PORUŠENE TUZLANSKE DŽAMIJE (1945.-1957.)

Abstract: U ovom radu istražujem porušene tuzlanske džamije u prvoj deceniji nakon

Drugog svjetskog rata. Cilj ovog teksta jeste da se ukaže na razloge rušenja džamija na

području Tuzle u istom periodu ali i da se oživi sjećanje na pet tuzlanskih džamija. Tekst

pokazuje kakve je implikacije polučio neprijateljski i agresivni odnos komunističke vlasti

prema Islamskoj zajednici u Tuzli u drugoj polovini 20. stoljeća. Da bi ove džamije doživjele

svoju potpuni rekonstrukciju i revitalizaciju ključan je Zakon o restituciji kao predispozicija

vraćanja porušenih tuzlanskih džamija njihov prvotnoj ulozi i značaju.

Ključne riječi: Tuzla, džamija, rušenje, restitucija, komunizam

Uvod

Grad Tuzla, kao jedno od starijih i značajnijih naselja sjeveroistočne, pa i cijele Bosne i

Hercegovine, svoj snažni urbani razvoj, pogotovo početkom osmanske uprave, duguje

brojnim vakufima a naročito čuvenom Gazi Turali-begovom vakufu. Nastajanju

muslimanskih mahala u toku šesnaestog i početkom sedamnaestog stoljeća prethodilo je

podizanje džamija koje su bile centralni dio svake mahale. U toku ova dva stoljeća u Donjoj

Tuzli (današnjoj Tuzli) podignuto je dvanaest džamija koje su u svojoj višestoljetnoj historiji

prolazile kroz različite periode, ali su opstojale i služile svojoj svrsi. Nakon Drugog svjetskog

rata nastupa period nestajanja pet tuzlanskih džamija. Koje džamije su nestale, na koji način i

koji su uzroci rušenja tuzlanskih džamija su pitanja koja tretira ovaj rad.

Nastanak džamija i mahala u Tuzli

Pojava prirodnih izvora slane vode na nekoliko lokaliteta u okviru Džindić mahale uvjetovali

su da još u periodu neolita ljudi naseljavaju najuže jezgro današnjeg grada Tuzle. Prvi siguran

spomen o postojanju tuzlanskih slanih izvora nalazimo kod cara Konstantina Porfirogeneta iz

sredine 10. stoljeća (umro 959. godine) Castron to salenes. Formira se skromno naselje pod

nazivom Salines koje prolazi vremenske periode od rimskog carstva do petnaestog stoljeća

bez značajnijih promijena i razvoja kako se to navodi u nekim Dubrovačkim dokumentima. U

drugoj polovini petnaestog stoljeća Osmanlije dolaze na ove prostore i na lokalitetu od Skvera

do Čaršijske česme zatiču srednjovjekovnu drvenu utvrdu sa nekoliko desetina kuća pod

nazivom Soli. Tuzla se prvi put u Osmanlijskim izvorima spominje u osmoj deceniji

1

petnaestog stoljeća pod nazivom Agac Tuzla1, što doslovno znači Drvena solana. Nakon što

su se Osmanlije stabilizirale na ovom prostoru izvršile su administrativnu podjelu. Oslanjajući

se na do sada najraniji popis Zvorničkog sandžaka, u čijem sastavu je bila Tuzla, iz 1512.

godine prvi put se spominju nahije Donja i Gornja Tuzla. Međutim, prvi znakovi razvitka i

naseljavanja brojnijim stanovništvom nahije Donja Tuzla dešava se nakon poraza Ugarske u

bitci na Mohaču 1526. godine. Između dva sumarna popisa Zvorničkog sandžaka koji se

organiziraju 1533. i 1548. godine, Osmanlije grade Atik (Carevu) džamiju i oko nje nastaje

prva muslimanska Atik mahala.

Nedugo zatim, nastaju još četiri muslimanske mahale: Timur-hodžina, Isa-begova, Hisarije

Ferhada sina Ahmedova i Mahala subaše Alije.2 Nastankom ovih mahala formirani su osnovni

elementi za izgradnju jednoga grada u pravom smislu te riječi. Već polovinom šesnaestog

stoljeća Donja Tuzla doživljava ubrzani građevinski razvoj. Okolne mahale su se naslanjale

na palanku: zapadno niz Jalu, istočno uz Jalu i sjeverno i južno na padinama okolnih brda.

