6

1. Jestem obywatelem, mogę głosować

Jak się uzyskuje polskie obywatelstwo? A jak unijne? Czy można nie mieć obywatelstwa? Czy wszyscy obywatele mogą wybierać i być wybierani?

My, ObywateLeUrodziliśmy się w konkretnym państwie, mieszka-my w  nim i  uczymy się, więc posiadanie obywa-telstwa wydaje się nam czymś oczywistym. Ale sprawa nie jest taka prosta. Obywatelstwo to nie to samo, co przynależność do narodu. Narodowość to odczuwana przez człowieka więź ze wspólnotą na-rodową, a obywatelstwo to relacja prawna z pań-stwem. Brak obywatelstwa może być dotkliwy: zwykle nie można wtedy korzystać z praw politycz-nych czy świadczeń społecznych.Współczesne rozumienie pojęcia „obywatel” po-

wstało w epoce oświecenia. Wtedy pojawiały się propozycje – z dzisiejszego punktu widzenia – nie do przyjęcia, np. by za obywateli uznać tylko tych, którzy mają określo-ne dobra czy pozycję społeczną.

Dzisiejsze rozumienie obywatelstwa zawiera elementy wielu różnych koncepcji:

Dobry obywatel. W starożytnych Grecji i Rzymie obywatelami byli ci, którym prawo pozwalało brać udział w sprawach państwa. Niewolnicy, kobiety, przybysze – znaczna część zbiorowości – obywatelami nie byli. Z tej tradycji wywodzi się idea cnót obywatelskich oraz nacisk na obowiązki, jakie ma obywatel.

Obywatel i jego państwo. W czasach nowożytnych, wraz z kształtowaniem się państw narodowych, pojęcie obywatela zaczęło się łączyć z  zaangażowaniem w sprawy ojczyzny, w szczególności w jej obronę. Obywatel powinien także być patriotą.

Obywatel i  jego prawa. Powstała w  XIX wieku liberalna koncepcja obywatel-stwa kładła nacisk na prawa dla wszystkich. Prawa polityczne stopniowo obejmo-wały coraz szersze grupy społeczne.

więcej niż wyborca. XX-wieczna idea państwa opiekuńczego opiera się na za-łożeniu, że obywatele mają nie tylko prawa polityczne, ale także prawa socjalne i ekonomiczne związane z warunkami życia i pracy.

Obywatel nie tylko jednego państwa. W Unii Europejskiej obywatele państw członkowskich mają prawa i obowiązki wobec Unii, a nie tylko wobec własnego państwa.

Stawanie się obywatelem. Obywatelstwo wiąże się z  mądrym korzystaniem z praw, a także z odpowiedzialnym wypełnianiem obowiązków, więc człowiek nie tyle rodzi się obywatelem, ile się nim staje. W tym procesie „stawania się prawdzi-wym obywatelem" ważną rolę odgrywa edukacja.

Na podstawie podręcznika Rady Europy „Kompas”

7

Dziś każde państwo samodzielnie określa, kto jest jego obywatelem. Dziecko może zostać obywatelem albo na podstawie „prawa krwi” (ius sanguinis), albo „prawa ziemi” (ius soli). W pierwszym przypadku otrzyma ono obywatelstwo rodziców (albo jednego z nich), w drugim zaś – obywatelstwo państwa, na terytorium którego się urodziło.

Są ludzie, którzy z różnych przyczyn nie są obywatelami żadnego kraju. Szacuje się, że na całym świecie może być nawet 11 milionów bezpaństwowców, czyli osób, które nie posiadają żadnego obywatelstwa bądź je utraciły, nie nabywając innego.

ObywateLStwO pOLSkieObywatelem polskim zostaje się zasadniczo według „prawa krwi” – gdy co najmniej

jedno z rodziców jest obywatelem polskim. Dziecko może też zostać obywatelem RP zgodnie z „prawem ziemi”. Dzieje się tak wtedy, gdy urodziło się lub zostało znalezione w Polsce, lecz rodzice są nieznani, ich obywatelstwo jest nieokreślone lub nie są oby-watelami żadnego kraju.

Problematykę nabycia i utraty obywatelstwa polskiego reguluje kilkakrotnie noweli-zowana ustawa z 1962 r. Poza działaniem zasad „prawa krwi” i „prawa ziemi” obywatel-stwo w szczególnych sytuacjach można nabyć poprzez:

  naturalizację (nadanie obywatelstwa przez organ państwa – w Polsce obywatel-stwo nadaje prezydent),

 na skutek małżeństwa (małżonek cudzoziemiec może wystąpić o przyznanie oby-watelstwa kraju współmałżonka) lub przysposobienia (adopcji),

  tzw. opcję (gdy dochodzi do zmiany granic państwa, mieszkańcy terenów, któ-re zmieniają swoją przynależność, mogą wybrać obywatelstwo jednego z  tych państw).

Według Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji w 2009 r. obywatelstwo pol-skie nabyło – poprzez naturalizację, małżeństwo lub adopcję – ponad dwa tysiące osób.

Czy twoim zdaniem liczba ta w przyszłości będzie rosła? Co może wpływać na wy-soką lub niską liczbę osób nabywających obywatelstwo danego kraju?

ObywateLStwO uniJne Tego, że jesteśmy też obywatelami unii europejskiej, niektórzy z nas mogą nawet

nie wiedzieć. Obywatelem UE staje się automatycznie każda osoba, która jest obywate-lem jednego z państw członkowskich, zatem także obywatel Rzeczypospolitej Polskiej. Obywatelstwo unijne jedynie uzupełnia obywatelstwa krajowe, w żadnym razie go nie zastępuje.

Z ż y C I A W Z I ę T E

W grudniu 2010 r. John Godson złożył ślubowanie i  został posłem. Nie byłoby w tym nic niezwykłego, gdyby nie to, że poseł ziemi łódzkiej urodził się w Nigerii, a o Polsce nie wiedział wiele do 1993 r., kiedy przyjechał do nas jako misjonarz. Gdy uznał, że Polska jest jego ojczyzną, i otrzymał obywatelstwo, szybko zaanga-żował się w życie społeczne i polityczne. Został pierwszym czarnym posłem.

(Bianka Mikołajewska, „Polityka”, 11 grudnia 2010 r.)

Czy wiesz, ilu polskich posłów pochodzi z Afryki?

t

8

Uprawnienia obywatela UE zostały wskazane w traktacie z Maastricht ustanawiają-cym Wspólnotę Europejską. Oto najważniejsze z nich: Prawo do swobodnego poruszania się i  przebywania na terytorium każdego

z państw należących do Unii. Dzięki temu możemy bez przeszkód podróżować w ob-rębie Unii, a nawet, po spełnieniu pewnych warunków, osiedlać się w dowolnym kra-ju UE (o podróżowaniu w ramach Unii i o strefie Schengen – s. 106).

Prawo do wybierania i bycia wybranymi w wyborach samorządowych w tym pań-stwie członkowskim, w którym mieszkamy (czyli niekoniecznie w tym, którego je-steśmy obywatelami!). Obywatelstwo unijne pozwala także na wybieranie i kandy-dowanie do parlamentu europejskiego (Uwaga! Obywatel Unii może kandydować i głosować w wyborach do PE tylko w jednym państwie, nawet gdy jest obywatelem innego państwa członkowskiego niż to, w którym przebywa).

Prawo do korzystania z pomocy placówek dyplomatycznych i konsularnych każdego z państw członkowskich Unii na terytorium państwa nienależącego do Wspólnoty.

Prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego w sprawach dotyczących Unii lub kierowania skarg na ręce Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich w związku z niewłaściwym funkcjonowaniem instytucji UE.Więcej o uprawnieniach obywatela: www.europa.eu

Obywatelstwa polskiego można się zrzec. W tym celu należy złożyć odpowied-ni wniosek do prezydenta RP. Obywatelstwa unijnego zrzec się nie można. Je-śli jednak skutecznie zrzekniemy się obywatelstwa polskiego, a  nie jesteśmy

jednocześnie obywatelami innego państwa Unii, tracimy też obywatelstwo unijne.

Sprawdź, czy wszyscy twoi bliscy wiedzą, że poza obywatelstwem polskim mają także obywatelstwo unijne. Czy ktoś dowiedział się o tym dzięki tobie?

Jakie ObOwiĄZki MaJĄ ObywateLe wObeC paŃStwa?*

„Nie pytaj, co kraj może zrobić dla ciebie, pytaj, co ty możesz zrobić dla kraju!“ – po-wiedział John F. Kennedy (prezydent USA w latach 1961-63).

Siła i trwałość państwa zależy bowiem w znacznym stopniu od tego, czy obywate-

* Wykorzystano tekst autorstwa Tomasza Merty, KOSS. Podręcznik i ćwiczenia. Wersja rozszerzona Cz. I, Warszawa 2008, s. 167.

Z ż y C I A W Z I ę T E

Na początku marca 2011 r., po kilku tygodniach walk w Libii z reżimem Muamma-ra Kaddafiego, ambasada RP w tym kraju została zamknięta, a wszyscy pracowni-cy ewakuowani.Nie oznacza to jednak, że pozostający w ogarniętym wojną kraju obywatele pol-scy zostali pozbawieni opieki i pomocy. Dyżur w Trypolisie pełni ambasada prezy-dencji UE, a zgodnie z traktatem z Lizbony każdy polski obywatel może korzystać z opieki konsularnej przedstawicielstw innych państw unijnych.

(„Gazeta Wyborcza”, 3 marca 2011 r.)

Sprawdź w internecie, na czym może polegać taka pomoc przedstawicielstwa dyplomatycznego innego państwa UE.

9

le wypełniają swoje obowiązki i rozwijają cnoty obywatelskie. Dawniej uważano, że prawa i wolności jednostki są uzależnione od wykonywania przez nią obowiązków na rzecz państwa. Obecne rozumienie idei praw człowieka odrzuca tę koncepcję – prawa przysługują każdemu, niezależnie od tego, co uczynił lub czego nie zrobił. Nie można więc kogoś, kto np. odmawia odbycia służby wojskowej, pozbawić jego własności czy prawa do manifestowania swoich przekonań.

Mimo wszystko jednak, wykonując swoje obowiązki, obywatele działają w imię swe-go dobrze pojętego interesu – przecież ich pomyślność, bezpieczeństwo i  realizacja wszystkich uprawnień są uzależnione od stanu państwa. Jeśli na przykład obywatel uchyla się od płacenia podatków, nie powinien się dziwić, że na przykład policja jest źle uzbrojona i nie jest w stanie wykryć sprawców przestępstw.

Konstytucja polska mówi o pięciu podstawowych obowiązkach obywatela: trosce o dobro wspólne i wierności Rzeczypospolitej, przestrzeganiu prawa, płaceniu po-datków, obronie ojczyzny i dbaniu o stan środowiska naturalnego. Na czym waszym zdaniem polega ich wypełnianie?

Art. 82. Obowiązkiem obywatela polskiego jest wierność Rzeczypospolitej Pol-skiej oraz troska o dobro wspólne.

Art. 83. Każdy ma obowiązek przestrzegania prawa Rzeczypospolitej Polskiej.Art. 84. Każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i  świadczeń publicznych, w  tym podatków określonych w ustawie.Art. 85.1. Obowiązkiem obywatela polskiego jest obrona Ojczyzny. 2. Zakres obowiązku służby wojskowej określa ustawa. 3. Obywatel, któremu przekonania religijne lub wyznawane zasady moralne nie pozwalają na odbywanie służby wojskowej, może być obowiązany do służby za-stępczej na zasadach określonych w ustawie.Art. 86. Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowie-dzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowie-dzialności określa ustawa.

Konstytucja RP

Dla dobrego funkcjonowania demokratycznego państwa niezbędne są nie tyl-ko stabilne prawa czy skuteczne procedury, ale i postawa obywatelska. Można ją przedstawić pod postacią formuły: „Nie pytaj, co Polska może zrobić dla ciebie, za-stanów się, co ty możesz zrobić dla Polski”. Nasz kraj jest wspólnym obywatelskim dobrem i dlatego powinniśmy się o niego troszczyć i działać na jego rzecz. Wielcy myśliciele powtarzali, że prawdziwym fundamentem republiki są cnoty obywatel-skie, takie jak: uczciwość, prawdomówność, odpowiedzialność, odwaga, lojalność, roztropność. Cnoty tym się różnią od obowiązków, że nie można nakazać, by je wy-pełniano. Można żądać od obywateli, by płacili podatki, i  karać ich, gdy tego nie czynią, ale trudno byłoby zapisać w  konstytucji, że ludzie mają być odważni czy odpowiedzialni. Cnoty obywatelskie są więc raczej sprawą obyczaju demokratycz-nego. Nie możemy nauczyć się ich z książek, ale wyłącznie obcując z innymi ludźmi i biorąc z nich przykład.

wybORyDziś sami możemy decydować, czy głosować i  na kogo. Ale przez większą część

10

01020304050607080

2000 2001 2003 2004 2005 2005 2007 2009 2010 2011

I tur

a

II tu

ra

I tur

a

II tu

ra

61,1

46,3

58,9

20,9

40,649,7 51 53,9

24,5

54,9 55,348,8

FREKWENCJA W WYBORACH I REFERENDACH W POLSCEFREKWENCJA W PROC. Wybory do Sejmu Wybory prezydenckie Referenda Wybory do Parlamentu Europejskiego

Żródło: PKWŹródło: PKW

XX  wieku Polacy nie mogli brać udziału w  prawdziwie demokratycznych wyborach. Wolne wybory odbywały się tylko w pierwszych latach II Rzeczypospolitej. Po II wojnie światowej, w czasach PRL, można było wybierać wyłącznie między „kandydatami” wy-suniętymi przez komunistyczne władze.

Nieważne, kto głosuje; ważne, kto liczy głosy.Józef Stalin (1879-1953), komunistyczny przywódca ZSRR

Dziś do wyboru mamy całe mnóstwo… wyborów: prezydenckie, parlamentarne, samorządowe, do parlamentu europejskiego. Sami wybieramy nasze władze i mamy wpływ na to, co się dzieje w kraju – także wtedy, gdy nie pójdziemy głosować. Pozwa-

lamy wtedy, by zdecydowali za nas inni. Idealnych kandydatek czy kandydatów na listach nie znajdziemy. Warto jednak pa-

miętać, że naszych reprezentantów do parlamentu i władz samorządowych wybiera-my na cztery lata, a nie na całe życie. Po czterech latach można im pokazać czerwoną kartkę. W naszym kraju po 1989 r. takie zmiany warty już wielokrotnie się odbywały, właśnie dzięki werdyktowi wyborców.

Hołd, jaki winniśmy złożyć demokracji, musi obejmować małego człowieka wchodzącego do małej kabiny, w której małym ołówkiem uczyni mały krzyżyk na małej kartce. Żadna uczona rozprawa nie jest ważniejsza od tego właśnie czynu.

