N R 8w r z e s i e 2 0 0 1

I N S T Y T U T U PA M I C I N A R O D O W E JB I U L E T Y NI N S T Y T U T U PA M I C I N A R O D O W E J

ISSN 1641-9561

Uk

rain

a,

lata

pi

dzi

esi

te

pro

pa

ga

nd

ow

a,

idyl

licz

na

sce

na

rod

zajo

wa

B I U L E T Y NI N S T Y T U T U PA M I C I N A R O D O W E J

N R 8W R Z E S I E

2 0 0 1

SPIS TRECI KALENDARIUM IPN . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 ROZMOWA BIULETYNU

PRZESZO NALEY DO HISTORYKW.O stosunkach polsko-ukraiskich w PRLz historykiem Igorem Haagid rozmawia Barbara Polak . . . . . . . . . . . . . . . . 4

PRAWO I HISTORIAMarek Sowa, Marian Papiernik WYKAZ POSTPOWA KARNYCHW SPRAWACH POLSKO-UKRAISKICH PROWADZONYCH PRZEZ ODDZIAOWEKOMISJE CIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU . . . . 17Arkadiusz Kwieciski LEDZTWO W SPRAWIE ZBRODNIPOPENIONYCH W CENTRALNYM OBOZIE PRACY W JAWORZNIENA OBYWATELACH POLSKICH NARODOWOCI UKRAISKIEJ . . . . . . . . . 21Grzegorz Motyka ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA 19431944 . . . . . . . . .24Grzegorz Motyka, Rafa Wnuk PRBY POROZUMIENIAPOLSKO-UKRAISKIEGO WOBEC ZAGROENIA SOWIECKIEGOW LATACH 19441947 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Tomasz Balbus ROZPRACOWYWANIE AGENTURALNE RODOWISKUKRAISKICH W POLSCE W 1949 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

KOMENTARZE HISTORYCZNEJan Pisuliski PRZESIEDLENIA UKRAICW DO ZSRRW LATACH 19441946 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37Grzegorz Motyka EMKOWIE I BOJKOWIE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43Jerzy Kuak PACYFIKACJA WSI BIAORUSKICH W STYCZNIU 1946 ROKU . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49Jan Jerzy Milewski LITWINI W POLSCE LUDOWEJ . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

ROCZNICEJanusz Marszalec O NATURZE ONIERZA POWSTACA 1944 . . . . . . 59Tadeusz Ruzikowski SIERPNIOWA ROCZNICA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

RELACJE I WSPOMNIENIAIwan Krywukyj POGODZI NAS TOWARZYSZ STALIN . . . . . . . . . . . . . 66Piotr Semkw PROBY MATEK . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68

WYSTAWY IPNJanusz Marszalec ZA WIT SPRAW ONIERZE UPASZKI . . . . . . . . 71

ADRESY TERENOWYCH ODDZIAW IPN . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76

w 57 rocznic wybuchu Powstania Warszawskiego prezes IPN prof. LeonKieres zoy wieniec pod Grobem Nieznanego onierza oraz pod Po-mnikiem Gloria Victis na Wojskowym Cmentarzu na Powzkach

prezes IPN prof. Leon Kieres wzi udzia w uroczystoci upamitnienia 57rocznicy likwidacji Zigeunerlager (planowej eksterminacji Romw) przypomniku pomordowanych Sinti i Romw na terenie muzeum w Brzezince.W uroczystoci wzili udzia midzy innymi marszaek Senatu Alicja Grze-kowiak oraz minister spraw zagranicznych Wadysaw Bartoszewski

prezes IPN prof. Leon Kieres przekaza marszakowi Senatu Alicji Grze-kowiak Informacj o dziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Komisjicigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w okresie 1 lipca 2000 r. 30 czerwca 2001 r.

prezes IPN prof. Leon Kieres oficjalnie zainaugurowa dziaalno delega-tury IPN w Bydgoszczy. Jest to otwarcie pierwszej z omiu planowanychdelegatur IPN. Pozostae powstan w Gorzowie Wielkopolskim, Kielcach,Koszalinie, Opolu, Olsztynie, Radomiu i Szczecinie. Delegatura IPNw Bydgoszczy obejmuje swoim dziaaniem obszar waciwoci sdu okr-gowego w Bydgoszczy. Bdzie kierowana przez naczelnika Krystyn Trep-czysk. W siedzibie bydgoskiej delegatury IPN zatrudniono 17 osb,w tym 3 prokuratorw w pionie ledczym i 12 archiwistw w pionie archi-wizacji. W dniu otwarcia delegatury prezes IPN prof. Leon Kieres przejformalnie cz akt z bydgoskiej delegatury Urzdu Ochrony Pastwa.Jest to okoo 400 metrw biecych akt zaplombowanych w czterech ty-sicach kartonw. Dokumenty zawieraj materiay ledcze, administracyj-ne oraz operacyjne z terenu obecnego wojewdztwa kujawsko-pomor-skiego i dawnego pockiego. Znajduj si wrd nich midzy innymi inte-resujce dla historykw materiay ze ledztwa w sprawie dziaalnoci mjr.Zygmunta Szendzielarza upaszki oraz akta gestapo opisujce dziaal-no Ekspozytury III Wydziau Sztabu Generalnego, ktr tworzy i dowo-dzi do 1939 r. mjr Jan ycho

Teresa Krynicka, crka nieyjcego ju dziaacza niepodlegociowegoWojciecha Ziembiskiego, odebraa z rk prezesa IPN prof. LeonaKieresa materiay, ktre suby PRL zbieray na jego temat. Teresa Krynickazamierza wykorzysta otrzymane dokumenty do ksiki o swoim ojcu

prezes IPN prof. Leon Kieres wzi udzia w posiedzeniu senackiej KomisjiPraw Czowieka i Praworzdnoci, podczas ktrego przedstawi Informacjo dziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni prze-ciwko Narodowi Polskiemu w okresie 1 lipca 2000 r. 30 czerwca 2001 r.

KA

LEN

DA

RIU

M I

PN

1 sierpnia

2 sierpnia

3 sierpnia

8 sierpnia

9 sierpnia

28 sierpnia

2

Kalendarium IPNsierpie 2001

odbyo si posiedzenie Kolegium IPN, na ktrym zostay omwione projektyregulaminw udostpniania materiaw archiwalnych w Biurze Udo-stpniania i Archiwizacji Dokumentw IPN oraz w oddziaowych biurachi delegaturach. Ponadto w trakcie posiedzenia Kolegium pozytywnie za-opiniowao projekt deklaracji o wsppracy midzy IPN a MinisterstwemEdukacji Narodowej oraz projekt porozumienia o wsppracy IPN z Uni-wersytetem Wrocawskim

prezes IPN prof. Leon Kieres spotka si z prezydentem RP AleksandremKwaniewskim. Podczas spotkania prezes IPN przekaza prezydentowi In-formacj o dziaalnoci Instytutu Pamici Narodowej Komisji ciganiaZbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w okresie 1 lipca 2000 r. 30 czerwca 2001 r.

prezes IPN prof. Leon Kieres przyj delegacj sowackiego ministerstwasprawiedliwoci z ministrem Janem Czarnogurskim na czele. Podczasspotkania prezes IPN prof. Leon Kieres poinformowa o dziaalnocii funkcjonowaniu Instytutu Pamici Narodowej, a take udzieli informacjina temat postpowa prowadzonych przez Gwn Komisj ciganiaZbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu oraz zasad wydawania wnioskwo udostpnianie dokumentw pokrzywdzonym przez suby specjalne PRL

prezes IPN prof. Leon Kieres powoa Bernadett Gronek na stanowiskodyrektora Biura Udostpniania i Archiwizacji Dokumentw IPN. BernadettaGronek jest historykiem archiwist; ukoczya Katolicki UniwersytetLubelski. Od 1991 r. pracowaa w archiwum MSW, od 1997 r. bya na-czelnikiem wydziau w centralnym archiwum MSWiA. W padzierniku2000 r. zostaa zastpc dyrektora BUiAD, a po mierci dyrektora Grzego-rza Jakubowskiego w czerwcu br. penia obowizki dyrektora BUiAD IPN

Przygotowali: Artur Gut i Tomasz Porba

KA

LEND

AR

IUM

IPN

29 sierpnia

30 sierpnia

3

sierpie 2001 r. od pocztku wydawaniaA/B A/B

BIAYSTOK 25/33 1008/499GDASK 376/285 2209/1121KATOWICE 131/71 1717(145)*/765(55)*KRAKW 64/38 1693/876LUBLIN 64/55 984/426D 49/49 996/529POZNA 49/27 1932/948RZESZW 18/32 1148/601WARSZAWA 97(30)*/61(16)* 1953/1026WROCAW 44/29 1119/600BUiAD 83/44 2494/923 + 148**RAZEM 1038/745 17253/8462

*wnioski wydawane i przyjmowane w terenie; A wydane formularze wnioskw**wnioski przesane z konsulatw B wnioski przyjte

STATYSTYKA WYDAWANIA WNIOSKW O UDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIEO STATUS POKRZYWDZONEGO

PRZESZO NALEYDO HISTORYKWO STOSUNKACH POLSKO-UKRAISKICH W PRL Z IGO-REM HAAGID, HISTORYKIEM Z GDASKIEGO OBEP,ROZMAWIA BARBARA POLAK

B.P. Jak liczna bya spoeczno ukraiska w Polsce w roku 1944?

I.H. Szacuje si, e przed 1939 r. Ukraicy w Polsce stanowiliokoo 13 proc. spoeczestwa, tzn. okoo 5,5 mln obywateli. W wy-niku powojennych przesuni granic pastwa polskiego na zachdich liczba ulega gwatownemu zmniejszeniu. Przyjmuje si, ew poudniowo-wschodnich powiatach wojewdztw lubelskiego,rzeszowskiego, krakowskiego i na Podlasiu pozostao okoo700 tys. Ukraicw.

B.P. Co mona powiedzie o ruchach ludnoci ukraiskiej na tychterenach midzy 1939 a 1944 rokiem?

I.H. Waciwie moemy mwi o czterech przyczynach migracji.Pierwsze wiksze przemieszczenia nastpiy ju na przeomie lat19391940, kiedy to na mocy mowy o wymianie ludnoci pomidzyNiemcami i Zwizkiem Sowieckim kilkudziesiciotysiczna grupaUkraicw w obawie przed represjami wyjechaa z ZSRR do General-nego Gubernatorstwa, z drugiej strony kilkanacie tysicy Ukrai-cw wyjechao spod okupacji niemieckiej do strefy sowieckiej. Kolejneprzyczyny ruchu ludnoci to: deportacje sowieckie wrogw luduusuwano z terenw pooonych w pobliu nowej granicy i wywzkina roboty do Niemiec. Pewna grupa Ukraicw, najmniej chyba licz-na (przede wszystkim dziaacze polityczni, inteligencja, duchowie-stwo), ucieka przed nadcigajcym frontem, Armi Czerwoni NKWD na zachd.

B.P. Prosz o scharakteryzowanie pozostaej na terenie Polski spo-ecznoci ukraiskiej.

I.H. Ludno ukraiska bya zrnicowana, i to pod kilkoma wzgl-dami. Przede wszystkim pod wzgldem wyznaniowym (uoglniajc nie-co t kwesti, mona przyj, e podzia wyznaniowy pokrywa si

4

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

Mody egin (parobek) huculski (okres m

idzywojenny)

z granicami zaborw). Na ziemiach dawnego zaboru rosyjskiego(Chemszczyzna, poudniowe Podlasie) Ukraicy wyznawali prawosa-wie, na terenach nalecych dawniej do Austro-Wgier wikszo lud-noci ukraiskiej to grekokatolicy; okoo 60 proc. Ukraicw byounitami, 30 proc. wiernymi Cerkwi prawosawnej. Rny by te stopiewiadomoci narodowej. Naley pamita, e pojcie nard w dzi-siejszym jego znaczeniu ma stosunkowo krtk histori, pochodziz XIX w. Jeli chodzi o ludno ukraisk, to cz mieszkacw Podla-sia uwaaa si po prostu za tutejszych, a znaczny odsetek emkwpodkrela swoj odrbno od narodu ukraiskiego.

B.P. Mwic o Podlasiu, ma pan na myli t cz jego mieszka-cw, ktrych na og uznawano za Biaorusinw?

I.H. Nie. Chodzi mi o poudniowe Podlasie, to znaczy teren na pno-cy ograniczony rzek Narwi i sigajcy a do Wodawy. Jzyk, ktrymposuguje si wikszo tamtejszej ludnoci, zaliczany jest do pnocno-zachod-nich gwar jzyka ukraiskiego. Po wojnie mieszkacw tych tere-nw uznano za Biaorusinw, dziki czemu nie zostali wywiezieni do USRRani przesiedleni w ramach akcji Wisa. Dzi poudniowe Podlasie jest wicjedynym regionem Polski, gdzie Ukraicy od wiekw mieszkaj w zwartejmasie.

B.P. Jakie byy orientacje polityczne pozostaych w PolsceUkraicw?

I.H. Wbrew temu, co pisano i mwiono w czasach PRL, nie wszyscyUkraicy byli zwolennikami ugrupowa prawicowych i antykomuni-stycznego podziemia. Przecie przed 1939 r. najwiksze wpywy wrdludnoci ukraiskiej miao centrowe Ukraiskie Narodowo-Demokra-tyczne Zjednoczenie, ktrego przewodniczcy Wasyl Mudryj byw 1939 r. wicemarszakiem Sejmu. Na Lubelszczynie z kolei na ukrai-skich chopw silnie oddziayway ugrupowania o programach lewico-wych czy nawet komunistycznych. Podobnie byo w wypadku emkw;tu due wpywy miaa Komunistyczna Partia Polski, a potem PPR.

B.P. Jakie byo podejcie polskich komunistw do kwestii narodo-wociowej?

I.H. W pierwszych deklaracjach programowych komunici raczejunikali okrelania swojej polityki w tym zakresie. Mwiono wprawdzieo rwnoci, prawie do samostanowienia itp., ale ju w 1943 r. w nie-ktrych enuncjacjach prasowych (wystarczy przypomnie tu wypowie-dzi Alfreda Lampe) mona znale informacje, e przysza Polska,ktr zbuduj komunici, bdzie pastwem jednolitym narodowocio-wo, pastwem bez mniejszoci.