Ovako ubrzanom razvoju i prilično obimnoj prostorno-teritorijalnoj organizaciji Tuzle, od

1548. do 1572. godine, značajan doprinos dao je Gazi Turali-beg3, utemeljenjem institucije

vakufa od vlastitih nekretnina i sredstava, prije svega značajnih urbano-arhitektonskih

sadržaja. Isti takav urbani razvoj odvijao se i u ostalim gradovima širom Bosne i Hercegovine.

Vakufski objekti sa značajnom arhitekturom, u kojima je bio koncentrisan cijeli vjersko-

prosvjetni, kulturni i privredni život muslimana, činili su urbane kosture svih gradova.

Slobodno možemo tvrditi da građevinski objekti Gazi Turali-begovog vakufa u Tuzli

predstavljaju arhitektonske obrise koji umnogome određuju kostur grada Tuzle, od 16.

stoljeća pa do danas, pogotovo imajući u vidu da ti objekti čine jezgru tuzlanske čaršije i Gazi

Turali-begove (Poljske) mahale, dva najvažnija prostorna elementa grada.4

Nije trebalo dugo, da značajni razvojni prosperitet Donje Tuzle prepozna Osmanska vlast, te

carskom odlukom iz 1573. godine zakonodavnu, sudsku i izvršnu vlast premjesti iz Gornje u

Donju Tuzlu. Osam godina kasnije (1581.), Donja Tuzla postaje sjedištem kadiluka i prvi put

u svojoj višestoljetnoj historiji centrom sjeveroistočne Bosne. Do kraja 16. stoljeća u Donjoj

Tuzli se formira osam mahala sa obije strane Jale, a odmah početkom 17. stoljeća još četiri

1Adem Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975. g., str. 166.2Džemal Ćilimković, Tuzla u Osmansko doba, Tuzla, 1996.g., str. 49.3Gazi Turali-beg je sin nekoga Ejne-hana ili Inhana. Nepoznata nam je njegova godina rođenja. S Gazi Turali-begom se prvi put upoznajemo nakon bitke na Mohaču (29. 8. 1526.) u kojoj je učestvovao zajedno sa Gazi Husrev-begom, pa je za istaknute zasluge unaprijeđen u funkciju sandžak-bega. Penzionisan je 1550. godine kao smederevački sandžak-beg. Vrlo je vjerovatno da je prije funkcije sa istim zvanjem, bio u Bosanskom, Srijemskom, Zvorničkom i Hercegovačkom sandžaku. Zato su se njegovi vakufi protezali na tih pet sandžaka.4Rusmir Djedović, «Uloga i značaj Turali-begovog vakufa u urbanom razvoju grada Tuzle», STAV, Tuzla, 2003., str. 59.

2

mahale. Sve ove mahale su nastajale na vakufu i dobijale nazive po njihovim utemeljiteljima,

dok je centralni dio svake mahale bila džamija.

Džamije su građene od raznog materijala, ćerpiča, kamena, drveta, sa drvenom ili kamenom

munarom, različitih dimenzija, sa ravnim krovom, kupolom, pokrivenim daskom, crijepom.

Skoro sve do kraja 1945. godine u gradskom području Tuzle postojalo je 12 džamija:

a) Desna obala Jale (nizvodno):

ATIK, BEHRAM-BEGOVA (Šarena), GAZI TURALI-BEGOVA (Poljska), HADŽI-

HASANOVA (Čaršijska), MUSTAFE DŽINDIJE (Džindijska), SAGRDŽIJAN (Bijela),

ISMAIL EFENDIJE (Tušanjska).

b) Lijeva obala Jale (nizvodno):

MEHMED-AGINA (Djevojačka ili Jalska), OSMAN-BEGOVA (Kosunđe, Brđanska, Gornje

Brdo), OSMAN ĆEHAJINA (Kethode, Arapčica, Donje Brdo), DŽELAL VAIZ MEHMED

EFENDIJE (Mejdanska), ARSLAN- AGINA (Vikaljska), PIRIJE SAMARDŽIJE (Mosnička,

Potok).

Vremenom skoro sve džamije su dobile naziv po mjestu (naselju, mahali) gdje su sagrađene,

po vanjskom izgledu (Šarena-maurski stil vanjska fasada obojena prugama naizmjenično

žuto-crveno, Bijela- džamija i munara okrečena u bijelo).

