เรยก วาเรยนสมพนธ. การแสดงวธสมพนธนน มใจความสาคญอยก เพยงใหรจกการเนองกนของบทเหลานนอยางเดยว จะรจกชอสงเขป หรอพสดารไมเปนประมาณนก แมในคมภรโยชนาพระวนยและพระ อภธรรมกใชบอกชออยางสงเขป ในทนจะดาเนนตามอยางนนบาง. (๑๖๘) จะเกบเอาขอความบางเรองมาตงและแสดงสมพนธเปน ภาษาไทยบาง เปนภาษามคธบาง ไปตามลาดบ ดงน: (๑๖๙) ตสม สมเย เอโก ปณฑจารกตเถโร ฯ เป ฯ มยห โทส โสธาเปถาต. (ธมมปทฏกถา ภาค ๓ เรองท ๔๐)


๑. ปณฑจารกตเถโร สยกตตา ใน ปาวส. ปาวส อาขยาต- บท กตตวาจก. ตสม วเสสนะ ของ สมเย. สมเย กาลสตตม ใน ปาวส. เอโก วเสสนะ ของ ปณฑจารกตเถโร. ปณฑาย สมปทาน ใน จรนโต. จรนโต อพภนตรกรยา ของ ปณฑจารกตเถโร. ต วเสสนะ ของ นเวสน. นเวสน สมปาปณยกมม ใน ปาวส. ๒. วสาขา สยกตตา ใน อฏาส. อฏาส อาขยาตบท กตตวาจก. สสร อวตตกมม ใน วชมานา. วชมานา อพภนตร- กรยา ใน ตา. ตา อพภนตรกรยา ของ วสาขา. ต อวตต- กมม ใน ทสวา. ทสวา ปพพกาลกรยา ใน จนเตตวา. สสรสส สมปทาน ใน อาจกขต. อาจตขต ตมตถกตตา ใน อยตต. อยตต กตบท กตตวาจก. อต ศพท อาการ ใน จนเตตวา. จนเตตวา ปพพกาลกรยา ใน อฏาส. โส สยกตตา ใน ปสสต. ปสสต อาขยาตบท กตตวาจก. ยถา กรยาวเสสนะ ใน ปสสต. เถร อวตตกมม ใน ปสสต. เอว กรยาวเสสนะ ใน อปคนตวา อฏาส. อปคนตวา สมานกาลกรยา ใน อฏาส. ๓. ปน ศพท วากยารมภะ. โส สยกตตา ใน ภชต. ภชต อาขยาตบท กตตวาจก. พาโล วเสสนะ ของ โส. เถร อวตตกมม ใน ทสวา. ทสวา สมานกาลกรยา ใน ภชต. ป ศพท สมภาวนะ เขากบ ทสวา. อปสสนโต วกตกตตา ใน หตวา. วย ศพท อปมาโชตกะ ใน อปสสนโต. หตวา สมาน-


กาลกรยา ใน ภชต. อโธมโข วเสสนะ ของ โส. เอว ศพท อวธารณะ เขากบ ภชต. ๔. วสาขา สยกตตา ใน อาห. อาห อาขยาตบท กตต- วาจก. สสโร สยกตตา ใน น กโรต. น ศพท ปฏเสธ ใน กโรต. กโรต อาขยาตบท กตตวาจก. เถร อวตตกมม ใน ทสวา. ทสวา ปพพกาลกรยา ใน น กโรต. ป ศพท สมภาวนะ เขากบ ทสวา. เม สามสมพนธ ใน สสโร. ส อวตตกมม ใน น กโรต. อต ศพท อาการ ใน ตวา. ตวา ปพพกาล- กรยา ใน อาห. ภนเต อาลปนะ. ตมเห สยกตตา ใน อตจฉถ. อตจฉถ อาขยาตบท กตตวาจก. มยห สามสมพนธ ใน สสโร. ปราณ อวตตกมม ใน ขาทต. อต ศพท อาการ ใน อาห. ๕. โส สยกตตา ใน อาห. อาห อาขยาตบท กตตวาจก. นคคณเห อนภหตกตตา ใน กถต. กถตกาเล กาลสตตม ใน อธวาเสตวา. อธวาเสตวา ปพพกาลกรยา ใน อปเนตวา. ป ศพท สมภาวนะ เขากบ อธวาเสตวา. ปราณ อวตตกมม ใน ขาทต. ขาทต อาขยาตบท กตตวาจก ของ สสโร. อต ศพท สรป ใน วจนสส. วจนสส สามสมพนธ ในขเณ. วตตกขเณ กาล- สตตม ใน อปเนตวา อาห. เอว ศพท อวธารณะ เขากบ วตตกขเณ. หตถ อวตตกมม ใน อปเนตวา. อปเนตวา ปพพ-