6

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

7RO

ZM

OW

Y B

IULETY

NU

B.P. Czy ma to zwizek z polityk Sowietw, ktrzy zwalczali deniaUkraicw do wasnej pastwowoci, ktrzy chcieli, eby uzna kwestiukraisk za zamknit, nie mwi o Ukraicach?

I.H. Prawdopodobnie tak, ale przede wszystkim polscy komunici zda-wali sobie spraw, e nie maj poparcia spoeczestwa, wiedzieli przytym, jak mocno zakorzeniona bya opinia, i II Rzeczpospolit osabiayliczne mniejszoci narodowe, ktre czsto zreszt wystpoway przeciwpastwu. Wydarzenia drugiej wojny wiatowej ugruntoway ten pogld.Fakt, e ludzie ginli tylko za przynaleno do danej narodowoci,doprowadzi do wyostrzenia identyfikacji narodowociowej. Hasao pastwie jednolitym narodowociowo znajdoway spory oddwiki komunici liczyli na zdobycie dziki nim popularnoci. Jak wiadomo,PKWN powsta w lipcu 1944 r., a ju kilka miesicy pniej, 9 wrzenia1944 r., podpisa porozumienie z USRR (cho faktycznie z Moskw,a nie Kijowem) o wymianie ludnoci. Identyczne dokumenty podpisanopniej z republikami biaorusk i litewsk.

B.P. Ukraicy chtnie opuszczali Polsk?

I.H. Raczej nie, wyjedaa gwnie biedota albo mieszkacy wsi spa-lonych i zniszczonych w czasie walk polsko-ukraiskich. Na og dobrzewiedziano, jak wyglda ycie w ZSRR, pamitano, co robio NKWD w la-tach 19391941, pamitano o godzie w 1933 r. Najwiksze znaczeniemiao jednak to, e wikszo Ukraicw bya przywizana do ziemi,ktr zamieszkiwali od wiekw. Nie chcieli rozstawa si z ojcowizn.Nawet komunici starali si raczej organizowa sobie ycie w Polsce, nijecha do sowieckiego raju. Z tych wszystkich przyczyn akcja przesie-dlecza zaamaa si, cho planowano, e przesiedlenie bdzie trwao kil-kanacie miesicy. Prawdopodobnie strona sowiecka te naciskaa, ebyzaatwi to w krtkim czasie. Stalin chcia rozwiza problemy ludnocio-we przed konferencj w Jacie.

B.P Ile osb wyjechao?

I.H. Wedug oficjalnych danych do koca lutego 1945 r. wyjechaoraptem nieco ponad 80 tys. osb. W tej sytuacji, cho umowaz 9 wrzenia 1944 r. zakadaa dobrowolno wyjazdw, wadzewywieray presj ekonomiczn: Ukraicw wyczono z reformy rolneji drakosko podnoszono wysoko przymusowych kontyngentw,a zwalniano z nich, gdy gospodarz zgadza si na wyjazd.

B.P. Oczywicie jeszcze trway walki.

I.H. Tak, wiosn 1945 r. oddziay podziemia polskiego przeprowa-dziy kilka akcji we wsiach ukraiskich. Rzecz jasna, podziemie ukrai-skie nie pozostao bierne. W sumie wiosn i latem wyjechao z Polski

ponad 95 tys. Ukraicw. Dla komunistw byo to jednak wci mao,tote podjli dosy nietypow inicjatyw. W lipcu 1945 r. w Warszawiezorganizowano konferencj, na ktr zaproszono lewicowych dziaaczyukraiskich. Przywieziono ich samolotami i do koca izolowano, ebynie mieli moliwoci uzgodnienia wsplnego stanowiska. Na konferen-cji starano si przeforsowa ide, e Ukraicy powinni wyjecha doUSRR. Ku zaskoczeniu wadz ukraiscy delegaci owiadczyli, e Ukra-icy, ktrzy chcieli opuci Polsk, ju to uczynili, pozostali za chc so-bie uoy ycie jako obywatele polscy. To by ten moment, w ktrympolskie wadze mogy wybra, czy chc, eby ponad 500 tys. Ukrai-cw zostao w Polsce, czy zdecydowa o przymusowym ich wysiedleniu.

B.P. Wybrano drugi wariant?

I.H. Tak. Powoano specjaln grup operacyjn Rzeszw, ktra wewrzeniu 1945 r. rozpocza przymusowe wysiedlenia Ukraicw.Ci, rzecz jasna, bronili si zdecydowanie. Ludzie chowali si polasach, zgaszali do proboszczw rzymskokatolickich, ktrzy wystawializawiadczenia, e dana osoba jest wyznania rzymskokatolickiego (cobyo niemal identyczne z identyfikacj narodowociow), starali siw urzdach powiatowych o rne dokumenty, majce wiadczy o lo-jalnoci. Podczas wysiedle onierze wojska polskiego popenializbrodnie. Najczciej przypominane s miejscowoci Zawadka Moro-chowska, ktra bya w 1946 r. spacyfikowana trzykrotnie, i Terka.

B.P. Ile osb wtedy wywieziono?

I.H. W przyblieniu okoo 300 tys. Niejako przy okazji w czerwcu1946 r. wadze zadecydoway o likwidacji Cerkwi greckokatolickiej.Aresztowano ordynariusza diecezji przemyskiej biskupa Jozafata Kocy-owskiego i jego sufragana Hryhorija akot. Zostali deportowani doUSRR i przekazani NKWD. Biskup Kocyowski zmar w wizieniuw 1947 r., a akota w 1950 r. w agrze. W odrnieniu od innych kra-jw komunistycznych w Polsce dziaaniom tym nie towarzyszyy adneakty prawne. Oficjalnie wic nie zakazano dziaalnoci Cerkwi grec-kokatolickiej, ale nieoficjalnie przestaa w Polsce istnie.

B.P. W jakie warunki trafiali przesiedlecy? Jak byli przyjmowani?

I.H. To jest ciekawa sprawa. Jak si okazao, obawy przed wyjaz-dem nie byy wcale bezpodstawne. Na Ukrainie przeprowadzonow latach dziewidziesitych ankiet (organizowa j lwowski Memo-ria) wrd byych wysiedlecw lub ich potomkw, z ktrej wynika,e jedna trzecia respondowanych dowiadczya godu, a prawie 60 proc.w takiej czy innej formie byo represjonowanych, bardzo czsto wy-woono ich na Sybir.

8

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

Wzicie do niewoli czonka oddziau UPA, Bieszczady, 1946 r.

B.P. Ile osb narodowoci ukraiskiej pozostao w Polsce?

I.H. Jak wynika ze sprawozda, od padziernika 1944 r. do lipca1946 r. wysiedlono z Polski ponad 480 tys. Ukraicw. Wedug oficjal-nych wczesnych statystyk w Polsce pozostao jedynie niecae 15 tys.Jak si miao wkrtce okaza, bya to liczba dziesiciokrotnie zanio-na. Poniewa akcj przesiedlecz zakoczono w lipcu 1946 r., jesie-ni tego samego roku zacza dojrzewa, gwnie w krgach wojsko-wych, koncepcja wysiedlenia Ukraicw w gb Polski. Ju w grudniui w styczniu 1947 r. czyniono przygotowania do tej akcji. Tak zrodzi sipomys osawionej akcji Wisa.

B.P. Skd kryptonim tej akcji, przekroczenie linii Wisy?

I.H. Nie. Ta operacja pocztkowo nosia kryptonim Wschd. I wa-nie tu pojawia si problem pomysodawcy caego przedsiwzicia.Jak ju wspomniaem, przygotowania rozpoczto w grudniu 1946 i napocztku 1947 r. O tym, e moga to by inspiracja sowiecka, wiad-czy fakt, e gdy w Polsce przygotowywano akcj Wschd, na Ukrai-nie Zachodniej przeprowadzono wielk akcj deportacji Ukraicwpod kryptonimem Zachd. Mogoby to wiadczy, e pomys obuakcji narodzi si w jednym sztabie. Jest to hipoteza, nie znalezionobowiem jeszcze adnego dokumentu, ktry by j potwierdza. Bezdostpu do archiww sowieckich nic wicej nie moemy powiedzie.

Ta nazwa najprawdopodobniej zostaa zaproponowana przez gen.Stefana Mossora, dowdc Grupy Operacyjnej Wisa zoonej z jed-nostek wojskowych, ktre przesiedlay Ukraicw. By moe niechciano, by si kojarzya si z sowieckimi wysiedleniami. W PRL po-wszechnie pisano, e akcja Wisa stanowia bezporedni konsekwen-cj zastrzelenia 28 marca 1947 r. przez UPA wiceministra obrony gen.Karola wierczewskiego. Znane s jednak dokumenty wiadczceo tym, e akcj t przygotowywano ju od koca roku 1946. Obecnowierczewskiego pod Jabonkami moga by zwizana z lustracj od-dziaw, ktre miay wzi udzia w przyszej operacji wysiedleczej.T, chyba przypadkow, mier wadze postanowiy wykorzysta pro-pagandowo. wierczewski zgin 28 marca 1947 r., miesic pniej,28 kwietnia, ruszya machina wojskowa (prawie 20 tys. onierzy). Miaadwa cele. Po pierwsze, zniszczy oddziay ukraiskiego podziemia i ichzaplecze. Po drugie za, rozproszy Ukraicw na terenach zachodnichi pnocnych i w ten sposb zlikwidowa problem ukraiski w Polsce.

B.P. Czy ten zamys si powid?

I.H. W pierwszym wypadku powiedziabym, e skutek by poowicz-ny. UPA po wysiedleniu ludnoci cywilnej rzeczywicie utracia opar-cie, ale tylko cz oddziaw zostaa rozbita. Pozostae przedostaysi do amerykaskiej strefy okupacyjnej Niemiec (na przykad Hro-

10

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

Zniszczona (obecnie ju nie istniejca) drewniana cerkiew greckokatolicka w Wierzbicy(pow. Tomaszw Lubelski) z 1887 r. (na fot. stan z 1984). Fot. Andrzej Stepan

menko doprowadzi tam kilkudziesiciu ludzi) lub kontynuoway wal-k na Ukrainie. Chrin, ktry zorganizowa zasadzk na wierczew-skiego, zgin w 1949 r. w Czechosowacji, idc z poczt kurierskna Zachd.

B.P. Jaki klucz obowizywa w czasie wysiedlenia?

I.H. Listy z nazwiskami osb przeznaczonych do wysiedlenia sporz-dzono kilka tygodni wczeniej. Zachowane instrukcje wysiedleczemwi, e wszystkich Ukraicw podzielono na trzy kategorie; dopierwszej kategorii zaliczono osoby w ogle podejrzane o wsppra-c z podziemiem; do drugiej osoby podejrzane, do trzeciej rodziny,ktre nie budziy zastrzee. Bardzo czsto jednak kategorie te nie od-powiaday prawdzie, a o wysiedleniu czy pozostaniu decydowa naprzykad dowdca oddziau wysiedlajcego.

B.P. Jak wygldao wysiedlenie od strony technicznej?

I.H. Jak ju powiedziaem, akcja Wisa rozpocza si 28 kwiet-nia o godz. 4.00 rano i trwaa, przynajmniej oficjalnie, trzy miesi-ce. Wikszo Ukraicw zostaa przeniesiona na ziemie pnocnei zachodnie. Kilka tysicy osb przewino si przez CentralnyObz Pracy w Jaworznie. Wedug zaoe w obozie mieli by prze-trzymywani albo upowcy, albo osoby sprzyjajce podziemiu. Prak-tyka bya inna. Wikszo ukraiskich partyzantw bya sdzonaprzez Sd Grupy Operacyjnej Wisa albo przez wojskowe sdy re-jonowe. Do Jaworzna trafiali za duchowni, inteligencja i chopi,ktrym w czasie przesucha starano si udowodni wsppracz podziemiem ukraiskim. Z godu, wycieczenia i tortur zmarowtedy 161 osb. Jaworzno ma dla Ukraicw szczeglne znacze-nie, cho jest te wanym punktem na mapie miejsc, gdzie repre-sjonowano czonkw polskich organizacji niepodlegociowych.W pierwszej poowie lat pidziesitych przetrzymywano tam mo-docianych winiw politycznych.

B.P. Jaka bya bytowa sytuacja Ukraicw po wysiedleniu?

I.H. Przede wszystkim znaleli si w trudnej sytuacji materialnej.Proces osiedleczy na ziemiach zachodnich i pnocnych trwa od 1945 r.,najpierw samoistny, a potem zorganizowany. Dlatego wikszogospodarstw w lepszym stanie bya ju zajta. Te, ktre przejmowaliUkraicy, byy znacznie gorsze. Istnia poza tym na tych terenach sza-ber. Ukraicy mieli wic trudniejsze pocztki ni inni przesiedlecy.Poza tym brakowao wszystkiego. Teoretycznie, wysiedleni Ukraicymieli pi sze godzin na spakowanie si, ale zdarzao si, e do-wdca dawa na to dwie godziny. Wadze wprawdzie udzielay kredytw,rozdaway ywno, lecz bya to kropla w morzu potrzeb. Ukraicw

12

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

starano si maksymalnie rozproszy. W zaoeniach przesiedlecyukraiscy mieli by osiedlani nie bliej ni 30 km od granicy i 10 kmod miast wojewdzkich oraz tak, eby w jednej miejscowoci czy gro-madzie stanowili nie wicej ni 10 proc. spoeczestwa lokalnego.Wadze pomyliy si jednak, szacujc liczb Ukraicw w Polsce.Przystpujc do akcji Wisa, obliczano, e jest ich 14 tys. W rzeczywi-stoci liczba ta wyniosa okoo 150 tys., to jest dziesiciokrotnie wicej.To spowodowao, e na zachodnich i pnocnych ziemiach Polski poprostu zaczo dla nich brakowa miejsca. Dlatego te nie wszystkiezarzdzenia dotyczce osiedlenia w nowym miejscu zostay wykonanei na zachodnich i pnocnych ziemiach Polski (na przykad na Mazu-rach czy w Koszaliskiem) pojawiy si miejscowoci, gdzie ponad po-ow mieszkacw stanowili Ukraicy z akcji Wisa.