Brđanska, Tušanjska, Bijela, Vikaljska i Mosnička džamija porušene su u vremenu 1945. do

1957. godine, zbog dotrajalosti, proširenja ceste, izgradnja novih objekata ili zbog negativnog

odnosa komunističke vlasti prema Islamkoj zajednici i religiji općenito.

Porušene tuzlanske džamije (1945.-1957.)

Arhitektura džamija u Donjoj Tuzli ima lokalno obilježje koje se izražava u velikoj primjeni

drveta u trijemu, na fasadama, u enterijeru. Eksploatacija slanih izvora i privredni razvoj

Tuzle omogućili su angažovanje iskusnih majstora, koji su džamijama dali poseban

arhitektonski izraz. Za eksploataciju slanih izvora vezana je ne samo privreda tuzlanskog

kraja nego i razvoj naselja, osnivanje vakufa i izdržavanje džamija. Službenici većeg broja

džamija su plaćani od zakupa slanih izvora.5

Džamija Pirije Samardžije (Mosnička ili Potočka)

Nalazila se u naselju Mosnik na lijevoj obali rijeke Jale, zapadno od Mejdanske džamije. Prvi

put ova džamija se spominje 1663. godine a osnivač ove džamije i Mosničke mahale je

najvjerovatnije neki samardžija Pirija. Osnivač je bio sudionik u proizvodnji slanice, jer je te

5Medžida Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom u BiH, Sarajevo, 1990. g., str. 106.

3

godine plaća imama u džamiji Pirije samardžije iznosila 4 dana slane vode godišnje.

Mosnička džamija bila je zidana ćerpičom.6 Prema Meringeru, to je manja džamija sa

trijemom dubine 2,5 m i prostrom za molitvu veličine 5,3 x 5,9 m. Gornji prozori su

pravougaonog oblika i imaju drveni mušebak. Džamija je pokrivena šindrom, a drvena

munara ima veće otvore na galeriji.7 Unutrašnjost džamije je bila jednostavna, ugrađen mihrab

u zidu, ćurs, mimber i mahfil drveni skromne izrade ondašnjih majstora. Džamija sa

dvorištem zauzimala je prostor od 720 m2. Džamijsko dvorište bilo je većim dijelo popunjeno

mezarjem čiji se ostaci i danas primjećuju. Mosnička džamija je smatrana mahalskom, pa su u

njoj klanjani samo noćni namazi (akšam, jacija i sabah), a u toku Ramazana teravija i bajrami.

Kako je kroz mahalu pokraj same džamije proticao potok, Mosnička džamija nazivana je u

kasnijem periodu i Potočka džamija.8 Kao mutevelija džamijskog vakufa 1889. godine

spominje se Sulejman Selesković.9 Opadanjem džemata, nebrigom i neodržavanjem džamija

je zapuštena i dovedena je u ruševno stanje. Komunističke vlasti su je u njenom dotrajalom

stanju srušile 1954. godine i na njeno mjesto izgradili manju društvenu zgradu a na lokalitetu

mezarja izgrađena je Osnovna škola.10

Osman-begova (Kosunđe, Gornje Brdo) džamija

Džamiju na Gornjem brdu izgradio je Osman-beg (Kosunđe- ljut, naopak) poslije 1600.

godine. Nalazila se na padinama Ilinčice, iznad džamije Donje Brdo koja i danas postoji.

Džamija se spominje prvi put 1701. godine. Zidana je od kamena kvadratnog oblika sa

dimenzijama 10 x 10 m. Četverovodni krov pokriven crijepom. Ispred džamije se nalazio

natkriveni trijem (sofe). Uz džamiju se nalazio drveni minaret, koji je jedne noći 1951. godine

usljed jakog vjetra oboren, a kasnije nikad nije popravljen. Bila je slična Dželali Vaiz

Mehmed efendinoj (Mejdanskoj) džamiji koja i danas postoji. Ispred džamije je bilo manje

dvorište površine 380m2. Usljed smanjenja broja džematlija i veoma lošeg ambijentalnog

stanja, porušena je 1953. godine. Od ove džamije danas nema nikakvog traga. Nakon što je

porušena zemljište je 1958. godine prodano Ševki Vrabcu i Sulejmanu Zaimoviću po cijeni od

70 000 starih dinara. Danas se na toj lokaciji nalaze privatne kuće.11

6Refik Hadžimehanović, «Ljetopis tuzlanskih džamija», Takvim, 1982. g., str. 138. 7Medžida Bećirbegović, Džamije sa drvenom munarom u BiH, Sarajevo, 1990. g., str. 106.8Adem Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975. g, str. 185.9Rusmir Djedović, «Vakufi u Tuzli od XVI do XX stoljeća», STAV, Tuzla, 2003., str. 72. 10Refik Hadžimehanović, «Ljetopis tuzlanskih džamija», Takvim, 1982. g., str. 139.

