II. Ludność i urbanizacja

2. Zróżnicowanie demograficzne społeczeństw

STRUKTURA LUDNOŚCI jest to rozkład w całej populacji charakterystycznych jej elementów - grupwieku, płci, stanu cywilnego, wykonywanych zawodów, wykształcenia, miejsca zamieszkania itp.

Analizy struktur ludności wykorzystywane są m.in. do planowania działań z zakresu polityki społecznej lubzdrowotnej.

Każdemu etapowi rozwoju demograficznego odpowiada specyficzna struktura ludności wg płci iwieku,

od której zależą podstawowe procesy demograficzne:

przede wszystkim urodzenia i zgony.

Znajomość tej struktury jest niezwykle ważna,

stanowi bowiem podstawę większości analiz demograficznych.

Wiek społeczeństwa uzależniony jest od przeciętnejdługości trwania życia człowieka, która się wydłuża.

W epoce kamiennej (35-40 tys. lat temu) średnia długośćżycia nie przekraczała 18-20 lat.

Na początku naszej ery człowiek żył przeciętnie 22 lata.

W średniowieczu – 33 lata.

W 1900 r. – 50 lat.

Przeciętna trwania życia człowieka w:

1800, 1950 i 2011 roku

Obecnie średnia oczekiwana długość trwania życia wmomencie urodzenia na świecie szacowana jest naokoło 69 lat (dana na rok 2016 wg CIA).

Należy jednak podkreślić, iż wartość ta jest mocnozróżnicowana zarówno dla państw i regionów świata, jak idla struktury wg płci:

Regiony bardziej rozwinięte: 78,0 lat

Regiony mniej rozwinięte: 67,0 lat

Wg kontynentów:

Ameryka Północna – 80,1 lat

Oceania – 77,3 lat

Europa – 76,1 lat

Ameryka Środkowa i Południowa – 74,5 lat

Azja – 70,3 lat

Afryka – 56,0 lat !!!

W 2010 roku media pokazywały tą 130-letnią Gruzinkę jako prawdopodobnie

najstarsza mieszkanka Ziemi

W 2016 roku media odnalazły człowieka, który według danych powinien mieć 145 lat

Mieszkańcy krajów dobrze rozwiniętych żyją znacznie dłużej niż krajów rozwijających się, przyczym kobiety żyją dłużej niż mężczyźni.

Najdłużej żyją mieszkańcy Monako, Singapuru, Japonii, San Marino, Islandii, Hongkongu, Andory,Szwajcarii – ponad 82,5 lata (wg CIA w 2016 roku).

Średnia długość trwania życia w krajach rozwiniętych ustawicznie wzrasta.

W wielu krajach Afryki (Czad, Gwinea Bissau, Suazi, Gabon, Republika Środkowoafrykańska,Somalia, Zambia, Lesoto, Mozambik, Nigeria, Niger, Uganda, Burkina Faso, Mali, Angola, Zimbabwe)średnia długość życia jest niska – m.in. ze względu na AIDS i opóźnienie cywilizacyjne – wynosiponiżej 60 lat.

miejsce na świecie -

1 Monaco 89,50 85,6 93,5

2 Singapur 85,00 82,3 87,8

3 Japonia 85,00 81,7 88,5

5 San Marino 83,30 80,7 86,1

6 Islandia 83,00 80,9 85,3

8 Andora 82,80 80,6 85,1

9 Szwajcaria 82,60 80,3 85,0

11 Izrael 82,40 80,6 84,4

12 Korea Południowa 82,40 79,3 85,8

14 Włochy 82,20 79,8 85,0

15 Australia 82,20 79,8 84,8

16 Szwecja 82,10 80,2 84,1

19 Kanada 81,90 79,2 84,6

20 Francja 81,80 78,7 85,1

32 Irlandia 80,8 78,5 83,2

33 Wielka Brytania 80,7 78,5 83,0

34 Niemcy 80,7 78,4 83,1

42 Stany Zjednoczone 79,8 77,5 82,1

55 Kuba 78,7 76,4 81,1

56 Czechy 78,6 75,7 81,8

miejsce na świecie -

70 Polska 77,6 73,7 81,7

92 Węgry 75,9 72,2 79,8

101 Chiny 75,5 73,5 77,9

149 Ukraina 71,8 67,1 76,9

153 Rosja 70,8 65,0 76,8

164 Indie 68,5 67,3 69,8

167 Pakistan 67,7 65,8 69,8

168 Tadżykistan 67,7 64,6 71,0

171 Birma 66,6 64,2 69,2

185 Sudan 64,1 62,0 66,3

194 Etiopia 62,2 59,8 64,7

202 Liberia 59,0 57,3 60,8

204 Kamerun 58,5 57,1 59,9

214 Nigeria 53,4 52,4 54,5

218 Somalia 52,4 50,3 54,5

220 Gabon 52,1 51,6 52,5

221 Suazi 51,6 52,2 51,0

222 Afganistan 51,3 49,9 51,3

223 Gwinea Bissau 50,6 48,6 52,7

224 Czad 50,2 49,0 51,5

Analizując dane nie trudno zauważyć znaczną dysproporcję w oczekiwanej długości trwania życia wmomencie urodzenia w Europie – wyraźnie mieszkańcy Europy wschodniej i środkowej (państwanależące do byłego Bloku Wschodniego) żyją krócej w stosunku do mieszkańców Europy Zachodniej.

Pokazuje to wpływ systemu komunistycznego, zachwalanego często dalej przez wielu osób w Polsce nadługość trwania życia.

Pocieszający jest fakt, że z roku na rok ta różnica zmniejsza się.

W ostatniej dekadzie ubiegłego stulecia obserwowano istotny postęp w wydłużaniu się przeciętnegotrwania życia w całej Polsce i ta korzystna tendencja utrzymuje się dalej.

50

55

60

65

70

75

80

85

Wiek

Lata

Mężczyźni Kobiety

W 2015 r. rozpiętość między najwyższym i najniższym wskaźnikiem wśród wszystkich województww Polsce wynosiła dla mężczyzn 3,7 lat i dla kobiet 2,3 lat.

Mężczyźni żyją najkrócej mieszkający w województwie łódzkim (71,4 lat), natomiast najdłużej wwojewództwie małopolskim (75,1 lat) i podkarpackim (74,9 lat).