B.P. Jak Ukraicy byli przyjmowani przez spoecznoci lokalne?

I.H. To te nie jest taka prosta sprawa. Trzeba wspomnie o propagan-dzie, na przykad w prasie latem 1947 r. pisano sporo o bandytach,o przyjedzie transportw z mordercami wierczewskiego. Niekiedywrcz straszono ludno polsk. Z tego powodu znaczna cz mie-szkacw wsi, w ktrych osiedlano Ukraicw, bya do nich ustosunko-wana zdecydowanie le. Ponadto przesiedlecy z Woynia czy z GalicjiWschodniej pamitali, jak mordowano ich rodziny i bliskich. Lepiej siukaday stosunki z Polakami przesiedlonymi z innych rejonw, ktrzy niemieli podobnych obcie. Jak wynika ze wspomnie i informacji za-wartych w archiwaliach, najlepiej ukaday si relacje midzy Ukraica-mi a ludnoci autochtoniczn lub z Niemcami, ktrzy pozostali.

Zdarzay si te rozboje, straszenie. Dopiero po kilku latach, kiedysytuacja si poprawia, okazao si, e Ukraicy nieraz nie spali no-

13

RO

ZM

OW

Y B

IULETY

NU

Defilada sotni UPA

cami, bo nie wiedzieli, co si z nimi stanie, a Polacy z kolei trzymaliw domu warty pod broni i te nie spali, bo bali si, e przyjd Ukrai-cy i ich wymorduj.

B.P. Czy byy maestwa mieszane?

I.H. Pojawiay si, i to nawet nierzadko, ale na og nie sprzyjanoim. Regu byo zawieranie maestw w ramach wasnej grupy naro-dowociowej.

B.P. Ci, ktrzy zostali, wiedzieli, co to jest Zwizek Sowiecki i niechcieli tam jecha. Czy to znaczy, e byli antykomunistami?

I.H. Do poowy lat pidziesitych Ukraicy w zasadzie nie wstpo-wali do partii, bo nie mieli po co. Ukraicy w ogle nie udzielali siw yciu publicznym. Jeeli ju, to dziaali w jakich spdzielniach lubZSL, i to byo wszystko.B.P. Kiedy sytuacja polskich Ukraicw zmienia si na lepsze?

I.H. Pierwsz wan cezur w yciu tej spoecznoci by rok 1952.Sytuacja, w jakiej Ukraicy si znajdowali, powodowaa, e czz nich zwracaa si do ambasady sowieckiej w Polsce z prob o ze-zwolenie na wyjazd. Nie wiadomo, ile tych pism byo udao sizorganizowa jeden czy dwa transporty na Ukrain ale w pewnymmomencie spraw zainteresowaa si Moskwa, ktra zwrcia si dowarszawskich komunistw z pytaniem, czy nie ma moliwoci przesie-dlenia pozostaych w Polsce Ukraicw do USRR (przypominam, eby to przeom lat czterdziestych i pidziesitych). Jak wiadomo, niedoszo do tego, ale cae zamieszanie zwrcio uwag wadz polskichna ten problem. W 1951 r. powoano komisj pod przewodnictwemAleksandra Zawadzkiego, ktra miaa zbada spraw. Komisjastwierdzia, e rzeczywicie Ukraicy separuj si od reszty spoecze-stwa, nie zagospodarowuj si, wikszo nie ma nadanych aktwwasnoci, cz domaga si naboestw grekokatolickich i mylio powrocie na dawne ziemie. Efektem prac komisji Zawadzkiego by-a uchwaa podjta przez Biuro Polityczne KC PZPR w kwietniu 1952 r.O poprawie sytuacji materialnej i rozpoczciu pracy wrd ludnociukraiskiej. Stwierdzono w niej, e dotychczas popeniono wiele b-dw, e nie s rozwizane kwestie wasnociowe, e znaczna czUkraicw znajduje si w zej sytuacji materialnej. Rozwaano mo-liwo utworzenia szkolnictwa ukraiskiego albo klas z ukraiskim j-zykiem nauczania. Stwierdzano, e naley bardziej aktywnych Ukrai-cw, czonkw partii, wciga do pracy spoecznej, wybiera do radnarodowych. Uchwaa nie odegraa jednak wikszej roli, cho dzi-ki niej rozpoczto nauk jzyka ukraiskiego w niektrych miejsco-wociach, zaczo si odradza ukraiskie ycie kulturalne; powsta-way zespoy folklorystyczne, kka dramatyczne, chry. Po pierwsze,

14

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

by to dokument tajny i nie dotar do wszystkich szczebli aparatu pa-stwowego, do ktrych by adresowany. Po drugie, nie wszyscy lokal-ni urzdnicy byli zainteresowani wprowadzaniem tych postulatww ycie.

W 1955 r. w Warszawie podjto kolejn inicjatyw. SekretariatKC PZPR wystosowa do wadz lokalnych list, w ktrym powtarzanopostulaty z uchway z 1952 r. Sytuacja w Polsce bya ju jednak tro-ch inna. Polityka polskich komunistw wobec Ukraicw ulegapewnemu przewartociowaniom i pojawia si koncepcja zorganizo-wania ukraiskiego ycia kulturalnego (czciowo po to, eby spra-wowa nad nim kontrol). Tak powstao Ukraiskie TowarzystwoSpoeczno-Kulturalne, ktrego pierwszy zjazd odby si w dniach1618 czerwca 1956 r. w Warszawie. Utworzono pierwsze po woj-nie czasopismo ukraiskie tygodnik spoeczno-kulturalny NaszeSowo (do 1989 r. jedyne oficjalne czasopismo w jzyku ukrai-skim, istnieje zreszt do dzi).

B.P. Czy prowadzono zorganizowane dziaania polonizacyjne?

I.H. Myl, e mona do takich dziaa zaliczy utrudnianie powro-tw Ukraicw do wojewdztw poudniowo-wschodnich (pod koniecrzdw ekipy Gierka podjto zreszt prb zmiany nazw kilkudziesi-ciu miejscowoci w Bieszczadach, z czego si wycofano pod wpywemprotestw, midzy innymi rodowisk naukowych) czy ograniczeniawprowadzone w szkolnictwie w latach siedemdziesitych i osiemdzie-sitych istniay waciwie tylko dwie szkoy rednie z ukraiskim jzykiemnauczania. Naley te pamita o naturalnych procesach asymilacyj-nych, znacznie przyspieszonych w wyniku duego rozproszenia.

B.P. W ktrym wic momencie mg si rozpocz proces powro-tw Ukraicw na dawne ziemie?

I.H. W latach czterdziestych ludzie wracali do swych wiosek ju pokilku miesicach. Owe nielegalne powroty wymagay z reguy niema-ej determinacji. Znane s przypadki przejechania caej drogi z woje-wdztwa olsztyskiego do rzeszowskiego wozem! Epitofan Drowniak,czyli synny Nikifor, by kilkakrotnie wysiedlany i cigle wraca na pie-chot do swej Krynicy, nim go w kocu zostawiono w spokoju. Legal-ne powroty rozpoczy si po roku 1956 r., ale utrudniay je zarwnowadze centralne, jak i lokalne. Mimo wszystko do koca lat osiem-dziesitych kilkanacie tysicy Ukraicw powrcio na ziemie,z ktrych ich wysiedlono.

B.P. Jaki by stosunek Ukraicw do spoecznych zryww antykomu-nistycznych w Polsce? Czy Ukraicy wczali si w nie z powodw oby-watelskich?

15

RO

ZM

OW

Y B

IULETY

NU

I.H. Marzec, Czerwiec, Grudzie to byy wydarzenia, ktre chybaominy wikszo Ukraicw. Z prostej przyczyny rozgryway siw miastach, a 95 proc. osb przesiedlonych w ramach akcji Wisastanowili chopi. Dopiero powstanie Solidarnoci troch zmienioten obraz. Wyroso ju bowiem nowe pokolenie Ukraicw, ktre poskoczeniu nauki osiedlio si w miastach. Oywiy si rodowiska stu-denckie, ktre podjy prb stworzenia niezalenego od ZrzeszeniaStudentw Polskich Zwizku Studentw Ukraiskich. Stan wojennyprzerwa jednak te przygotowania. O tym, e Ukraicy byli zaangao-wani w Solidarno, wiadczy fakt, e w grudniu 1981 r. kilkudzie-siciu Ukraicw zostao internowanych.

B.P. Czy aktualnie istnieje jeszcze problem obcoci Ukraicw mie-szkajcych w Polsce? Czy istnieje poczucie obywatelstwa w tej spo-ecznoci, obywatelstwa polskiego?

I.H. Ludzie starszego, odchodzcego ju pokolenia, ktrzy zostaliprzesiedleni na ziemie zachodnie i pnocne, chyba nigdy nie czuli siu siebie. Utracili sw ma ojczyzn, a w nowym rodowisku si nieodnaleli. Podobnie zapewne jest z Ukraicami redniego pokolenia,zawieszonymi niejako midzy miejscem, w ktrym si urodzili i yj,a regionami, ktre znaj z opowiada rodzicw czy dziadkw. Wyda-je si, e jedynie najmodsze pokolenia w wikszoci s pozbawionetych obcie, tym bardziej e mimo cigych napi polsko-ukrai-skich w niektrych regionach (na przykad w Przemylu) relacje midzyPolakami a Ukraicami staj si normalne. Od ponad dziesiciu lat,wprawdzie bardzo skromna, ale jednak jest reprezentacja ukraiskaw Sejmie, Ukraicy dziaaj te w samorzdach, funkcjonuje szkolnictwo.Przeszo za naley do historykw.

16

RO

ZM

OW

Y B

IULE

TYN

U

Igor Haagida dr nauk humanistycz-nych, zajmuje si stosunkami polsko-ukraiskimi w XX wieku ze szczegl-nym uwzgldnieniem dziejw mniej-szoci ukraiskiej w Polsce po 1944 r.i kwestii wyznaniowych. Autor kilku-dziesiciu publikacji naukowych i po-pularnonaukowych, m.in. wspautorwyboru rde Ukraicy w Polsce19441989 (dokumenty i materiay),Warszawa 1999. Pracownik Oddzia-owego Biura Edukacji Publicznejw Gdasku. Obecnie przygotowujedo druku ksik Ukraicy na zacho-dnich i pnocnych ziemiach Polskiw latach 19471957.

MAREK SOWA, MARIAN PAPIERNIK, PROKURATORZY OKZPNP RZESZW

WYKAZ POSTPOWA KARNYCHW SPRAWACH POLSKO-UKRAISKICHPROWADZONYCH PRZEZ ODDZIAOWEKOMISJE CIGANIA ZBRODNI PRZECIWKO NARODOWI POLSKIEMU

ledztwo w sprawie zamordowania przez onierzy Wojska Polskiego w dniach: 25 stycznia,28 marca i 13 kwietnia 1946 r. okoo 70 mieszkacw wsi Zawadka Morochowska pow.Sanok tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 1, 2 i 4 oraz 3 kk w zwizku z art. 1 pkt1 lit. a ustawy o IPNKZpNP, podjte 14 grudnia 2000 r.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych w 1945 r. na terenie powiatu przemyskiego naszkod obywateli polskich narodowoci ukraiskiej, w wyniku czego mier ponioso oko-o 153 mieszkacw Makowic, a w miejscowociach Skopw, Bachw, Korytniki, Ujkowi-ce, Trjczyce, Brzuzka-Berezka, Wola Krzywicka mier ponioso co najmniej kilkadziesitosb narodowoci ukraiskiej, tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 1, 2 i 4 oraz kk z zw.z art. 1 pkt 1 lit. a ustawy o IPNKZpNP, wszczte 9 lutego 2001 r.

ledztwo w sprawie zbrodni popenionych przez nacjonalistw ukraiskich w latach19451946 na szkod ludnoci polskiej zamieszkaej na terenie Temeszowa, Ulucza,Witryowa pow. Brzozw, w wyniku czego mier ponioso co najmniej kilkunastu mieszka-cw tych miejscowoci tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 1, 2 i 4 oraz 3 kk w zw.z art. 1 pkt 1 lit. a ustawy o IPNKZpNP, podjte 15 lutego 2001 r.

ledztwo w sprawie zbrodni popenionych na ludnoci polskiej w latach 19441948 na tereniebyego wojewdztwa przemyskiego (obejmuje okolicznoci pojedynczych i zbiorowych mordworaz zagini poszczeglnych osb) tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 1, 2 i 4 oraz 3 kkw zw. z art. 1 pkt 1 lit. a ustawy o IPNKZpNP, podjte 8 listopada 2000 r.

Czynnoci sprawdzajce w sprawie zamordowania okoo 368 ukraiskich mieszkacwwsi Pawokoma 3 marca 1945 r.

ledztwo w sprawie zamordowania w nocy z 8 na 9 lipca 1946 r. we wsi Terka woj. pod-karpackie 33 osb narodowoci ukraiskiej tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 3 i 4 orazz art. 1 pkt 1 lit. a ustawy o IPNKZpNP, podjte 9 listopada 2000 r.

ledztwo w sprawie zamordowania jesieni 1946 r. w przysiku Krzywe k. Majdanu Sopoc-kiego Jzefa Czerniaka i jego konkubiny Maryli Czerniak oraz ich kilkumiesicznego dziec-ka przez onierzy Wojska Polskiego tj. o przestpstwo z art. 148 pkt 3 i 4 oraz 3 kkw zw. z art. 2 ust. 2 ustawy o IPNKZpNP, wszczte 7 marca 2001 r.

ledztwo w sprawie zbrodni popenionych przez nacjonalistw ukraiskich na ludnoci pol-skiej byego powiatu sanockiego (nie ustalono jeszcze liczby ofiar) w latach 19441947

17

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 2, 3 i 4 oraz 3 kk w zw. z art. 3 ustawy o IPNKZpNP,podjte 14 listopada 2000 r.

ledztwo w sprawie zastrzelenia 7 lutego 1943 r. we Lwowie piciu Polakw, w tym JzefaPakuszyskiego, przez czonkw ukraiskiej formacji kolaboracyjnej, w zwizku z ich przyna-lenoci do okrelonej grupy narodowociowej tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 3 i 4oraz 3 kk w zw. z art. 3 ustawy o IPNKZpNP, wszczte 22 grudnia 2000 r.

ledztwo w sprawie zamordowania w nocy z 18 na 19 lipca 1944 r. w miejscowoci Ho-czew-Bahlawa Jana Hryckowian, Pazi Hryckowian i innych w zwizku z ich przynalenocido ukraiskiej grupy narodowociowej tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 4 kk w zw.z art. 3 ustawy o IPNKZpNP, wszczte 24 lipca 2001 r.

ledztwo w sprawie zabjstwa w 1947 r. we wsi Komorwka pow. Brody dawne woj. lwow-skie Anny Bahut w zwizku z jej przynalenoci do polskiej grupy narodowociowej tj. o przestpstwo z art. 148 2 pkt 4 kk w zw. z art. 3 ustawy o IPNKZpNP, wszczte7 sierpnia 2001 r.

