JAK KLIMAT WPŁYWA NA ROŚLINNOŚĆ I GLEBY NA ZIEMI? . . . . . . . . 5 Krajobrazy strefy równikowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 Krajobrazy strefy zwrotnikowejj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Krajobrazy strefy podzwrotnikowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Strefa klimatów umiarkowanych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Strefa klimatów polarnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 Powtórzenie wiadomości o strefach klimatyczno-roślinnych Ziemi . . . . . . . . . . . 39 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

JAK ZMIENIA SIĘ POWIERZCHNIA ZIEMI? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Budowa wnętrza Ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 Budowa płytowa litosfery i jej konsekwencje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Wulkany świata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54 Trzęsienia ziemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 Co kształtuje powierzchnię Ziemi? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

JAK ZEWNĘTRZNE SIŁY PRZYRODY ZMIENIAJĄ POWIERZCHNIĘ ZIEMI? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Wietrzenie skał i działalność wiatru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69 Zjawiska krasowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 Działalność rzek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 Wpływ morza na wybrzeże . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 Lodowce górskie i ich wpływ na krajobraz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 Zlodowacenia i ich wpływ na rzeźbę terenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97

JAKIE JEST POŁOŻENIE I ŚRODOWISKO PRZYRODNICZE POLSKI? . . . 98 Położenie Polski w Europie i na kuli ziemskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 Położenie matematyczne Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101 Klimat Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Zlodowacenia w Polsce i ich wpływ na współczesną rzeźbę naszego kraju . . . . . . . 107

1.

2.

3.

4.

Spis treści

3

Główne regiony Polski. Mój region na mapie Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Mapa administracyjna Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 Pochodzenie skał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 Bogactwa mineralne Polski i naszego regionu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125 Znaczenie gospodarcze surowców mineralnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 Związek gospodarki regionalnej z warunkami przyrodniczymi . . . . . . . . . . . . . . 138 Ochrona przyrody w Polsce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147

JAKIE JEST NASZE MORZE? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Położenie i środowisko przyrodnicze Morza Bałtyckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 Znaczenie gospodarcze i przyczyny niszczenia środowiska przyrodniczego

Morza Bałtyckiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153 Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156 Sprawdzian . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157 Indeks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

5.

4

1

Krajobrazy strefy równikowejDo warunków klimatycznych, panujących w różnych częściach świata, przystosowują się roś-liny. Każda strefa klimatyczna ma więc typowy dla siebie krajobraz.

Lasy równikowe

Wiemy już, że w okolicach równika, w klimacie równikowym wybitnie wilgotnym, panu-je wysoka temperatura powietrza oraz występują obfi te, niemal codzienne opady deszczu. Dlatego w strefi e równikowej jest zawsze wilgotno i duszno. Takie warunki sprzyjają rozwo-jowi bujnej roślinności.

W tej strefi e rośnie gęsty, wiecznie zielony, wilgotny las równikowy. Najwyższe piętro tego lasu tworzą olbrzymie drzewa, sięgające do 60–70 metrów wysoko-

ści (czyli 15–20 pięter w budynku). W rozwidleniach gałęzi i szczelinach kory rosną drobniej-sze rośliny – mchy, paprocie i storczyki. Wszystko to splecione jest lianami. Charakterystyczne dla lasów równikowych są także palmy, bambusy i drzewiaste paprocie oraz grzyby.

Las równikowy jest prawdziwym rajem dla dzikich zwierząt. Roi się tu od owadów, pta-ków o barwnym upierzeniu (np. papug), żab, węży i jaszczurek, nietoperzy i różnych innych gatunków ssaków, w tym także małp.

Las równikowy i jego mieszkańcy

1 Jak klimat wpływa na roślinność i gleby na Ziemi?

5

W lasach równikowych Ameryki Południowej – Amazonii uwijają się wśród drzew tukany (4) i maleń-kie kolibry (5). W wodach żyją nie-zliczone gatunki ryb, z których naj-bardziej znane są krwiożercze pira-nie (6) oraz węgorze elektryczne. Na płyciznach czyhają na swe ofiary anakondy (7) – węże dusiciele oraz kajmany. Mieszkańcami lasów są mrówkojady (8), tapiry (9), ka-pibary (10) – największe gryzonie świata, powolne leniwce (11) oraz drapieżniki – pumy i jaguary (12).

Krajobrazy strefy równikowej

W lasach równikowych Afryki żyją szympanse i goryle. W rzekach – hipopotamy (1), a w ich pobliżu – okapi (2) – (krewniacy żyrafy) oraz sło-nie. W gąszczu drzew czają się lamparty (3).

