1088-4292-1-PB

YUSUF AKURA VE ZYA CKALP***

YUSUF AKURA AND ZryA GOKALP

Saym TRKMAN*

. BLM: YUSUF AKURA'NIN HAYATI VE FKRLERA. YUSUF AKURA'NIN HAYATIYusuf Akura, 1876 ylnda Volga kysnda bulunan Simbir ehrinde

dnyaya geldi. Babas Hasan Beye ait uha fabrikalar Rus ordusunakaputluk kuma imal ettiinden varhkl bir aileye mensup idi. Yusuf, ocuk

yata babasn kaybetti. Bu yzden fabrikalann ar yk annesininomuzlanna yklendi. Yusuf, alt yandayken annesi kzakla kaza geirinceyatalak oldu. Doktorlarn tavsiyesi ile 1883 ylnda annesi ile birlikte Odesazerinden stanbul'a geldiler.!

lk okulu ve bunun ardndan " Askeri Rdiye"yi bitirdikten sonraPangalt'ndaki Harbiye Mektebi'ne yazlan Akura, 1897 ylnda KunnaySubayoldu. Jn Trklerle ilikileri yznden tutuklanp Harp Divannnkarar ile askerlikle ilikisi kesilerek Fizan' a srld. Ancak bir sre sonraTrablusgarp'ta rtbeleri geri verilerek greve balad. Bir yl aradan sonra,1899'da kaarak Fransa'ya yerleti.2 Yusuf Akura ve arkada Ahmet Ferit,birlikte Paris'e geldikten sonra "Serbest Ulfimu Siyasiye Mektebi"nekaydoldular. Her ikisi de burada nl tarihi Albert Sarel ve EmilBautmey'den ders alarak bat kltrn de yakndan inceleme imkanbuldular. Yusuf Akura, bitinne tezi olarak hazrlad "Osmanl

mparatorluu Messeselerinin Tarihine Ait Bir Tecri.fue" adl almasyla1903 tarihinde nclkle bu okuldan mezun oldu.3

Gnkur. SAREM Uzman.Hamit Z. Koay, "Yusuf Akura ," Bel/elen ( Yl J977), Say:162, s. 390.Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, Anadolu Yaynclk, stanbul, 1983, s.171.Hamit Z. Koay, a.g.m, s. 393.

136 SAytM TRKMAN

renimini tamamladktan sonra Kazan'a amcasnn yanna giderek,burada Muhammediye Medresesi 'nde tarih edebiyat derslerinderetmenlik yapt. 1905 Rus Parlamentosunda Duma'nn kurulmas zerine,Trklerin burada nfuslar orannda temsil edilmesi iin almalar yapt.Trk ileri gelenleri ile temas kurarak," Rusya Mslmanlan ttifak" adl

siyas bir partinin kurulmasna nclk etti. Daha sonra bu Partinin ilerigelenlerinden olan Yusuf Akura, Trk1k konusundaki grlerini, Trk

topluluklar arasnda yaymaya balad. Trklerin gazete karmasna izinverilmesinden sonra, Kazan'da "Kazan Muhbiri"ni karmaya balad. Aynzamanda, Trkiye de Abdlhamit ynetimine kar alanlarla da irtibathalindeydi. 4

Akura,'' Tarz- Siyaset" isimli nl eserini Kazan'da yazmasnaramen,Rus idaresinden ekindii iin, Kahire'de kan "Trk Gazetesi"ndeyaymlad. Bu makalede; Osmanllk, slamclk ve Trklk tahlil ediliyorve sonuta en uygun siyaset tarznn"Trklk"olduu vurgulanyordu.5

II. Merutiyet'in (1908) ilanndan sonra, dier Trk dnrleri ilebirlikte stanbul'a geldi. Harp Akademisi, DM'-afaka, Medreset'1-Va'izn ve DM'I-mu'allimn okullannda siyas tarih retmenlii yapt.1909 da stanbul Dar'l-ftimln Edebiyat Fakltesinde, 1914 MlkiyeMektebinde tarih dersleri verdi. Mlkiye'deki grevi, 1915'de okulun

kapanmas zerine sona erdi. 1916'da ise, Dar'l-ftinfin'un yenidenyaplanmas sebebi ile kadro d kald1.6

Trk milliyetilii temelinde ilm alanda nemli almalar bulunan"Trk Dernei", 1908 yl sonlarna doru Mlkiye Mektebinde MdrCelal Beyin nezaretinde kuruldu. Kurucular; Ahmet Midhat Efendi,Emrullah Efendi, Necip Asm Bey, Tahir Bey, Dastanl Celal

Korkmazolu, Veled elebi, Yusuf Akura, Mverrih Arif Bey, MusaAkyiit, Fuat Raif, Filozof Rza Tevfik, Ahmet Ferit Beydir. Kprl FuadBey, Mehmet Emin Bey gibi nl yazarlar ve dnrler de bu dern~e yeidi.7 .

"Trk Dernei Dergisi"nin ilk says 1911'de kt, 7 sayyaymlandktan sonra, yerini" Trk Yurdu"na brakt. 18 Austos 1911 'de

Trk ve Dnya nlleri Ansiklopedisi, s.171."Tarih Boyunca Trkk, Tarz- Siyaset",Orkun Dergisi ( Ekim 2000 ), Say:32,istanbul, s. 48.Trk ve Dnya nlleri, s.17 .Hamit Z. Koay, a.g.m., s. 396.

YUSUF AKURA VE ZYAGKALP 137

kurulan "Trk Yurdu Cemiyeti"nin kuruculan; Mehmet Emin Yurdakul,Ahmet Hikmet, Yusuf Akura, Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali ve AkilMuhtar BeydiL Mecmuann imtiyaz sahibi olarak Mehmet Emin Bey,

murahhaslna Yusuf Akura, Ahmet Hikmet Bey ve Ziya Gkalp seildi.Dergi, eski yaz ile 17 yl kmtL 8

12 Mart 1912 de "Trk Oca" kuruldu. 20 Haziran 1912 tarihinde,program geniletiterek 231 tbbiyeli adna gelen temsilciler ile MehmetEmin Bey, Yusuf Akura, Mehmet Ali Tevfik, Emin Blent, Dr. Fuat Sabitve Aaolu Ahmet Bey tarafndan cemiyetin ad "Trk Oca" olarak kabuledilerek almalarna balad. "Trk Yurdu" dergisi, Trk Ocann yayn

organ oldu. Akura, 1931 de Trk Ocaklarnn kapatlmasna kadar dergiyiynetti. 1919 Bolevik htiHUi ile Rusya, i. Dnya Sava'ndan ekilinceAkura, Trk esirlerinin yurda dnmeleri iin Kzlay tarafndan Rusya'yagnderildi. Burada, esirlere yardmc olabilmek iin tehlikeli artlarda grevyapt. stanbul'un Kurtulu Sava srasnda igali ile tutukland. 9 Ancakdaha soma bir yolunu bularak "harp yzbas" unvanyla Anadolu'ya geti.

Yana ramen verilen grevleri baaryla srdrd. 10 Akura, Anadoluharekatna katldktan birka ay soma, Sakarya muharebelerine girdi.Ankara'da birok grevlerde bulundu. nce Maarif Vekaletine girerekeviri Brosu'nda vazife ald, ardndan "dou sorunlar" danman olarakHariciye Vekaletinde alt. Ankara'da Serbest Halk Dersleri Kursu'nda(1921-1922) ve daha sonra "Ankara Hukuk Mektebi"nde dersler verdi.1924'te "Trk Yurdu" dergisi yeniden yaymlanmaya balaynca buradakialmalan, dergi 1931 ylnda kapanncaya kadar srd. 1923 'te stanbulmilletvekili olarak meclise girdi ve yasama almalarna katld. 1934' ekadar Mecliste stanbul'u temsil etti. lmnden bir yl nce de Karsmilletvekili oldu. Trk Tarihi kurucu yesi olarak grevald. 12 Mart1935'te, stanbul'da vefat ederek Edirne Kap ehit1ii'ne defnedildi. ll

9

10

ii

Hamit Z. Koa)', a.g.m., 3 96.Trk ve Dnya nlleri, s.I72.Muharrem Feyzi Tog:y, Yusuf Akura Hayat ve Eserleri, Hsrtabiat Basmevi,

stanbul, J944, s. 62.Franai. Georgeon, Trk Milliyetiliinin Kkenleri, ev. Ali Er, Yurt Yaynlan,Ankara. 1986, s.l 05-106.