กาลกรยา ใน อาห. ตมเห สยกตตา ใน หรถ. หรถ อาขยาตบท กตตวาจก. อม วเสสนะ ของ ปายาส. ปายาส อวตตกมม ใน หรถ. อโต อปาทาน ใน หรถ. ตมเห สยกตตา ใน นกกฑฒถ. นกกฑฒถ อาขยาตบท กตตวาจก. เอต วเสสนะ ของ ทารก. ทารก อวตตกมม ใน นกกฑฒถ. อมสมา วเสสนะ ของ เคหา. เคหา อปาทาน ใน นกกฑฒถ. ทารกา สยกตตา ใน กโรต. กโรต อาขยาตบท กตตวาจก. อย วเสสนะ ของ ทารกา. โข ศพท ปทปรณ. ม อวตตกมม ใน กโต. เอวรปเป วเสสนะ ของ มงคลกาเล. มงคลกาเล กาลสตตม ใน กโรต. อสจขาทก วกตกมม ใน กโรต. นาม ศพท สญญาโชตกะ ใน อสจขาทก. อต ศพท อาการ ในอาห. ๖. ทาสกมมกรา สยกตตา ใน น วสหนต. น วสหนต อาขยาตบท กตตวาจก. ตสม วเสสนะ ของ นเวสเน. โข ศพท ปทปรณ. ปน ศพท วากยารมภะ. นเวสเน วสยาธาร ใน ทาส- กมมกรา. สพเพ กด สนตกา กด วเสสนะ ของ ทาสกมมากรา. วสาขาย สามสมพนธ ใน สนตกา. ว ศพท อวธารณะ เขากบ สนตกา. อปคนต ตมตถสมปาทาน ใน น วหสนต. น ศพท ปฏเสธ ใน วสหนต. ทาโส วา กตตวาจก. โก วเสสนะ ของ ทาโส วา กมมกโร วา. น อวตตกมม ในคณหสสต.


หตเถ กด ปาเท กด อปสเลสกาธาร ใน คณหสสต. วา สองศพท วกปปะ ใน หตเถ ใน ปาเท. โกจ ทาโส วา กมมกโร วา สยกตตา ใน นตถ. นตถ อาขยาตบท กตต- วาจก. มเขน กรณะ ใน กเถต. กเถต ตมตถสมปทาน ใน สมตโถ. สมตโถ วเสสนะ ของ โกจ ทาโส วา กมมกโร วา. ป ศพท สมภาวนะ เขากบ สมตโถ. ๗. วสาขา สยกตตา ใน อาห. อาห อาขยาตบท กตต- วาจก. สสรสส สามสมพนธ ใน กถ. กถ อวตตกมม ใน สตวา. สตวา ปพพกาลกรยา ใน อาห. ตาต อาลปนะ. มย สยกตตา ใน นกขมาม. นกขมาม อาขยาตบท กตตวาจก. น ศพท ปฏเสธ ใน นกขมาม. เอตตเกน วเสสนะ ของ การ- เณน. การเณน เหต ใน นกขมาม. เอว ศพท อวธารณะ ใน เอตตเกน. อห วตตกมม ใน อานตา. อานตา กตบท กมม- วาจก. น ศพท ปฏเสธ ใน อานตา. ตมเหห อนภหตกตตา ใน อานตา. อทกตตถโต อปาทาน ใน อานตา. กมภทาส วกตกมม ใน อานตา. วย ศพท อปมาโชตกะ ใน กมภทาส. นาม ศพท สญญาโชตกะ ใน ธตโร. ธตโร สยกตตา ใน นกข- มนต. นกขมนต อาขยาตบท กตตวาจก. ธรมานกมาตาปตน สามสมพนธ ใน ธตโร. น ศพท ปฏเสธ ใน นกขมนต. เอตตเกน วเสสนะ ของ การเณน. การเณน เหต ใน นกขมนต. เอว