Kobiety żyją najkrócej w województwie śląskim i łódzkim (poniżej 80,5 lat), zaś najdłużej w województwiepodkarpackim i podlaskim (82,5 lat).

STRUKTURĘ PŁCI I WIEKU można przedstawić w wartościach bezwzględnych, podając faktyczneliczby ludności w danych przedziałach (grupach) wiekowych, odrębnie dla mężczyzn i kobiet.

Graficznym obrazem cech demograficznych jest PIRAMIDA PŁCI I WIEKU.

Z kształtu piramidy można odczytać proporcje między liczebnością poszczególnych grup wiekowych oraznadwyżki kobiet lub mężczyzn.

Nieregularności w kształcie piramidy świadczą o wyżach i niżach demograficznych, a także ubytku ludnościwskutek np. działań wojennych, emigracji i innych procesów demograficznych.

Struktura ludności według wieku obrazuje procentowy rozkład kolejnych grup wiekowych w ogólnejliczbie ludności danego państwa.

Według cech biologicznych w stosowanym najczęściej obecnie na świecie podziale wyróżniamy trzy głównegrupy:

dzieci (0-14 lat),

młodzież i dorośli (15-64 lat),

osoby w wieku starszym (65 lat i więcej).

Zgodnie z procentowym udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnym zaludnieniu danegokraju wyróżniamy:

społeczeństwa młode (kraje młodości demograficznej, progresywne, rozwojowe), w skład których wchodząspołeczeństwa:

znajdujące się w I, II i na początku III fazy rozwoju demograficznego,

krajów słabo i średnio rozwiniętych gospodarczo,

cechujące się wzrastającym współczynnikiem przyrostu naturalnego, wysoką dzietnością kobiet i dość niskąlub średnią przeciętną długością trwania życia;

społeczeństwa starzejące się (kraje dojrzałości demograficznej, stacjonarne, zastojowe) – społeczeństwa z IIIi IV fazy rozwoju demograficznego:

krajów średnio rozwiniętych gospodarczo (o wyższym stopniu rozwoju niż w przypadku społeczeństwmłodych) oraz nieliczne kraje wysoko rozwinięte, szczególnie te, które prowadzą politykę pronatalistyczną(np. Szwecja, Irlandia);

społeczeństwa stare (kraje starości demograficznej, regresywne), w skład których wchodzą społeczeństwa zIV i V fazy rozwoju demograficznego, z krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo Europy Zachodniej,Japonii oraz z krajów Europy Środkowej i Wschodniej:

cechują się one niską i bardzo niską dzietnością kobiet i stosunkowo długą przeciętną długością trwania życia(niższe wartości występują jedynie w krajach Europy Wschodniej),

bardzo często występuje w nich zjawisko regresu demograficznego.

Na podstawie udziału ludności w poszczególnych grupach wiekowych (kształtu piramidy wieku) wyróżnia się trzy typy społeczeństw:

TYP SPOŁECZEŃSTWA

UDZIAŁ LUDNOŚCI (W %) TYP PIRAMIDY SPOŁECZEŃSTWA

PRZYKŁAD PAŃSTWdo 19 roku życia po 65 roku życia

młode(młodości

demograficznej)(progresywne)(rozwojowe)

powyżej 30 poniżej 10

KeniaNigeria

(państwa słabo rozwinięte)

starzejące się(dojrzałości

demograficznej)(zastojowe)

(stacjonarne)

15-30 10-20

BrazyliaArgentyna

(państwa rozwijające się)

stare(starości

demograficznej)(regresywne)

poniżej 15 powyżej 20

HiszpaniaNiemcyJaponia

(państwa wysoko rozwinięte)

W krajach wysoko rozwiniętych niski przyrost naturalny iwysoka przeciętna długość życia powodują stosunkowomały udział roczników młodych do 20%.

Liczebność roczników najstarszych jest duża – częstopowyżej 15% i rośnie.

W krajach wysoko rozwiniętych w 2016 roku żyło ponad 300mln ludzi powyżej 60 lat (na całym świecie jest ich 900 mln).

Ponad 50 mln osób w krajach wysoko rozwiniętych mapowyżej 80 lat (łącznie na świecie jest ich około 125 mln).

W państwach tych mówimy o starzeniu się społeczeństwa.

Społeczeństwa krajów wysokorozwiniętych zaliczają się do starzejących się lub starych.

Udział osób powyżej 65 lat z reguły przekracza 15%.

Struktura wiekowa ludności w wybranych krajach w latach 1950-2015 (w %)

23,2 16,0 12,9 67,1 69,1 65,9 9,7 14,9 21,2

28,6 27,0 21,8 60,4 61,6 65,1 11,0 11,4 13,1

28,7 19,2 14,6 64,6 67,1 64,0 6,8 13,7 21,4

22,7 20,1 18,5 65,9 65,9 63,8 11,4 14,0 19,1

29,4 25,0 14,9 65,4 64,9 69,5 5,2 10,1 15,5

24,0 21,7 15,0 67,8 65,8 66,9 8,3 12,5 18,1

23,6 18,4 17,7 65,8 63,9 62,1 10,7 17,7 20,2

22,7 19,2 18,0 66,0 65,1 63,9 11,3 15,7 18,1

35,4 18,3 12,9 59,7 69,7 60,8 4,9 11,9 26,3

42,5 25,6 14,0 54,6 69,4 72,9 2,9 5,0 13,1

26,6 22,0 18,7 65,2 66,8 66,3 8,2 11,2 15,0

28,1 21,8 18,8 63,2 65,6 65,4 8,6 12,6 15,8

29,7 20,7 16,0 62,6 68,0 67,9 7,7 11,3 16,1

Najszybciej odsetek ludzi powyżej 60 lat wzrośnie w krajach najwyżej uprzemysłowionych.

Kraje słabiej rozwinięte także będą miały znaczny wzrost w odsetku ludności powyżej 60 roku życia.

Proces starzenia się społeczeństw obejmuje obecnie praktycznie wszystkie kraje wysoko rozwinięte,głównie na obszarze Europy, Ameryki PN, w Japonii, Korei Południowej, Australii.

Polega on na wzroście udziału osób w średnim i podeszłym wieku w ogólnej liczbie ludności danego kraju.