Winston Churchill (1874-1965), premier Wielkiej Brytanii

wybieRaM, CZyLi CZynne pRawO wybORCZeO sprawach kraju powinni decydować wszyscy, nawet osoby o niewielkim życiowym

doświadczeniu. Dlatego czynne prawo wyborcze przysługuje każdemu, kto najpóźniej w dniu głosowania ukończył 18 lat. Głosujemy w lokalach wyborczych właściwych dla naszego miejsca zamieszkania. Wszyscy, także ci, którzy głosują po raz pierwszy, znaj-dą się w rejestrze wyborców: są tam z urzędu wpisywani wszyscy wyborcy będący obywatelami polskimi zameldowanymi na obszarze gminy na pobyt stały.

Czy uważasz, że ukończenie 18 lat jest dostateczną gwarancją, że decyzje wybor-cze będą rozsądne? Jaki jest według ciebie próg dorosłości obywatelskiej?

11

Akcja„Młodzi głosują” prowadzona przez Centrum Edukacji Obywatelskiej. Szkolna komisja wyborcza przystępuje do liczenia głosów.

kanDyDuJĘ, CZyLi bieRne pRawO wybORCZe żeby kandydować do rady gminy, powiatu, wo-

jewództwa, trzeba mieć ukończone 18 lat. W przy-padku pozostałych wyborów granicą wieku jest:

21 lat – dla kandydatów do Sejmu i Parlamentu Europejskiego,

30 lat – dla kandydatów do Senatu, 35 lat – dla kandydatów na urząd prezydenta.

w Dniu wybORówPlakaty, billboardy, reklamy przedstawiające

kandydatów, spotkania z  wyborcami, dyskusje o programach i możliwościach ich realizacji... Trud-no przeoczyć zbliżające się wybory. Po kampanii wyborczej zapada cisza wyborcza i pozostaje już tylko oddanie głosu. Co każdy wyborca wiedzieć powinien? Oczywiście, przede wszystkim, na kogo zamierza zagłosować... Jest jednak kilka rzeczy, które powi-nien wiedzieć o samych wyborach.

Zbiór przepisów określających, w jaki sposób przeprowadza się głosowanie i oblicza wyniki, nosi nazwę ordynacji. Jednak aktualnie prawo wyborcze w Polsce reguluje Ko-deks wyborczy uchwalony w 2011 r. przez parlament.

W celu przeprowadzenia wyborów cały kraj zostaje podzielony na okręgi wyborcze, które z kolei dzielą się na obwody głosowania (warto pamiętać, że jeśli w dniu wybo-rów wyborca nie jest obecny w swoim okręgu, może wziąć zaświadczenie uprawnia-jące go do głosowania i wpisać się odpowiednio wcześniej na listę w innym okręgu). W każdym obwodzie urzęduje obwodowa komisja wyborcza, która czuwa, by wszyst-ko przebiegło zgodnie z prawem. Wyborca po okazaniu dowodu tożsamości otrzymu-je kartę (karty), na której wypisane są nazwiska kandydatów.

Kartę wypełniamy w miejscu, w którym nikt inny nie zobaczy, jak zagłosowaliśmy (np. w kabinie zasłoniętej kotarą)*. Wypełnioną kartę wrzucamy do zapieczętowanej urny wyborczej. Urnę tę komisja otwiera dopiero po zamknięciu lokalu wyborczego i przystępuje do liczenia głosów.

Zgodnie z nowym Kodeksem wyborczym lokale wyborcze czynne są w godzinach od 7 do 21, osoby niepełnosprawne oraz ludzie starsi powyżej 75. roku życia mogą gło-sować przez pełnomocnika, a Polacy przebywający za granicą – korespondencyjnie.

Czy znasz kogoś, kto w ostatnich wyborach głosował za granicą?

wyniki w danym obwodzie zostają wywieszone w lokalu wyborczym, tak aby wszy-scy mogli je poznać, i  przekazane okręgowej komisji wyborczej, która ustala wyniki głosowania w całym okręgu. Wyniki ogólnokrajowe ogłasza państwowa komisja wy-borcza. Są one też dostępne na www.pkw.gov.pl – tam możemy sprawdzić, jak głoso-

* Tajność głosowania nie tylko polega na stworzeniu w lokalu wyborczym warunków umożliwiających poufne oddanie głosu. Również na wyborcy spoczywa obowiązek nieujawniania swojej decyzji w momencie głosowania. (Kodeks wyborczy, art. 52 par. 5 i 7).

12

wano w naszym obwodzie czy okręgu.Jeśli uważamy, że w czasie wyborów doszło do nieprawidłowości (np. ktoś wrzucał

cały plik kart do urny), możemy złożyć do Sądu Najwyższego protest wyborczy. Jeśli sąd uzna, że nieprawidłowości mogły wpłynąć na wynik wyborów, można je unieważ-nić – wtedy muszą zostać przeprowadzone powtórnie.

Jak naSZe głOSy SĄ pRZeLiCZane na ManDaty? Parlament w Polsce składa się z dwóch izb: Sejmu i Senatu. Sejm liczy 460 posłów,

Senat – 100 senatorów. Wybieramy ich w wyborach: powszechnych – głosować mogą wszyscy pełnoletni obywatele, którzy nie są ubezwłasnowolnieni albo pozbawieni praw publicznych,

równych – każdy wyborca ma jeden równoważny głos, tajnych – nikt nie może wiedzieć, na kogo głosuje wyborca, bezpośrednich – głosujemy wprost na kandydatów do parlamentu, a nie na elek-torów, którzy potem wybiorą reprezentantów narodu.

Wybory do Sejmu są proporcjonalne: zakładają podział mandatów zgodnie z po-parciem udzielonym przez wyborców. Okręgi są wielomandatowe, a my głosujemy na listy partyjne. Na liście wskazujemy na konkretnego kandydata, ale to, czy wejdzie do Sejmu, zależy najpierw od tego, czy jego partia dostanie odpowiednią liczbę głosów, a dopiero potem – od liczby głosów, które on sam zdobył.

Wybory do Senatu są większościowe: mandat zdobywa ten kandydat, który dostał najwięcej głosów w okręgu; w każdym okręgu jest do zdobycia jeden mandat.

RefeRenDuM, CZyLi ObywateLe RZĄDZĄ beZpOśReDniOKonstytucja stanowi, że „naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub

bezpośrednio” (art. 4.1.). Bezpośrednie sprawowanie władzy odbywa się w drodze re-ferendum. Może być ono zarówno ogólnokrajowe, jak i  lokalne. Decyzję o przepro-wadzeniu referendum ogólnokrajowego podejmuje Sejm albo prezydent (za zgodą Senatu). Musi ono dotyczyć sprawy o szczególnym znaczeniu dla państwa. Podobnie jak wybory referendum organizuje i nadzoruje PKW.

Jeżeli w referendum uczestniczy ponad połowa uprawnionych do głosowania, jego wynik jest wiążący i władze muszą postąpić zgodnie z wolą obywateli. Jeżeli frekwen-cja jest niższa, referendum ma jedynie charakter konsultacyjny – jest wskazówką, którą władze mogą, ale nie muszą, uwzględnić.

Ostatnie referendum ogólnokrajowe – w 2003 r. – dotyczyło zgody na wejście nasze-go kraju do Unii Europejskiej. Frekwencja przekroczyła 50 proc., a większość głosują-cych była za wejściem do Unii. W 2004 r. Polska stała się członkiem UE.

ważne SłOwa obywatelstwo prawo krwi prawo ziemi naturalizacja frekwencja referendum bierne i czynne prawo wyborcze mandat

SpRawDź SiĘ SaM/a✓ Czy wiesz, w jaki sposób nabywa się obywatelstwo polskie, a w jaki unijne?✓ Jakie warunki formalne należy spełnić, aby wziąć udział w wyborach?✓ Wyjaśnij, co to znaczy, że wybory są powszechne, równe, tajne i bezpośrednie.