ศพท อาวธารณะ ใน เอตตเกน. ปตา สยกตตา ใน เปส. เปส อาขยาตบท กตตวาจก. เอเตน วเสสนะ ของ การเณน. เอว ศพท อวธารณะ ใน เอเตน. เม สามสมพนธ ใน ปตา. การเณน เหต ใน เปส. อธ อาธาร ใน อาคมน. อาคมน- กาเล กาลสตตม ใน เปส. อฏ วเสสนะ ของ กฏมพเก. กฏมพเก อวตตกมม ใน ปกโกสาเปตวา. ปกโกสาเปตวา กด วตวา กด ปพพกาลกรยา ใน เปส. สเจ ปรกปปะ ใน อปปชชต. โทโส สยกตตา ใน อปปชชต. อปปชชต อาขยาตบท กตตวาจก. เม สามสมพนธ ใน ธต. ธต สมปทาน ใน อปปชชต. ตมเห สยกตตา ใน โสเธยยาถ. โสเธยยาถ อาขยาตบท กตตวาจก. อต ศพท อาการ ใน วตวา. ม อวตตกมม ใน เปส. เตส สาม- สมพนธ ใน หตเถ. หตเถ อปสเลสกาธาร ใน เปส. ตมเห เหตกตตา ใน โสธาเปถ. โสธาเปถ อาขยาตบท เหตกตตวาจก. เต อวตตกมม ใน ปกโกสาเปตวา, และ การตกมม ใน โสธาเปถ. ปกโกสาเปตวา ปพพกาลกรยา ใน โสธาแปถ. มยห สามสมพนธ ใน โทส. โทส อวตตกมม ใน โสธาเปถ. อต ศพท อาการใน อาห. (๑๗๐) อยยา อธาป ฯ เป ฯ เอว เสเสสป. (ภาคนนเรองนน) ๑. อยยาต ปท อาลปน. อธาต ปท โทโสต ปเท ภนนา- ธาโร. ปสทโท อเปกขตโถ. ตาวสทโท อนคคหตโถ. โทโสต ปท โหตต ปเท สยกตตา. มาสทโท โหตต ปเท ปฏเสโธ.


โหตต ปท โทโสต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. อมสสาต ปท ทารกายาต ปทสส วเสสน. ทารกายาต ปท ปตาต ปทสส สมพนโธ. ปนสทโท อรจสจนตโถ. ปตาต ปท อทาสต ปเท สยกตตา. อธาต ปท คมนาต ปเท อาธาโร. คมนกาเลต ปท อทาสต ปเท กาลสตตม. อมนต ปท ทารกนต ปทสส วเสสน. ทารกนต ปท โอวทนโตต ปเท อวตตกมม. โอวทนโตต ปท ปตาต ปทสส อพภนตรกรยาปท. คหปฏจฉนเนต จ ทสาต ปเท อวตตกมม. อาทาสต ปท ปตาต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. เตสนต ปท อตถนต ปทสส สมพนโธ. อตถนต ปท ชานามต ปเท อวตตกมม. นสทโท ชานามต ปเท ปฏเสโธ. ชานามต ปท อหนต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. เตสนต ปท อตถนต ปทสส สมพนโธ. เมต ปท กเถตต ปเท สมปทาน. อตถนต ปท กเถตต ปเท อวตตกมม. กเถตต ปท ทารกาต ปทสส กตตวาจก อาขยาตปท. อมสสาต ปท ทารกายาต ปทสส วเสสน. ทารกายาต ปท ปตาต ปทสส สมพนโธ. ปนสทโท วตถารโชตโก. ปตาต ปท อาหาต ปเท สยกตตา. อนโตอคคต ปท นหรตพโพต ปเท วตตกมม. ตยาต ปท นหรตพโพต ปเท อนภหตกตต. พหต ปท นหรตพโพต ปเท อาธาโร. นสทโท นหรตพโพต ปเท ปฏเสโธ. นหรตพโพต ปท อคคต ปทสส กมม-