TOMASZ ROJEK, PROKURATOR OKZPNP WROCAW

Wykaz ledzt prowadzonych przez OKZpNP we Wrocawiu w sprawach zbrodni ludobj-stwa popenionych przez nacjonalistw ukraiskich na szkod obywateli polskich w latach19391945 na terenie wojewdztwa tarnopolskiego, stanisawowskiego i lwowskiego tj. o przestpstwa z art.118 1 kk

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Rawa Ruska woj. lwow-skie wszczte 15.11.1994 r., podjte 14.11.2000 r., dotyczy miejscowoci NiemirwZdrj, Mchnwek, Tarnoszyn, Szczepiatyn i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Pohajce woj. tarnopolskie,wszczte 12.11.1992, podjte 20.12.2000 r., dotyczy miejscowoci Markowa, Zawaw,Panowice, Maowody, Rosochowaciec, Szwejkw Hnilcze, Szwejkw, Bokw, Szumlanyi inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Borszczw woj. tarnopol-skie, wszczte 12.11.1992 r., podjte 20.12.2000 r., dotyczy miejscowoci SobdkaMuszkatowiecka, Muszkatwka, Nowosika, Germakwka, Gboczek, anowce, Cygany,Piatkowce i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Stanisaww woj. stani-sawowskie, wszczte 12.11.1992 r., podjte 10.01.2001 r., dotyczy miejscowociMariampol, Halicz, Radcza Iwanikwka i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Kausz woj. stanisawow-skie, wszczte 12.11.1992 r., podjte 10.01.2001 r., dotyczy miejscowoci BerenicaSzlachecka, Pawlikwka, Bronowice, Pomihale i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Brody, woj. tarnopolskie,wszczte 12.11.1992 r., podjte 31.01.2001., dotyczy miejscowoci Hucisko Brodzkie,Czernica, Pawlikwka, Woochy, Hutniki Podkamie i inne.

18

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Zoczw woj. tarnopol-skie wszczte 12.11.1992 r., podjte 31.01.2001 r., dotyczy miejscowoci SkwarzewoKutkorz, Woroniaki, Sokowka, Zazule, Maziarnia Wawrzykowska i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Rohatyn woj. stanisa-wowskie wszczte 12.11.1992 r., podjte 31.01.2001 r., dotyczy miejscowoci Herbutw,Soboda Kkolnicka, Szumlany, Straty, Chochoniw, Bybo, Dytiatyn, Sobdka Bolszo-wiecka i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Przemylany woj. tarno-polskie wszczte 12.11.1992 r., podjte 28.02.2001 r., dotyczy miejscowoci Hanaczw,Hanaczwka, Biae, Kopa, Podjarkw, Glina, Gliniany, Kimirz, Rzdowice i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Zbara woj. tarnopolskiewszczte 12.11. 1992 r., podjte 28.02.2001 r., dotyczy miejscowoci Stryjwka, HniliceWielkie, Mosty Wielkie, Kobya, ubianki Wysze, Klimkowice, Dobrowody i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Buczacz woj. tarnopol-skie wszczte 12.11.1992 r., podjte 06.04.2001 r., dotyczy miejscowoci onowce,Przewoka, Markowa, Zalesie, Poniki Korociatyn, Dubienko, Barysz, Szklana Huta,Bobulice i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na terenie byego pow. Brzeany woj. Tarnoplskiewszczte 12.11.1992 r., podjte 30.05.2001 r., dotyczy miejscowoci Rekszyn, Paucza Wielka,Szybalin, Jakubowice, Kozwka, Hinowice, Kuropatniki, Mieczyszczanw, Narojw,Cyniw i inne.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na mieszkacach byego pow. Mociska woj.lwowskie, podjte 27.06 2001 r.

ledztwo w sprawie zbrodni dokonanych na mieszkacach byego pow. Jaworw woj.lwowskie, podjte 02.07.2001 r.

ledztwo w sprawie zbrodni popenionych na mieszkacach byego pow. Dobromil woj.lwowskie, podjte 1.08.2001 r.

ledztwo w sprawie zbrodni popenionych na mieszkacach byego woj. stanisawowskie-go obejmuje miejscowoci Kosw Huculski, ydaczw, Tumacz, Stryj, Dolina, Nadwrna,Halicz i Koomyja, podjte 6.09.2001 r.

We wszystkich wymienionych miejscowociach nacjonalici ukraiscy w latach19391945, a w szczeglnoci w latach 19441945 dokonali zbrodni zabjstwa, pojedyn-czych lub masowych na osobach narodowoci polskiej.

ANDRZEJ WITKOWSKI, PROKURATOR OKZPNP LUBLIN

ledztwo dotyczce popenienia zbrodni ludobjstwa przez nacjonalistw ukraiskich naosobach narodowoci polskiej, a w szczeglnoci dokonania zabjstw okoo 60 000mczyzn, kobiet i dzieci, zncanie si fizyczne i psychiczne nad czonkami tej grupynarodowej, zniszczenie i kradzie ich mienia, a take stosowanie innych represji i czynw

19

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

nieludzkich w celu stworzenia warunkw ycia grocych im biologicznym wyniszczeniem,bd zmuszajcych do opuszczenia siedzib i ucieczki z miejsc zamieszkania w latach19391945 na terenie wczesnego woj. woyskiego, ledztwo wszczto 12.08.1991 r.i podjto 27.10.2000 r.

ledztwo dotyczce zabjstwa Antoniego Kawki dokonanego przez nacjonalistw ukrai-skich 17 kwietnia 1944 r. we wsi Mitkie oraz Jana Kawki przez rozstrzelania, dokonaneprzez onierzy niemieckich w listopadzie 1943 r., przy czym Jan Kawka zosta wczeniejzatrzymany przez policjantw ukraiskich z posterunku w Sahryniu pow. hrubieszowski,woj.. lubelskie, wszczte 26.02.2001 r.

ledztwo dotyczce akcji przeprowadzonej 9 i 10 marca 1944 r. w Sahryniu, askowie,Szychowicach i w innych miejscowociach na terenie powiatu hrubieszowskiego przez od-dziay Armii Krajowej pod dowdztwem, Zenona Jachymka i Stefana Kwaniewskiego orazoddzia batalionw chopskich dowodzonych przez Stanisawa Basaja i skierowanej prze-ciw oddziaom UPA, w nastpstwie ktrych to dziaa dokonano zabjstw osb cywilnychw nieustalonej liczbie, w tym obywateli polskich narodowoci ukraiskiej, wszczte17.03.1998 r. podjte 9.11.2000 r.

ledztwo dotyczce dokonania zabjstw 17 funkcjonariuszy milicji obywatelskiej i 28 osbcywilnych narodowoci polskiej przez czonkw UPA 25 marca 1945 r. w Kryowie, woj.lubelskie, wszczte 20.12.19991 r. podjte 9.11.2000 r.

ledztwo dotyczce zabjstwa dokonanego na osobach cywilnych, w tym na obywatelachpolskich narodowoci ukraiskiej przez onierzy Narodowych Si Zbrojnych 6 czerwca1945 r. w Wierzchowinach pow. chemski, woj. lubelskie, wszczte 16.11.2000 r.

ROBERT PARYS, PROKURATOR OKZPNP KRAKW

W OKZpNP prowadzona bya sprawa dotyczca zbrodni ludobjstwa popenionej przezfunkcjonariuszy SS Galizien i nacjonalistw ukraiskich na Polakach w Hucie Pieniackiej 28lutego 1944 r., to jest o przestpstwo z art.22 1 Dekretu z 31 sierpnia 1944 r. Powyszasprawa, ze wzgldu na szczeglny charakter, zostaa przekazana 8 czerwca 2001 r. doOKZpNP w Warszawie.

20

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA

ARKADIUSZ KWIECISKI, PROKURATOR OKZPNP KATOWICE

LEDZTWO W SPRAWIE ZBRODNIPOPENIONYCH W CENTRALNYM OBOZIEPRACY W JAWORZNIE NA OBYWATELACH POLSKICHNARODOWOCI UKRAISKIEJ

Postanowieniem z dnia 15 kwietnia 1996 r., sygn. akt OKKa/5S/2/96, Okrgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko NarodowiPolskiemu w Katowicach wszcza ledztwo w sprawie zncania sifunkcjonariuszy Urzdw Bezpieczestwa Publicznego i stranikwCentralnego Obozu Pracy w Jaworznie nad osadzonymi tam obywate-lami polskimi narodowoci ukraiskiej, to jest o przestpstwo z art. 184 1 kk z 1969 r.

Z uwagi na likwidacj Gwnej Komisji Badania Zbrodni przeciwkoNarodowi Polskiemu postpowanie zostao zawieszone postanowie-niem z 26 stycznia 1999 r. 18 grudnia 2000 r. podja je OddziaowaKomisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Katowi-cach i aktualnie nosi ono sygnatur S 19/00/Zk. Na podstawie mate-riau dowodowego, w postaci zezna wiadkw i zgromadzonychdokumentw archiwalnych, ustalono nastpujcy stan faktyczny:

15 czerwca 1943 r. na terenie Jaworzna zaoono hitlerowski obzkoncentracyjny Arbeitslager Neu-Dachs fili KL Auschwitz. Teren obozuobejmowa wwczas okoo 6,6 ha. Otacza go podwjny rzd drutwkolczastych podczonych do wysokiego napicia oraz 12 wiestraniczych, wyposaonych w bro maszynow. Po wyzwoleniu Ja-worzna 19 stycznia 1945 r. obz wykorzystyway pocztkowo wojskasowieckie, a nastpnie Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego.Zaczto wizi w nim jecw wojennych, obywateli niemieckich, volks-deutschw oraz Polakw przeciwnikw formujcego si ustroju.Obz nazwano Centralnym Obozem Pracy.

Decyzj o osadzeniu w tym obozie osb narodowoci ukraiskiejzatrzymanych w ramach akcji Wisa podjo najprawdopodobniejBiuro Polityczne KC PPR, na posiedzeniu w dniu 23 kwietnia 1947 r.By to w zasadzie jedyny nadajcy si do tego celu obz, gdy obzw Potulicach (wojewdztwo pomorskie) by zbyt odlegy. Ponadto w po-bliskim Owicimiu znajdowa si rozbudowany system bocznic kolejo-wych, ktry umoliwia rwnoczesne przyjmowanie kilku transportwewakuowanej ludnoci, przeprowadzanie jej kontroli i dokonywanie

21

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

rozdziau zgodnie z miejscem przeznaczenia. 9 maja 1947 r. do COPw Jaworznie przewieziono pierwsz grup 17 winiw. Osadzono ichw wyodrbnionej czci obozu. W sumie w 1947 r. osadzono w nim3760 osb. Rozkazy przyjcia pochodziy z Powiatowych Urzdw Bez-pieczestwa Publicznego we Wodawie, Kronie, Lubaczowie, Jale,Sanoku, Przemylu, Jarosawiu, Rzeszowie, Gorlicach, TomaszowieLubelskim. Z aresztw tych urzdw dostarczano rwnie zatrzyma-nych. Ponadto przekazyway ich grupy operacyjne Wisa, Zamoi Nowy Scz oraz wojewdzkie Urzdy Bezpieczestwa Publicznegow Krakowie i Szczecinie. Niektrzy osadzeni w obozie zostali zatrzymaniz transportw na terenie stacji w Owicimiu. Niewielk cz stanowi-y osoby, ktre powrciy na ziemie, skd je wysiedlono. W 1948 r. doCOP w Jaworznie skierowano 113 Ukraicw. W stosunku do 112z nich sporzdzono akty oskarenia do Wojskowego Sdu Rejonowegow Rzeszowie.

Na terenie obozu dziaaa grupa ledcza Ministerstwa Bezpiecze-stwa Publicznego. Oficerowie tej grupy prowadzili postpowania przy-gotowawcze wobec osb podejrzewanych o przynaleno do UPA lubudzielanie jej pomocy. Wizionych mczyzn osadzano w piciu bara-kach, a kobiety w dwch. W barakach wyodrbniono po trzy pomie-szczenia, zabudowane trzypitrowymi pryczami. Brakowao siennikw,somy i kocw. Zim opalano baraki maymi piecykami. W oboziefunkcjonoway warsztaty krawieckie i szewskie, produkujce na rzeczMinisterstwa Bezpieczestwa Publicznego. Cz winiw zatrudnianorwnie przy niwelacji terenu i budowie muru oraz w pobliskich zaka-dach przemysowych. Praca nie bya wynagradzana, a wizaa si z nijedynie moliwo uzyskania dodatkowych racji ywnociowych. Z za-chowanej fragmentarycznej dokumentacji obozowej wynika, e osa-dzanych ywiono wedug norm i otrzymywali oni wszystkie niezbdneprodukty miso, jarzyny itp. Analogicznie miao wyglda zaopatrze-nie w odzie. Przesuchani wiadkowie zeznaj jednak, e porcje yw-nociowe byy godowe i miay bardzo ma warto odywcz. Wysnutozatem zasadne przypuszczenie, i zarwno ywno, jak i odzie byyprzywaszczane przez personel obozowy.