138 SAYM TRKMAN

B. YUSUF AKURA'NIN FKRLERYusuf Akura'nn Trklk ile ilgili dncelerinin stanbul'da,

Rusya'da ve Fransa'da gelitii grlr. Harp Okulu yllannda, Necip AsmBeyin, Veled elebi Efendinin ve Tahir Beyin Trklk ile ilgili yazlanm

okumu ve etkilenmitir. Ayrca, smail Gaspirinski (Gaspral) tarafndanbaslan "Tercman" gazetesi de stanbul'da datlmakta idi. Bu yazarlannfikirleri, onu derinden etkilemitir. Harp Okulu'nda renci iken tatilaylannda Rusya ile ve oradan da orta Asya Trkleri ile temasa geerek,buradaki Trklerin sosyal yaamn incelemitir. Bu ziyaretleri srasnda,

Osmanl Trkl ile Kuzey Trk arasnda kltrel bir 'kprnnkurulmasm istemitir.12

Onu, en ok etkileyen phesiz smil Gasprinski (Gaspral) olmutur.Knm'da Rusya'nn basksna ramen Mslman halklarla sk ilikilerkuran Tatarlann varlklann srdrebildiini rnek gsteren Gasprinski

(GaspraI)'ye gre, bu usulle eitli blgelerde yaayan Trkler devarlklanm koruyabilirdi. Akura, Gasprinski (Gaspral)'nin fikirleri ile okerken tarihlerde tanma frsat buldu. Onunla Rusya'ya yapt seyahat

srasnda karlat. Uzaktan da akrabal vard. Gasprinski (Gaspral),1883 'ten sonra Knm Bahesaray da yaymlarnaya balad "Tercman"gazetesi ile Trkler arasnda; " dilde ve fikirde i birlii" dnceleriniyaymaya almtr.

stanbul'da Akura ve dier aydnlar bu dncelerden etkilenmitir.arlk Rusyasnn sansrne ramen, Tercman'n yayn hayatndakalmasnn sebebi; siyasal alanda lml tutum, doay gzlemlerne,

gerekliin incelenmesini temel alma, laik dnce yaps olmutur. 13Akura'nn hayat boyunca yazm olduu yazlar, blmeayrlmaktadr:14

. Genel Trk Tarihi, zellikle, Trkle ilikin yaptlar,2. Osmanl Tarihi konusundaki yaptlar,3. Avrupa'nn Yakn a tarihinin siyasal, sosyal ve ekonomik

konulan ile ilgili yazlan.

12

13

14

Enver Ziya Kara, "nsz", YusufAkura, Tarz- Siyaset, 2. bask, TTK Yaynlan,Ankara, 1987, s. 3-4.Franois Georgeon, a.g.e, s. 26-27.

Kara, a.g.rn, s. 3.

YUSUF AK URA VE ZYA GKALP 139

Bu tasniften anlalaca zere. onun almalarnn nemli ksmntarih almalar ve tarih retm yelii olutunnaktadr. Yusufun

Trklnn temelinde tarihin anlarnma ilikin dnceler egemenolmutur. i 5

1904 ylnda Rusya'da kaleme ald " Tarz- Siyaset" isimlimakalenin tamam, Osmanl mparatorluu'nun k ve paralanmasnnlemeye ynelik arelerin neler olduuna J irdir. 16 Bu makale, Msr'daAbdlhamit ynetimine kar savaan "Trk" gazetesinin 24-34'nc

saylarmda yaymlanm olup daha sonra Ms! r ve stanbul'da iki kezbaslmtr. Yusuf Akura'nnmakalesinden baka Ali Kemal'in ve arkadaFerit (Tek)'in Ali Kemal'e cevab olan bir mektubu da yaymlanmtr.

" Tarz- Siyaset"te zerinde durduu ana konu unlarolmutur: 17

1. Bir Osmanl ulusu meydana getirmek (Osmanllk),2. slamcla dayanan bir devlet yaps kurmak (slamclk),3. lrka dayal bir Trk siyasal ulusuluu meydana getirmek(Trkk).

Osmanllk, slamclk ve Trklk grlerinin karlkl olarakmukayesesini ilk defa Yusuf Akura yapmtr. 18

a. Osmanllk: Akura'ya gre bu fikir, ll. Mahmut dnemindebalam, Abdlmecit dneminde gelimi, Sadrazam Ali ve Fuat Paalardneminde en st noktaya ulamtr. "Osmanllk" anlayna gre aslgaye, "Osmanl memleketindeki Mslim ve gayrimslim halka ayn siyasalhaklar tanmak ve vazifeleri yklemek; bylece aralarnda tam bir eitlikmeydana getirmek; fikir ve din bakmndan tam bir serbesti vermek, bu

eitlikten ve serbestiden faydalanarak sz konusu ahaliyi aralanndaki din vesoy farkma ramen yekdierine kartrarak ve temsil ederek AmerikaBirleik Hk1netlerindeki Amerikan milleti gibi, mterek vatanlabirlemi yeni bir millet, Osmanl milleti meydana karmak ve btn bu zorameliyenin neticesi olarak da" Devlet-i Aliye-i Osmaniye" yi asll ekliyle,yani eski snrlar ile muhafaza eylemekti ... Osmanl hududu haricindeki

1516

i7

18

Kara, a.g.m, s. 3.Georgeon, a.g.e, s.38-39.Kara, a.g.m, s 6.Niyazi Berkes, "Unutulan Adam", Sosyo/aji Konferans/ar XIV, stanbul niversitesi

Yaynlan No: 213, stanbul, 1976, s. 195.

140 SAYiM TRKMAN

Mslmanlar ve Trkler bununla o kadar megulolamazlard. Meselemahalli ve dahili bir mesele idi".19

Akura'ya gre; Almanlarn 1870-71 tarihinde milletlerin esasndarkn nemli bir yer tuttuunu iddia ederek Fransa'y malup etmelerindendolay bu fikir dayanan kaybetmi oluyordu20

b. sBmclk: Btn Mslmanlarn bir halife etrafnda toplanarakfikir ve eylem birliine varmasdr,21 Akura'ya gre slfunclk, balangtaOsmanl halkn Mslim-gayrimslim olarak ayracak, fakat daha sonrabtn dnyadaki Mslmanlan bir fikir etrafnda toplayarak byk bir

birliktelie sebep olacakt.Osmanllk fikrinin zayflamas zerine, Abdlaziz devrinde

"Panislfunizm" dncesi, yaygnlamaya balam ve diplomatikgrmelere de yansmtr. Midhat Paa'nn dmesinden sonra II.Abdlhamit dneminde bu fikir, eylem haline dnmtr. Eitimde,sarayda, sosyal ve kltrel alanda dinsellik n plana kmtr.Mslmanlann kalabalk olduu Afrika ve in diyarna eliler gndererek,Hicaz demir yolu inasn devam ettirerek slamiyet'teki hilafet nfuzukullanlmaya allmtr.22

c. Trklllk: Niyazi Berkes'e gre; Rusya'daki Mslmanlannuluslama akm ile Osmanl topraklanndaki Mslman ve Trk olmayan

gruplarn uluslama eilimi arasndaki paralellii ilk gren kii YusufAkura olmutur. O, ayn zamanda Trkiye'de Trkln geleceini,ZiyaGkalp'tan ok nce kavrayan kiidir,23

Yusuf Akura, milliyeti akmn bnyesinde birinci derecede roloynam kiilerden biridir.24 Akura'nn milleti tarifi u ekildedir: "Millet,

rk ve lisann esasen birliinden dolay ictimai vicdannda birlik hasl olmubir insan topluluudur" 25. Tarifte de grld gibi, rk ve lisan birlii esas

alrun olmakla beraber kltrel balardan olan ve Ziya Gkalp'n dahil

19

20

21

22

23

24

25

Yusuf Akura, Tarz-! Siyaset, 2. bask, TTK Yaynlar, Ankara, 1987, s. 19-20.Yusuf Akura, s.19-20.Kara, a.g.m, s.7.Akura, a.g.e, s.23.Berkes, a.g.m, s. 197.Geargeoni a.g.e, s.7.Yusuf Akura, 1928 Yl Yazlar, Ankara Kltr Bakanl Yaynlar, Yeni TrkDevletinin ncleri, 1981, s.5.


ettii din faktr bu tarife konulmamtr. Bu da, Mustafa Kemal'in kurduulaik devlet anlayna paralellik gstennektedir.

1908 Temmuzunda, Trkiye'de Jn Trk Devrimi meydana geldiindelkede Trk milliyetilii henz kklememiti. Hibir basn-yayn organbu dnceyi savunmuyor ve siyasiler bu konuda ak bir tutum

taknnyordu. Siyasal sahnede,"Batclar, Osmanlclar ve slamclar" rolalyordu. Yusuf Akura, 1908 Devrimi'nden sonra stanbul'a gelerek Trkmilliyetilii konusunda youn almalar yapt ve 1911'de "Trk Yurdu"dergisinde yazlar yazmaya balad ve 1912 de Trk Ocann almalannakatld. 1912 Austos ayndan sonra, " Trk Yurdu Mecmuas"nn ilk

nshasndan itibaren basm ve yaymn Yusuf Akura yrtmtr. Budergi ile Trkln esasn ekillendinni ve btn dncelerini yinni ylsreyle bu dergide yaymlamtr. Yusuf Akura'nn "Trk VurduMecmuas"nn kurulu ve alma ilkelerine Trklkle ilgili dnceleri u

ekilde yansmtr.261. Trk Vurdu, Trk rkna mensup halkn ekseriyeti tarafndan

okunup istifade olunacak bir tarzda ve lisanda yazlacaktr. Binaenaleyhlisan sade olacak, muhteviyat bu mevzulan Trk rk ekseriyetininistifadesine yarayacak eylerden intihap olunacaktr.