วาจก กตปท. อตสทโท อาหาต ปเท อากาโร. อาหาต ปท ปตาต ปทสส กตต . . . ปท. สกกาต ปท ภาววาจก กรยาปท. นสทโท ปจฉนตโถ. โขสทโท วจนาลงกาโร. อมเหหต ปท สกกาต ปเท อนภหตกตตา. อภโตต ปท เคหานนต ปเท ตตยา- วเสสน. ปฏวสสกเคหานนต ปท อทตวาต ปเท สมปทาน อคคนต ปท อทตวาต ปเท อวตตกมม. อทตวาต ปท วสตนต ปเท สมานกาลกรยาปท. วสตนต ปท สกกาต ปเท ตมตถสมปทาน. อตสทโท อาหาต ปเท อากาโร. อาหาต ปท เสฏ ต ปทสส กตต . . . ปท. เสฏ ต ปท อาหาต ปเท สยกตตา. ๒. เอวสทโท สจจวาจโก ลงคตโถ. กรสทโท อนสสวนตโถ. อมมาต ปท อาลปน. อตสทโท ปจฉสต ปเท อากาโร. ปจฉสต ปท เตต ปทสส กตต . . . ปท. เตต ปท ปจฉสต ปเท สยกตตา. ๓. ตาตาต ปท อาลปน. มยหนต ปท ปตาต ปทสส สมพนโธ. ปตาต ปท กเถสต ปเท สยกตตา. นสทโท สนพาย กเถสต ปททวเย ปฏเสโธ. เอตนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท สนธายาต ปเท อวตตกมมง สนธายาต ปท กเถสต ปเท สมานกาลกรยาปท. กเถสต ปท ปตาต ปทสส กตต . . . ปท. อทนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท สนธายาต ปเท อวตตกมม. ปนสทโท วเสสตโถ. สนธายาต ปท กเถสต ปเท สมาน . . . ปท. กเถสต ปท ปตาต ปทสส


กตต . . . ปท. อมมาต ปท อาลปน. ตวาต ปท สสส . . . สามกา- นนต ปทสส สมพนโธ. สสส . . . สามกานนต ปท อคณนต ปทสส สมพนโธ. อคณนต ปท ทสวาต ปเท อวตตกมม. ทสวาต ปท กเถสต ปเท ปพพกาลกรยาปท. พหต ปท ววรย กเถสต ปเท อาธาโร. ตสม ตสมนต ปททวย เคเหต ปทสส วเสสน. เคเหต ปท พหต ปทสส ววรณ กเถสต ปเท อาธาโร. ตวาต ปท กเถสต ปเท สมาน . . . ปท. มาสทโท ตวา กเถสต ปททวเย ปฏเสโธ. กเถสต ปท ตวนต ปทสส กตต. . . ปท. อตสทโท กเถสต ปเท อากาโร. เอวรเปนาต ปท อคคนาต ปทสส วเสสน. หสทโท ทฬหกรณตโถ. อคคนาต ปท สทโสต ปเท กรณ. สทโสต ปท ปคคต ปทสส วเสสน. อคคต ปท นตถต ปเท สยกตตา. นามสทโท สาโชตโก. นตถต ปท อคคต ปทสส กตต . . . ปท. ๔. อยยาต ปท อาลปน. เอตนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท โหตต ปเท สยกตต. ตาวสทโท อนคค- หตโถ. โหตต ปท วจนนต ปทสส กตต . . . ปท. อมสสาต ปท ทารกายาต ปทสส วเสสน. ทารกายาต ปท ปตาต ปทสส สมพนโธ. ปนสทโท อรจสจนตโถ. ปตาต ปท อาหาต ปเท สยกตตา. พาหรโตต ปท อคคต ปเท ตตยาวเสสน. อคคต ปท ปเวเสตพโพต ปเท เหตกมม. ตยาต ปท ปเวเสตพโพต


ปเท อนภหตกตตา. นสทโท ปเวเสตพโพต ปเท ปฏเสโธ. อนโต ปท ปเวเสตพโพต ปเท อาธาโร. ปเวเสตพโพต ปท อคคต ปทสส เหตมมวาจก กตปท. อตสทโท อาหาต ปเท อากาโร. อาหาต ปท ปตาต ปทสส กตต . . . ปท กสทโท ปจฉนตโถ. สกกาต ปท ภาววาจก กรยาปท. อมเหหต ปท สกกาต ปเท อนภหตกตตา. อนโตอคคมหต ปท ลกขณวนต. นพพเตต ปท อนาหรตนต ปเท ลกขณกรยา. พาหรโตต ปท อคคนต ปเท ตตยาวเสสน. อนาหรตนต ปเท วา อปาทาน. อคคนต ปท อนาหรตนต ปเท อวตตกมม. อนาหรตนต ปท สกกาต ปเท ตมตถสมปทาน. อตสทโท อหารต ปเท อากาโร. อาหารต ปท เสฏ ต ปทสส กตต . . . ปท. เสฏ ต ปท อาหาต ปเท สยกตตา. ๕. เอวสทโท สจจวาจโก ลงคตโถ. กรสทโท อนสสวนตโถ. อมมาต ปท อาลปน. อตสทโท ปจฉสต ปเท อากาโร. ปจฉสต ปท เตต ปทสส กตต . . . ปท. เตต ปท ปจฉสต ปเท สยกตตา ๖. ตาตาต ปท อาลปน. มยหนต ปท ปตาต ปทสส สมพนโธ. ปตาต ปท กาเถสต ปเท สยกตตา. นสทโท สนธาย กเถสต ปททวเย ปฏเสโธ. เอตนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท สนธายาต ปเท อวตตกมม. สนธายต ปท กเถสต ปเท สมาน . . . ปท. กเถสต ปท ปตาต ปทสส กตต . . .