W COP Jaworzno istnia rozbudowany system kar za najdrobniej-sze nawet przewinienia; egzekwowali je gwnie winiowie funkcyjnii funkcjonariusze KBW. Spord kar wyrni mona: dugotrwae bieganie, czoganie si, skakanie tzw. abk, karne stjki, poczone czsto z trzymaniem obcionych cegami

rk nad gow, osadzanie w karcerze wypenionym wod, przepdzanie winiw pomidzy dwoma rzdami funkcjonariu-

szy obozowych i winiw funkcyjnych, ktrzy bili pdzonych pa-kami, prtami i deskami; t form kary nazywano ukraiskimiprocesjami,

bicie osadzonych rnymi przedmiotami.

22

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA

Podane przykady wskazuj, i nad osadzonymi zncali si zarwnostranicy, jak i wspwiniowie.

Niezalenie od tego ledztwo dowiodo, e wobec winiw dopu-szczali si tortur rwnie funkcjonariusze z grupy ledczej MinisterstwaBezpieczestwa Publicznego.

Ich przestpcze dziaania polegay na: biciu przesuchiwanych rkami, piciami i kopaniu po caym ciele, uywaniu do bicia niebezpiecznych narzdzi w rodzaju paek gumo-

wych, metalowych prtw, desek, kabli, ng od stokw, poraaniu prdem elektrycznym, polewaniu zimn wod, wlewaniu jej do ust i nosa, wbijaniu szpilek w ciao, dugotrwaym sadzaniu na nodze odwrconego stoka.Praktyk takich dopuszczaa si wikszo oficerw ledczych. Z zeznaniektrych wiadkw wynika, i cz oficerw traktowaa ich popraw-nie, nie stosujc przymusu fizycznego ani psychicznego.

W toku postpowania zwrcono uwag na kwesti formalnopraw-nych podstaw dokonywanych zatrzyma i osadze w obozie w Jaworz-nie. W tym celu przeprowadzono szczegowe badania dwch tomwKsigi Gwnej Winiw ledczych (Ukraicw) COP w Jaworzniez 1947 i 1948 r. Wykazay one, i w obozie umieszczono cznie 3873osoby tej narodowoci, w tym 916 kobiet i dziewczt oraz 107 dzieciw wieku do 17 lat, zwolniono do domw 529 osb, a w transportachkierowanych do nowych miejsc osiedlenia wysano 2385 osb.W obozie zmaro 158 osb. W stosunku do 660 osb skierowanoakty oskarenia do Wojskowych Sdw Rejonowych. 8 osb przekazanodo dyspozycji urzdw bezpieczestwa.

W Ksigach brak zapisw odnonie do losu 33 osb. Ustalono,i wrd osadzonych byo 85 przedstawicieli inteligencji (ksia, iny-nierowie, nauczyciele, urzdnicy, artyci itd.). Pozostali to chopi, robot-nicy, rzemielnicy i uczniowie.

Ponadto zbadano 355 akt Wojskowego Sdu Rejonowego w Krako-wie z 1947 r. Dotyczyy one 434 osb. 406 osb oskaronych zostaoskazanych, a 28 uniewinnionych. Zbadano rwnie 184 akta WojskowejProkuratury Rejonowej w Krakowie z 1947 r. nr II Pr/1947 r. Dotyczyyone 189 osb. 66 postpowa umorzono wobec mierci sprawcw, na-tomiast ze 116 akt wynika umorzenie postpowa wobec 121 osb,z braku dowodw winy. W dwch aktach brak danych o sposobie zako-czenia postpowa wobec dwch osb.

cznie w toku obecnie prowadzonego postpowania przesucha-no 144 wiadkw. Dotychczas zebrany materia dowodowy nie umo-liwia przedstawienia zarzutw sprawcom przestpstw. ledztwo jestkontynuowane. Przesuchiwani s kolejni ustaleni pokrzywdzeni orazustala si yjcych funkcjonariuszy Centralnego Obozu Pracyw Jaworznie i Specjalnej Grupy ledczej MBP.

23

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

GRZEGORZ MOTYKA, OBEP IPN LUBLIN

ANTYPOLSKA AKCJA OUN-UPA1943-1944 Problematyka stosunkw polsko-ukraiskich wywouje wiele emocji.Wydarzenia z przeszoci niejednokrotnie wpywaj take nadzisiejsze relacje pomidzy Polsk i Ukrain.

Wystarczy w tym miejscu przypomnie cigncy si od paru lat spr o odnowienieCmentarza Orlt we Lwowie. Dla Polakw szczeglnie bolesnym fragmentem najnowszej his-torii jest jednak antypolska akcja OUN-UPA (podaj t nazw za ukraiskimi dokumentami)przeprowadzona w latach 19431944 przede wszystkim na Woyniu i w Galicji Wschodniej.

Na pocztku 1943 r. najsilniejsz formacj zbrojn ukraiskiego podziemia staa siUkraiska Powstacza Armia stworzona przez banderowsk frakcj OrganizacjiUkraiskich Nacjonalistw. Przywdcy OUN-UPA, wedug prawdopodobnej wersji, byliprzekonani, i powtrzy si scenariusz z 1918 r., tzn. wojna zakoczy si klsk tak ZSRR,jak i Niemiec, i e Ukraicy stocz kolejn wojn z Polakami o Lww. W tej sytuacji naprzeomie 1942/1943 r. podjli decyzj o usuniciu si wszystkich Polakwzamieszkujcych sporne ziemie po to, aby uzyska przed ewentualnymi rozmowami poko-jowymi teren czysty etnicznie. Historycy rni si w ocenie celw operacji UPA. Zdaniemjednych banderowcy chcieli wymordowa wszystkich Polakw. Zdaniem innych i tenpogld wydaje si bliszy prawdy chodzio im o bezwzgldne, przy uyciu wszelkichdostpnych metod, wypdzenie ludnoci, przy czym na Woyniu przybrao ono charakterwyniszczania wszystkich, bez wzgldu na wiek i pe.

Fakt podjcia takiej decyzji, a nastpnie przeprowadzenia krwawej operacji przez OUN-UPA, nie moe budzi dzisiaj wtpliwoci. wiadcz o tym dokumenty polskie, sowieckie,niemieckie i ukraiskie, relacje setek osb ocalaych z pogromw, potwierdzaj je teprzeprowadzone ekshumacje ofiar w niektrych wsiach. Teza, i akcje UPA sprowokowaliNiemcy i Sowieci, nie znajduje wiarygodnych potwierdze. Z kolei mordy na Ukraicachna Zamojszczynie, ktre zdaniem autorw ukraiskich sprowokoway OUN-UPA do akcji naWoyniu, miay faktycznie miejsce, lecz dopiero w 1943 r., po rozpoczciu, woyskich czys-tek. Przynajmniej w czci byy one zreszt odpowiedzi na poczynania banderowcw.

Przejdmy do opisu podstawowych faktw. Antypolska akcja OUN-UPA na Woyniurozpocza si w marcu/kwietniu 1943 r. Dwie nastpne fale atakw na polskie miejscowociruszyy w lipcu/sierpniu i grudniu 1943 r. Najwiksz akcj przeprowadzono 11 lipca 1943 r.,kiedy to jednoczenie zaatakowano 167 miejscowoci. Dziaania ukraiskiej partyzantki byybardzo okrutne niejednokrotnie wybijano ca ludno, nie szczdzc kobiet i dzieci. W lutym1944 r. operacja OUN-UPA rozpocza si w Galicji Wschodniej i do czerwca obja wszystkiepowiaty w tym regionie.

Ludno polsk ogarna panika. Ludzie uciekali do miast, grupowali si wikszych miejs-cowociach, tworzc tam bazy samoobrony, ukrywali si w lasach i na bagnach. Czuciekinierw wyapali Niemcy i wywieli na roboty do III Rzeszy. Ju po pierwszych mordachdowdztwo AK przystpio do organizowania samoobrony. Postanowiono utworzy silne bazyobronne z zastosowaniem umocnie, roww strzeleckich i zasiekw. Ich obron miay podj

24

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA

miejscowe oddziay podziemia. Jednoczenie zdecydowano si na utworzenie silnych, ruch-liwych grup partyzanckich wspdziaajcych z obrocami baz.

Polacy nie ograniczali si do samoobrony. Nierzadko przeprowadzali krwawe akcjeodwetowe (np. w marcu 1944 r. w Sahryniu czy w marcu 1945 r. w Pawokomie), w ktrychginy ukraiskie kobiety i dzieci. I cho nie mona stawia znaku rwnoci pomidzy akcja-mi polskimi i ukraiskimi, to faktw tych nie powinno si przemilcza. Niszczenia ukraiskichwsi z pewnoci nie da si wytumaczy gorczk walki.

Dziaania ukraiskiej partyzantki nie byy chaotyczne. Ich celem byo zdobycie jak najlep-szych pozycji wyjciowych do ewentualnej wojny z Polsk. Ukraicy dyli do stworzenia sil-nych baz w Karpatach, na Woyniu i w Tarnopolskiem, a nastpnie zablokowania korytarzymidzy Lwowem a Przemylem i Lublinem. Z tego ostatniego powodu w marcu-czerwcu1944 r. doszo do zacitych walk polsko-ukraiskich w powiatach Lubaczw, TomaszwLubelski i Hrubieszw. Powsta tam prawie regularny front o dugoci ponad 100 km.

Kres tej swoistej polsko-ukraiskiej wojnie w wojnie pooyo przejcie frontu i wczeniespornych terenw do ZSRR. Stao si oczywiste, e to nie Polacy s gwnym wrogiem niepod-legoci Ukrainy. Z tego powodu dowdca UPA w Galicji Wschodniej Wasyl Sidor Szeest1 wrzenia 1944 r. wyda rozkaz wstrzymujcy masowe antypolskie akcje. Od tej pory wolno byojedynie atakowa Polakw sucych w Istriebitielnych Batalionach (sowieckiej milicji pomocniczej).Przekazywanie rozkazu do oddziaw trwao par miesicy, nie zawsze go przestrzegano (tymzapewne naley tumaczy ataki UPA w wojewodztwie tarnopolskim w 1945 r.), niemniej z czasemdoszo do zmiany taktyki UPA wobec Polakw. Jej wyrazem byy midzy innymi porozumieniapomidzy poakowskim podziemiem a UPA zawarte na przeomie kwietnia/maja 1945 w woje-wdztwach lubelskim i rzeszowskim w Polsce. Od 1945 r. mamy ju zatem do czynienie nie tylez walk Ukraicw przeciw Polakom, co z komunistycznymi wysiedleniami Polakw z USRR orazUkraicw z Polski i reakcj na te wysiedlenia polskiego i ukraiskiego podziemia.

W trakcie tych wydarze ponioso mier wiele osb. Wiarygodne szacunki mwio mierci 80100 tys. Polakw i 1520 tys. Ukraicw. Wikszo Polakw zgina na Wo-yniu i w Galicji Wschodniej, wikszo Ukraicw na ziemiach dzisiejszej Polski.

OUN Objednannia Ukrajikich Nacjonalistiw (Organizacja Ukraiskich nacjonalistw), tajna ukraiska organizacjaniepodlegociowa zaoona w 1929 r. w Wiedniu. Jej celem byo stworzenie niepodlegego zjednoczonego pastwaukraiskiego z ziem wchodzcych wwczas w skad Polski, ZSRR, Rumunii i Czechosowacji. W walce posugiwaa siterrorem, m.in. w 1934 r. zabia ministra Bronisawa Pierackiego. W 1940 r. doszo w niej do podziau na dwie zwal-czajce si frakcje, od nazwisk przywdcw nazywane melnykowcami (OUNM) i banderowcami (OUNB). W czasieII wojny wiatowej OUNM stawiaa na wspprac z Niemcami, angaujc si np. w tworzenie ukraiskiej dywizji SS Galizien. Z kolei OUNB w 1942 r. zdecydowaa si rozpocz walk partyzanck jednoczenie z Polakami,Sowietami i Niemcami. Po 1945 r. obydwie frakcje dziaay na emigracji. Znani przywdcy OUN Jewhen Konowaleci Stepan Bandera zginli w zamachach zorganizowanych przez NKWDKGB (pierwszy w 1938 r, a drugi w 1959 r.).

UPA Ukrajinka Powstanka Armija (Ukraiska Powstacza Armia) powstaa w 1942 r., gdy OUNB zaczatworzy wasne oddziay partyzanckie. W szczytowym okresie rozwoju liczya 30 tys. ludzi w oddziaach partyzanc-kich. Dziaaa rwnoczenie przeciwko Polakom, Sowietom i Niemcom. W latach 19431944 w ramach tzw. anty-polskiej akcji prbowaa usun si Polakw z ziem uznawanych za ukraiskie. Zaowocowao to masowymi mor-dami ludnoci cywilnej. Z Niemcami UPA prowadzia jedynie ograniczona walk partyzanck. Zwalczaa adminis-tracj i siy policyjne okupanta, nie atakowaa natomiast by porednio nie wspiera ZSRR Wehrmachtu. W 1944r. doszo prawdopodobnie do lokalnych porozumie UPA z Niemcami, na mocy ktrych w zamian w zamian za bropartyzanci ukraiscy dostarczali informacje wywiadowcze. Zorganizowan walk partyzanck w ZSRR , pomimobezwzgldnych represji wadz, UPA prowadzia do 1954 r. Ostatni pojedynczy oddzia rozbito na Ukrainie w 1956.Dowdca UPA genera Roman Szuchewycz Taras-Czuprinka zgin 5 marca 1950 r. w Bihoroszczy pod Lwowem,prbujc przebi si z okrenia.

25

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

26

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA GRZEGORZ MOTYKA, RAFA WNUK, OBEP IPN LUBLIN

PRBY POROZUMIENIA POLSKO--UKRAISKIEGO WOBECZAGROENIA SOWIECKIEGOW LATACH 19441947W najnowszej historii Polski wiele tematw wci pozostaje sabozbadanych. Jednym z nich jest kwestia wsppracy polskiego i ukra-iskiego podziemia od 1945 r.