13

2. Młody człowiek w urzędzie

Jakie sprawy załatwia się w różnych urzędach? Jak uzyskać dowód osobisty, paszport czy prawo jazdy? Jak w załatwianiu spraw urzędowych może pomóc internet?

uRZĘDy i uRZĘDniCyW demokratycznym państwie to urzędy są dla

obywateli, a nie obywatele dla urzędów. Organy władzy publicznej (np. burmistrz) i  obsługujące je urzędy (np. urząd miejski) działają – jak głosi Konstytucja RP – na podstawie i w granicach pra-wa. Obywatele powinni jednak znać swoje prawa i  orientować się, gdzie i  w  jaki sposób załatwić istotne dla siebie sprawy.

Urzędy pełnią funkcje pomocnicze wobec róż-nych organów administracji publicznej. Swoje urzędy mają organy centralne – urzędem jest Kan-celaria Prezydenta czy Kancelaria Prezesa Rady Mi-

nistrów), organy administracji rządowej w terenie (np. urzędy wojewódzkie). Są też urzędy samorządowe – urzędy miast i gmin, starostwa powiatowe, urzędy marszałkowskie.

urząd Sprawy do załatwienia (przykłady)urząd gminy wydawanie dowodu osobistego, aktu urodzenia, ślubu i zgonu,

zakup, dzierżawa działki komunalnej lub lokalu użytkowego,zgoda na wycięcie drzewa, zgoda na rozbudowę i rozbiórkę domupozwolenie na przeprowadzenie zbiórki publicznej,udzielenie koncesji na sprzedaż alkoholu czy otwarcie kawiarni,zameldowanie, nadanie numeru PESEL, zawarcie związku małżeńskiego,podatki od nieruchomości, podatek rolny,zawiadomienie o zgromadzeniu czy manifestacji

urząd powiatowy wydanie prawa jazdy, karty wędkarskiej,dowódu rejestracyjnego samochodu, motoru, łodzi,zezwolenie na budowę;pozwolenie na organizację imprezy na drodze powiatowej,poszukiwanie pracy (powiatowy urząd pracy),pomoc powiatowego rzecznika praw konsumenta,pomoc powiatowego centrum pomocy rodzinie,skarga na policję, służbę zdrowia,pomoc uchodźcom, bezdomnym, opieka nad wychowankami domów dziecka, kierowanie do rodzin zastępczych

urząd marszałkowski (administracja samorządowa)

zgoda na zbiórkę publiczną na terenie województwa,dofinansowanie placówki kulturalnej, oświatowej, zdrowotnej

urząd wojewódzki (administracja rządowa)

wydanie paszportu,zgody na pobyt, osiedlenie lub pracę cudzoziemca w Polsce,zapobieganie klęskom żywiołowym i usuwanie ich skutków

14

Kiedyś było ważne,w którym budynku mieścisię urząd – stąd czerwonetablice. Teraz ważniejszestają się urzędowe stronyinternetowe.

urzędy w internecieUrzędy stają się coraz bardziej nowoczesne i  przyjazne dla petenta. Wiele z nich ma strony internetowe. Są tam podstawowe informacje, godziny pracy

oraz potrzebne telefony. Można też umówić się na spotkanie z urzędnikiem lub wypełnić wniosek o dowód osobisty.Powstałe w  2011 r. Ministerstwo Administracji i  Cyfryzacji (www.mac.gov.pl) ma doprowadzić do tego, żeby jak najwięcej spraw urzędowych dało się załatwić przez internet.

Z urzędami kontaktujemy się na piśmie. Całą tę korespondencję powinniśmy zacho-wać. Musimy mieć również potwierdzenie wszystkiego, co do urzędów wysłaliśmy (ta-kim potwierdzeniem jest dowód nadania listu poleconego albo – jeśli pismo składamy w urzędzie – pieczątka, data i podpis urzędnika na kopii pisma, którą zachowamy dla

siebie). kopie korespondencji z urzędem należy przechowy-wać przynajmniej do chwili zakończenia postępowania (łącz-nie z odwołaniem). Samą decyzję trzeba zachować – może się ona przydać później, jeśli będziemy chcieli udowodnić, że urząd przyznał nam określone uprawnienia. Rozliczenia podatkowe, czyli PIT-y, musimy przechowywać przez 5 lat – w tym okresie urząd skarbowy może ich od nas zażądać i je sprawdzić. Obowiązek ten dotyczy nie tylko samego formu-larza, ale wszystkich innych dokumentów i  rachunków, na podstawie których wypełniliśmy PIT.

Wszelkie terminy, np. na złożenie odwołania, są liczone od momentu, gdy odebraliśmy list polecony lub gdy potwier-dziliśmy odbiór pisma u  pracownika urzędu. Nieodebrany list polecony zostanie odesłany urzędowi, ale będzie trakto-wany tak, jakby został odebrany. Podobnie jest z  odmową odbioru – uważa się wtedy, że obywatel zna treść pisma*.

W  każdym dokumencie znajdziemy ważne dla dalszego postępowania informacje: kto wydał dokument, do kogo przysługuje odwołanie, jaki jest adres urzędu odwoławczego, w jakim terminie musimy złożyć odwołanie. Informa-cje te znajdują się na końcu dokumentu, więc warto go czytać do końca.

Pisma do urzędów są odformalizowane, to znaczy, że sami możemy je napisać, nie ma tu jakichś specjalnych wzorów. W podaniu do urzędu trzeba podać: datę i miej-sce sporządzenia pisma, nasze dokładne dane (z  adresem i  kodem), nazwę i  adres organu, do którego się zwracamy. W treści podania jasno i w miarę możliwości krót-ko piszemy, czego się domagamy. Podajemy argumenty na naszą korzyść. Na koniec – podpisujemy się. Własnoręcznie – nawet jeśli list napisaliśmy na komputerze.

DOwóD OSObiStyW życiu codziennym posługujemy się dokumentami, które potwierdzają naszą toż-

samość czy posiadanie określonych uprawnień. Do najważniejszych dokumentów obywatela należą: dowód osobisty, paszport, prawo jazdy.

Dowód osobisty to urzędowy dokument stwierdzający tożsamość i obywatelstwo. Jeszcze niedawno miał formę książeczki (dokumenty takie utraciły ważność w 2008 r.).

* Dochowujemy również terminu, gdy przed jego upływem wyślemy list polecony.

15

Tak ma wyglądać nowy dowód osobisty. Zawarty w nim podpis elektroniczny ułatwi załatwianie spraw przez internet.

Teraz to nieduża plastikowa karta. Musi ją mieć każ-dy, kto ma polskie obywatelstwo i  mieszka w  Polsce, a  skończył 18 lat. O  dowód można jednak wystąpić wcześniej – już w  chwili ukończenia 13 lat (wniosek musi zostać złożony przez co najmniej jednego z rodzi-ców lub opiekuna)*. Są też sytuacje, w  których osoby niepełnoletnie muszą – a  nie tylko mogą – mieć do-wód, np. jeżeli zawierają umowę o pracę (patrz s. 110).

Dowód osobisty jest ważny 10 lat od daty wydania, a  dowód wydany osobie niepełnoletniej jest ważny 5 lat. Dowód osobisty trzeba wymienić, jeżeli:

zmianie ulegną dane zamieszczone w dowodzie; upływa termin jego ważności; dowód został uszkodzony (lub z  innego powodu trudno jest ustalić tożsamość legitymującej się nim osoby).