2. Trk Vurdu, umum Trklerce makbulolabilecek bir mefkfreyimeydana kannaa alacaktr.

3. Trk Vurdu, umum Trklerin kendi aralannda tanmalarnaalacak, gerek ahHiki gerek iktisadi cihetten ykselmelerine hizmetedecektir.

4. Trklerin birbirleri ile tanmalann kolaylatnnak iin "TrkVurdu Mecmuas", Trk dnyasnn her tarafnda olup biten ilerden ve

kardeler arasnda sevin veya kaderi mucip olacak vakalardan ve muhtelifTrk illerindeki fikir hareketlerinden ve edebi inkiaflardan haberdaredecektir.

5. Dahilde ancak Trklk ve Trk unsurunun siyasi ve iktisadimenfaatlerini mdaf'aa edecektir.

6. Mefkfresizlikten mnbais tembellik ve rehavetin ve mitsizliinnne gemee alacaktr.

26 Muharrem Feyzi Togay, a.g.e, s. 62-63.

142 SAYM TRKMAN

7. Trk Vurdu'nun beynelmile1 siyasette takip edecei istikamet Trkaleminin menfaatlerini mdafaa olacaktr.

Trk Vurdu dergisi, ttihat ve Terakki 'nin kontrolnde olmayan enderyayn organlarndan biri idi. Akura, Talat Paann ve Ziya Gkalp'n btn

srarlanna ramen ittihatlarn merkez komitesinde yer almad. Bununbalca sebebi, yemin metninde bulunan, "Osmanl, islam" gibi kaytlarnbulunmas idi. Ayrca Mustafa Kemal gibi, askerlerin siyasete mdahaleetmemeleri gerektii fikrine sahipti. Trk Ocanda, "Trk'n Dn veBugn" konusunda ok sayda konferans verdi. 1914 ylnda Birinci Dnya

Sava'na girildiinde, Trk milliyeti1ii salam bir biimde kk salm birdnce akm olarak yer ald. ttihat ve Terakki Cemiyeti, 1913'ten itibarenTrk evrelerin ifade ettii, ekonomik ve kltrel grmelerden younbir ekilde etkilendi ve politikalarna yn verdi.n Bunda Akura'nn nemlibir yeri olduu muhakkaktr.

Akura, Tarz- Siyaset adl makalesinde; Trklk siyasetinin slamsiyaseti gibi ycni olduunu, Osmanl snrlan ile kstl olmadm ifadeettikten sonra u dncelere yer verrnitir: 28

"Osmanl Devleti'nin menfaati, btn Mslmanlarn ve Trklerinmenfaatlerine aykr deildir. Zira, tebaas olan Mslmanlar ve Trkleronun kuvvetlenmesiyle kuvvetlenmi demek olduu gibi, dier Mslmanve Trkler de kuvvetli bir destek olurlar, Fakat slamn menfaati, OsmanlDevleti'nin ve Trkln menfaatlerine tamamen uymaz. Zira, slamnkuvvet kazanmas, Osmanl tebaasndan bir ksmnn (gayrimslimolanlann) sonunda kaybn ve bu cihetle Osmanl Devleti'nin gnmzdeki

topluluundaki bir parasnn yok olmasn mucip olaca gibi, TrklnMslim ve gayrimslim dini anlamazlyla blmnesine ve binaenaleyh

kuvvetsizlemesine sebep olur.Trkln menfaatine gelince o da ne Osmanl Devleti'nin ve ne deslamn menfaatine bsbtn uygun gelmez. Zira, slam toplumunu Trk veTrk olmayan ksmlarna blerek zayflatr ve bunun neticesi olarak

Osmanl tcbfusnn Mslmanlar arasna da nifak salp Osmanl Devleti'ninkuvvetsizlemesinimucip olur.

Bunun iindir ki, her cemiyete ahs, Osmanl Devleti menfaatinealmaldr. U'kin, Osmanl Devleti 'nin menfaati, yani kuvvet kazanmas,

27

RGeorgeon, a.g.e, s. 53-59.Yusuf Akura, Tarz- Siyaset, s. 26-31.


imdiye kadar mevcut olup bahsimizin mevzuunu tekil eden Tarz-Siyas'i'den hangisini takiptedir? Ve bunlardan hangisi Osmanl lkelerinetatbiktir?"

Akura, asl mhim mesele olarak eitli din ve rka mensup olan okuluslu Osmanl Devleti'nde bulunan milletlerin menfaatleri gereikaynamalarnn mmkn olamayacan ileri sryordu. slam birliinin veTrk birliinin Osmanl Devleti'ne yararl olup olmadn da u ekildeizah etmektedir: 29

"slam, siyas ve ictima ilere pek ok ehemmiyet veren dinlerdenbiridir. slamn esas kaidelerinden biri "din ve millet birdir", dsturuylaifade olunur. slam, mmin olan kimselerin cinsiyet ve milliyetlerini bitirir;

lisanlarm kaldrmaya alr, mazilerini, ananelerini unutturmak ister: slam,kuvvetli bir deirmendir ki, farkl cins ve din mntesiplerini tp, dinen,cinsen bir, ayn haklara sahip, yekdierinden hi farksz Mslmanlar

karr...slamn meydana knda, gl, muntazam siyas tekilat vard.

Kanun-u esasisi Kur'an idi. Resm dili Arapa idi. ntihap edilmi bir reisi,mukaddes bir riyaset merkezi vard.

Lakin, dier dinlerin tarihinde grlen deimeler, slam da dahi birdereceye kadar mahede olunur: Irk tesirleri ve muhtelif vakalar neticesi,dinin tekil ettii siyas birlik ksmen bozuldu. Hicretten henz bir asr

gememi idi ki, Arap ve Acem milliyetleri zddyeti, Emeviye ve Haimiyehanedanlan arasndaki nefret tarznda tecelli ile, slam birliine kapannabilmez bir yara at, Snn ve ii byk ihtilafm ortaya kard.

Bir zaman geldi ki, slamn kuvveti en aa noktasna doru inmeyebalad. slam lkelerinin bir ksm, gitgide byk ksm, drtte nden

fazlas, Hristiyan devletlerinin hakimiyeti altna geerek slamiyetin birliidelik deik oldu.

Kuvvetine halel veren bunca vakalar ile beraber, slam hala pekgldr. Mslimin arasna, dinlerinde phelilik veya daha beteri olan

imanszlk henz girmemi denebilir. slamn hemen btn tabiIeri, dinyolunda her fedakarl gze alacak, muti, dini ile heyecanl, dini btnkimselerdir.

29 Akura, a.g.e, s. 31-34.

144 SAYMTRKMAN

Hala her Mslman'm, Trk ve ranyim demekten evvel"elhamd-lil1al Msman'm.." diyor. Hala slamiyet dnyasnn byk ksm,Osmanl Trkleri hakann slamn halifesi tanyor. Hala btnMslmanlar, gnde be defa Mkerrem Mekke'ye yz eviriyor veKabe'yc yz srp Haeer-i Esved'i pmek iin, byk bir heyecan ilekrenin her tarafndan muhtelif skntya katlanarak kouyorlar. Hikorkmadan tekrar olunabilir ki, slam henz pek gldr. Bunun zerinetevhid-i slam siyasetinin tatbikinde, dahill maniler az glk ilekatlamlabilecek surettedir. Lakin haric maniler pek kuvvetlidir. Gerekten,bir taraftan slam devletlerinin hepsi Hristiyan devletlerinin nfuzu

altndadr. Dier taraftan bir iki mstesnas dnda, btn Hristiyandevletleri Mslman tebaaya maliktir.

Tabiyederinde bulunan Mslmanlarn, hatta kuvvetlice manev birvasta ile olsun, hudutlan haricindeki siyas merkezlere ballklanmistikbalde, rnhim neticeleri kabilecek umumi bir fikre hizmetlerinimenfaatlerine aykn grdklerinden ortaya kmasndan her suretle karkoymak isterler, ve btn slam devletleri stndeki nfuz ve iktidarlarsayesinde bu istediklerini icra da edebilirler. Binaenaleyh, zamanmzda enkuvvetli slam devleti olan Osmanl Devleti'nin bile cidd bir surette slam

birlii siya..


Bu faydalara mukabilOsmanl lkelerinde meskiln, Mslim olup daTrk olmayan ve Trkletirilmesi de mmkn bulunmayan kavimlerin

Osmanl Devleti elinden kmas ve slamiyetin Trk ve Trk olmayanksmlarna ayrlarak, artkOsmanl Devleti'nin Trk olmayan Mslmanlarile cidd bir mnasebeti kalmamas mahzurlar vardr.