Ju w okresie krwawych rzezi z lat 19431944 niektre rodowiska polskie i ukra-iskie podejmoway prby zaegnania konfliktu. W marcu 1944 r. we Lwowie przed-stawiciele Delegatury Rzdu na Kraj podpisali porozumienie z OUN-UPA. Nie daoono, niestety, adnych rezultatw. W nastpnych miesicach doszo nawet do zaostrze-nia konfliktu. Sytuacja zmienia si dopiero po wkroczeniu wojsk sowieckich. Na zie-miach lubelskiej Polski stacjonowao wtedy ponad 2 mln onierzy Armii Czerwonej.Oprcz tego sprowadzono 64. Dywizj NKWD, ktrej zadaniem byo zlikwidowaniezbrojnego podziemia. Take PKWN woy duo wysiku w zorganizowanie rodzimegoaparatu terroru. W obliczu wsplnego wroga obie strony postanowiy wszcz rozmowy.Po stronie polskiej gorcym zwolennikiem porozumienia by inspektor InspektoratuZamo AK-DZS (Armii Krajowej Delegatury Si Zbrojnych), kpt. Marian Gobiew-ski Ster. Po latach na amach Tygodnika Powszechnego tak wspomina pierwszekontakty: We wrzeniu 1944 r. zwoaem odpraw 23 dowdcw AK z Chemszczy-zny, Zamojszczyzny i Hrubieszowa [...] zadaem, by w miejsce walk z Ukraicami,szuka moliwoci porozumienia i wsppracy. Wrd zgromadzonych zapanowao po-ruszenie, byo tam przecie wielu takich, ktrzy w walkach z Ukraicami potracili caerodziny. [...] Nikt si nie sprzeciwi. Zdaniem zastpcy Stera, mjr. StanisawaKsika Wyrwy, decyzj t podjto pod naciskiem okolicznej ludnoci, ktra daazaprzestania walk. Dowdcy AK obawiali si utraty jej poparcia.

Misja Ojca JanaDo nawizania pierwszych kontaktw doszo dziki porednictwu ksiy katolickich

i prawosawnych. Ksia, aby rozwia obawy przed zasadzk, byli gotowi wystpi w roli za-kadnikw. 2 maja 1945 r. w Rudzie Ranieckiej spotkali si por. AK-DSZ Marian WardaPolakowski i referent II Okrgu OUN Korniejczuk Wyr, przybyy wanie ze LwowaJurij opatyski Szejk i absolwent Liceum Krzemienieckiego Sergiusz MartyniukHrab, a take: inspektor Ster (Gobiewski), jego zastpca Wyrwa (Stanisaw Ksiek),komendant Rejonu V Susiec por. Polakowski (Marian Warda), komendant ObwoduTomaszw Lubelski Jan Turowski Norbert i dowdca oddziau lenego Narodowego Zwizku

27

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

Wojskowego por. Franciszek Przysiniak Ojciec Jan. Po latach Wyrwa tak wspominato niezwyke spotkanie: Podczas rozmowy ogldalimy si nawzajem. Ogldali si ci, cowydawali rozkazy do zabijania. Same rozmowy przebiegay bardzo spokojnie, nasirozmwcy to byli ludzie z klas, wida byo po nich dowiadczenie i odpowiedzialno.

Podczas tego spotkania wytyczono strefy wzajemnych wpyww, ustalono sposoby pod-trzymywania kontaktw, hasa dla oddziaw, a take zasady poruszania si po obszarzekontrolowanym przez drug stron w wypadku pocigu przez UB lub NKWD. Postanowio-no wymienia si informacjami wywiadowczymi i wsplnie zwalcza agentw komunistycz-nych. By unikn zarzutw o mordowanie niewinnych ludzi, sdzenie osb narodowocipolskiej na obszarze kontrolowanym przez UPA wymagao konsultacji z komendantamiAK-DSZ i odwrotnie, przy sdzeniu osb narodowoci ukraiskiej na terenie akowskimkonieczne byy konsultacje z UPA. Obie strony zobowizyway si do wsplnego zwalcza-nia bandytyzmu. Wyraono te ch budowania atmosfery przyjani i wsppracy, tak wewasnych szeregach, jak i wrd ludnoci cywilnej. Wedug Stera ostatecznym celem so-juszu byo wsplne pastwo polsko-ukraiskie. Oba narody miay prowadzi wsplnpolityk zagraniczn, obron, gospodark i owiat. Ziemie o ludnoci mieszanej miaymie wsplny zarzd. To ewidentne nawizanie do porozumienia PisudskiPetluraz 1920 r. moe byo dyskutowane, ale z pewnoci nie miao charakteru formalnego.

Ciekawe, i Szejk podczas spotkania poinformowa zebranych, e OUN w Galicji wy-daa zakaz jakichkolwiek dziaa wojskowych skierowanych przeciwko Polakom. Przy czymw okolicach Stryja obydwie strony poczyy siy w celu odparcia atakw i akcji aresztacyj-nych Sowietw. Informacje te budz jednak powane wtpliwoci pamitniki polskich re-patriantw zawieraj bowiem wiele opisw napadw na Polakw, ktrych co najmniej czzostaa przeprowadzona przez siy UPA.

Ulga bez entuzjazmu Jak wspomina Hrab, ludno przyja decyzj z ulg, lecz bez entuzjazmu. W po-

wiatach Lubaczw, Tomaszw Lubelski, Hrubieszw, Bigoraj i Chem jeszcze zdarzay si(bez zgody i wiedzy dowdcw obu organizacji) napady na ludno cywiln, ale oglniemona powiedzie, e nastpio odprenie.

Ju 27 maja 1945 r. doszo prawdopodobnie do pierwszej wikszej wsplnej akcji od-dziaw AK-DSZ i UPA przeciwko posterunkom milicji w Waru i Chorobrowie, podczasktrej rozdawano ulotki informujce o porozumieniu.

Jesieni 1945 r. porozumienie zostao rozszerzone na tereny Polesia Lubelskiego i Pod-lasia; polskie podziemie wystpowao ju jako Zrzeszenie Wolno i Niezawiso (WiN).Wysany tam Hrab (posugujcy si na tamtym terenie pseudonimem Kryha) nawizakontakty z inspektorem Inspektoratu Biaa Podlaska mjr. Janem Szatyskim Dzirytem.Ukad analogiczny do poprzedniego zosta zawarty 27 padziernika w Tucznej. Od tej po-ry, jak wynika z dokumentw, obie strony wymieniay si ulotkami i informacjami, kontrolo-way cz posterunkw MO, midzy innymi w Parczewie, a UPA miaa swoich ludzi nawetwrd pracownikw UB we Wodawie. Wsppraca cho pena wzajemnych podejrze przetrwaa co najmniej do pocztku 1947 r.

Razem przeciw bandytom Znacznie gorzej sytuacja wygldaa na poudniu Polski. Na przeomie lat 1944/1945 do-

szo tam do szeregu mordw na ludnoci ukraiskiej. UPA zareagowaa na nie zdecydowa-

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA n akcj odwetow, palc midzy innymi Borownic i Wizownic. mier ponioso kilkusetPolakw i 24 tys. Ukraicw. Wypada si zastanowi nad przyczynami mordw. Pierwsz byzapewne szerzcy si bandytyzm. Zjawisko bandycenia si pojedynczych onierzy czy nawetcaych oddziaw nie byo bynajmniej marginesowe. Cho napady mnoyy si na terenie ca-ego kraju, dotykajc ludzi niezalenie od pochodzenia, to na terenach mieszanych etnicznieprzypadki takie zdarzay si rzadziej i wymierzone byy w ludno innej ni wasna narodowo-ci. Naszym zdaniem dua cz wspomnianych zabjstw stanowia efekt dziaania band,a tylko nieliczne ugrupowa poakowskiej partyzantki. Do tych ostatnich naleao na przykadspacyfikowanie przez oddzia Jzefa Bissa Wacawa (lub pod jego oson) wsi Pawokoma.Drugim powodem byy prowokacje komunistycznych sub specjalnych.

Pomimo tych krwawych zaj w kwietniu 1945 r. w Przemyskiem doszo do rozmw po-midzy AK-DSZ a OUN-UPA. Wstpny protok zosta podpisany we wsi Siedliska przezrejonowego prowidnyka OUN Borysa i kpt. AK-DSZ, Serba z pochodzenia, Dra(Dra Sotirovicia). Mwi on midzy innymi o gwarancjach bezpieczestwa dla ludnocicywilnej, wsplnym zwalczaniu bandytyzmu i wspdziaaniu w walce z Sowietami. Zawar-te porozumienie byo przestrzegane do padziernika 1945 r. Wskazuje na to choby spa-dek liczby zabitych od stycznia do kwietnia 1945 r. zgino kilka tysicy osb, od majado wrzenia nie wicej ni 500.

W padzierniku 1945 r. rozpoczy si przymusowe wysiedlenia ludnoci ukraiskiej doZSRR. W odpowiedzi na dziaania wojska UPA przeprowadzia kolejn seri atakw prze-ciw polskim wioskom. Wprawdzie obowizywa zakaz zabijania cywilw, jednak sam faktskoni polskie podziemie do zerwania kontaktw z OUN-UPA.

Do najcilejszej wsppracy doszo w powiatach Hrubieszw i Tomaszw Lubelski.Obydwie strony zasadniczo przestrzegay warunkw porozumienia.

Kolejna seria rozmw polsko-ukraiskich rozpocza si 2 kwietnia 1946 r. w koloniiSahry i trwaa do pnego lata. Atmosfer wzajemnego zaufania doskonale ilustrujwspomnienia wczesnego onierza WiN Jzefa Osakowskiego Lisa. Tak opisuje jednz konferencji, ktra odbya si we wsi Sahry: Gob (Jan abdzki), Druk (KazimierzWitrylak) i dwch ze strony ukraiskiej weszo do domu. Mymy otoczyli ten dom, ustawia-jc co kilka metrw erkaemy na zewntrz piercienia. Oddzia ukraiski otoczy nas, usta-wiajc erkaemy do wewntrz. Takie to byo spotkanie! Czekalimy tak moe dwie godzi-ny. Wyszli nasi, wyszli oni i rozjechalimy si.

Potrzeba porozumieniaPo spotkaniu w Sahryniu, 6 kwietnia 1946 r., przy pomocy wywiadu wojskowego WiN

oddziay UPA zaatakoway garnizon WP w Werbkowicach, ktry zaangaowany by w wy-siedlanie ludnoci ukraiskiej. Oficerowie wywiadu przechwycili hasa WP i osobicie wpro-wadzili oddzia UPA do miasteczka. onierze UPA pod dowdztwem por. Kropywy roz-broili najpierw wartownikw, a potem wszystkich czonkw garnizonu i wzili do niewoli ko-misarza z Ministerstwa Spraw Zagranicznych Ukraiskiej SRR, ktry kierowa akcj depor-tacji ludnoci ukraiskiej.

Do najwikszego zblienia doszo podczas spotkania 18 maja 1946 r. w folwarkuMitkie. Polskie podziemie reprezentowali: szef wydziau propagandy Okrgu Lublin JanZadrg Ostoja, por. Wacaw Dbrowski Azja, Kazimierz Witrylak Druk i czterech ofi-cerw WiN o nieustalonych nazwiskach. Ukraicw za Teodor Harasymiuk DunajskiRa-wicz, PewnyjJawir (N.N.) i ZacharczukChmurnyj (N.N.). Potwierdzono na nim

28

29

Przodem od lewej siedz: ppor. Stefan Pluta Joda dowdca 4. kompanii Dzikw Stary Rejonu V ObwoduAKDSZWiN Tomaszw Lubelski, Mykoa N. Korejniczuk(z owkiem), Marian Warda Polakowski, tyem siedzi:Stanisaw Ksiek Rota.

Od lewej stoj: prawdopodobnie pk Szejk, ppor. HenrykZamecznik Jacek oficer wywiadu Obwodu AKDSZWiNTomaszw Lubelski, bokiem Norbert oraz Rota

Oddzia AKDSZWiN Rejonu V Obwodu Tomaszw Lubelski por. Karola Kazimierza Kosteckiego Kostka ubezpieczajcyspotkanie polsko ukraiskie w Rudzie Por. Kostek stoi w rodku w czarnej marynarce

Od lewej stoi: kpr. Jzef Borecki Komar adiutant komendan-ta Obwodu AKDSZWiN Tomaszw Lubelski, siedz przodemod lewej: por. Norbert, kpt. Marian Gobiewski Irka inspektor Inspektoratu AKDSZWiN Zamo, kpt. StanisawKsiek Rota oraz Mykoa N. Korniejczuk prowidnykII okrgu Organizacji Nacjonalistw Ukraiskich, od lewej siedztyem: przedstawiciel Ukraiskiej Gwnej Rady Wyzwoleczejpk Szejk, Hrab oraz Polakowski

Na drugim planie, od lewej stoj: por. FranciszekPrzysiniak Ojciec Jan dowdca oddziau AKNOW,nastpnie zgrupowania NZW dziaajcego na pograniczuwojewdztw rzeszowskiego i lubelskiego, pomidzyKomarem a Norbertem (w sutannie) kapelan ObwoduAKDSZWiN Tomaszw Lubelski ks. Edward KoszutSkowronek. Na pierwszym planie od lewej stoj: kpr. J. Bo-recki Komar, por. M. Warda Polakowski, ppor. S. PlutaJoda

PR

AW

O I H

ISTOR

IA

wczeniejsze uzgodnienia, a nastpnie Polacy zaproponowali wsplne uderzenie na Hru-bieszw. Strona ukraiska, cho zaskoczona, propozycj przyja. Oficerowie WiN prze-kazali swoim rozmwcom list osb narodowoci polskiej zaginionych w czasie krwawychpolsko-ukraiskich rzezi na Zamojszczynie w pierwszej poowie 1944 r., z prob o usta-lenie ich losw. Lista ta dotara do szefa Suby Bezpieczestwa OUN Petro FedoriwaDalnycza, ktry... odoy j do archiwum.