Warto zatem dbać o  stan dowodu, choćby po to, by uniknąć obowiązku wymiany.

Trwają prace nad nowym dowodem osobistym. Będzie on elektronicznie po-twierdzał naszą tożsamość, co pozwoli na łatwe załatwianie spraw urzędowych przez internet. Wcześniej trzeba jednak uporządkować wszystkie państwowe

systemy komputerowe, „nauczyć” je współpracy z nowym dowodem. Dlatego bę-dzie on wprowadzany nie wcześniej niż w 2015 r.

Jak wyRabia SiĘ DOwóD OSObiSty? Musimy pójść do urzędu. Tylko jest ich tyle… Który jest właściwy? To zależy od

naszego miejsca zameldowania na pobyt stały. Wniosek o wydanie dowodu osobi-stego składamy właśnie tam, do organu gminy, którym może być:  wójt  burmistrz  prezydent miasta. Jeśli nie jesteśmy nigdzie zameldowani na pobyt stały, decyduje

ostatnie miejsce pobytu stałego. Czasem złożenie wniosku o wydanie dowodu jest dla wnioskodawcy skomplikowane. Urzędnicy mają wówczas obowiązek nam pomóc i np. przyjąć nasz wniosek w miejscu pobytu czasowego. Jeśli ustalenie miejsca zamiesz-kania nastręcza trudności, wniosek możemy złożyć w Urzędzie Dzielnicy Śródmieście Miasta Stołecznego Warszawy.

Podróżowanie po Unii Europejskiej nigdy nie było takie łatwe jak dziś, gdy już sam dowód osobisty polskiego obywatela uprawnia do przekraczania granic w obrębie państw członkowskich.

Czy zdarzyło się wam już przekraczać granicę z dowodem osobistym w ręku?

paSZpORtKażdy obywatel Rzeczypospolitej ma prawo do paszportu. Paszport to dokument,

który uprawnia do przekraczania granicy i pobytu poza granicami kraju. Poświadcza też tożsamość oraz obywatelstwo właściciela.

* Na uzasadniony wniosek rodziców lub opiekunów dowód osobisty może być również wydany osobie, która nie ukończyła 13. roku życia.

16

Wejście do Unii zmieniło życie Polaków.

Polska jest członkiem tzw. strefy Schengen, na obszarze której nie jesteśmy poddawani kontroli granicznej*. Strefa Schengen obejmuje: Belgię,

Czechy, Danię, Estonię, Finlandię, Francję, Grecję, Hi-szpanię, Holandię, Litwę, Luksemburg, Łotwę, Maltę, Niemcy, Polskę, Słowację, Słowenię, Szwajcarię, Wę-gry, Włochy, a także nienależące do Unii Europejskiej Norwegię i Islandię.

Państwami, które należą do Unii, ale pozostają poza obszarem Schengen, są: Wielka Brytania, Irlan-dia, Cypr, Bułgaria i  Rumunia. Na granicach z  tymi państwami nadal są przeprowadzane kontrole (o strefie Schengen zobacz – s. 106).

• Może być prowadzona kontrola na terytorium państwa np. w rejonie granicy we-wnętrznej, która jednak nie jest odprawą graniczną (w wyniku której można zezwolić na wjazd osób), a jej celem jest np. walka z przestępczością transgraniczną oraz kon-trola bezpieczeństwa. • Zniesienie kontroli na granicach wewnętrznych państw strefy Schengen powoduje wprowadzenie wzmożonych kontroli legalności pobytu cudzoziemców, tzw. kontro-li mobilnych prowadzonych na terytorium całego kraju. Kontrole takie mają na celu potwierdzenie spełniania warunków wjazdu i pobytu na terytorium państw członkow-skich należących do strefy Schengen, w tym kontroli niezbędnych dokumentów.

Obok paszportów zwykłych (wydawanych standardowo na 10 lat) wydaje się pasz-porty tymczasowe (ważne nie dłużej niż 12 miesięcy).

W przypadku gdy zgubimy lub ukradną nam paszport za granicą, należy zgłosić ten fakt w polskiej ambasadzie, konsulacie lub na granicy.

Jak OtRZyMać paSZpORt? To zależy od wieku wnioskodawcy. Przed ukończeniem przez niego 18 lat wniosek

o wydanie paszportu składają rodzice lub opiekunowie. Osoby pełnoletnie składają wniosek same, a paszport dostają po przedłożeniu wymaganych dokumentów, uisz-czeniu opłaty i pobraniu danych biometrycznych.

Paszporty oraz paszporty tymczasowe w Rzeczypospolitej Polskiej wydaje wojewo-da w miejscu stałego pobytu wnioskodawcy (a w razie braku takiego miejsca – w ostat-nim miejscu pobytu stałego). Wnioski składa się w punktach i urzędach paszporto-wych. Ten właściwy najłatwiej znaleźć przez internet. Czy wiesz już, gdzie jest twój urząd paszportowy?

Czas oczekiwania na wydanie paszportu to maksymalnie miesiąc. Jeśli więc planu-jemy wakacje poza Unią Europejską, złóżmy wniosek o  paszport z  wyprzedzeniem. W razie potrzeby (np. jeśli paszport nam ukradną – fakt ten należy zgłosić w polskiej ambasadzie, konsulacie lub na granicy) za granicą dokument może wydać nam spe-cjalny urzędnik zwany konsulem (patrz – kłopoty w podróży, s. 106).

* Zniesienie kontroli granicznej w państwach członkowskich należących do strefy Schengen nie wyklucza wprowadzenia kontroli w rejonie granicy wewnętrznej, jak również kontroli legalności pobytu cudzoziemców na terytorium całego kraju.

powrót do s. 106

powrótdo s. 78

17

Egzamin na prawo jazdy uchodzi za trudny. Kiedy jednak sami zaczniecie prowadzić samochód, docenicie na drodze to, że wszyscy kierowcy musieli zdać ten test.

Za wydanie paszportu pobiera się 140 zł (uczniom i studentom przysługuje 50-procentowa ulga). Opłata za wydanie paszportu osobie, która nie ukończy-ła 13. roku życia, wynosi 60 zł. (dane za rok 2011)

pRawO JaZDyWymarzone przez niejednego nastolatka prawo jazdy jest dokumentem stwierdza-

jącym uprawnienie do kierowania pojazdem silnikowym:kategoria A – motocyklem,kategoria B – samochodem osobowym,kategoria C – ciężarówkami,kategoria D – autobusami,kategoria E – pojazdami z dołączonymi przyczepami.

Prawo jazdy można otrzymać po:a) osiągnięciu wieku wymaganego dla danej kategorii (zwykle to 18 lat);b) otrzymaniu orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań zdrowotnych

i psychologicznych do kierowania pojazdem;c) szkoleniu i zdaniu egzaminu w Wojewódzkim Ośrodku Ruchu Drogowego.Prawo jazdy na motocykl, mały samochód o wadze nieprzekraczającej 550 kg oraz ciągnik rolniczy z przyczepą możemy dostać już po ukończeniu 16 lat – jeśli rodzice lub opiekunowie wyrażą na to pisemną zgodę. Prawo jazdy na autobus można zdo-być dopiero po ukończeniu 21 lat.

kuRS i egZaMinKursy na prawo jazdy są prowadzone przez specjal-

ne ośrodki szkolenia kierowców. Sam kurs na prawo jazdy kategorii B można rozpocząć po ukończeniu 17. roku życia, ale egzamin można zdawać dopiero po 18. urodzinach. Poziom placówek szkoleniowych bywa różny, więc – jeśli mamy wybór – zasięgnijmy opinii innych, zwłaszcza że kurs jest płatny.