Bugn ekseri Trkler mazilerini unutmu bir halde bulunuyorlar.Lakin u da unutulmamaldr ki, zamanmzda birlemesi muhtemelTrklerin byk bir ksm Mslman'dr. Bu cihetle, slam dini, byk Trkmilletinin teekklndemhim bir unsur olabilir."

Makalenin sonunda Akura; "Mslmanlk ve Trklk siyasetlerindenhangisi Osmanl devleti iin daha yararl ve kabil-i tatbiktir?" diyerek cevab

okuyucularna brakmtr.Akura, Tarz- Siyaset adl makalesinde Trk birlii konusunda

sylemleri ile bu birlie eilimli olduunu gstermektedir. Ayrca,Trkiye'de "Trk Oca"nn kuruluundave "Trk Yurdu" dergisinde kan

yazlarnda ne Osmanllk, ne slamclk fikirlerini savunduu sadeceTrkl savunduu grlmektedir. Bu yzden yabanc yazarlar, YusufAkura'yTrklk hareketinin lideri olarak grmlerdir.3o

Mustafa Kemal, Afet nan'n hazrlad "Meden Bilgiler" kitabndamilleti u ekilde tanmlar: "Millet, dil, kltr ve mefkilre birlii ile birbirinebal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve ictima heyettir.." 31 Butanmdan sonra, Trk milletinin teekklnde esas olan unsurlar ierisindeTrk milletinin halk idaresi olan cumhuriyetle idare edildiini TrkDevleti'nin laik olduunu, her reit olan kimsenin kendi dinini semekteserbest olduunu, Trk milletinin siyasi, dil, yurt, rk, tarih ve ahlak birliinesahip olan byk bir milletten meydana geldiini misallerle izah etmitir.

Yusuf Akura'nn millet tarifinde dini birlik aranrnad gibi, anaunsurun rk ve dilolduu, bu tanmla da Atatrk'n grne paralellik

olduu grlmektedir. Gnmzde de bu tanm, geerliliini muhafazaetmektedir. 1919'da stanbul Trk Ocanda verdii bir konferansta, Trk

milliyetiliinin emperyalist ve demokratik zelliklerinden bahsetmitir. 0,kendi ifadesine gre demokratik Trkl savunmutur. Bu adan dattihatlarnnemli simalarndan olan Enver Beyin benimsedii emperyalist

3031

Kara, a.g.m, s. 17.A. Afet inan, Medeni Bilgiler ve M Kemal Atatrk 'n El Yazlar, TTK Yaynlan,Ankara, 1998, s. 18.

146 SAYM TRKMAN

Trklk dncesini reddetmitir.32 arnzda, zellikle 1989'da SovyetBirlii'nin dalmasndan sonra ortaya kan yeni Trk devletleri ile Trkiye

arasnda demokratik bir siyasi ba meydana gelmitir. Bunda YusufAkura'nn ve Atatrk'n milletlerin haklarna sayg gsteren, emperyalist

dnceleri reddeden, demokrasi yanls grlerinin nemli etkileriolmutur.

1932 ylnda toplanan Birinci Tarih Kongresi 'nde/3 Atatrk'n dekatlm ile J. A. Gobineau'nun Arleri stn sayan rk grleri; Dr. ReitGalip, evket Aziz Kansu ve Sadri Maksudi Arsal'n bildirileri iletartlmtr. Yusuf Akura, tartmalardan kan sonucu u ekilde izahetmitir:

"Bir haftadan beri huzurunuzda sz syleyen arkadalarmz ispatettiler ki, Avrupal1arn hkmetmek amacn gzeterek ort!lya attklar rkkuramnn bilimsel bir kymeti yoktur... Biz, btn dnyada yaayan

insanlar, Avrupallar gibi ve onlar derecesinde hukuka sahip adam evlatlarsayyoruz".34

Atatrk de "stn rk kuram" ile ilgili eitli eserler okumu ve bylebir teoriyi destekleyen herhangi bir aklama yapmamtr. Bu sebeple deYusuf Akura ve dier konumaclarn fikirlerine katlmtr. Almanlarn"stn rk" iddialar yznden kan II. Dnya Sava, milyonlarca insann

canna malolmasnn yan sra ekonomik kayplara da yol am, dnyayabyk bir felaket yaatmtr. Dolaysyla, bu teorinin ok zararl olduu

grlmtr.

32

33

34

Georgeon, a.g.e, s. 107.Muharrem Feyzi Togay, a.g.e, s. 73.

erafettin Turan, Atatrk 'n Dnce yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler,Kitaplar, TTK Yaynlar,Ankara, 1999, s.44.

YUSUF AKURA VE ZYA GKALP 147II. BLM: ZYAGKALP'IN HAYATI VE ESERLERA. ZYA GKALP'IN HAYATI1875 ylnda Diyarbakr'da doan Z. Gkalp, lk ve orta okulu yineayn ehirde bitirmitir.35 1886-1890 yllar arasnda Diyarbakr AskerRtiyesi 'nde okuduktan soma Diyarbakr Mlk daresine girdi.36 1890'da

babasn, 1897'de amcas Hasip Efendiyi kaybetti.1898'de Diyarbakr'dasiyas almalar sebebi ile tutukland. Mahkeme sonunda sulu bulunarakstanbul'da bir yl sreyle hapis yatt. Bu sebeple de Baytar Mektebi'ndekitahsili yarm kald ve hapis cezas bitince Diyarbakr'a srld. 29 Aralk1900 tarihinde Hasip Beyin kz Vecihe Hanm ile evlendi. 37

1908'de II. Merutiyet ilan edilince, Diyarbakr'da bulunan ZiyaGkalp, ttihat Terakki 'nin ubesinin almasna nclk ederek buradagenlere hniyet, adalet, kardelik, Merutiyet'in faydalar zerinekonferanslar verdi. 1909 tarihinde Avukat kr Bey ile Diyarbakr'da"Peyman" adl bir gazete neretti. 1909 senesi sonlarna doru, ttihat veTerakki Cemiyeti Selanik Merkezi, Ziya Beyi Selanik'e davet etti. Ziya Beyde derhal bu ary kabul ederek Selanik'e gitti. Ziya Gkalp, hayal ettii

ehri burada bulur. Ziya Beyin siyas ve ilm hayat Selanik'te balar.ttihatlar yeni fikirlerle donanm bu bilim adamn hi brakmazlar. ZiyaBey de Avrupa'dan ok sayda kitap getirerek incelemelerine devam

etmitir.38Selanik'te, Sosyoloji Krss'n kurarak burada sosyoloji derslerini

verrneye balad. 19 i 2 seimlerinde Ergani -Maden'den mebus seilerekstanbul'a yerleti. Meclisin 18 Austos' ta feshi ile bu vazife drt aysrd. 3lJ

Balkan Harbi devam ederken Selanik'te bulunan ittihat ve TerakkiCemiyeti Umumi Merkezi stanbul'a nakledildi. Ziya Gkalp'ta merkezlebirlikte stanbul'a geldi. Ziya Gkalp'n stanbul'a gelmesinden soma ilk ii"Trk Oca"na girrnek ve "Trk Yurdu" dergisinde yazlar yazarak"Trklk cereyann" kuvvetlendirrnek oldu. Gkalp, burada Yusuf35

36

37

38

39

Kazm Nami Duru, Ziya Gkalp'ten Seme Yazlar, Smer Basmevi, Ankara, 1942,s.5.Enver Behnan apolyo, Filozof Gkalp, Kitap Yazanlar Kooperatifi, Ankara, 1933,s.9.Trk Ansiklopedisi,C. XVII, Mi11l Eitim Basmevi, Ankara, 1969,s. 481.Enver Behnan apolyo, Ziya Gkalp, Ittihat ve Terakki ve Merutiyet Tarihi, Gven

Basmevi, stanbul, 1943, s. 70-71.Trk Ansiklopedisi, s. 481.