Razem do walkiDat akcji na Hrubieszw wyznaczono na noc 27 maja 1946 r. Ustalonego dnia okoo

godziny 17 w lesie koo Hrubieszowa doszo do spotkania onierzy AK-WiN i UPA.Oddziaami ukraiskimi dowodzi Jewhen Sztendera Prirwa, Polakami za najprawdopo-dobniej por. Azja. W bezporednim uderzeniu na miasto wzio udzia okoo 150onierzy AK-WiN i 300 UPA. Trudna do ustalenia liczba winowcw ubezpieczaa wszyst-kie drogi dojazdowe i mosty w promieniu kilkunastu kilometrw od miasta. Gwnymicelami operacji byy uwolnienie aresztowanych z miejscowego wizienia, spalenie doku-mentw Komisji Przesiedleczej oraz rozbicie siedzib UB i NKWD.

Sygnaem do ataku by wybuch 110-kilogramowego pocisku uytego przez UPA prze-ciw umocnieniom Komisji Przesiedleczej. Ukraicy nie zdoali zdoby najwaniejszegoz ich punktu widzenia celu, le wymierzony pocisk nie zniszczy bowiem muru okalajce-go komisj, co umoliwio silnemu oddziaowi NKWD odparcie ataku upowcw.

Lepiej powiodo si Polakom. Dwa wystrzelone przez nich adunki trafiy w rg siedzi-by UB i partyzanci gwnym wejciem wdarli si do rodka. Zaskoczeni ubecy poddali sibez walki i partyzanci uwolnili przetrzymywanych w piwnicach UB winiw. Opanowanotake siedzib powiatowego komitetu partii. Na najbardziej znienawidzonych asach (taknazywano wyszych funkcjonariuszy partyjnych) i szczeglnie okrutnych ubekach wykona-no wyroki mierci. O wicie partyzanci rozpoczli odwrt. Oddziay WiN rozeszy si dorodzimych rejonw, UPA za wycofay si w kierunku Sawcina.

Warto wspomnie, e w walce nie wzi udziau stacjonujcy w Hrubieszowie 5. PukPiechoty WP. Najprawdopodobniej wywiad WiN dotar do onierzy tej jednostki i prze-kona ich do zachowania neutralnoci. (Oficerem zwiadu 5. Puku Piechoty w tym okre-sie by por. Wojciech Jaruzelski).

Podczas akcji zosta ranny dowdca oddziaw UPA Prirwa i od poowy czerwca przeby-wa na leczeniu w punkcie medycznym WiN. Tam odwiedzi go kpt. Ksiek i poinformowa,e rzd polski w Londynie jest przeciwny jakimkolwiek porozumieniom z UPA. Stwierdzi te,i wobec sfaszowania referendum i milczenia Zachodu WiN otrzyma instrukcje zlikwidowa-nia swoich formacji wojskowych. Od tej pory wsppraca polsko--ukraiska zacza powolizamiera. Wiosn 1947 r. ustaa prawie cakowicie. Prawie, gdy drobny oddzia UPA Jurki(Jana Niewiadomskiego) utrzymywa kontakty z polskim podziemiem a do1948 r.

Prba dokonania bilansu porozumienia AK-WiN i UPA jest spraw szalenie trudn,nie tylko ze wzgldu na narose wok dziaa tej ostatniej liczne i czsto suszne zarzu-ty. Na pewno nacechowane byo ono du doz wzajemnej nieufnoci. Wielu polskichonierzy nie wyrzeko si myli o odzyskaniu Lwowa, a ukraiskich partyzantw chciuzyskania Chema czy Przemyla. Celem porozumienia byo przerwanie walk i przynaj-mniej w pasie od Biaej Podlaskiej po Lubaczw go osignito. W tym rejonie z UPAwalczyy jedynie formacje rzdowe, co powanie zmniejszyo straty wrd ludnoci cy-wilnej obydwu narodw.

30

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA

TOMASZ BALBUS, OBEP IPN WROCAW

ROZPRACOWYWANIEAGENTURALNE RODOWISKUKRAISKICH W POLSCEW 1949 ROKUW pierwszych latach powojennych, a nastpnie w okresie zimnejwojny obiektem szczeglnego zainteresowania Urzdu Bezpiecze-stwa byy rodowiska wrogich mniejszoci narodowych. Jak wyni-ka z wstpnych bada, w pewnych okresach PRL sukcesy komuni-stycznych specsub prawdopodobnie byy nawet wiksze niagenturalne osignicia wschodnioniemieckiej Stasi.

Po przeprowadzeniu akcji Wisa, rozbiciu ukraiskiego i polskiego podziemia niepodlego-ciowego oraz likwidacji opozycji politycznej. Urzd Bezpieczestwa skierowa intensywne dzia-ania operacyjne w stron obywateli polskich narodowoci ukraiskiej. Ukraicy mieszkajcyw Polsce zostali zakwalifikowani do kategorii wrogich mniejszoci narodowych. Byli oni przez UBjednoznacznie identyfikowani z dziaaniami Organizacji Ukraiskich NacjonalistwUkraiskiejPowstaczej Armii, ukraiskich orodkw emigracyjnych i wywiadem brytyjskich subspecjalnych.

Rozpracowanie agenturalne dziaajcej w Polsce, szkieletowej ju wwczas siatkiOUN-UPA zostao przeprowadzone wedug schematu, jaki zastosowano wobec rozbitychwczeniej struktur WiN. Rwnoczenie podjto werbunek masowej agentury wrd Ukra-icw deportowanych na ziemie zachodnie i pnocne Polski.

Agentura UBAgentura (informatorzy, agenci i rezydenci) Urzdw Bezpieczestwa Publicznego (UB),

dziaajca w latach 19441956 zarwno w spoeczestwie polskim, jak i w rodowiskachukraiskich (obywateli polskich) zamieszkaych w Polsce bya werbowana rnymi meto-dami: szantaem, pienidzmi, rzadziej na ideowo. Jej zadaniem byo dokadne roz-pracowanie wytypowanego obiektu (osoby lub grupy osb, organizacji podziemnej,politycznej, kulturalnej lub te oddziau partyzanckiego), a nastpnie przekazanie informacjipionom operacyjnym UB. Na podstawie zdobytych w ten sposb komprmateriawprzeprowadzano penetracj lub rozbicie obiektu, co oznaczao aresztowania lub niekie-dy nawet fizyczn likwidacj. Funkcjonariusze wszystkich pionw operacyjnych UB mieliobowizek werbowania agentury wedug tymczasowej instrukcji wydanej 13 lutego 1945 r.w Lublinie przez ministra bezpieczestwa publicznego gen. Stanisawa Radkiewicza(obowizywaa do 1 lutego 1955 r.).

31

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

32

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA Teczki, kartoteki, kryptonimyZakadano dwie teczki agenta (informatora, rezydenta). Pierwsz: personaln z rapor-

tem o werbunku, kwestionariuszem osoby zwerbowanej z fotografi i wasnorcznie spisa-nym yciorysem, zobowizaniem do wsppracy, pseudonimem agenturalnym i list nazwiskbliskich i znajomych. Drug: subow (tak zwan teczk pracy), gdzie wszywano orygina-y raportw agenturalnych i sporzdzone przez oficera prowadzcego agenta (informatora)plany wprowadzenia osoby zwerbowanej do danego rozpracowania operacyjnego.Do pierwszej teczki wczano raporty z kontroli pracy operacyjnej osoby zwerbowanej.Wszystkie materiay ewidencjonowano w kartotekach urzdw powiatowych, wojewdzkichi centralnej kartotece MBP. Dla wytypowanych rodowisk lub mniejszych grup zakadanozbiorcze rozpracowanie obiektowe (inaczej nazywane agenturalnym ze wzgldu na znacznezaangaowanie agentury w tego typu sprawy). Dla pojedynczych osb zakadano tak zwanesprawy (kwestionariusze) ewidencyjne. Kryptonimem oglnym oznaczano zazwyczaj caorozpracowania (na przykad w WUBP krypt.: Iskra), a kryptonimami pochodnymi jegoposzczeglne ogniwa (w poszczeglnych PUBP: Iskra I, II, III, IV, V, VI itd.).

Cele operacyjne antyukraiskiej akcji MBP z 1949 rokuW pierwszych latach powojennych, a nastpnie w okresie zimnej wojny, szczeglnie

naraone na dziaania operacyjne UB-SB byy rodowiska wrogich mniejszoci naro-dowych mieszkajcych w Polsce, przede wszystkim Ukraicw i Niemcw. (Podobnie byoz Polakami mieszkajcymi wtedy w Zwizku Sowieckim i NRD).

Pracownicy operacyjni UB ju od poowy lat czterdziestych prowadzili skuteczne dziaaniaagenturalne wrd Ukraicw. Wystarczy wymieni dziaalno prowokacyjnych oddziawUPA (zoonych z funkcjonariuszy i wsppracownikw resortu, na przykad tak zwanej czo-ty-plutonu Czumaka) na Rzeszowszczynie i Lubelszczynie, instalowanie agentw w oddzia-ach partyzanckich UPA czy te pozyskanie do wsppracy w 1947 r. znacznej liczby tajnychwsppracownikw (to ju termin SB z lat siedemdziesitych) w transportach odjedajcychw ramach akcji Wisa na ziemie zachodnie i pnocne. Wedug danych MBP z koca czerw-ca 1947 r. spord 90 811 osb wysiedlonych do tego czasu w 211 transportach funkcjo-nariusze UB pozyskali co najmniej 852 informatorw.

Rozpracowaniem Ukraicw mieszkajcych w Polsce zajmowali si na przeomie lat1949/1950 funkcjonariusze pionu III UB (Wydzia I Departamentu III MBP, Wydziay IIIWUBP Referaty III PUBP). Za gwnego specjalist od spraw ukraiskich uchodzi ww-czas w MBP mjr Stanisaw Wrblewski (naczelnik Wydziau I Departamentu III).

Po akcji Wisa kolejne intensywne dziaania agenturalne zmierzajce do spenetrowa-nia rodowisk ukraiskich funkcjonariusze UB rozpoczli po wydaniu 22 czerwca 1949 r.cile tajnych wytycznych o charakterze operacyjnym. Sygnowa je mjr Wrblewski. Pole-cay one poszczeglnym pionom WUBP i PUBP, przeznaczonym do zwalczania bandOUN-UPA, rozpoczcie akcji o charakterze agenturalno-poszukiwawczym. Podstawo-wym narzdziem, ktre pozwalao uzyska obraz sytuacji, nastrojw i dziaa (zarwnolegalnych, jak i konspiracyjnych) Ukraicw miaa by agentura zwerbowana w spoeczno-ciach lokalnych. Najwaniejszym z momentw opracowania podziemia ukraiskiego mwiy wytyczne MBP jest kwestia odpowiedniego nasadzenia agentury, w wikszoci wy-padkw nasadzenia na prac gbok, dugofalow w tym celu, aby trzyma rk na pul-sie i mie wszelkie informacje o zamierzeniach czy posuniciach OUN, by w kadym wy-padku mona byo zastosowa rodki profilaktyczne.

33

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

Zasadniczym celem akcji podjtej na przeomie czerwca i lipca 1949 r., wedugwytycznych mjr. Wrblewskiego, byo dugofalowe rozpracowanie, ktre w rezultaciedoprowadzi moe do ogniw organizacyjnych prowadzcych w obecnej dobiew zmienionej formie podziemn prac i do punktw stycznych z central OUN, jakamieci si za granic, a przez to i z agentur anglo-amerykask bazujc na tejorganizacji i posugujc si w swej robocie kadrami organizacji OUN Melnyka, jaki Bandery, przebywajcymi na terenie Polski, bd przerzucanymi (jako repatrianci)do Kraju, ktrzy w oparciu o baz ludnoci ukraiskiej na terenie kraju buduj sieagenturaln dla obcych mocarstw. Bya to wic akcja o charakterze kontrwywiadowczym,jednake ze wzgldu na charakter operacji musiaa obj szerokie krgi spoecznociukraiskiej. Mjr Wrblewski wielokrotnie podkrela, i aden inny sposb nie doprowadzina waciw drog w opracowaniu [to jest w poszczeglnych rozpracowaniachoperacyjnych], jak tylko posiadanie odpowiedniej, celowej i umiejtnie kierowanejagentury.

Klasyfikacja operacyjna rodowisk ukraiskich w PolsceW celu usprawnienia dziaa operacyjnych (inwigilacje, werbunki, wszechstronne

wywiady, przesuchania operatywne) wrd Ukraicw deportowanych po akcjiWisa na ziemie zachodnie i pnocne przekazano poszczeglnym WUBP klasyfikacjspoecznoci na trzy grupy. Klasyfikacj opracowano w Wydziale I DepartamentuIII MBP.

Pierwsz grup stanowili Ukraicy pochodzcy z terenw wojewdztwa rzeszowskiegoi krakowskiego (powiaty Przemyl, Brzozw, Sanok, Lesko, Gorlice, Nowy Scz), podlegajcyOkrgowi I OUN. Do drugiej grupy zaliczono Ukraicw pochodzcych z terenw wojewdztwrzeszowskiego i lubelskiego (powiaty Jarosaw, Lubaczw, Przemyl, Tomaszw Lubelski), pod-legajcych II Okrgowi OUN. Trzeci grup stanowili Ukraicy pochodzcy z terenw wojew-dztwa lubelskiego (powiaty Hrubieszw, Tomaszw Lubelski, Wodawa i poudniowa czpowiatu Biaa Podlaska), podlegajcy Okrgowi III OUN. W ten sposb podzielone grupynaley rozpracowa pod ktem ich przynalenoci do OUN-UPA lub wsppracy z UPAi organizacj OUN, dostosowujc werbunki sieci agenturalnej wg terytorialnych dyslokacjiposzczeglnych jednostek organizacyjnych. Taki podzia organizacyjny uatwi w znacznymstopniu rozpracowanie, jako e ludzie pochodzcy z okrelonych terenw przez swojepowizania maj wiksze moliwoci w opracowaniu [to jest rozpracowaniu] czonkwOUN-UPA z tych samych terenw instruowa mjr Wrblewski.

Wedug dalszych wytycznych MBP funkcjonariusze powinni zwrci szczegln uwagprzede wszystkim na inteligencj i aktyw organizacyjny, ktrzy przede wszystkim s inspira-torami wszelkiego zorganizowanego ruchu i w kadej chwili gotowi [s] do podjcia dzia-alnoci [konspiracyjnej]. W tym celu naleao: 1. Wprowadzi do ewidencji operacyjnej (w sprawach agenturalnych) inteligencj ukrai-

sk, wrd ktrej naley wytypowa kandydatw na werbunek w celu rozpracowaniaelementw nacjonalistycznych.