Egzamin na prawo jazdy składa się z  dwóch czę-ści: teoretycznej i  praktycznej*. Dopiero po zdaniu pierwszej części egzaminu, która sprawdza przede wszystkim znajomość ruchu drogowego oraz inne wiadomości teoretyczne, można przystąpić do zda-wania części drugiej – praktycznej. Mamy na to pół roku. Jeśli w tym czasie nie zdamy egzaminu praktycznego, musimy powtórzyć część teoretyczną. Wiąże się to również z dodatkowymi opłatami.

Pojazd do nauki jazdy łatwo zauważyć. Na dachu ma kwadratową tablicę z bia-łą literą „L” umieszczoną na niebieskim tle, tak by inni użytkownicy dróg wi-dzieli, że za kółkiem, choć pod nadzorem instruktora, siedzi mniej doświadczo-

ny kierowca.

* Od stycznia 2013 roku będzie obowiązywał – zgodnie z nowelizacją ustawy o kierujących pojazdami – nowy egzamin teoretyczny na prawo jazdy. Młodzi kierowcy, którzy po raz pierwszy uzyskają prawo jazdy kategorii B, będą przez dwa lata podlegać szczególnemu nadzorowi. Okres próbny ma być przedłużany w razie popełnienia przez nich wykroczeń drogowych.

18

Piękny, prawda? Ale czy zarejestrowany?

Pierwszą część egzaminu praktycznego zdaje się na placu manewrowym, a  drugą – jak zgodnie twierdzą wszyscy zdający – znacznie trudniejszą, na drogach publicznych.

Egzamin na prawo jazdy to poważna sprawa. Jeśli jego przebieg budzi jakiekolwiek

zastrzeżenia, można złożyć skargę do kierownika Wojewódzkiego Ośrodka Ruchu Dro-gowego (tego, w którym odbywa się egzamin). Gdy ktoś dwukrotnie nie zda części praktycznej, może się zwrócić do wojewody, by w trakcie kolejnego sprawdzianu był obecny dodatkowy egzaminator.

Po zdaniu egzaminu (i uiszczeniu stosownej opłaty) prawo jazdy wyda nam starosta lub – w dużych miastach – dzielnicowy wydział komunikacji. Pierwszy dokument jest wystawiany na 2 lata, kolejny – w zależności od wyników badań lekarskich – na lat 15.

Polskie prawo jazdy uprawnia do kierowania pojazdami również poza granica-mi naszego kraju. Władze niektórych państw wymagają jednak międzynarodo-wego prawa jazdy. Jest ono wydawane przez starostę na trzy lata na podstawie

prawa jazdy krajowego, bez dodatkowych egzaminów.

DOwODy ReJeStRaCyJneZostaliśmy właścicielami pojazdu. Do pełni szczęścia

potrzebna jest nam jeszcze rejestracja – warunek dopusz-czenia do ruchu na drogach publicznych.

Dokąd pójść, by zarejestrować samochód czy motor? Znów – do właściwego dla naszego miejsca zameldowa-nia starostwa powiatowego lub urzędu miasta. Tam do-wiemy się, jakie dokumenty należy dołączyć do wniosku. O rejestracji pojazdu decyduje się w drodze decyzji admi-nistracyjnej, zatem od ewentualnej odmowy możemy się

odwołać (o decyzji administracyjnej i odwołaniu od niej patrz: s. 22).

w uRZĘDZie gMiny – naSZa wyCieCZka ObywateLSkaProponujemy wam zorganizowanie wycieczki obywatelskiej do urzędu gminy.

Zastanówcie się wspólnie, jakie sprawy można załatwić w urzędzie (możecie za-pytać o to rodziców, którzy byli tam nieraz) i wypiszcie je na dużym arkuszu papieru. Następnie podzielcie się na dziewięć zespołów. Waszym zadaniem będzie uzyskanie

Z ż y C I A W Z I ę T E

Urodzenie dziecka trzeba zgłosić w urzędzie stanu cywilnego w ciągu 14 dni. Ro-dzice muszą nadać dziecku imię, przy czym nie może to być imię ośmieszające, w formie zdrobniałej lub niepozwalające odróżnić płci dziecka. Jeśli rodzice nie potrafią się zdecydować na imię, kierownik urzędu wpisuje do aktu urodzenia po-pularne w  kraju imię (w  Polsce np. Anna, Maria, Katarzyna, Jan, Andrzej, Piotr). Rodzice w ciągu pół roku mogą wystąpić o zmianę imienia dziecka.Do urzędu gminy idziemy też, jeśli chcemy się zameldować lub wymeldować, uzy-skać zgodę na wycięcie drzew lub pozwolenie na hodowlę psa rasy uznawanej za agresywną, wpis do ewidencji działalności gospodarczej i zasiłek szkolny.

(oprac. na podstawie Pomocnika Prawnego „Polityki”, 27 września 2008 r.)

19

dokładnych informacji o sposobie załatwiania wybranych przez was spraw w urzędzie gminy (np. dni i godziny urzędowania odpowiednich wydziałów, rodzaje dokumen-tów, które należy złożyć, wysokość opłat skarbowych itp.), przy czym niech każdy ze-spół zajmie się inną sprawą. Mogą to być np. sprawy związane z:

I grupa – meldunkiem (zarówno na pobyt czasowy, jak i stały), II grupa – zawarciem związku małżeńskiego, III grupa – uzyskaniem zgody na prowadzenie działalności gospodarczej, IV grupa – opłaceniem podatku od nieruchomości, V grupa – interwencją w sprawie źle zabezpieczonej studzienki kanalizacyjnej, VI grupa – uzyskaniem zgody na budowę domu jednorodzinnego, VII grupa – uzyskaniem informacji na temat przeznaczenia konkretnej działki

w gminnym planie zagospodarowania przestrzeni, VIII – wyrobieniem dowodu osobistego, IX – interwencją w sprawie złego żywienia dzieci w gminnych przedszkolach.Po powrocie opracujcie zebrane materiały, możecie też wydać ,,Przewodnik po urzę-

dzie: kilka dobrych rad’’, który przekażecie władzom gminy. Więcej o projekcie w ćwiczeniach na końcu rozdziału.

ważne SłOwa urząd: gminy, powiatu, miasta, marszałkowski, wojewódzki urząd

paszportowy dokumenty osobiste dowód osobisty paszport prawo jazdy wniosek o wydanie dokumentu dowód rejestracyjny

SpRawDź SiĘ SaM/a✓ W jakim urzędzie możesz wyrobić sobie dowód osobisty, w jakim paszport, a w ja-

kim zarejestrować motor lub samochód?✓ Co musisz zrobić, żeby uzyskać prawo jazdy?✓ Podaj przykłady spraw, które załatwia się w różnych urzędach.

20

3. Co może urząd, a co obywatel?

Dlaczego informacje o działaniach władz publicznych powinny być jawne? Gdzie i jak można je uzyskać? Co powinien zrobić obywatel, który nie zgadza się z decyzją urzędu?

pRawO DO infORMaCJiJednym z filarów demokracji jest jawność ży-

cia publicznego. I nie jest to slogan. Dzięki wyraź-nemu określeniu kompetencji, czyli uprawnień urzędników, a także formy, w  jakiej ma być po-dejmowana decyzja, wiemy, czego się spodzie-wać i co zrobić, gdy jesteśmy z decyzji urzędnika niezadowoleni.