Las równikowy 1

2

4

7

5

8

10

12

11

6

9

3

6

1

Na sawannie mogą żyć tylko zwierzęta, które dobrze znoszą upał i suszę. W Afryce należą do nich duże ssaki roślinożerne: zebry, antylopy (13), słonie (14), żyrafy, bawoły afrykańskie, pawiany (15), nosorożce (16) i wiele innych.Zwierzęta roślinożerne mają wielu wrogów. Polują na nie dra-pieżniki. Należą do nich: lwy (17), gepardy (18) – najszybsze zwierzęta lądowe, hieny, lamparty i inne. Najczęściej ich ofiarą padają zwierzęta słabe lub chore.Na sawannach żyje także wiele gatunków ptaków. Najbardziej znane to nielotne strusie oraz padlinożerne sępy, oczyszczające sawannę z martwych zwierząt.

Sawanna

13

16

14

17 18

15

7

Sawanny

Dalej od równika, w klimacie podrównikowym, nie ma już tak dobrych warunków do wzrostu roślin ze wzglę-du na trwającą tam kilka miesięcy (nawet pół roku) porę suchą.

W tej strefi e występują sawanny. Są to ogromne ob-szary, porośnięte bujnymi trawami i pojedynczymi kę-pami drzew – głównie rozłożystych akacji i olbrzymich baobabów.

W porze deszczowej roślinność staje się bujna i zie-lona. Trawy szybko rosną, drzewa pokrywają się liśćmi i kwiatami. Jest to także okres największej aktywności zwierząt. Wiele zwierząt właśnie w po-rze deszczowej rozmnaża się, gdyż nie ma wówczas kłopotów ze znalezieniem pożywienia.

Pora sucha to czas, kiedy usychają trawy, liście opadają z drzew, a zwierzęta wędrują w po-szukiwaniu wody.

Gleby w strefi e klimatów równikowych są mało urodzajne, gdyż wilgoć i gorący klimat sprawiają, że obumarłe szczątki roślin, opadające na ziemię, szybko się rozkładają, a obfi te opady deszczu powodują wymywanie próchnicy.

Ubarwienie sierści zebry w czarno-białe pasy sprawia, że kiedy zwierzęta te są w stadzie, drapieżniki nie mogą wyróżnić pojedynczych sztuk

• W klimacie równikowym rosną bujne, wiecznie zielone, wilgotne lasy równikowe.• W klimacie podrównikowym występują sawanny.

To ważne!

Sawanna – obszar między-zwrotnikowy, na którym wy-stępuje pora sucha i deszczo-wa, porośnięty trawami i po-jedynczymi kępami drzew.

słowniczek

8

1

1 Dlaczego wraz ze zmianą strefy klimatycznej zmienia się roślinność?

2 Wskaż na mapie świata największe obszary lasów równikowych oraz obszary, na których występują sawanny.

3 Wymień zwierzęta zamieszkujące lasy równikowe:• w Afryce;• w Ameryce Południowej.

4 Wyjaśnij, co to jest sawanna.

5 Wymień zwierzęta żyjące na afrykańskiej sawannie.

Roślinożerne:

Mięsożerne:

6 Na poniższej mapie świata pokoloruj ciemnozieloną kredką obszary występowania lasów równikowych, a jasnozieloną – obszary występowania sawanny. Możesz skorzystać z mapy zamieszczonej w podręczniku na stronach 6–7.

9

Ćw

icze

nia

Podsumowanie

1. Wnętrze Ziemi składa się z trzech głównych warstw: skorupy ziemskiej, płasz-cza i jądra Ziemi.

2. Skorupa ziemska jest zbudowana ze skał.

3. Skorupa ziemska wraz z górną częścią płaszcza tworzą litosferę.

4. Płyty litosfery przemieszczają się i dlatego w ciągu milionów lat kontynenty zmieniły swoje położenie.

5. Na styku płyt litosfery występują trzęsienia ziemi i wybuchają wulkany. Najwięcej czynnych wulkanów znajduje się wokół Oceanu Spokojnego, w tak

zwanym Pierścieniu Ognia.

6. Największym wulkanem w Europie jest Etna na śródziemnomorskiej włoskiej wyspie Sycylia.

7. Do trzęsień ziemi dochodzi na skutek przesuwania się skał w głębi Ziemi, a cza-sami także w wyniku wybuchów wulkanów.

8. Powierzchnię Ziemi kształtują procesy wewnętrzne – pochodzące z głębi na-szej planety, i procesy zewnętrzne. Procesy wewnętrzne powodują powstawa-nie łańcuchów górskich, dolin, zwanych ryftami, wulkanów, grzbietów i rowów oceanicznych. Procesy zewnętrzne, np. siła ciężkości, działanie wody, wiatru, temperatury powietrza, stopniowo wyrównują powierzchnię naszej planety.