148 SAYM TRKMAN

Akura ile tanarak birlikte ayn dergide almaya baladlar vebirbirlerinden fikir ynnden istifade ettiler.4o

Gkalp, 1918 ylnda ngilizler tarafndan stanbul'da tutuklanarakMalta'ya srgne gnderildi. Ailesinin elindekileri satarak tedarik ettii 500lira kendisine aadan yukarya atarak ulatmlmak stenirken ngiliztayfalan tarafndan kapld.41 Malta srgn srasnda maddeten ok

skntlar ekti ve yoksulluk ierisindeki ailesi eyalann satmak suretiyleyaamaya alt.42

Birinci Dnya Sava sonunda, M. Kemal'in giriimleri ile srgndenkurtarld ve Diyarbakr'a yerlemeye karar verdi.43 Gkalp, Diyarbakr'dageen uzun ve parasz gnlerinde "Kk Mecmua" ile urat.44 5 Haziran1922-1925 yllan arasnda 33 say karabildi.11 Austos 1923 'te TrkiyeByk Millet Meclisinin ikinci devresinde Diyarbakr'dan milletvekiliseildi. Hakimiyet-i Milliye'de seim ve parti meseleleri hakknda yazlaryazd. "naralt" bal ile Cumhuriyet gazetesinde ve "Yeni Trkiye'ninHedefleri" bal ile Yeni Trkiye gazetesinde yazlan yaymland.45

Ziya Gkalp, 25 Kasm 1924 Cumartesi gn, stanbul Pasteur FranszHastanesinde vefat etti. 26 Ekim'de eine az rastlanr bir trenle ll. SultanMahmut Trbesi'nin yanna defnedildi.46

Ziya Gkalp'n eserlerinden bazlan unlardr: Kzl Elma (1913),Trklemek,slamlamak, Muasrlamak (1918), Rusya 'daki Trkler NeYapmal ? (1918), Yeni Hayat (1918), Altn Ik (1923), TrklnEsaslar (1923), Trk Tresi (1923), Doru Yol (1923), Trk MedeniyetiTarihi (1925).

Aynca u dergi ve gazetelerde yazlar yazmtr: Gen Kalemler, TrkYurdu, Altn Armaan, Halka Doru, Trk Sz, slam Mecmuas,ktisadiyat Mecmuas, Millf Tetebbular Mecmuas, Harp Mecmuas, Dar '1-

40

41

42

43

44

45

46

Enver Behnan apolyo, a.g.e., s. 96-98.Orhan zgcdik, Gkalp, Burhan Basmevi, istanbul, 1957, s.20; Tark Zafer Tunaya,Milliyet, 3 Kasm 1974.Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp, Hayat-Eserleri, Ahmet Halit Kitapevi, stanbul,1949, s. 40-41.Kazm Nami Duru, a.g.e., s. 5.Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp ve naralt, ikbal Kitapevi, stanbul, 1939, s. 14.Trk Ansiklopedisi,s. 486.Cavit Orhan Ttengil," Ziya Gkalp zerine Notlar," Sosyoloji Dergisi, Say: 10,Faklteler Matbaas, 1996, istanbul, s. 105.


fnun Mecmuas, Muaflim, ctimaiyyat Mecmuas, Yeni Mecmua,Cumhuriyet.

Ziya Gkalp, Trk kltr tarihinde ok nemli roloynayan bir fikiradamdr. imparatorluk nizamndan uL,usal devlet nizamna geite, busistemin ideolojik temellerini dikkatli bir ekilde hazrlamtr.Abdlhamit'in baskc rejiminden kurtulan dnrler, kendi fikirlerininmemleketi kurtaracana inanyorlard. Gkalp, bu devirde gelecei grerekyeni oluacak devlet yapsnn fikr temellerini atmtr.47 Kltr ve uygarlk

kavramlann, toplum bilimi asndan ele alan ve aralanndaki ilikileriortaya koyan ilk dnrlerimizden biri olmutur. Bizde "kltr" kavramn,"hars" kelimesiyle tanmlayan ilk dnr de yine Gkalp olmutur. O,kltr, yapc ve birletirici bir kaynak olarak kabul eder.48 Fuad Kprl,

Gkalp'n milli kltrrnze yapt katklar u ekilde izah etmektedir:"phe yok ki, Trk aleminde "Milliyetperverlik" cereyannn olduka

uzun bir mazisi, epey kudretli mbeirleri vardr; bunun tevellt veinkiafndabirok tarih amiller, hayat zaruretler, hatta birtakm byk millifelaketler iddetle messir olmutur. Fakat, btn bu hakikatleri nazar-itibara almakla beraber, bu cereyan iinde" Ziya Gkalp"n adeta bir"Mihrak" tekil ettiini itiraf etmeliyiz. Bu harikulade insan, bu cereyaniindeki dank fikirleri ve kuvvetleri toplam, onlardan yeni ve umum bir"terkip" vcuda getirerek milli cereyann programn ve felsefesini izmitir.

Hayatn her ubesini ihata eden bu kadar geni bir terkip vcudagetirebilmek iin "Ziya" kadar yksek felsefi kabiliyetle mcehhez bykbir dimaa ihtiya vard. Lisan, bediiyat, hukuk, ahlak, din, iktisat ve terbiyemeselelerini byk bir nfuzla ihata ederek Trkln umum programnve felsefesini tespit eden bu emsalsiz mtcfekkir, btn Trk ve slam

dnyasnn ilk byk 'milli filozofu'dur. Diyarbekir dadisiyle stanbul'daBaytar Mektebi'nde geirdii ok ksa bir zaman mstesna olarak muntazambir tahsil grmeyen ve srf kendi sai ve istidadyla yetien "Ziya Gkalp"adeta bir ansiklopedi denecek kadar geni ve salam malumata malikti."Felsefe" ve "timaiyat" sahasnda Avrupa aleminin elde ettii neticelerionun kadar etrafl bir surette bilen, garbin ilm usullerini o kadar iyikavrayan ikinci bir adammz daha yoktur.

47

48Mehmet Kaplan,"YaayanZiya Gkalp", Yol, 8 Haziran 1966.Hikmet Dizdarogu, " Ziya Gkalp'te Kltr ve Uygarlk kavramlan," Trk Yurdu,

ubat 1965, s. 35.

150 SAYM TRKMAN

Ulfm-i slamiyede de byk bir ihata sahibi olduu iin, milll hayatkendi gzleriyle grmeye, ve garp dnyasyla slam aleminin mtekabilvaziyetlerini tetkik ederek inhitat amillerimizi derin bir surette anlamayamuvaffak oldu. Selanik'te "Gen Kalemler" mecmuasnda mnteireserlerinden balayarak "Trkln Esaslar" adl son mhim eserinevanncaya kadar btn yazlannda onun DHlI1t;zam ve ahenktar tekamlfikriyesini grmek mmkndr." 49

Ziya Gkalp, Selanik'te siyas almalannn yan sra cemiyetegenleri toplayarak, ttihat ve Terakki Mektebi'ni kurdu. Programna"ictimaiyyat" (sosyoloji) adnda bir ders koydurdu. Bu dersi verecek kimse

bulunamadndan hocaln zerine ald. Bylece ilk defa sosyoloji ilmiGkalp tarafndan fikir ve renim hayatmza girmi oldu. 5o Balkan

Sava'nn kmas zerine stanbul'a gelerek stanbul Edebiyat Fakltesinebir Sosyoloji Krss kazandrdL5 ! Sosyoloji yazlanna "Trk Yurdu"ndabalad. lk yazs, bu derginin nc cildinde (s. 331-337) "Trklernek,

slamamak, Muasrlamak" balyla ktL52 Trk milliyetiliinin teorikformln Durkheim sosyolojisinde buldu.53

Ziya Gkalp'n alma alanlan geni bir perspektif arz etmektedir."Yeni Mecmua" dergisinde; dil-edebiyat, tarih zerine; "slam

Mecmuas 'nda ekonomi zerine yazlar yazarak yepyeni bilim ve kltrakmlarn yurdun her yanna yaymtr.54

Trklk hareketi, Ziya Gkalp'a gelinceye kadar yurt iinde ve yurtdnda Trkler arasnda zaman zaman dnsel boyutlarda ortayakonulmutur.55 II. Abdlhamit dneminde slamclk ve Osmanllkhareketleri n pana karlm, Trklk hareketleri snk kalmtr.

Trk milliyetilii (VIII. yy.) Orhon Yaztlan'nda grld gibi, okeski zamandan beri uurlara ilenmi, ancak Ziya Gkalp, bu fikri sistemlibir ekilde ortaya koymu ve ilmi temeller zerine oturtmutur. Gkalp,

Osmanlcla kar Trkl, Osmanlla kar Trkl esas almtr.

49

50

51

52

53

54

55

Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp, Hayat- Eserleri, Ahmet Halit Kitapevi, stanbul,1949, s. 85.Ali Nzhet Gksel, a.g.e,s. 7.Nurettin azi Ksemihal, "Ziya Gkalp,", Cumhuriyet, 12 Ocak 1965.Cavit Orhan Ttengil, Ziya Gkalp zerine Notlar, s. 106.Bemard Lewis, Modern Trkiye'nin Douu, TTK Yaynlar,Ankara, s. 230.

Kazm Nami Duru, Ziya Gkalp, Mim Eitim Basmevi, stanbul, 1949, s. i 08.Ali Nzhet Gksel, a.g.e, s. 68.