Powodują go najczęściej:

zmniejszanie się liczby urodzeń (np. w wyniku stosowania antykoncepcji) i w konsekwencji malejący udziałdzieci (niskie wartości współczynnika dzietności – co jest konsekwencją modelu małej rodziny),

spadek liczby zgonów (np. na skutek wysokiego poziomu opieki medycznej), prowadzący do wydłużania sięśredniej długości trwania życia).

Starzenie się społeczeństw oddziałuje niekorzystnie na gospodarkę kraju.

Wiąże się bowiem ze wzrostem wydatków na emerytury, renty oraz ochronę zdrowia.

Powoduje też spadek dochodów państwa wynikający ze zmniejszania się udziału liczby osób pracujących.

Problem starzenia się społeczeństw występuje też w takich krajach, jak Rosja, Białoruś, czy Ukraina.

Spadek liczby urodzeń wiąże się tam głównie z trudną sytuacją materialną wielu rodzin.

Innymi ważnymi przyczynami kryzysu demograficznego w tych krajach są także czynniki przyczyniające się dośmierci młodych osób w wieku produkcyjnym: samobójstwa, nieszczęśliwe wypadki w miejscu pracy(nieprzestrzegane są często podstawowe zasady bezpieczeństwa) i choroby układu sercowo-naczyniowegowywołane alkoholizmem.

Wszystko to sprawia, że młodzi ludzie nie chcą się tam decydować na posiadanie potomstwa, choć w ostatnichlatach jest nieco lepiej.

Społeczeństwo polskie za kilkanaście lat ze względu na obniżenie się współczynnika urodzeń iwydłużanie długości życia mocno się zestarzeje.

W 2020 r. osoby w wieku poprodukcyjnym będą stanowiły ok. 20% ludności.

W celu przeciwdziałaniu niekorzystnym zmianom demograficznym rząd premiera D. Tuska zdecydował sięw 2012 roku na reformę systemu emerytalnego w Polsce i podniesienie wieku emerytalnego:

do 67 lat dla mężczyzn (stopniowo do 2020 r.) i dla kobiet (do 2040 r.);

stopniowe podnoszenie wieku emerytalnego miało ograniczyć niedobór pracowników w stale rosnącej gospodarce i zwiększy bezpieczeństwofinansowe Polaków.

W 2016 r. rząd p. premier B. Szydło,na mocy nowej reformy emerytalnej,cofnął zmiany premiera D. Tuska:

kobiety będą pracować do 60 roku życia,

mężczyźni do 65 roku życia.

Proces starzenia się dotyczy także Chin, które jeszcze kilkadziesiąt lat przeżywały eksplozjędemograficzną, zdławioną krytykowaną przez kraje demograficzne polityką demograficzną,uruchomioną w 1978 roku, znaną powszechnie jako „polityka jedna rodzina – jedno dziecko”.

Rodzice, którzy zdecydowali się na kolejnego potomka, zmuszeni byli płacić bardzo wysoką grzywnę.

Polityka ta przyczyniła się także do wyraźnej przewagi chłopców nad dziewczynkami:

na każdą urodzoną w Chinach dziewczynkę przypada ok. 1,15 chłopca, co jest związane z aborcją selektywną,

Obecnie w Chinach jest blisko 35 milionów więcej mężczyzn niż kobiet.

Od 1 stycznia 2016 r., w związku z szybkim starzeniem się chińskiego społeczeństwa, weszło w życie noweprawo, które zezwala na posiadanie dwójki dzieci.

Najszybsze tempo starzenia się występuje oczywiście w Europie, gdzie społeczeństwo już od wielu latnie chce się decydować na większą ilość dzieci – często w tych państwach współczynnik dzietności zreguły nie przekracza 2,0 (aby liczba ludności nie spadała potrzeba przynajmniej 2,1).

Przyszłość także nie rysuje się dobrze,

Polska w Europie należy do krajów dla których prognozy demograficzne są wyjątkowo złe, pod koniecobecnego wieku w naszym kraju będzie mieszkać ok. 22 mln. osób (będziemy „małym krajem starych ludzi”).

Kontynent/Państwo

50-64 lat 65-79 lat 80 lat i więcej

2010 2060 2010 2060 2010 2060Świat 13,0 17,0 6,1 13,2 1,5 5,1

Afryka 7,6 12,6 3,1 6,7 0,4 1,4

Azja 12,9 19,0 5,6 15,5 1,1 5,6

Europa 19,4 16,9 12,0 17,3 4,2 10,3

Ameryka Pd. 11,9 19,0 5,4 15,3 1,4 7,1

Ameryka Pn. 18,9 16,6 9,3 14,3 3,8 8,0

Oceania 15,5 16,2 7,8 12,9 2,8 6,9

Unia Europejska 19,1 17,5 12,7 17,5 4,7 12,0

Brazylia 12,9 20,3 5,5 17,3 1,5 8,8

Chiny 16,2 19,8 6,8 20,7 1,4 8,8

Indie 11,0 19,3 4,3 13,1 0,7 3,6

Indonezja 11,1 19,7 4,8 16,0 0,7 6,4

Japonia 20,6 16,5 16,4 17,7 6,3 17,4

Rosja 20,0 16,6 9,9 17,8 2,9 6,9

USA 18,8 16,6 9,3 14,1 3,8 7,8

Znacznie wolniejsze tempo starzenie występuje w Ameryce Północnej.

W Stanach Zjednoczonych stosunkowo duży odsetek ludności stanowią migranci, cechujący się większądzietnością (dotyczy to Meksykanów, Afroamerykanów i Azjatów).

Większość amerykan mieszka w dużych powierzchniowo domach jednorodzinnych (w Europie znaczniepopularniejsza jest zabudowa wielorodzinna), w których po prostu „jest pusto bez dzieci” – to wpływa na fakt,że decydują się oni na liczniejsze potomstwo.

Ważnym faktem jest także wysoka zamożność większości obywateli.

Jeszcze wolniejsze tempo starzenia się ludności od Europy i Ameryki PN, cechuje pozostałekontynenty, w szczególności Afrykę, gdzie trwa eksplozja demograficzna.

W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo wysoka śmiertelność i stale utrzymujący się wysokiprzyrost naturalny powodują:

dużą liczebność roczników młodych, których odsetek liczy 30-50;

małą liczebność roczników starszych, wynoszącą do 10%.

Są to społeczeństwa młode.