66

Sprawdzian

1 Zaznacz krzyżykiem (X) prawidłową odpowiedź.

Zewnętrzna, sztywna warstwa kuli ziemskiej, to:

jądro Ziemi. płaszcz ziemski. skorupa ziemska.

Najgłębsza warstwa Ziemi, leżąca w samym jej środku, to:

jądro Ziemi. płaszcz ziemski. skorupa ziemska.

Góra z kraterem (otworem) na szczycie, z którego wydobywają się z głębi Ziemi lawa, gazy i popioły wulkaniczne, to:

jądro Ziemi. wulkan. łańcuch górski.

Rozżarzona, stopiona masa skalna, zmieszana z gazami, znajdująca się w głębi Ziemi, to:

lawa. wulkan. magma.

Płynna magma, wydostająca się na powierzchnię Ziemi, to:

lawa. lodowiec. źródło.

Przemieszczanie się płyt litosfery powoduje powstawanie:

łańcuchów górskich. pustyń. jaskiń krasowych.

Na skutek trzęsień ziemi tworzą się na powierzchni naszej planety:

wydmy. pradoliny. pęknięcia i zapadliska.

2 Wpisz na rysunku w odpowiednie miejsca nazwy: wulkan, magma, lawa, krater, bomby wulkaniczne, gazy i popioły wulkaniczne.

67

Zjawiska krasoweNa skały działają nie tylko wiatry czy zmiany tempera-tury powietrza, ale także woda z rozpuszczonymi w niej związkami chemicznymi, np. dwutlenkiem węgla. Skały podatne na działanie wody (np. sól kamienna i gips) roz-puszczają się i z czasem, wypłukane, mogą nawet całko-wicie zniknąć. Woda opadowa, zawierająca dwutlenek węgla, może rozpuszczać niektóre skały, np. wapienie. Proces ten nazywamy krasem lub krasowieniem.

dolina krasowa

źródło

ostaniec lejek krasowy

jaskinia

szczelina

stalaktyt

kolumna

stalagmit

Zjawiska krasowe – rozpuszczanie skał wapiennych przez wodę

Krasowienie skał jest także wietrzeniem. W efekcie krasowienia powstają ciekawe formy skalne na powierzchni Ziemi i pod ziemią. Woda płynąca po powierzchni Ziemi zbudowanej ze skał wapiennych wy-płukuje doliny, rozpuszcza mniej odporne skały. Bardziej odporne skały pozostają, tworząc wapienne wzgórza i pojedyn-cze skały – ostańce. W Polsce najbardziej znane formy krasowe można zobaczyć na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej.

Kras – wszystkie zjawiska zwią-zane z rozpuszczaniem skał przez wodę, również teren, na którym te zjawiska zachodzą.

słowniczek

Wąwóz Bolechowicki na Wyżynie Krakowsko--Częstochowskiej

74

3

Maczuga Herkulesa

Dolina Prądnika z Maczugą Herkulesa na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej

W wyniku rozpuszczania skał na powierzchni powstają liczne zagłębienia o różnych kształ-tach, np. przypominające lejki i dlatego nazywane lejkami krasowymi. W skałach wapien-nych jest dużo szczelin, dlatego wody płynące po powierzchni mogą łatwo dostawać się pod ziemię. Woda płynąca w pęknięciach i szczelinach skalnych wypłukuje jaskinie, a skapująca ze stropów jaskiń woda tworzy tam różne nacieki. Mogą one przybierać formę sopli, czyli sta-laktytów, lub zasłon – często o ciekawym kształcie – czyli draperii. Skapująca ze stalaktytów woda z rozpuszczonymi w niej minerałami powoduje narastanie od dna jaskini stalagmitów. Z czasem stalaktyty łączą się ze stalagmitami, tworząc kolumny naciekowe. Woda wypływa-jąca spod ziemi na powierzchnię tworzy źródła krasowe (wywierzyska).

Draperie – nacieki w kształ-cie fi ranek, zasłon, zwisające ze stropów jaskiń tuż przy ścianach.

Stalaktyt – naciek zwisający ze stropu jaskini w kształcie sopli lub długich rurek wa-piennych.

Stalagmit – naciek tworzący się na dnie jaskini w posta-ci guza lub słupa, powstały z węglanu wapnia po odpa-rowaniu wody.

słowniczek

Jaskinia z draperiami – naciekami

75