YUSUF AKURA VE ZiYAGKALP 151

Trklk hareketi, dalmaya balayan Osmanl mparatorluu'ndaok hararetli bir ekilde geliti. Osmanlcla kar tavr alrken o zamangndemini muhafaza eden "slamclk" ve "Garpln" Trkle kar

olmadn aklamak zere i 918 ylnda, "Trklernek, slamamak,Muasrlamak" isimli eserini yazd. Burada, "Trk milletindenim, slammmetindenim, garp medeniyetindenim" diyerek bu fikirlerin birbirinidesteklediini izah etti. 56

Avrupa'da ortaya kan Trkiyat yada Trkoloji bilimi ile,Trklerhakknda arkeolojik aratrmalara balanm ve Trklerin ok eski bir milletolduu, geni bir alana yayld, byk uygarlklar kurduu tespit edilmiti.Dar'l-ftinfn'da (stanbul niversitesi ) Tarih Felsefesi retim yesiAhmet Vefik Paa, ecere-i Trki'yi (Trklerin Soy Kt) DouTrkesinden stanbul Trkesine evirmesi ve Lehe-i Osman ( OsmanlLehesi) adl bir Trke szlk dzenlenmesi, Trkiye'deki TrkeninGenel Trkenin bir lehesi olduunu ortaya koydu. Askeri OkullarNazrl yapan pka kahraman Sleyman Paa da Dnya Tarihi isimli

kitabnda Trklk ile ilgili almalar yapm, Avrupa'nn karalayc veaalayc ksmlarn tasfiye etmitir. Ayrca, "Sarf- Trki" (Trke DilBilgisi) isimli bir kitap da yazmtr. Rusya'da Azeri Trklerinden MirzaFethali Ahunzade ve Krm'da "Tercman" gazetesini karan smail

Gaspral ve Yusuf Akura, Trklk hareketinin nemli savunuculararasnda yer aldlar. 57

Ziya Gkalp, dncede, tarihte, dil ve edebiyatta balayan fakatdank halde bulunan fikirleri, bir sistem halinde toplamak istemitir.Gkalp, Trk1k fikrinin yaylma sresini Trkln Esaslar adlyaptnda yle ifade etmektedir:

"zetlersek, on yedi, on sekiz yldan bu yana Trk ulusununsosyolojisini (toplum bilimi) ve psikolojisini (ruh bilimi) incelemek iinharcadm emeklerin rnleri kafamn iinde ylm duruyordu. Bunlarortaya atmak iin yalnz bir neden gerekiyordu. te Gen Kalemler'de merSeyfettin'in balatm olduu dn savam bu nedeni hazrlad. Fakat bendil sorununu yeterli grmeyerek Trkl btn lkleriyle, btnprogramyla ortaya atmak gerektiini dndm. Btn bu dnceleri

56

57

Faruk K. Timurta," Ziya Gkalp, lmnn 40. yldnmnde," Yeni stanbul, 25Ekim 1964.Ziya Gkalp,rrkln Esaslar, hzL. Mahir nl, Yusuf otuksken, nklapKitapevi stanbul, 1973,s. 4-7.

152 SAYM TRKMAN

kapsayan "Turan" iirini yazarak Gen Kalemler'de yaymladm. Bu iir tamzamannda yaymlanmt.

nk Osmanlclktan da slam birlikteciliinden de lke iintehlikeler doacan gren gen ruhlar kurtarc bir lk aryorlard. Turan

iiri bu lknn ilk kvCmyd. Ondan soma srekli olarak bu iirdekiesaslar aklamak ve yorumlamakla uratm.

"Turan" iirinden sonra Ahmet Hikmet Bey, "Altn Ordu" makalesiniyaymlad. stanbul'da Trk Yurdu dergisiyle Trk Oca dernei kuruldu.

Halide Edip (Advar) Hanm, "Yeni Turan" adl romanyla Trklebyk nem verdi. Hamdullah Suphi Bey, Trkln etkin liderlerindenbiri oldu. Adlar yukarda geen ya da gemeyen btn Trkler, gerekTrk Yurdu'nda gerek Trk Oca'nda birleerek birlikte altlar.Kprlzade Fuad Bey ( Fuad Kpr1) Trklk bilimi (Trkiyat, Trkoloji)

alannda byk bir bilim adam oldu. Bu alanda hazrlad bilimselyapt1aryla Trk1 ve Trkleri aydnlatt.

Yakup Kadri, Yahya Kemal, Falih Rfk, Refik Halit, Reat NuriBeyler gibi yazarlar, Orhan Seyfi, Faruk Nafiz, Yusuf Ziya, Hikmet Nazm,Vala Nurettin Beyler gibi ozanlar yeni Trke'yi gzelletirdiler. MfideFerit Hanm da gerek deerli kitaplaryla gerek Paris'teki konferanslaryla

Trklnykselmesi iin byk abalar harcad.Trk1k dnyas bugn o denli genilemitir ki, bu alanda alansanatlarla bilim adamlarnn tmnn adlarn saymak, ciltlerle kitapyazmay gerektirir.

Rus Panislavizmine Osmanllarn, Tatarlarn tepkisi zeJlikleBalkanlar'da ve Rusya'daki Trkler arasnda milliyetilik ve Trk1kfikirlerinin younlamas eklinde ortaya kmtr. OsmanllarnBalkanlar'da yenik dt ve baz blgelerin elden kt bir zamanda,Avrupa'dan Pasifik'e kadar yaylan bir alanda, Trklk ve Panturanizmfikirleri yaygn bir sylem halini almt. Knmh smail Gasprinski (1814-1914)'nin nderliinde Tatar aydnlarnn ve Yusuf Akura'nn " Tarz-Siyaset" isimli eseri ile tartmaya alan "Pantrkist fikirler" 1908devriminden sonra ykselen bir ivme kazand, 24 Aralk 1908'de Yusuf

zzet'in kurduu" Trk Dernei" kurulu amacn "Trk" diye anlan btn

YUSUF AKURA VE ZYA GKALP 153

Trk kavimlerinin mazi ve haldeki ashar ve eral, ahval ve muhitinirenmeye ve retmeye almak, olarak aklyordu. 58

1911 'de Trk Dernei yedi saylk bir dergi karabildi. Bunu "TrkYurdu" isimli yeni bir dergi izledi. Kurucular,Ozan Mehmet Emin, AhmetHikmet, Dr. Akil Muhtar, Aaolu Ahmet, Hseyinzade Ali ve AkuraoluYusuf idi. Eyll 1912'de Ahmet Hikmet Viyana'ya konsolosluk grevinegidince yerine Trk akmn en nemli dnrlerinden olan Ziya Gkalpgeti. Trk Yurdu, Trk kltr ve siyasal Trkln byk teorikkonularn tartld nemli bir krs oldu. 59 Yusuf Akura ve Ziya Gkalp,burada karlkl fikir etkileiminde bulunarak teorinin daha da glenmesini

saladlar. Yayn organlaryla konferanslarla halk aydnlattdar. ktidaragelen ttihat ve Terakki 'nin ulusal politikalarna yn verdiler.

Balkan Sava'ndan sonra Rumeli topraklar kaybedildi. Araplar, halaOsmanl mparatorluu'nun bnyesinde bulunduundan ttihatlar,slamch ve Osmanlclt savunuyorlard. Bu ortamda Gkalp,Trkln boyutlarn genileterek "Turanclk ve Pantrkizm" fikirleriniortaya koydu.6o

mer Seyfettin'in dil de balatt Trklk hareketini yeterlignneyerek btn fikirleri bir araya toplayp bir program halinde yrtmearzusu, Gkalp'n "Turan" iirini yazarak, Gen Kalemler'deyaymlamasyla balad.6 !

TURAN

Nabzlanmdavuran duygular ki tarihinBirer derin sesidir, ben sahifelerde deiL.Gzide, anl, necip rkmn uzak ve yaknBtn zaferlerini kalbimin tanininde,

Nabzlarmda okur, anlar, eylerim tebcil.Sahifelerde deil nk Atilla, CengizZaferle rkm tetvic eden bu nasiyeler,O tozlu erevelerde, o ifiiraamiz

5859

(,0(,1

Ziya Gkalp, a.g.e, s. 10- 1.Bernard Lewis, a.g.e , s. 346-348.

Tark Zafer Tunaya, Milliyet, 3 Ekim 1974.Ali Nzhet Gksel, a.g.e, s. 70-71.

154 SAYM 1'RKMA.N

Muhit iinde grnmekte kirli, ermende;Fakat erefle nmayan Sezar ve skender!Nabzlarmda evet, unk ilim iin mphemKalan Ouz Han kalbim tanr tamamiyleOuz Han, ite budur gnlm eden mlhem:Vatan ne Trkiye'dir Trkler'e, ne Trkistan:Vatan, byk ve mebbet bir lkedir: Turan...

Bu iir, . Trk dnyasnda tesirinigstermitir, Trklerin sadeceOsmanllar 'olmad, dny~n. birok' blgesinde Trk rkndan olan .tcphluMm1n -olduu, tarihi -helgelecle tespit e4ilerek .z~ikle dil. ve .tarih,kQnulanndaki almalar'hz kaianmtr.

Gkalp'a gre.Trkn evr~ivard:62a. Gerek Tiltk!k; Anadolu Trkl,..

b. Yakmo';~ii; 'Oguzista:n, Anadolu, 'Azerbeycan, ran, HarzemTrklerinin birlemesiyle doacaktr,

. .

c. Uzak ve byk lk; Turan...