W ostatnich latach obserwuje się powolny spadek udziału ludzi młodych (do 14 roku życia) w społeczeństwie.

W krajach słabo rozwiniętych znaczny odsetek ludności w strukturze wieku stanowią osoby młode.

Kraje te cechuje typ młody społeczeństwa – są to kraje młodości demograficznej.

W krajach tych udział osób w wieku powyżej 65 lat nie przekracza 10%.

Struktura wiekowa ludności w wybranych krajach w 2015 r. (w %)

44,0% 53,5% 2,5%47,7% 49,8% 2,5%42,8% 54,6% 2,6%41,4% 55,1% 3,5%31,8% 63,4% 4,9%31,6% 64,3% 4,1%41,9% 55,3% 2,8%50,5% 47,0% 2,6%35,0% 60,5% 4,5%43,8% 53,3% 2,9%46,7% 50,5% 2,8%39,5% 57,0% 3,5%

W krajach młodości demograficznej piramida wieku przyjmuje kształt trójkąta.

W raz z rozwojem demograficznym następuje powolne zwężanie się podstawy trójkąta.

Strukturę płci określa WSPÓŁCZYNNIK FEMINIZACJI,

który jest równy liczbie kobiet przypadającej na 100 mężczyzn.

Rzadziej stosowny jest WSPÓŁCZYNNIK MASKULINIZACJI,

wyrażający liczbę mężczyzn przypadającą na 100 kobiet.

W krajach ROZWINIĘTYCH GOSPODARCZO zaznacza się przewaga liczebna kobiet.

Jest to spowodowane:

znacznie dłuższym czasem życia kobiet;

większą dbałością kobiet o swój stan zdrowia;

wykonywaniem lżejszych zawodów;

mniejszą śmiertelnością w wypadkach w pracy i samochodowych;

mniejszym uzależnieniem od nałogów;

większą odpornością na stres.

Liczebność kobiet i mężczyzn w różnych grupach wiekowych jest różna.

Cechą charakterystyczną jest przewaga chłopców wśród ludzi młodych (rodzi się więcej chłopców).

W wieku lat 40 liczebność obu populacji się wyrównuje.

Jest to spowodowane wyższą umieralnością (nadumieralnością) mężczyzn w przedziale wiekowym od 30 do40 lat ze względu na:

niehigieniczny tryb życia (alkohol),

zawały serca.

Wśród roczników starszych zdecydowanie przeważają kobiety (kobiety żyją dłużej).

W wybranych krajach o wysokim poziomie gospodarczym współczynnik feminizacji przedstawia sięnastępująco (dane z 2015 r.):

w Polsce – 107,

w Austrii – 104,

w Japonii – 106,

w Niemczech – 104,

w USA – 102,

we Włoszech – 106.

Znacznie ponad średnią są:

Ukraina – 116,

Białoruś – 115,

Rosja – 115,

ze względu na krótszy czas życia mężczyzn,

W krajach tych mamy do czynienia zezjawiskiem tak zwanej NADUMIERALNOŚCIMĘŻCZYZN, spowodowanej:

wypadkami,

alkoholizmem,

podatnością mężczyzn na choroby cywilizacyjne.

W krajach słabo rozwiniętych gospodarczo liczba kobiet jest równa lub czasem nawet mniejsza odliczby mężczyzn.

Jest to spowodowane:

wysoką umieralnością kobiet w okresieokołoporodowym, wywołaną:

złymi warunkami higienicznymi,

brakiem opieki lekarskiej;

wykonywaniem przez kobietyciężkiej fizycznej pracy.

Współczynnik feminizacji kształtuje sięw tych krajach następująco (dane z 2015 r.):

Kenia – 100,

Erytrea – 100,

Jemen – 98,

Liberia – 98,

Nigeria – 96,

Gwinea Równikowa – 95,

Pakistan – 95,

Jordania – 95,

Indie – 93.

W krajach naftowych Zatoki Perskiej występuje bardzo duża dysproporcja pomiędzy liczą kobiet (jestich znacznie mniej) i mężczyzn – powodem czego jest bardzo duża imigracja do pracy przywydobyciu ropy naftowej oraz w budownictwie.

Współczynnik feminizacji kształtuje się w tych krajach następująco (dane z 2015 r.):

Kuwejt – 78,

Arabia Saudyjska – 77,

Bahrajn – 61,

Katar – 38,

Zjednoczone EmiratyArabskie – 37.

Kraje te cechuje specyficznapiramida ludności i wieku.

Liczebność roczników urodzonych w okresie międzywojennym maleje z przyczyn naturalnych.

Wcięcie przy grupie wiekowej 71-77 lat jest odzwierciedleniem niewielkiej liczby urodzeń oraz dużej śmiertelności niemowląt i dzieci podczas II wojny światowej.

Wybrzuszenie w przedziale wiekowym50-60 lat ukazuje powojenny wyż kompensacyjny.

Wcięcie w przedziale wiekowym 42-50 lat to niż demograficzny odnoszący się do dzieci mniej licznych roczników okupacji.

Wybrzuszenie w przedziale wiekowym30-40 lat to wyż demograficzny lat 70. i 80. XX w. będący echem powojennego wyżu kompensacyjnego.

Wcięcie w przedziale wiekowym 12-18 lat jest echem poprzedniego niżu demograficznego z lat 60. Niewielka liczba urodzeń to m.in. skutek dominującego modelu rodziny 2+1 oraz transformacji ustrojowej.

Niewielkie wybrzuszenie w przedziale wiekowym5-9 lat to słaby wyż demograficzny będący echem wyżu z lat 70. i 80. XX w.

Wąska podstawa piramidy wieku i płci świadczy o niskim przyroście naturalnym (niskiej dzietności kobiet). W celu przeciwdziałania negatywnym skutkom tego procesu został wprowadzony, m.in. program 500+.

Struktura zawodowa ludności

Bezpośrednią funkcją wieku jest aktywność zawodowa ludności.

Poziom aktywności zawodowej związany jest m.in.:

z ogólnym rozwojem gospodarczym kraju,

możliwością zapewnienia miejsc pracy,

obowiązującymi wzorcami kulturowymi,

społeczną sytuacją kobiet,

systemem edukacji.

Na decyzję o podjęciu pracy wpływa także:

sytuacja ekonomiczna rodziny,

osobiste aspiracje zawodowe potencjalnego pracownika.