Czwarta władza, czyli media, tylko częściowo wyręczają obywateli w  pilnowaniu, by reguły życia w  demokracji były rzeczywiście przestrze-gane. Sami również powinniśmy dbać o jawność

w życiu publicznym. Umożliwia to m.in. prawo dostępu do informacji o działalności władz i instytucji publicznych.

infORMaCJa pubLiCZna – CO tO takiegO? Informacja publiczna to informacja, do której dostęp powinni mieć wszyscy zainte-

resowani. Obywatele mają prawo do informacji o działalności organów władzy pub-licznej (nie tylko rządowej, ale i samorządowej) oraz osób pełniących funkcje publiczne (np. posłów, senatorów, radnych). Prawo do informacji publicznej obejmuje również działalność organów samorządu gospodarczego (np. cechów) i zawodowego (np. le-karskiego), a także innych osób oraz instytucji w zakresie, w jakim wykonują one za-dania władzy publicznej, gospodarują mieniem komunalnym lub majątkiem skarbu państwa. Takie zadania wykonuje np. dyrektor szpitala, gospodarując publicznymi pie-niędzmi. Możemy więc sprawdzić np., jaki jest majątek szpitala i  jakie inwestycje są w nim realizowane lub planowane.

Jak widać, jawność ma m.in. służyć kontroli finansów, w tym sposobu, w jaki wyda-wane są środki finansowe uzyskane od podatników. O ważności i randze tego prawa niech świadczy to, iż gwarantuje nam je konstytucja!

Obywatel ma prawo do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej oraz osób pełniących funkcje publiczne.

Art. 61 Konstytucji RP

Jak tO wygLĄDa w pRaktyCe?Mamy prawo nie tylko zaglądać do dokumentów urzędowych, ale także chodzić

na posiedzenia kolegialnych organów władzy pochodzących z powszechnych wybo-rów. Mamy prawo nagrywać tam dźwięk lub obraz! To dzięki temu przepisowi dzienni-karze mogą przygotowywać relacje radiowe i telewizyjne z posiedzeń Sejmu, Senatu

21

Biuletyn Informacji Publicznej działa na podstawie art. 8 Ustawy o dostępie do informacji publicznej z 2001 r.

czy rad i sejmików samorządu terytorialnego. Nawet jeśli ktoś uważa, że takie relacje są nudne, to przecież właśnie dzięki nim może poznać treść decyzji wpływających na nasze życie i okoliczności ich podejmowania.

ObywateL SZuka infORMaCJi Jeśli prosimy urząd o  informację publiczną, nikt nie może od

nas zażądać uzasadnienia (tzw. interesu prawnego lub faktyczne-go). Po prostu korzystamy z przysługującego nam prawa; w do-datku dostęp do informacji ma być bezpłatny.

Ale co by było, gdyby wszyscy naraz chcieli skorzystać ze swoich uprawnień? Aby ułatwić dostęp do informacji publicznych, ogłasza się je m.in. w biuletynie informacji publicznej (www.bip.gov.pl).

Informacja publiczna, która nie została opublikowana w Biule-tynie, jest udostępniana na wniosek obywatela – niekoniecznie pisemny, może być ustny. Możemy pójść do urzędu gminy i za-pytać o stan interesujących nas spraw, kolejność ich załatwiania czy sposób rozstrzygania. Często skorzystanie z prawa do infor-macji publicznej oznacza po prostu, że przeczytamy ogłoszenia na tablicy w urzędzie gminy.

Jak trudny jest kompromis pomiędzy tym, co powinno być jawne, a tym, co ma pozostać poufne, niech świadczy fakt, że w Polsce jednocześnie obowiązują dwa akty prawne: Ustawa o dostępie do informacji publicznej i Ustawa o ochronie in-

formacji niejawnych.

Z ż y C I A W Z I ę T E

We wrześniu 2011 r. Sejm porządkował przepisy dotyczące dostępu do informacji publicznej. W ostatniej chwili wprowadził poprawkę uniemożliwiającą obywate-lom dostęp do opinii i analiz, „jeżeli ich ujawnienie naruszyłoby ważny interes go-spodarczy państwa". Zdaniem krytyków taki przepis pozwoli władzom ukrywać niewygodne informacje. – Jeśli negocjujemy z jakimś państwem albo firmą, a ne-gocjacje zawierają elementy tajemnicy handlowej, to co by było, gdyby tej tajem-nicy nie dało się utrzymać? – przekonywał premier Donald Tusk.

(Gazeta.pl, 19 września 2011 r.)

A jakie jest twoje zdanie w tej sprawie?

Z ż y C I A W Z I ę T E

Publiczna jawność różnorodnych aspektów życia społecznego zdaje się wartoś-cią mającą znaczenie nie mniejsze niż równość, demokracja czy wolność. Sposób pojmowania jawności spraw życia społecznego, a także stopień jej urzeczywist-nienia przesądza o ustrojowych pryncypiach i o fundamentalnych zasadach wza-jemnego odnoszenia się ludzi do siebie.

(T. Stawecki, Jawność jako wartość prawna, „Studia Iuridica” z. XLIII/2004, s. 231)

Jak rozumiesz opinię, że jawność jest dziś równie ważna jak równość, demokracja czy wolność?

22

Jak sądzicie, które z informacji publicznych powinny pozostawać niejawne? Czy dziennikarze mogą ujawniać wszystko, co uważają za istotne dla obywateli?

Z takĄ DeCyZJĄ nie MOgĘ SiĘ ZgODZić!Urzędnicy, przy całej powadze ich funkcji, są tylko ludźmi i nie zawsze muszą mieć

rację. W państwach demokratycznych obywatele mają prawo do kwestionowania roz-strzygnięć administracji – autorytet urzędnika nie jest niepodważalny i nie ma zagro-żenia urzędniczą samowolą.

Konstytucja gwarantuje nam prawo zaskarżenia decyzji administracyjnych wyda-nych w pierwszej instancji. Przewidziano do tego odpowiednie procedury. Aby zagwa-rantować obywatelom możliwość odwoływania się, stworzono dwa szczeble sądowni-ctwa administracyjnego:

sądy administracyjne i instancji, czyli wojewódzkie sądy administracyjne sąd ii instancji, czyli naczelny Sąd administracyjny.Najczęściej urzędnicy rozstrzygają sprawę w formie decyzji albo postanowień. Waż-

ne, by zwrócić uwagę, z jakim rodzajem rozstrzygnięcia mamy do czynienia – szczegól-nie, gdy się z nim nie zgadzamy i chcielibyśmy się odwołać.

Helsińska Fundacja Praw Człowieka złożyła w  Wojewódzkim Sądzie Admini-stracyjnym w  Warszawie skargę na bezczynność szefa Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego w sprawie jej wniosku o udostępnienie statystyk podsłuchów i in-

nych form inwigilacji obywateli stosowanych przez ABW. Agencja podkreśla, że nie mogła udostępnić tych danych, i czeka na decyzję sądu. Postawcie się na chwilę w roli sędziego. Kto w tym sporze miał rację?

DeCyZJa To rozstrzygnięcie istoty sprawy w  sposób wiążący i  trwały. Organ administracji

publicznej wydający decyzję w naszej sprawie musi nas o tym poinformować. Zawsze mamy prawo złożyć odwołanie (a w szczególnych przypadkach – wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy).

Wniesienie odwołania do organu wyższej instancji jest proste – robimy to za pośred-nictwem organu, który wydał decyzję. Odwołanie nie wymaga szczegółowego uzasad-nienia; wystarczy, jeśli wynika z niego, że nie jesteśmy zadowoleni z decyzji.