Gkalp, Turancl tarif ederken u ifadeleri kullanmaktadr:63"Turan, hars -itibariyle ayrlan Trkleri de ihtiva eden birliktir"demeksuretiyle .Anadolu snrlarn aan ve dny.aya yaylmTrklerin bir arayagelerek bi~ birlikteik ~ltitura9jlece'ini ifade ~trnektedir, .

...... -

Trkiye devletim, Trklk milletim,. ,,0 ."" . .cins.iRl1nokl~.Tiir~'~ zarar m,?

. . -

.Ne kadar Trk varsa l;mgiin cihanda

:Buradaki harse var meyli vicdanda,Dili dilimdendir, dini dinimden

Olacaz biz hep ayn vatanda.

62

63Nurettin azi Ksemihal, "Ziya Gkalp", Cumhuriyet, 12 Ocak 1965.Orhan zgedik, a.g.e., s. 83.


Gkalp, bu iirinde Turanclk ile grlerini msralara dkmtr.Buna gre, Trk milletinden olan, dili, dini, kltrleri bir olan insanlannbyk Trk dnyasn kurabileceini izah eder.

Ziya Gkalp, saf bir rk kavramn dolays ile rkl reddeder.Trklb'1n Esaslar adl eserinde, "budun" terimini tari f ederken "Aynanadan, babadan remi, iine hi yabanc kanmarn, kanda bir topluluk"der. Byle bir toplumun olamayacan u szlerle ifade eder: "Tarih ncesialarda bile saf bir budun (rkn) bulunmazsa tarihsel dnemlerdekibudunlann kanmasndan soma artk, saf bir budun aramak anlamsz olmazm? .. Bugnk toplumsal aamamzda ise, toplumsal dayanma kltrbirliine dayanyor. Kltrn kuaklara aktanlmas arac eitim olduu iin,kandalkla hibir ilgisi yoktur." 64

Buradaki szlerinde grld gibi, saf bir rk, saf bir kan birliiniak bir ekilde reddederek bunun kltr birlii olduunu izah etmektedir.

stanbul'da Dnya gazetesi ile yaplan syleide kardei Nihat Bey,Ziya Gkalp'n Trklk:le ilgili grlerini u ekilde izah etmektedir:

"Trkln sistemli kurucusu Ziya Gkalp'a gre, Trklk:, Trkmilletini kurtarmak ona bir birlik vermek onu ykseltmektir. Buradanhareket ederek bir milleti yapan itimai faktrlerin neler olduunu aratrr.Ona gre bir milleti meydana getiren hars (kltr) birliidir.,,65 Bu gregre de Gkalp, dank halde dnyaya dalm Trklerin esareUen

kurtarlmas, bir kltr etrafnda birleerek g birlii, gnl birlii meydanagetirmesini savunmutur.

Ziya Gkalp, bata sosyoloji olmak zere tarih, iktisat, felsefe, hukuk,edebiyat, din, folklor vb. birok alanda makale yazmmtefekkirlerimizdendir.

0, sosyal ve felsefi dncelerinde, daima tarih geliime bavurarakkonulan bilimsel temellere dayandrmak istemitir. Tarim aratrmalaryaparak konulan enine boyuna deerlendirmesi, onun tarihi kimliiniortaya karmtr. Bal bana bir tarih kitab hazrlarnamakla beraber,onun tarih metodolojisi ve felsefesi alannda Trk tarihine uyarlamalan

vardr.

65Ziya Gkalp, Tr/u,:ln Esaslar, s. 14-15.Dnya gazetesi,25 Ekim 1954.

156 SAYiM TRKMAN

Yazlarna daha ok Yeni Mecmua ve Kk Mecmua (haftalk)dergilerinde rastlamaktayz. Yeni Mecmua'da; on drt makale halinde "Aile

Ahlak", yine ayn dergide makale halinde "Eski Trk Devleti" , drtmakale halinde " Eski Trklerde Din" ve "Kay Slalesinin Eskilii ve

erdi" ad ile tarihi makalelerde yazmtr. Kk Mecmua'da yirmi drtmakale halinde "Trk Devleti'nin Tekaml", "Milletimizin Tarihi NeredeBalar" adnda yazlar yazmtr. O dnemde, mevcut yerli kaynaklar yeterliolmad iin. yabanc kaynaklardan da istifade etmi ve bir sentezyapmtr. Onun sosyoloji alannda olduu gibi ilmi tarihiliin usullerini deok iyi bildiini eserlerinde grmekteyiz. Ziya Gkalp, tarihi aratrmalarda

tarafsz olunmasn, hissi olunmamasn iaret ederek bu konuyu, KkMecmua (Say:ll, 1922)'da "Tarih lim mi Yoksa Sanat m?" adl birmakalesinde detayl bir ekilde aklamtr. Gkalp, ilmi tarihilik anlayile lkemizde modem anlamda tarih aratrmalarnn yaplmasna nclk

etmitir. Ayrca, Osmanl-slam tarihiliinin yetersiz olduunu grerekmazimizi milattan nceki yzyllara ulatran milli Trk tarihiliinin

gerekliliini ortaya koymutur.66 Gkalp, bu almalar ile Trktarihiliine ok nemli katklarda bulunmutur.

Gkalp'n, ekonomi ile ilgili yazlar da mevcuttur. Birinci DnyaSava ile birlikte "milli iktisat" grlerini youn bir ekilde ilemitir.Serbest ekonomi politikalarn savunan Adam Smith, Leroy Beaulieu,Charles Gide vb. iktisatlar yerine Von List, Wagner Schmuller,Philippovich gibi milli ekonomi grlerini savunan ekonomistlerinfikirlerini savunmutur. Savatan nce 45 milyon Osmanl Liras olanithalat, 1915 ylnda ancak 6 milyon civarnda olmutur.67 Bu sebeple dekendi kendine yeten bir sanayi ve tarm politikas icra etmek kanlmaz

olmutu. Gkalp, bu ortamda tarmda, sanayide, ticarette millilemeyi ktisatmecmuasndaki yazlaryla savunmutur.

SONUZiya Gkalp ve Yusuf Akura, Merutiyet ve Cumhuriyet dneminde

sosyolojik, felsefi, iktisadi ve tarihi konularda devlet adamlarna ve aydnhalk kitlelerine nemli lde fikri katklarda bulunmutur. ki nl

dnrn Trk Yurdu dergisinde birlikte hareket ettii konularn banda"Trklk, milliyetilik" konular gelmektedir. Bu son blmde,66

67

ibrahim Kafesolu, "Ziya Gkalp'da Tarihilik", Bel/eten, XLVIII, Yl: 1984, s. 189-190.Zafer Toprak, Trkiye'de Milli iktisat (/908-1918), Yurt Yaynlan, Ankara, 1982, s.25-26.


Cumhuriyet dneminde Atatrk ile fikir birlii edilen ve ayr dlenkonular ele alnacaktr.

Atatrk ilkeleri, bilindii gibi cumhuriyetilik, milliyetilik, laiklik,devletilik, halklk, irklHiplktr. Ziya Gkalp'e bir gazetecininl924 de

u soruyu sorar: 68Gazeteci - Bu milletin en byk mefkureleri nelerdir?Gkalp - Bu milletin en byk mefkureleri drt mefkurede icmal

(toplamak) edilebilir: 1. Milliyetilik 2. Halklk 3. Garp medeniyetilii (Batclk) 4. Cumhuriyeti/ik.

Grld gibi, ilk karlatinnada "cumhuriyetilik, milliyetilik,halklk" fikirlerinin hemen rtt anlalmaktadr.

Milll-iktisadi yazlarnda devletilii savunan Gkalp, bu konuda daAtatrk ile ayn gr paylamaktadr. Cumhuriyet Halk Frkas'nn dokuzmaddesini kaleme alarak fikirlerini ortaya koymutur.69

Atatrk, Gkalp'n "Turanclk" fikirleri ile ters dmektedir.7oVatan ne Trkiye 'dir Trklere ne Trkistan

Vatan byk mebhet bir lkedir:Turan

diyen Gkalp'a karlk Atatrk kendi fikirlerini "... Biz ylemilliyetileriz ki, bizimle i birlii eden btn milletlere hnnet ve riayetederiz... Bizim milliyetiliimiz herhalde bencil ve marurca birmilliyetilik deildir... Biz haddimizi bilir kimseleriz. Bitmez tkenmezistek sahibi deiliz." sz,leriyle izah etmitir.

Atatrk, devletin gc kadar hayal etmeyi bilmi ve "Misak- Milll"snrlarn ve hedetlerini tespit ederken akcl ve gerekilii n planakararak "Turanclk" fikirlerine kar kmtr. Ulusal bamszl yenivermi bir milletin yeni maceralara srklenmesini nlemitir.