Biorąc pod uwagę zdolność do aktywności zawodowej, wyróżnia się ludność w wieku:

przedprodukcyjnym – poniżej 18 lat,

produkcyjnym – przedział wiekowy zależy od granicy wieku emerytalnego;

w Polsce:

mężczyźni: 18-64 lat,

kobiety: 18-59 lat,

w wielu biednych krajach świata zatrudniane są osoby w wieku poniżej 15 lat,

m.in. w Bangladeszu, Kenii i wielu innych państwach Afryki i Azji pd.-wsch.

poprodukcyjnym – osoby, które osiągnęły wiek emerytalny;

w Polsce:

mężczyźni: 65 lat i więcej,

kobiety: 60 lat i więcej,

W Bangladeszu (i nie tylko) typową praktyką jest zatrudnianie osób niepełnoletnich (często poniżej

14 roku życia, nawet mające tylko 10 lat).

W zależności od rodzaju źródła utrzymania ludność dzielimy na dwie podstawowe grupy:

A. LUDNOŚĆ ZAWODOWO CZYNNĄ, posiadającą zarobkowe źródło utrzymania,

Zalicza się do niej osoby pracujące zarobkowo i wykonujące jakąkolwiek działalność gospodarczą (a takżeczłonków rodzin współuczestniczących w prowadzeniu gospodarstw rolnych).

Do tej grupy należą również bezrobotni zarejestrowani w urzędach pracy;

B. LUDNOŚĆ ZAWODOWO BIERNĄ, czyli osoby niepracujące lub posiadające niezarobkowe źródłoutrzymania,

np. stypendyści, renciści, emeryci i korzystających z pomocy opieki społecznej

czerpiący zyski np. z kapitałów finansowych i funduszy powierniczych oraz osoby utrzymywane, nie mającewłasnych dochodów,

do tej grupy należą m.in. dzieci i ucząca się młodzież.

Wśród wielu mierników określających aktywność zawodową najpopularniejszymi są:

𝐰𝐬𝐩ół𝐜𝐳𝐲𝐧𝐧𝐢𝐤 𝐚𝐤𝐭𝐲𝐰𝐧𝐨ś𝐜𝐢 𝐳𝐚𝐰𝐨𝐝𝐨𝐰𝐞𝐣 =𝐚𝐤𝐭𝐲𝐰𝐧𝐢 𝒛𝒂𝒘𝒐𝒅𝒐𝒘𝒐

𝐥𝐮𝐝𝐧𝐨ść 𝐰 𝐰𝐢𝐞𝐤𝐮 𝟏𝟓 𝐥𝐚𝐭 𝒊 𝒘𝒊ę𝒄𝒆𝒋 (𝟏𝟖 𝐥𝐚𝐭)× 𝟏𝟎𝟎(%)

𝐰𝐬𝐩ół𝐜𝐳𝐲𝐧𝐧𝐢𝐤 𝐳𝐚𝐭𝐫𝐮𝐝𝐧𝐢𝐞𝐧𝐢𝐚 =𝐥𝐮𝐝𝐧𝐨ść 𝐩𝐫𝐚𝐜𝐮𝐣ą𝐜𝐚 𝐰 𝐰𝐢𝐞𝐤𝐮𝟏𝟓 𝐥𝐚𝐭 𝒊 𝒘𝒊ę𝒄𝒆𝒋 (𝟏𝟖 𝐥𝐚𝐭)

𝐥𝐮𝐝𝐧𝐨ść 𝐰 𝐰𝐢𝐞𝐤𝐮𝟏𝟓 𝐥𝐚𝐭 𝒊 𝒘𝒊ę𝒄𝒆𝒋 (𝟏𝟖 𝐥𝐚𝐭)× 𝟏𝟎𝟎 (%)

współczynnik bezrobocia =𝐛𝐞𝐳𝐫𝐨𝐛𝐨𝐭𝐧𝐢

𝐚𝐤𝐭𝐲𝐰𝐧𝐢 𝐳𝐚𝐰𝐨𝐝𝐨𝐰𝐨× 𝟏𝟎𝟎 (%)

Najpopularniejszym miernikiem poziomu aktywności zawodowej jest współczynnik aktywnościzawodowej.

Wyraża on stosunek liczby aktywnych zawodowo do liczby osób w wieku 15 lat i więcej i jest podawany wprocentach.

UWAGA: współczynnik ten może być także obliczany dla ludności będącej w wieku produkcyjnym (18-59/64).

Na świecie współczynnik ten utrzymuje się na poziomie 30-60%:

najwyższe wartości (45-75%) w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo,

najniższe wartości (35-45%) w krajach słabo rozwiniętych.

We wszystkich krajach współczynnik ten na ogół stale wzrasta i prócz poziomu rozwoju gospodarczegozależy on także od:

struktury gospodarki i systemu politycznego (ustroju państwa),

stopnia urbanizacji,

systemu edukacji i poziomu wykształcenia (wyższy u osób wykształconych),

czynników społecznych: modelu rodziny i sytuacji zawodowej kobiet (płci).

𝐰𝐬𝐩ół𝐜𝐳𝐲𝐧𝐧𝐢𝐤 𝐚𝐤𝐭𝐲𝐰𝐧𝐨ś𝐜𝐢 𝐳𝐚𝐰𝐨𝐝𝐨𝐰𝐞𝐣 =𝐚𝐤𝐭𝐲𝐰𝐧𝐢 𝒛𝒂𝒘𝒐𝒅𝒐𝒘𝒐

𝐥𝐮𝐝𝐧𝐨ść 𝐰 𝐰𝐢𝐞𝐤𝐮 𝟏𝟓 𝐥𝐚𝐭 𝒊 𝒘𝒊ę𝒄𝒆𝒋 (𝟏𝟖 𝐥𝐚𝐭)× 𝟏𝟎𝟎(%)

𝑾𝑨𝒁 =𝑨𝒁

𝑳𝟏𝟓 𝒍𝒂𝒕 𝒊 𝒘𝒊ę𝒄𝒆𝒋× 𝟏𝟎𝟎 (%)