Uwaga! Nie musimy się obawiać, że organ wyższej instancji wyda decyzję mniej ko-rzystną od tej, którą już dostaliśmy. Istnieje ustawowy zakaz, o ile nie odwoła się druga strona, wydawania decyzji na niekorzyść strony odwołującej się. Musimy jednak uwa-żać na terminy. Na odwołanie mamy 14 dni od dnia doręczenia decyzji, a gdy decyzja została ogłoszona ustnie – od dnia jej ogłoszenia. Co ważne, decyzja administracyjna musi zawierać pouczenie o terminach i  trybie odwołania, w przeciwnym razie jest wadliwa – patrz s. 23.

pOStanOwienie postanowienie dotyczy nie całej sprawy, ale jedynie kwestii proceduralnych. Urząd

może np. wydać postanowienie dotyczące jakiegoś wniosku w sprawie, która zakoń-czy się wydaniem decyzji. Na przykład może nas wezwać postanowieniem do uzupeł-nienia wniosku o wydanie pozwolenia na budowę domu.

powrót

23

Przykładowy wzór odwołania

Na większość postanowień, z którymi się nie zgadzamy, możemy złożyć zażalenie. Postanowienia, podobnie jak odwołania, doręczane są w formie pisemnej lub poprzez środki komunikacji elektronicznej. Zażalenie wnosi się w terminie siedmiu dni od dnia doręczenia, a gdy zostało ono ogłoszone ustnie – od dnia jego ogłoszenia. Postano-wienie również musi zawierać pouczenie o tym, jak można wnieść zażalenie.

Warto pamiętać o dwóch wyjątkach: odwołanie nie przysługuje nam od decyzji wy-danych w pierwszej instancji przez: ministra i  samorządowe kolegium odwoław-cze. Nie pozostajemy jednak bezbronni. Niezadowoleni z decyzji możemy się zwrócić do organu, który ją wydał, z wnioskiem o ponowne rozpatrzenie sprawy. Do takiego wniosku stosuje się odpowiednio przepisy dotyczące odwołań od decyzji.

SkaRgi i wniOSki – Jak pOwinny wygLĄDać?Coś nas niepokoi w pracy administracji? A może mamy pomysł na usprawnienie jej

pracy? Każdy z nas ma zagwarantowane w konstytucji prawo składania skarg i wnio-sków, a odpowiedź na nie jest obowiązkiem właściwego organu.

Z ż y C I A W Z I ę T E

W 2007 r. mieszkańcy warszawskich Kabat skrzyknęli się, by założyć mini-park wśród bloków. Nie bacząc na zakazy urzędników, kupili drzewa i krze-wy i posadzili je. Odwoływali się od decyzji władz, które miały inne plany wo-bec tego terenu, i w końcu przekonali do swojej akcji burmistrza dzielnicy. – Każde z 90 drzew ma tu swoją historię, opiekuna i wyjątkową dedykację. Oto Nasz Park, inicjatywa, która przekroczyła znacząco moje nadzieje, wyobraź-nię i granice Ursynowa czy nawet Warszawy – pisze inicjator akcji na stronie www.naszpark.pl.

Czy potraficie podać podobny przykład ze swojej miejscowości lub okolicy?

Kraków, 5 listopada 2011 r.Do kogo i stronaul. Kielecka 44, 02-530 Warszawa

Strona:Antoni Rybaul. Leśna 4 m. 2, 30-681 Kraków

Odwołanie

Niniejszym odwołuję się od decyzji ______ nr ______ z dnia 3 listopada 2011 r.

(Rozwinięcie: opisujemy fakty, powołujemy się na załączone dokumenty, wskazujemy powody odwołania)

Z wyrazami szacunku

Antoni Ryba

powrót

24

Czy jednak warto się fatygować? Warto, ponieważ zwraca to uwagę na sprawy waż-ne dla nas – obywateli. A skoro na skargi i wnioski musimy otrzymać odpowiedź, to ża-den urzędnik nie będzie mógł twierdzić, że nie został poinformowany o treści naszych pism. Sprawa może trafić do mediów, mogą się nią też zainteresować organizacje spo-łeczne. Nie ma zatem nic niestosownego w korzystaniu z tego prawa.

Skargę składamy wówczas, gdy podejmujemy interwencję w  konkretnej sprawie, w ramach obowiązujących przepisów oraz istniejących rozwiązań. wniosek zgłasza-my, gdy chcemy ulepszyć istniejące rozwiązania lub podsunąć administracji konkretny pomysł.

Skargi i wnioski można składać w interesie pub-licznym, własnym lub nawet innej osoby – za jej zgodą. Składamy je do organów właściwych do ich rozpatrzenia: (a) organów państwowych, (b) orga-nów jednostek samorządu terytorialnego, czyli np. wójta, burmistrza (prezydenta miasta), starosty, (c) organów samorządowych jednostek organizacyj-nych, czyli np. dyrektorów szkół, przedszkoli, szpi-tali, oraz (d) do organizacji i instytucji społecznych (w związku z wykonywanymi przez nie zadaniami zleconymi z zakresu administracji publicznej).

Przykładowy wzór skargi

kieDy SiĘ SkaRżyć? Skargi składa się do organów właściwych; na przykład organem właściwym do roz-

patrzenia skargi na ministra jest prezes Rady Ministrów.

Miejscowość i dataImię i nazwiskooraz adres składającego skargę

Organ, do którego kierowana jest skargaOsoba, funkcja, adres

Skarga

Na podstawie art. 227 Kodeksu postępowania administracyjnego składam skargę na...

(Rozwinięcie: opisujemy fakty, powołujemy się na załączone dokumenty, wskazujemy na nieprawidłowości)

(Zakończenie: przedstawiamy swoje postulaty)

Z poważaniem

Antoni RybaSpis załączników.

Za parę lat to będą muzealne eksponaty. Pieczęcie zostaną zastąpione przez podpisy cyfrowe. Już dziś wiele urzędów ich używa.

25

Przedmiotem skargi może być w  szczególności zaniedbanie lub nienależyte wykonywanie zadań przez właściwe organy albo przez ich pracowników, naru-szenie praworządności lub interesów skarżących, a także przewlekłe lub biuro-

kratyczne załatwianie spraw. Art. 227 Kodeksu postępowania administracyjnego

Jak długo czekamy na rozpatrzenie skargi? Właściwy organ powinien ustosunkować się do niej bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu miesiąca. O sposobie rozstrzyg-nięcia skargi skarżący musi zostać zawiadomiony.

kieDy SkłaDać wniOSek?Wnioski składa się do organów właściwych ze względu na przedmiot wniosku. Po-

winny zostać rozpatrzone bez zbędnej zwłoki, nie później jednak niż w ciągu miesiąca. O sposobie załatwienia wniosku zawiadamia się wnioskodawcę lub wnioskodawczy-nię. Wnioskodawcy niezadowolonemu ze sposobu załatwienia sprawy przysługuje prawo wniesienia skargi.

Skragi i wnioski można też kierować do urzędów drogą elektroniczną. W internecie, np. na stronie Rzecznika Praw Obywatelskich (www.rpo.gov.pl), można znaleźć różne wzory i przykłady takich pism.

Przedmiotem wniosku mogą być w szczególności sprawy ulepszenia organiza-cji, wzmocnienia praworządności, usprawnienia pracy i zapobiegania naduży-ciom, ochrony własności, lepszego zaspokajania potrzeb ludności.

Art. 241 Kodeksu postępowania administracyjnego

ważne SłOwa jawność informacja publiczna organ administracji publicznej decyzja

administracyjna postanowienie skarga wniosek

SpRawDź SiĘ SaM/a✓ Co to jest informacja publiczna?✓ Jakie kroki podejmiesz, jeśli chcesz uzyskać informację publiczną? Wyjaśnij to na

różnych przykładach.✓ Co obywatel może zrobić, gdy nie zgadza się z decyzją urzędnika?