Konu: Kadim Diller ve Yazlar

Yaz: 16

Gizemli Etrsk dili

Do. Dr. Haluk Berkmen Etrsk kltr ve dili zerine 1927den beri talyann Floransa kentinde ciddi bilimsel almalar yaplmaktadr. Lnstituto di Studi Etruschi ed Italici her yl Studi Etruschi adl bir dergi yaynlamakta, en son bulularn tartld kongreler ve bilimsel toplantlar dzenlemektedir (1). Etrsk halk hakknda bilinen, talyann imdiki Toskana blgesinde yaklak M.. 1000 ile M.. 100 yllar arasnda yaam olduklar ve birok kltr eseri braktktan sonra tarih sahnesinden silinip Romallara karm olduklardr. Etrsk lkesi olarak tanmlanabilecek ana blgenin snrlarn kuzeyde Arno ve douda Tiber dereleri, batda Tiran denizi ve gneyde Roma ehri oluturuyordu. Etkin olduklar blgeler ise, batda Elba ve Korsika adalar, kuzeyde Piacenza, Parma ve Bologna ehirleri, kuzey-douda Ancona, Ravenna ve Adria ehirleri ile gneyde Napoli ile Pompei saylabilir (2). Romallarn Etrusci veya Tursci diye adlandrdklar bu halkn talya yarmadasna ne zaman ve nasl geldikleri hl kesin bir ekilde bilinmemektedir. olaslk zerinde durulmakta ancak sadece ikisi, destekleyici kantlara sahip olmalar itibariyle, ciddi kabul edilmektedirler. Bunlardan biri; Etrsklerin deniz yoluyla Anadolu yarmadasndan gelmi olduklar, dieri ise kuzeyden svire Alpleri zerinden- kuzeydou Karadeniz blgelerinden balayarak Trakyaya ve talyaya yaylm olduklardr. nc, fakat tartmaya en ak olan olaslk Etrsklerin yerli halk olduklar ve hibir yerden gelmedikleridir. Birinci gr tarihi Heredot tarafndan ortaya atlmtr (3). Etrsk alfabesindeki baz harflerin bir bat Anadolu kltr olan Lidya alfabesindeki harflere benzemesi ve son dnem Etrsk sanatnda Iyon sanatna benzer motiflerin grlmesi birinci gr savunanlara g vermektedir. kinci gre destek olarak, svirenin Chur ehrinde (okunuu Kur), kuzey talyann Val Camonica ile Piacenza blgelerinde erken dnem Etrsk sanat eserlerine ve yaz tarzna rastlanm olmas gsterilebilir. Chur mzesinde bulunan yazl talar (steleler) zerinde Etrsk harfleri ile hemen hemen ayn olan ekiller bulunmakta, anlamlar halen zm beklemektedir. Etrsk dilinin Hint-Avrupa dil grubuna ait olmad ve ne Yunancaya ne de Latinceye benzedii,

2

Ural-Altay dil grubuna ait pek ok zellie sahip olduu saptanm durumdadr. Hem dilleri hem de gelenekleri bakmndan Etrsklerin Asya kkenli bir halk olduu gr gnmzde gittike daha ok taraftar toplamaktadr. Osklar ve Etrskler Etrsklerin komusu olan Osklar talya yarmadasnn gney blgelerinde yayorlard. Haritada M.. 500l yllardaki durumu ve blgede konuulan dilleri grmekteyiz. Osk toplumu kuzeyden Roma (Latin) toplumunun gneyden ise Yunan (Helen) toplumunun basks altnda idiler. Anadolu kylarndan ve Yunanistan stnden gney talya kylarna gelen Yunan halk var olabilmek iin yerli halktan daha saldrgan olmak zorunda idi. Kendilerine yer amak istiyorlard. Yerli halk olan Osklar ise yerleik dzenleri iinde gndelik yaamlarna devam ediyorlard. Ayn genileme arzusunu Osklar ile Etrskler arasna skm olan Roma toplumu da tayordu. Bu hrsla, hzla yaylarak sadece Osklar deil, ayn zamanda Etrskleri de yok ettiler.