Państwo 1980 1990 2000 2010 2014

Australia 61,3 63,7 63,1 65,4 64,7Kanada 64,3 67,1 65,8 66,9 66,0Chile bd bd 53,7 58,5 59,8Niemcy 55,5 55,8 57,6 59,5 60,4Włochy 50,1 49,7 48,5 48,7 49,6Japonia 63,2 63,4 62,4 59,6 59,5Meksyk bd bd 59,2 60,3 59,9Holandia 49,0 66,7 63,1 65,1 64,4Polska bd bd 56,6 55,3 56,2Hiszpania 51,4 51,6 53,8 60,3 59,6Szwecja 71,6 74,4 70,9 70,5 71,9Turcja bd 56,6 49,9 48,8 50,5Wielka Brytania bd 64,0 62,6 62,9 63,2USA 63,7 66,5 67,1 64,7 62,9Kolumbia bd bd bd 68,2 69,4Litwa bd bd 59,7 56,8 58,9Chiny bd bd 76,8 71,0 70,7Indie bd bd bd 54,8 bdIndonezja bd bd bd 67,7 bdRosja bd bd 65,5 67,7 68,9RPA bd bd bd 52,3 53,3

Źródło: https://stats.oecd.org/ (Labour/Labour Force Statistics/LFS by sex and age/LFS by sex and age – indicators/Labour force participation rate)

https://stats.oecd.org/

W dniu 31 grudnia 2012 roku w Polsce żyło 31 050 tys. osób w wieku 15 lat i więcej (L15 lat i więcej), 15636 tys. pracujących (P) oraz 1757 tys. bezrobotnych (B).

Oblicz liczbę aktywnych zawodowo (Az) i biernych zawodowo (Bz) oraz współczynnik aktywnościzawodowej (WAZ).

DANE: SZUKANE:

MIEJSCE NA ZAPIS MIEJSCE NA ZAPIS

MIEJSCE NA OBLICZENIA (zapisujemy wszystkie obliczenia wraz z wzorami).

Odp.: Współczynnik aktywności zawodowej w Polsce wynosił w 2012 r. …………. .

W dniu 31 grudnia 2012 roku w Polsce żyło 31 050 tys. osób w wieku 15 lat i więcej (L15 lat i więcej), 15636 tys. pracujących (P) oraz 1757 tys. bezrobotnych (B).

Oblicz liczbę aktywnych zawodowo (Az) i biernych zawodowo (Bz) oraz współczynnik aktywnościzawodowej (WAZ).

DANE: SZUKANE:

L15 lat i więcej= 31 050 000 AZ=?

P=15 636 000 BZ=?

B=1 757 000 WAZ=?

1. Obliczamy liczbę ludnościaktywnej zawodowo (AZ):

2. Obliczamy liczbę ludnościbiernej zawodowo (BZ):

3. Obliczamy współczynnikaktywności zawodowej (WAZ):

Odp.: Współczynnik aktywności zawodowej w Polsce wynosił w 2012 r. 56%.

BZ = L15 lat i więcej – 𝑨𝒁 = 31 050 000 – 17 393 000 = 13 657 000

𝑾𝑨𝒁 =𝑨𝒁

𝑳𝟏𝟓 𝒍𝒂𝒕 𝒊 𝒘𝒊ę𝒄𝒆𝒋× 𝟏𝟎𝟎 (%)

𝑾𝑨𝒁 =𝟏𝟕 𝟑𝟗𝟑 𝟎𝟎𝟎

𝟑𝟏 𝟎𝟓𝟎 𝟎𝟎𝟎× 𝟏𝟎𝟎 = 𝟓𝟔, 𝟎𝟏𝟔𝟏 … % ≈ 𝟓𝟔%

𝑨𝒁 = 𝑷 + 𝑩 = 𝟏𝟓 𝟔𝟑𝟔 𝟎𝟎𝟎 + 𝟏 𝟕𝟓𝟕 𝟎𝟎𝟎 = 𝟏𝟕 𝟑𝟗𝟑 𝟎𝟎𝟎

Wśród ludności zawodowo czynnej wyróżniamy osoby zatrudnione w trzech SEKTORACH GOSPODARKI:

SEKTOR I - rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo,

SEKTOR II - przemysł i budownictwo,

SEKTOR III - usługi,

do których zalicza się m.in. handel, transport i łączność, kulturę i turystykę, usługi gastronomiczne, fryzjerskie oraz usługi świadczone przez oświatę, służbę zdrowia, wymiar sprawiedliwości, instytucje finansowe i ubezpieczeniowe.

z usług tych wyodrębnia się czasem:

IV SEKTOR - usługi wyspecjalizowane:

przetwarzanie informacji, organizacja i zarządzanie przedsiębiorstwami, marketing, reklama, ubezpieczenia, finanse.

Fazy rozwoju gospodarczego wyróżniamy na podstawie struktury zatrudnienia według sektorówgospodarki:

faza przedindustrialna (przedprzemysłowa),

jest obecnie typowa dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo,

faza industrialna (przemysłowa),

jest obecnie typowa dla krajówśrednio rozwiniętych gospodarczo,

faza postindustrialna (poprzemysłowa),

jest obecnie typowa dla krajówwysoko rozwiniętych gospodarczo.

W skali całego świata stopniowo zmienia sięstruktura zatrudnienia:

maleje liczba pracujących w sektorze I,

systematycznie natomiast rośnie udział sektora III (iIV).