ปท. อทนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท สนธายาต ปเท อวตตกมม. ปนสทโท วเสสตโถ. สนธายาต ปท กเถสต ปเท สมาน . . . ปท. กเถสต ปท ปตาต ปทสส กตต . . . ปท. สเจสทโท ปรกปปตเถ นปาโต. เตต ปท สสส . . . สามกานนต ปทสส สมพนโธ. ปฏวสสกเคเหสต ปท อตถโย ปรสาต ปททวเย ภนนาธาโร. อตถโย ปรสาต ปททวย กเถนตต ปเท สยกตตา. วาสททา วกปปตถา. สสส . . . สามกานนต ปท อคณนต ปทสส สมพนโธ. อคณนต ปท กเถนตต ปเท อวตตกมม. กเถนตต ปท อตถโย ปรสาต ปททวยสส กตต . . . ปท. เตหต ปท กถตนต ปเท อนภหตกตตา. กถตนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท ปาหรกตตา. กถตนต ปท วจนนต ปทสส วเสสน. วจนนต ปท สมาน . . . ปท. อสโกต ปท กเถตต ปเท สยกตตา. นามสทโท สาโชตโก. ตมหากนต ปท อคณนต ปทสส สมพนโธ. เอวสทโท นทสสนตโถ. อคณนต ปท กเถตต ปเท อวตตกมม. กเถตต ปท อสโกต ปทสส กตต . . . ปท. อตสทโท กเถยยาสต ปททวเย ปฏเสโธ. กเถยยาสต ปท ตวนต ปทสส กตต . . . ปท. ตวนต ปท กเถยยาสต ปเท สยกตตา. อตสทโท กเถสต ปเท อากาโร. เอเตนาต ปท อคคนาต ปทสส วเสสน. หสทโท ทฬหกรโณ. อคคนาต ปท สทโสต ปเท


กรณ. สทโสต ปท อคคต ปทสส วเสสน. อคคต ปท นตถต ปเท สยกตตา. นามสทโท สาโชตโก. นตถต ปท อคคต ปทสส กตต . . . ปท. อตสทโท อาหาต ปเท อากาโร. อาหาต ปท วสาขาต ปทสส กตต . . . ปท. วสาขาต ปท อาหาต ปเท สยกตตา. ๗. เอวสทโท ปการตโถ. อมสมนต ปท การเณต ปทสส วเสสน. การเณต ปท อโหสต ปเท นมตตสตตม. โทสาต ปเท วา ภนนาธาโร. สาต ปท อโหสต ปเท สยกตตา. นทโทสาต ปท อโหสต ปเท วกตกตตา. อโหสต ปท สาต ปทสส กตตถ. . . ปท. ยถาสทโท อปมาโชตโก. จสทโท สมปณฑนตโถ. เอตถาต ปท อโหสต ปเท นมตตสตตม. นทโทสาต ปท อโหสต ปเท วกตกตตา. อโหสต ปท สาต ปทสส กตต . . . ปท. สาต ปท อโหสต ปเท สยกตตา. เอวสทโท อปเมยยโชตโก. เสเสสต ปท การเณสต ปทสส วเสสน. การเณสต ปท อโหสต ปเท นมตตสตตม. ปสทโท อเปกขตโถ. นทโทสาต ปท อโหสต ปเท วกตกตตา. อโหสต ปท สาต ปทสส กตต . . . ปท. สาต ปท อโหสต ปเท สยกตตา.

Documents

1 05+บาลีไวยกรณ์+วากยสัมพันธ์