Osk ad OKH adnn Latinler tarafndan yumuatlm eklidir. Etrsk adnn da E-TUR-OSK (Tur ve Oklar) olduu grndeyim. Hem isim benzerlii hem de sanat benzerlii, Etrsklerin ve Osklarn n-Trk topluluklar olduklarn gsteriyor. Zaten, Osk abecesindeki iaretler Etrsk abecesindekilerle hemen hemen ayn olup, her iki abecenin kkeni de n-Trk damgalardr. u halde Etrsk milleti aslnda OK ve TUR halkndan olumu karma bir topluluktu. ki toplum arasnda beraberlik yerine rekabet olduundan Roma ordularna kolay yem oldular ve tarih

sahnesinden silindiler. Bu durum kuzey Amerikaya gelen Avrupal halkn kzlderilileri yok ediine benzer. Orada da yeni gelenler aktif ve saldrgan olmu, yerli halkn rekabet duygularndan yararlanmtr. Ayn durumu Japon adalarna Asya ktasndan g edip gelen Japonlarn Aynu halkn yok ediinde gryoruz. Aynu dili, Japonca gibi, Asya kkenli olup Altay dil gurubuna aittir. Etrsk alfabesi incelendiinde iki ayr dnem gze arpmaktadr. M.. 8. ile 5. yzyllar arasnda ortaya kan erken ekiller dnemi ve M.. 5. yzyldan itibaren beliren ge ekiller dnemi tanmlanabilir (4, sayfa 296). Erken dneme ait ekiller harf haline dnmeden nce soy, boy, oba veya oymak belirten simgeler olarak hem sr hayvanlarna hem de insanlara dalama veya dvme metoduyla kaklmtr.

3

Tamga denen ve tam kavram ieren Etrsk yazsndaki harfler/iaretler ile Asyadaki talara kazlm Orhon (Trk) yaztlarnn harfleri arasnda arpc benzerlikler bulunmaktadr. Bu gr destekleyen iki rnei kendi yorumumla altta sunmakla yetineceim. Orhun Yazs Etrsk yazs gnmzde halen okunabilmi deildir. Nedeni ise ekillerin Yunan ve Latin harflerine benzemelerinden dolay onlar harf olarak grmeleri ve o ekilde seslendirmeleridir. Oysa ki, Etrsk yazs bir harf yazs deildir. Bir hece yazsdr. Yani her iaret bir hece olduu gibi, stelik her bir hece anlam ieren bir kk szcktr. Yazdaki iaretleri, bu bakmdan, harf olarak okumaya almak yanlgya neden olabilir. Yazdaki erken ekiller birer anlaml damga iken, zamanla anlam kaybna urayarak harflere dnmlerdir. Ayn durum 38 heceli Orhun kitabelerindeki yaz iin de sz konusudur.

Orhun abecesinde hece olarak okunan sessiz harfler ince veya kaln seslilerle telaffuz edilir. Yandaki tabloda kaln seslilerle (a, , o, u) okunanlar 1 ve ince seslilerle (e, i, , ) okunanlar 2 ile belirtilmitir. rnein, B1 iareti ab, b, ob, ub, ba, b, bo, bu, olarak sekiz farkl ekilde telaffuz edilebilir. A ile E seslileri iin tek bir iaret bulunmasnn nedeni ise Trke ses uyumuna gre ayn szckte A ile Enin birlikte bulunmayndan dolaydr. Ayrca bu iaretlerin birou kk szck halen dilimizde yaamaktadrlar. rnein, Y1 ay olarak okunabilir ve ekli de yarm aya benzer. OKH olarak okunan

iaret bildiimiz oktur. Keza , u veya olarak okunabilen iaretin kollu olduunu gryoruz. Bu tr ilikilerin alnt olmad, tesadfen olumad zaman iinde uurlu ekilde oluturulduklar grndeyim. Etrsk Aynas Resimde Vulci ehrinde bulunmu Etrsk aynasnn arka yz grlyor. Bir cier veya krek kemii zerine eilmi kanatl bir yal adam grmekteyiz. Sakall ve kanatl bu kii fal bakan bir aman olsa gerek. Fal sayesinde sakl bilgiler aa karlrlar. Yani falc saklanan bilen kiidir. Yaz Orhun yazsnda olduu gibi sadan sola doru okunmas gerekir. Soldan saa doru okuyan Etrskologlar bu sz /alkas/ olarak okumular ve zel isim olduu sonucuna varmlardr (1, sayfa 14). Oysaki sadan sola doru okunursa Trke'ye uygun bir sz olan sakla sz ortaya kar.