słabo rozwinięte 20 – 90 10 – 30 10 – 50

wysoko rozwinięte 1,5 – 5 20 – 30 ponad 60

I - ROLNICTWO II - PRZEMYSŁ III - USŁUGI

Algieria 21,1 11,7 24,3 33,1 54,6 55,2Arabia Saudyjska 6,1 4,3 4,8 19,9 22,5 23,4 74 73,2 71,8Argentyna 0,7 3,0 3,0 22,7 24,1 23,9 76,6 72,9 73,1Austria 5,8 5,2 4,8 30,3 24,9 25,7 63,9 69,9 69,5Brazylia 20,6 16,0 20,0 22,0 59,4 62Chiny 50,0 36,7 22,5 28,7 27,5 34,6Dania 3,3 2,4 2,5 25,2 19,6 19,2 71,5 78 78,3Egipt 29,6 28,2 28,0 21,3 25,3 24,1 49,1 46,5 47,9Filipiny 37,1 33,3 30,4 16,2 15,0 15,9 46,7 51,7 53,7Finlandia 6,0 4,4 4,2 27,2 23,2 21,8 66,8 72,4 74Francja 4,1 2,9 2,8 26,3 22,1 20,4 69,6 75 76,8Gracja 17,4 12,4 13,6 22,6 19,6 15,0 60 68 71,4Hiszpania 6,7 4,2 4,2 30,8 23,0 19,5 62,5 72,8 76,3Holandia 3,0 2,8 2,1 20,2 15,9 15,0 76,8 81,3 82,9Izrael 2,2 1,7 1,1 23,7 20,4 17,5 74,1 77,9 81,4Japonia 5,1 4,0 3,7 31,2 26,3 25,8 63,7 69,7 70,5Kazachstan 35,5 28,3 24,2 16,3 18,7 19,8 48,2 53 56Malezja 18,4 14,2 12,2 32,2 27,7 27,4 49,4 58,1 60,4Meksyk 18,0 13,1 13,4 26,8 25,5 23,9 55,2 61,4 62,7Niemcy 2,6 1,6 1,4 33,5 28,4 28,1 63,9 70 70,5Nigeria (z 2004 r.) 44,6 11,5 43,9Peru 25,7 24,5 17,7 18,0 56,6 57,5Polska 18,8 13,0 11,5 30,8 30,3 30,5 50,4 56,7 58Rumunia 42,8 31,0 28,3 26,2 28,3 28,9 31 40,7 42,8Turcja 36,0 23,7 21,1 24,0 26,2 27,9 40 50,1 51Wielka Brytania 1,5 1,2 1,2 25,1 19,1 18,8 73,4 79,7 80

W gospodarce każdego państwa występuje zjawisko bezrobocia.

Pojawia się ono wtedy, gdy osoby zdolne do pracy i jednocześnie jej poszukujące nie mogą znaleźćzatrudnienia.

Wielkość tego zjawiska określa się najczęściej za pomocą współczynnika (stopy) bezrobocia.

Za próg niskiego bezrobocia uznaje się wartość mniejszą niż 4%.

Przy takim poziomie osoby poszukujące pracy mają szansę szybko ją znaleźć.

Im wyższa jest stopa bezrobocia, tym sytuacja osób chcących podjąć pracę jest gorsza.

Stopa bezrobocia nie jest precyzyjną miarą zjawiska.

Jej wysokość zależy bowiem od arbitralnie przyjmowanych kryteriów prawnych.

Te różnią się w zależności od państwa, jak i w czasie.

współczynnik (𝐬𝐭𝐨𝐩𝐚) 𝐛𝐞𝐳𝐫𝐨𝐛𝐨𝐜𝐢𝐚 =𝐛𝐞𝐳𝐫𝐨𝐛𝐨𝐭𝐧𝐢

𝐚𝐤𝐭𝐲𝐰𝐧𝐢 𝐳𝐚𝐰𝐨𝐝𝐨𝐰𝐨∗ 𝟏𝟎𝟎 (%)

W dniu 31 grudnia 2012 roku w Polsce żyło 1757 tys. bezrobotnych (B) i 17393 tys. osób aktywnychzawodowo (Az).

Oblicz stopę bezrobocia (SB).

DANE: SZUKANE:

MIEJSCE NA ZAPIS MIEJSCE NA ZAPIS

MIEJSCE NA OBLICZENIA (zapisujemy wszystkie obliczenia wraz z wzorami).

Odp.: Stopa bezrobocia w Polsce wynosiła w 2012 r. …………. .

W dniu 31 grudnia 2012 roku w Polsce żyło 1757 tys. bezrobotnych (B) i 17393 tys. osób aktywnychzawodowo (Az).

Oblicz stopę bezrobocia (SB).

DANE: SZUKANE:

AZ= 17 393 000 SB=?

B=1 757 000

1. Obliczamy stopę bezrobocia (SB):

Odp.: Stopa bezrobocia w Polsce wynosiła w 2012 r. 10,1%.

𝑺𝑩 =𝑩

𝑨𝒁× 𝟏𝟎𝟎 (%)

𝑾𝑨𝒁 =𝟏 𝟕𝟓𝟕 𝟎𝟎𝟎

𝟏𝟕 𝟑𝟗𝟑 𝟎𝟎𝟎× 𝟏𝟎𝟎 = 𝟏𝟎, 𝟏𝟎𝟏𝟕 … % ≈ 𝟏𝟎, 𝟏%

Istnieje wiele rodzajów bezrobocia.

Ze względu na czas trwania wyróżnia się bezrobocie:

krótkotrwałe – trwające nie dłużej niż 3 miesiące,

średniookresowe – trwające od 3 miesięcy do 1 roku,

długotrwałe – trwające powyżej 1 rok,

chroniczne – oznaczające najbardziej długotrwałe bezrobiecie.

Analizując przyczyny powstania tego zjawiska, wyróżnia się bezrobocie:

przejściowe (frykcyjne) – spowodowane najczęściej zmianą zawodu, pracy lub miejsca zamieszkania; jestzazwyczaj krótkotrwałe,

koniunkturalne (cykliczne) – efekt zwolnień grupowych na skutek znacznego spadku popytu na towary, np. wczasie kryzysu gospodarczego,

strukturalne – wynika z niedostosowania wykształcenia i kwalifikacji pracowników do wymagań rynku pracy,

technologiczne – wiąże się ściśle z postępem technologicznym oraz automatyzacją produkcji,

sezonowe – spowodowane spadkiem zapotrzebowania na pracowników sezonowych, głównie w rolnictwie iturystyce.

Bezrobocie utajone – nie jest ono rejestrowane i trudno je dokładnie określić, ponieważ :

zatrudnienie jest sztucznie wzmagane,

występowało ono np. w Polsce w okresie komunizmu,

zatrudniano wtedy znacznie większe ilości osób, niż wynikało to z faktycznych potrzeb (następowałodublowanie stanowisk pracy),

występuje tzw. bezrobocie agrarne, będące skutkiem przeludnienia agrarnego,

obecnie jest ono typowe dla krajów słabo rozwiniętych gospodarczo, będących w I fazie rozwojugospodarczego (fazie przedindustrialnej),

bezrobocie występuje wśród ludzi, którzy zrezygnowali z poszukiwania pracy z powodu zniechęcenia powielu nieudanych próbach,

ten rodzaj bezrobocia występuje obecnie w krajach wysoko rozwiniętych.