Birinci Dnya Sava sonunda Rusya'da meydana gelen (1917)Bolevik ayaklanmas zerine Kzlayadna Rusya'ya giden ve orada Trkesirleri ile ilgilenen Yusuf Akura'nn dnnde Ziya Gkalp'n"Turanclk" ile ilgili grlerine kar karak bunun emperyalizmden baka

68

69

70

Ali Nzhet Gksel, a.g.e., s. 97.Tark Zafer Tunaya, Milliyet, 3 Kasm 1974.Ali Yaar Sarboy, "Ziya Gkalp ve Trk Devrimi," Sosy%ji Konferans/ar, stanbulniversitesi Yaynlar No: 2183,1976, s. 107-108.

158 SAYiM TRKMAN

bir eyolmadn ileri snTIesi, Turancl kabul etmeyen MustafaKemal'in zerinde tesir yapm olmas mmkndr.7!

Pantrkizm ve Panislamizm gibi an fikirlere kar kan Atatrk,yeni bir Anadolu Trk vatan fikirlerini zihinlere yerletirmek istedi. Bununiin de Trk tarihine nem verdi. nce, "Tarih-i Osman! EncIlleni"nitasviye etti. Bunun yerine, i 930 ylnda Trk Tarih Kurumu kuruldu.Kurumun grevi, okullarda ve niversitelerde Trk vatann sevdiren birtarih eitimi verdirmek idi.n Ziya Gkalp, Trk milletinin fedakar vekahraman bir millet olduunu sylemektedir.73 "Tehlike ve harp anlarndadaima Trk milletinin mucizeler gstermesini bekleyebiliriz ve Trklerinhibir millette grlmeyen fedakarlklar yapacandan emin olabiliriz. Trkmilletinin daima gvenebileceimizen esasl kudreti budur". Atatrk'n bukonuda genlie seslenirken kulland " ...Muhta olduun kudret

damarlarndaki asil kanda mevcuttur" veciz sz, ayn duygulanpaylatklann gstermektedir.

Mustafa Kemal ile Gkalp'n millet tanmlan arasnda farkllklargrlmektedir. Mustafa Kemal, milleti yle tanmlar: "Millet, dil, kltr vemefkOre birliine bal vatandalarn tekil ettii bir siyas ve itimaheyettir.,,74. Gkalp ise "Millet, ne rk ne kavm ne corafi ne siyas ne de

iras bir zmre deildir. Millet, lisanca, dince, ahlaka ve bediata mterekolan, yani ayn terbiyeyi alm fertlerden mrekkep bulunan bir zmredir" 75

Atatrk, Trk milletinin oluumunda etken olan unsurlar da uekilde sralamaktadr:76

.Siyasal varlkta birlik,2. Dil birlii,3. Yurt birlii,4. Irk ve kken birlii,5. Tarih yaknlk,

71 Niyazi Berkes, a.g.m., s. 202.72 Bemard Lewis,a.g.e.,s. 356.73 Ali Nzhet Gksel, Ziya Gkalp Diyor ki, Ahmet Halit Kitapevi, stanbul, 1950, s. 95-96.74 Afet nan, Medeni Bilgiler, s. 18.75 Bemard Lewis, a.g.e., s. 321.76 Afet nan, a.g.e., s. 22.


6. Ahlaki yaknlk.Bu tariflere baktmzda, aralarndaki en nemli kltr farknn "din"olduu grlmektedir. Gkalp, dini bu tanmlamann iine alrken Atatrk,din birliini dahil etmeyerek laik bir anlay ne karmtr. Ancak bu,

Gkalp'n laik anlayna kar olduu manasna gelmemelidir. Merutiyetdneminde gen Trk subaylar arasnda Voltaire, J. J. Rousseau, Comte veHaeckel gibi laik dnen kiilerin says gn getike artt sralarda, ZiyaGkalp da laikliinin ncleri arasnda yer ald. Franszca "laique" deyiminianlatmak iin "la-dini" szcn kullandnda, bata eyhlislam olmakzere, din adamlarnn tepkisini zerine ekti.77 Zaman zaman bugrlerinden dolay, "dinsiz" gibi sulamalarla kar karya kald. Mill"iMcadele'nin en hareketli zamannda II Nisan n'de eyhlislamDrrizade'nin Anadolu'da toplanan "Kuva-y Milliye" kuvvetleri ile Atatrkve silah arkadalar hakkndaki fetvas i atmaya yol am ve ulusal zafernemli lde sekteye uratlmt. 5 Mays 192'de Anadolu mftlerinin153 kiinin imzasyla yaymlanan "Anadolu Fetvas" bir nebze de olsa,"stanbul Fetvas"nn tesirini ortadan kaldryordu. Dinin siyasete aletedilmesinin zararlarn gren Atatrk, bilindii gibi laik devlet yapsnaama aama tesis etmitir.

Cumhuriyet'in ilan ncesinde, Mustafa Kemal ve devrin ileri gelenmebuslar ile inklap fikir adamlarnn Ankara stasyonu'ndaki Kalem-iMahsus (zel Kalem) binasnda krk kiiden oluan bir heyetle yaptklar

grmeler esnasnda, Ziya Gkalp'n, devlet ekillerinin olduunu,bunlarn da monari, merutiyet ve cumhuriyet rejiminden meydana

geldiini ifade etmitir. Ata'nn huzurunda "Yeni Trkiye hakimiyet-imilliye esaslarna dayandna gre devlet eklinin Cumhuriyet olmasgerekir" diyerek, dncelerinin O'nun ile ayn olduunu ortaya

koymutur.nDilin sadelernesi konusunda da gr farkllklar mevcuttur. Z.

Gkalp, "Trkelemi Trke'dir" kuraln kullanarak yabanc kkenlikelimelerin yerine baka kelime tretilmemesini savunmaktadr. Atatrk ise,"Trke'nin yabanc dillerin boyunduruundan kurtu!mas"nn gerektiine

77 Bemard Lewis,a.g.e., s. 398-399.78 Enver Behnan apo1yo, a.g.e., s. 162

160 SAYM TRKMAN

inanmaktadr. O'nun, Dil nklah'nda temel ilkesi, Trke'yi zkaynaklanna dayanarak zenginliine kavuturmak olmutur.79

Tekinalp'in Atatrk'n salnda yazd Kemalizm adl kitabndaZiya Gkalp'in fikirlerinin dnsel boyutta kald, Atatrk'n ise bunu

gerekletirdiini u cmlelerle beyan etmitir:"Ziya Gkalp... Millicilik hamlesini ve heyecann ancak hayal ve

fantazi sahasnda gsterebilmitir. Mehur "Kzl Elma" yahut "Arz Mevut"destan bu hayallerin mahsudr. Sonradan Atatrk'n eseri ile hakiki birkehanet mahiyeti olan bir efsanedir. Ziya Gkalp'in iirinde ne varsaKemalizm tarafndan tahakkuk ettirilmi, yahut tahakkuk etmekte

bulunmutur."80Sonu olarak sosyoloji, dil, tarih, ekonomi, felsefe vb. konularda

Yusuf Akura ve Ziya Gkalp, nemli fi1cri almlar icra etmilerdir.Yaadklar dnemin siyasi, askeri ve ekonomik artlar iinde fikirlerizaman zaman n plana km, bazen de an tenkitlere maruz kalmtr.Birok yazann ortak kanaati, "Kemalizm'in biricik idolou" durumunda

olmadklar ynndedir. Atatrk'n aratrmac yaps, bu dnrlerintemsil ettii "Durkheim" ve dierlerinin kitaplanm da okumaya sevk etmive lke artlanm gz nne alarak akl n plana karan bir sentezuygulamtr. Atatrk, ald btn kararlar ncesinde konuyu yakn

arkadalan ve uzmanlarla tartm, grlerini alm ve bu konudakieserleri inceleyerek sonuca varmay alkanlk haline getirmitir. Bu sebeple,Atatrk'n sadece bir veya birka kiinin fikri ile hareket etmesi sz konusuolamaz.

79 erafettin Turan, Atatrk 'n Dnce Yapsn Etkileyen Olaylar, Dnrler, Kitaplar,TTK Yaynlar,Ankara, 1999. s.20.80 Ali Yaar Sarboy, a.g.e., s. 113.

YUSUF AKURA VE ZiYAGKALP 161

ABSTRACTZiya Gkalp and Yusuf Akura made important intellectual

contributions to the statesmen and intellectuals on sociological,philosophical, financial, historical issues, and etc. during the Constitutionalmonarchy and the Republic. Among the issues these two well-knownthinkers dealt with in the magazine "Trk Yurdu", "Turkism andnationalism" were the most dominant ones. Under the political conditions oftheir time, their thoughts were sometimes appreciated, but from time to timesubjected to extreme criticisms. Atatrk, while benefiting from the ideas ofZiya Gkalp and Yusuf Akura, did not completely adopt the intellectualprinciples of these estimable characters; and made a synthesis unifying thethoughts ofWestern intel1ectuals and the realities of the Republic of Turkey.

Documents

1088-4292-1-PB