4

Soldaki ilk harf n-Trke OZ damgasdr ve hem Yunan Sigma hem de Etrsk ve Latin S harfini oluturmutur. kinci harf A harfidir ve Etrsk abecesinden Latin abecesine gemitir. nc harf OK damgasdr. Zamanla K harfine dnmtr. Nitekim, Etrsk abecesinde bu iaretin K olarak okunduunu Etrskologlar da kabul eder. Drdnc damga Orhon abecesindeki kaln L1 harfidir. Son damga ise Orhon kitabelerindeki sesini veren damgadr. Bylece, aynadaki kanatl ahsn alelade bir kii olmadn ve ruhlar dnyasna uabilen gelecekten haber getiren bir aman olduu ve sakl bilgileri amak yetisine sahip olduu sonucuna varyoruz. Sakla szne gelince, anlam sakl olan a olup dorudan amann falclk glerine iarettir. Bugn dahi Trkede sakla ve a szcklerinin varl, Etrsk dilinin n-Trk dili olduuna iarettir. sak kk szc gizleyen anlamn tayor. Franszca sac sz (okunuu sak) torba demektir ve iine konan eyay gizler. Latince saccus ve ngilizce sack szckleri de torba demektirler. Etrsklerin Asya halk ile olan ortak olan birok kltr balar vard. llerini Kurgan benzeri Tmlslerde gmmeleri, ata bir binek hayvanna verilen nemden ok daha fazla nem vermeleri, hatta baz mezarlarda insan ile atn birlikte gmlm olmas rnek olarak gsterilebilir. Bu zelliklerin ve geleneklerin zellikle Erken-Etrsk dneminde yaygn olduklar, Ge-Etrsk dneminde kaybolduklar saptanmtr. Nedeni ise M.. 5. yzyl boyunca Etruryaya dou Akdeniz ve zellikle bat Anadolu blgelerinden youn glerin gereklemi olmas ve Romann bu tarihten itibaren Etrsk kltr zerindeki etkinliini arttrm olmasdr (4). Etrsk Zar

5

stte solda Etrsk zar ve sanda zerindeki ekillerle izimi grlyor. Sadaki izimde ise zar zerindeki ekillerin okunuu bulunuyor(5). Bu zardaki szckleri karlkl olarak yorumladmzda gre srasnda uygulanmas istenen emirler olduklar sonucuna ulayoruz. KAL: Yerinde kal ve gre, KA: Minderde kaarak gre, ST: Gree stte bala, ALT: Gree altta bala, A: Gree plak bala, G(y): Gree giyinik bala. Hlth (st) szndeki H sesini veren kare ekil Orhun abecesinde bulunmuyor. Nedeni ise Orhun Trkesinde ince H sesi yerine K ile H bileimi olan ve genizden telaffuz edilen KH sesinin bulunmasdr. Nitekim bu ses baz lehelerde K baz lehelerde H ekline dnmtr. rnek olarak, asl KHAN olan szcn Han veya Kagan eklinde dntn biliyoruz. Keza M harfine benzeyen ve olarak okunan eklin aslnda kollu u damgas olduu Orhun yazs yorumlanrken belirtilmitir. Bu eklin bazen yukar doru bazen de aa doru, hatta yana doru izildii bilinmektedir. Altta solda kendi yorumum olan Etrsk zarnn almn ve sanda plak green iki Etrsk greisinin remini grmekteyiz. Bu resim orijinal bir Etrsk mezarnn duvarnda bulunmaktadr (6).

6

Son olarak Etrsk dilinden Latinceye gemi olan birka szc rnek olarak vereyim: Capedo = Adak kab, Capena = Roma kaps, Capsa = Kitap kab, Capis = Kulplu kap, Tutamen = Tutan ve koruyan, Tutela = Koruyan bakc kadn, Tutor = Koruyan erkek, Tactus = takan veya dokunan, Tarquin = Tarkan (Etrsk ad ve iki adet Roma kral ad), Atavus = Erkek ata, Atavia = Dii ata, Atlas = Dev bir ynetici, Avar = hasis (varlna bal olan), Turbator = Rahat bozan, Turbidus = Kargaa yaratan, Turbulentus = Karmaa iinde olan, Turma = Atl birlii (durmayan). Kaynaklar:

(1) Les Etrusques, Jean-Paul Thuillier, Galimard 1990. ISBN: 2-07-0530264. (2) The Eternal Etruscans, Rick Gore, National Geographic, Haziran 1988. (3) Dictionnaire Illustr Latin Franais, Flix Gaffiot, Librairie Hachette. (4) Voices in Stone, Ernst Dobelhofer, Granada 1973, ISBN: 0-586-08119-4. (5) The Etruscans, Ellen Macnamara, British Museum Publication, sayfa 14. (6) The Etruscans, Kaynak 5, sayfa 35.