Kraj 1990 2000 2010 2015.04

Belgia 6,6 6,9 8,3 8,5

Czechy 8,7 7,3 5,9Dania 7,2 4,3 7,5 6,3Niemcy 8,0 7,1 4,7Irlandia 13,4 4,2 13,9 9,7Grecja 11,2 12,7 25,6Hiszpania 14,4 11,7 19,9 22,7Francja 8,0 9,0 9,3 10,5Włochy 8,9 10,0 8,4 12,4Litwa 16,4 17,8 8,9Luksemburg 1,7 2,2 4,4 5,7Węgry 6,4 11,2 7,3Holandia 5,1 3,1 4,5 7,0Polska 6,5 16,1 9,6 7,9Portugalia 4,8 4,5 11,0 13,0Rumunia 6,8 7,0 6,9Finlandia 3,2 9,8 8,4 9,4Szwecja 1,7 5,6 8,6 7,8Wielka Brytania 6,9 5,4 7,8 5,4Norwegia 5,2 3,2 3,5 4,1USA 2,1 4,7 9,6 5,1Japonia 8,7 5,1 3,2Chiny 3,1 4,1 4,0Nigeria 21,4 28,5Indonezja 6,1 7,3 5,8Brazylia 9,4 6,7 6,5Meksyk 2,6 5,3 4,9

Duży przyrost naturalny i przedłużenie długości życia w krajach rozwijających się powoduje szybkiwzrost zasobów siły roboczej.

Jednak możliwości jej wykorzystania są ograniczone ze względu na:

słaby rozwój przemysłu,

brak nakładów kapitałowych na nowe inwestycje,

niski poziom kwalifikacji ludności.

Małe bezrobocie występuje w krajach, które wykorzystują zasoby siły roboczej poprzezprzyspieszony wzrost gospodarczy: np.:

Tajwan,

Korea Płd.,

Brazylia,

Tajlandia.

W lutym 2003 r. poziom bezrobocia osiągnął max. wysokość 20,7%.

W lutym 2017 roku mieliśmy w Polce 8,5% osób bezrobotnych (w tym samym miesiącu ale rok wcześniejbyło blisko 2% więcej – 10,2%).

Należy pamiętać, że w okresie letnim bezrobocie jest najniższe, później zwykle rośnie (najwyższe bezrobociejest zwykle pod koniec zimy - w styczniu i lutym).

0,0

5,0

10,0

15,0

20,0

25,0

6,5

16,414,9

10,3

15,1

20,0

17,6

9,5

12,513,4

9,78,3

Stopa bezrobocia w Polsce w grudniu danego roku w %

W Polsce najwyższa stopa bezrobocia występujeod wielu lat w województwie warmińsko-mazurskim – 14,2% (istniało tu niegdyś bardzodużo PGR-ów) oraz kujawsko-pomorskim –12,1%.

Najniższą stopą bezrobocia zanotowano wwojewództwach tj.:

wielkopolskie (5,0%),

śląskie (6,2%),

małopolskie (6,7%),

mazowieckie (7,2%),

dolnośląskie (7,3%).

Zjawisko bezrobocia wywołuje wiele negatywnych skutków zarówno społecznych, jak iekonomicznych. Najważniejszymi spośród nich są:

pogorszenie jakości życia, spowodowane znacznym obniżeniem lub brakiem regularnych dochodówbezrobotnych i ich rodzin,

wzrost wydatków na pomoc socjalną,

np. wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych, przyuczanie ich do zawodu,

wzrost negatywnych zachowań, m.in. przestępczości, alkoholizmu czy narkomanii,

izolacja społeczna (np. bezdomnych) i obniżenie poczucia własnej wartości,

masowa emigracja zarobkowa niekorzystna z punktu widzenia państwa, z którego ludność emigruje orazpowstawanie wyludnionych obszarów.

Odpowiedź jest prosta – TAK:

korzystnie wpływa na konkurencyjność na rynku pracy:

stymulacja wzrostu poziomu wykształcenia i kwalifikacji zawodowych wśród osób poszukujących pracy,

motywuje do kształcenia, do zwiększania nakładów na inwestycje w kapitał ludzki,

wymusza realokację zasobów ludzkich przy głębokich przemianach strukturalnych gospodarki z zawodównieopłacalnych i nieefektywnych do zawodów nowoczesnych i efektywnych,

pomaga w walce z inflacją,

wyższy poziom bezrobocia oznacza bowiem osłabienie pozycji pracowników i związków zawodowych wprzetargach płacowych z pracodawcami, co z kolei prowadzi do zmniejszenia presji na wzrost płac;

wzrost bezrobocia osłabia także dynamikę popytu na towary,

wzrost motywacji pracowników do bardziej efektywnej i solidnej pracy,

zainteresowanie elastycznymi formami pracy w tym wolontariatem jako elementem Indywidualnego PlanuDziałania osoby bezrobotnej zawieranym z doradcą zawodowym.

Zmniejszyć bezrobocie można na wiele sposobów, m.in.:

wpływając na zmniejszenie przyrostu naturalnego (edukacja, działania polityczne, np. była polityka 1dziecka w Chinach),

modernizując gospodarkę (np. przy pomocy środków unijnych),

udzielając korzystne kredyty na tworzenie nowych miejsc pracy oraz na zakładanie własnej działalnościgospodarczej,

tworząc nowe miejsca pracy w sektorze państwowym,

prowadząc staż u pracodawcy, prace interwencyjne i roboty publiczne,

organizując pośrednictwo pracy,

znosząc biurokratyczne bariery utrudniające rozwój firmom (szczególnie małym i średnim podmiotomgospodarczym),

szkolenia podnoszące kwalifikacje lub umożliwiające przekwalifikowanie,

uelastyczniając prawo pracy:

umożliwiając zatrudnienie w niepełnym wymiarze godzin,

redukując nadgodziny,

wprowadzając elastyczny czas pracy – nierównomiernego wymiaru czasu pracy w ciągu rocznego okresurozliczeniowego,

obniżając granicę wieku poprodukcyjnego,

umożliwiając przechodzenie na wcześniejsze emerytury.

Materiały pomocnicze do naukiOpracowane w celach edukacyjnych (niekomercyjnych)

Opracowanie i redakcja: Sławomir DmowskiKontakt: kontakt@norwid24.waw.pl

WSZELKIE PRAWA ZASTRZEŻONE- KOPIOWANIE ZABRONIONE -