2. Zidentyfikowa wszystkich ukraiskich repatriantw przybyych do Polski z angielskieji amerykaskiej strefy okupacyjnej w Niemczech z kennkartami wystawionymi w woj.lwowskim i innych miejscowociach zachodniej Ukrainy, podajcych si za Polakw.Spord tych najbardziej podejrzanych wzi w aktywne agenturalne opracowanie ce-lem ustalenia ich dziaalnoci i kontaktw.

34

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA 3. Rozpracowywa i prbowa werbowa do wsppracy wszystkich ustalonych wcze-niej czonkw OUN-UPA (szczeglnie aktywnych dziaaczy politycznych, spoecznychi kulturalnych).

4. Rozpracowywa ksiy grekokatolickich (jako agentur Watykanu z jednej stronyi wygodne narzdzie org. OUN w ruchu nacjonalistycznym z drugiej strony).

5. Inwigilowa rodziny czonkw OUN-UPA, ktrzy przebywaj za granicami Polski,skd w wikszoci wypadkw wracaj po odpowiednim przeszkoleniu z powrotemdo Polski [...]. Poza tym mieszkania tych osb s wykorzystywane jako punkty zatrzy-mania si po przyjedzie do kraju czonkw OUN przed przystpieniem do wykony-wania swych zada i nawizania kontaktw.

6. Podj dziaania kontrwywiadowcze wobec Ukraicw przybyych z terenw wscho-dniej Galicji, skd w wikszoci rekrutuj si dziaacze OUN, ktrzy wedug mjr.Wrblewskiego mog by wykorzystywani przez zachodnie suby wywiadowcze.

W bazie werbunkowej, z ktrej pozyskiwano agentur ukraisk, najwaniejsze elemen-ty stanowiy: ukraiska inteligencja, ksia grekokatoliccy oraz przesiedleni na ziemie zacho-dnie i pnocne byli dziaacze OUN i onierze oddziaw partyzanckich UPA, a take ukra-iscy repatrianci przybywajcy z Niemiec do Polski. Biorc pod uwag powysze wytyczne,od przeomu czerwca i lipca 1949 r. moemy mwi o budowaniu przez UB szerokiej sieciagenturalnej we wszystkich wikszych skupiskach ludnoci ukraiskiej mieszkajcej wwczasna terytorium Polski. Pozyskani wsppracownicy UB mieli midzy innymi sygnalizowao wszelkich objawach usiowania ze strony OUN wszczcia wrogiej dziaalnoci. Podobnsiatk agenturaln UB stara si w tym czasie tworzy rwnie w polskich rodowiskach kwa-lifikowanych jako opozycyjne wobec komunistycznej wadzy (na przykad kocielnych, akow-sko-winowskich, narodowych, modzieowych, socjalistycznych czy te ludowych).

Agentura ukraiska pozostajca na kontakcie operacyjnymMBP i WUBP

Cztery najwaniejsze rozpracowania agenturalne oznaczone kryptonimami Daniw,yman, Baturyn i M prowadzili funkcjonariusze Sekcji I Departamentu MBPw Warszawie.

Jednymi z waniejszych agentw ukraiskich byli Jarosaw Hamiwka (referent gospo-darczy Okrgu I OUN) i Leon apiski (szef Suby Bezpieczestwa Okrgu III). Hamiw-ka sam zgosi si w maju 1947 r. podczas akcji Wisa do wadz bezpieczestwa, a na-stpnie ujawni struktury terenowe OUN-UPA, pseudonimy kadry dowdczej oraz loka-lizacj wielu bunkrw z zapasami uzbrojenia, amunicji i ywnoci. To wanie on miaby inicjatorem utworzenia dwa miesice pniej prowokacyjnej czoty Czumaka.apiski natomiast, podobnie jak Stefan Sieko (polski agent MBP, ktry firmowaprowokacyjny tak zwany V Zarzd Zrzeszenia Wolno i Niezawiso), kursowa pokraju (co najmniej od koca 1948 r.), odnawia stare i nawizywa nowe kontaktyz dziaaczami OUN i kadr UPA, a nastpnie wydawa ich UB. Zosta rwnie zaanga-owany w gr wywiadowcz MBP prowadzon (pod kryptonimem S-1) z centralOUN w Monachium i brytyjskimi subami specjalnymi (przekazywanie raportw, emi-sariusze, bojwki zbrojne, wysyanie skoczkw), zakoczon dopiero w 1954 r. (opera-cj z Siek zakoczono w 1952 r.). Te dwie due operacje MBP (ukraiska i polska)o ostrzu zewntrznym i wewntrznym, w ktrych gwn rol odegrali apiski i Sie-ko, musiay by realizowane wedug cisych wytycznych i pod bezporedni kontrol

35

PR

AW

O I H

ISTO

RIA

sowieckich sub bezpieczestwa. Jak szacuj historycy, akcja ukraiska (S-1) dopro-wadzia do uwizienia lub fizycznego zlikwidowania co najmniej kilkudziesiciu dziaa-czy i wsppracownikw OUN-UPA. Podobne skutki miaa rwnie operacja polska.W ich wyniku niepodlegociowa konspiracja ukraiska i polska zostaa najpierw spe-netrowana, a nastpnie cakowicie zlikwidowana.

W 1949 r. znaczn wag funkcjonariusze MBP przywizywali rwnie do pracy opera-cyjnej z agentami MBP o pseudonimach Bogusaw, Ola, Teofil, Marysiai Bronek. Jak wskazywa w wytycznych mjr Wrblewski, podstawowym celem agenturycentralnej byo rozpracowanie siatki OUN (szczeglnie sztabu krajowego i sztabwokrgowych) oraz kontrolowanie pracy i wiarygodnoci doniesie agentury terenowej,pozostajcej na kontaktach funkcjonariuszy szczebla wojewdzkiego (rzadziej powiatowego).Uaktywnienie i waciwe pokierowanie prac agenturaln twierdzi w czerwcu 1949 r.funkcjonariusz wysokiego szczebla z MBP pozwolio nam w ostatnim czasie uzyska[poprzez agenta Bogusawa] wyjcia na szeroko rozgazion sie OUN Melnyka,bdc na usugach wywiadu anglo-amerykaskiego, ktra jest w pocztkowej fazieagenturalnego rozpracowania przez Wydz. I Depart. III MBP.

Wedug niepenych danych MBP z 1 marca 1949 r. (brak informacji z niektrychWUBP) liczba agentury (informatorw i agentw) zwerbowanej do tego czasu w tereniewrd Ukraicw zamieszkaych w Polsce zaleaa od regionu. Dane z poszczeglnychurzdw przedstawiay si nastpujco WUBP Wrocaw: 96 (w tym 15 z konkretnymi za-daniami, 81 w sieci lunej sygnalizujcej o zagroeniach); WUBP Szczecin: 107 (w tym2 z zadaniami, 105 w sieci lunej); WUBP Katowice: 8 (4 z zadaniami, 4 w sieci lunej);WUBP Pozna: 12 (wszyscy w sieci lunej) i WUBP d: 3 (wszyscy w sieci lunej). Wedugdanych z 1 czerwca 1949 r. stan agentury w rodowiskach ukraiskich w Polsce wykazywawwczas tendencje wzrostowe: WUBP we Wrocawiu 102, WUBP w Szczecinie 126,WUBP w Poznaniu 24. W udostpnionych dokumentach brakuje danych z innych regio-nw, chocia niewtpliwie zachoway si one w innych archiwaliach UB.

Jak wida z tego fragmentarycznego zestawienia, najprawdopodobniej UB pozyska dowsppracy najwicej Ukraicw na ziemiach zachodnich i pnocnych, gdzie po akcjiWisa musiao osiedli si wielu deportowanych z terenw Rzeszowszczyny i Lubelszczyzny.Dokumenty MBP wskazuj, e agentura pracujca dla WUBP (szczeglnie we Wrocawiu)pozwolia w tym okresie uzyska ciekawe wyjcia obrazujce now form dziaalnociOUN, jak i wyjcia na organizacyjne jednostki w strukturze Zakierzoskiego Kraju. Przyka-dowo agent Skaa przekaza na przeomie 1948/1949 r. wyjcie na kilku emisariuszyOUN przerzucanych do Polski z amerykaskiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Rwniewrocawski WUBP wskazywa na problem szybkiej dekonspiracji agentury zainstalowanejw rodowiskach ukraiskich (zidentyfikowanie jako konfidentw agentw Cienia i Pew-nego). Tutaj trzeba zwrci uwag, e jako nowe formy dziaalnoci OUN wymienienipowyej funkcjonariusze UB zakwalifikowali w 1949 r. take zgromadzenia religijne i towa-rzyskie Ukraicw (w tym wiksze uroczystoci rodzinne) oraz kultywowanie tradycji i pozna-wanie historii ukraiskiej. By to typowy, spiskowy punkt widzenia polskich czekistw.

UB werbowa agentw take wrd aresztowanych lub skazanych. Przykadowo: swojeosignicia w pracy agenturalnej z uwizionymi Ukraicami w raportach kierowanych doMBP przedstawiaa sukcesywnie midzy innymi Grupa Operacyjna (Delegatura) MBP przyCentralnym Obozie Pracy w Jaworznie. Wedug danych z lipca 1947 r. w tamtejszym obo-zie przebyway wwczas 2824 osoby. Do tego czasu tamtejsi funkcjonariusze operacyjno-

36

PR

AW

O I

HIS

TOR

IA ledczy zwerbowali (gwnie jako agentur celn) 457 Ukraicw. Z tej liczby 19 osb zo-stao zwolnionych z obozu, a nastpnie przerzuconych do pracy agenturalnej w terenie. Dowojewdztwa szczeciskiego skierowano 11 osb, wojewdztwa olsztyskiego 6 i wojew-dztwa rzeszowskiego 2 osoby. W latach pniejszych Ukraicy zwalniani z wizie karno-ledczych byli rnymi metodami nakaniani do wsppracy agenturalnej. Podobnie byoz onierzami i dziaaczami polskiego podziemia niepodlegociowego.

W pierwszym powojennym dziesicioleciu wszystkie mieszkajce w Polsce rodowiskaukraiskie byy intensywnie rozpracowywane agenturalnie przez lokalne placwki UB.Pocztkowo dziaania te wizay si ze zwalczaniem ukraiskiej konspiracji polityczneji oddziaw partyzanckich UPA. Z czasem jednak, gdy przeprowadzono akcj Wisa, zlikwi-dowano zbrojne podziemie, spenetrowano i objto kontrol MBP i WUBP szcztkow siat-k OUN-UPA (wsppracujc wtedy z brytyjskimi subami specjalnymi), dziaania agen-turalne UB zwrciy si take w kierunku caej spoecznoci ukraiskiej w Polsce. Agenturamiaa nie tylko przekazywa informacje o wszelkich prbach reaktywowania przez Ukrai-cw niepodlegociowej dziaalnoci podziemnej (czy nawet quasi-konspiracyjnej, naprzykad o charakterze kulturalnym czy samoksztaceniowym), ale rwnie sygnalizowakady ich najmniejszy gest niezadowolenia wyraony wobec komunistycznej wadzy. Jeszczepo przemianach 1956 r. obywatele polscy narodowoci ukraiskiej podlegali cisemunadzorowi operacyjnemu SB. Jak trafnie zauway Grzegorz Motyka (Tak byo w Bieszcza-dach), zainteresowanie UB[-SB] Ukraicami pod wieloma wzgldami chyba dorwnywaoopiece, jak urzd ten [MSW] roztacza nad rodzinami akowcw czy ksimi.

Penetracja agenturalna UB wrd spoecznoci ukraiskiej zamieszkaej po wojniew Polsce jest fragmentem sowieckiej polityki divide et impera prowadzonej w latach19391956 (i pniej a do 1991 r.) wobec dcych do niepodlegoci Ukraicwi Polakw. Sygnalizujc jedynie tutaj szerokie zagadnienie agentury UB, trzeba podkreli,i do dzisiaj spoeczestwo polskie nie jest wiadome skali wsppracy obywateli polskich(w tym take nalecych do mniejszoci narodowych) z funkcjonariuszami operacyjnymi ko-munistycznych specsub. I nie chodzi tutaj bynajmniej o personalia, ale przede wszystkimo poznanie mechanizmw dziaania UB-SB, metod amania ludzkich charakterw, spo-sobw rozbijania rodowisk oraz wielkoci tego zjawiska. Jak wynika z wstpnych badaarchiwalnych, w pewnych okresach PRL osignicia komunistycznych sub specjalnych byyprawdopodobnie nawet wiksze ni sukcesy w tym zakresie wschodnioniemieckiej Stasi.Przedstawienie wszelkich aspektw tego zagadnienia bdzie moliwe dopiero po zbada-niu niedostpnych dotychczas dokumentw z zasobw IPN, a take tych przechowywa-nych w archiwach Lwowa i Kijowa.

37

KO

MEN

TAR

ZE H

ISTO

RYCZN

E

JAN PISULISKI, OBEP IPN RZESZW

PRZESIEDLENIA UKRAICWDO ZSRR W LATACH 19441946Wraz z przejmowaniem wadzy przed komunistami polskimi stanproblem uoenia stosunkw z liczn spoecznoci ukraisk zamie-szkujc tereny na zachd od linii Curzona. Rozwizaniem tej kwestiistaa si koncepcja przesiedlenia jej na Ukrain Sowieck, ktrej wa-dze byy zainteresowane pozyskaniem tak duej liczby osadnikw.

Ju 9 wrzenia 1944 r. podpisano ukad midzy Polskim Komitetem Wyzwolenia Na-rodowego a rzdem Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej w sprawie wymianyludnoci midzy obu krajami (podobne ukady podpisano te z pozostaymi ssiadujcymiz Polsk republikami sowieckimi). Dawa on mieszkajcym w Polsce osobom narodowo-ci ukraiskiej moliwo dobrowolnego wyjazdu na Ukrain Sowieck. Podstaw wci-gnicia na list przesiedlecz bya deklaracja pisemna lub ustna. Nieraz do