11Isto, str. 133.

4

Arslan-agina (Vikaljska) džamija

Ovu džamiju je izgradio Arslan-aga na lokalitetu Vikalj između 1600. i 1645. godine, a

postojala je do 1954. godine. Arslan-aga je bio sudionik proizvodnje soli i muhtar istoimene

mahale. Prihode od proizvodnje soli uvakufio je i sagradio džamiju. Ova džamija bila je

sagrađena od ćerpiča. Po svoj prilici veličine 10 x 10 m, sa krovom na četiri vode i pokrivena

crijepom. Ranije je vjerovatno bila pokrivena šindrom. Unutrašnjost džamije je bila veoma

jednostavna i skromna. Uz džamiju je bila drvena i niska munara. Ispred džamije se nalazio

trijem sa sofama. Džamija je sa dvorištem zauzimala prostor od 870 m2. Pored džamije se

nalazilo i nekoliko mezarova. Međutim, vremenom je većina nišana nestala osim dva para:

Imširović Alijage i njegove supruge. Alijaga je bio muhtar na ovom dijelu grada. U ovoj

džamiji su, kao i u ostalim mahalskim džamijama, klanjani samo noćni namazi i u toku

Ramazana teravija.12 Punih 46 godina na lokalitetu srušene Arslan-agine džamije bilo je

smetlište i igralište za djecu. 7. jula 2000. godine svečanim otvorenjem ova džamija je

doživjela svoju revitalizaciju. Izgrađena je u modernom i veoma lijepom stilu.

Džamija Ismail efendije (Amber-hatun, Tušanjska)

Na desnoj obali rijeke Jale, u nekadašnjem selu Tušnju, postojala je džamija koju je izgradio

Ismail efendija između 1600. i 1645. godine. Prema navodima mještana, to je bio mali

mesdžid bez mimbera, sa drvenom munarom.

U međuvremenu džamija je, iz nepoznati razloga, morala stradati. Godine 1645. raspravljalo

se pred tuzlanskim kadijom o potrebi obnavljanja Ismail efendine džamije u Tušanjskoj

mahali.13 Kasnije se kao osnivač džamije na istom mjestu spominje žena Ejnehana po imenu

Amber-hatun. Prvi put se spominje 1701. godine. Čini se, prema tome, da je džamiju Ismail

efendije polovinom XVII stoljeća obnovila spomenuta Amber-hatun, po kojoj se ona i

prozvana. Džamija je bila malih dimenzija, zidana od ćerpiča i skromne izrade. Nalazila se u

Tušanj mahali ispod istoimenog mezarja, pa je tako i prozvana Tušanjska, s tim što je ime

vakifa potpuno zaboravljeno. Pored džamije se nalazio i mekteb, koji je vjerovatno u toku

obnavljanja džamije izgrađen iz sredstava vakufa Amber-hatun. Usljed proširenja lokalnog

puta komunističke vlasti džamiju su srušile polovinom 1945. godine.14 Na mjestu gdje se

nalazio mekteb, izgrađena je manja stambena zgrada. Stambenu zgradu čine deset stambenih

jedinica različitih dimenzija. U vlasništvu vakufa Amber-hatun su dva stana dimenzija 61 i 28

12Isto, str. 139. 13Adem Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975. g, str. 187.14Refik Hadžimehanović, «Ljetopis tuzlanskih džamija», Takvim, 1982. g., str. 124.

5

m2. Preko puta ove zgrade, na samom rubu Tušanjskog mezarja u izgradnji je džamija u

modernom stilu sa edukativnim centrom.

Džamija Sagrdžijan Murge (Bijela)

Mahala Sagrdžije Murge razvila se zapadno od strane palanke, naslanjajući se tako na Atik-

mahalu. U izvorima se prvi puta spominje 1600. godine, kao mahala Sagrakčije Murge.

Osnivač mahale je prije 1600. godine sagradio džamiju. O osnivaču mahale i džamije

sagrakčiji Murgi ne znamo skoro ništa. Godine 1701. spominje se mesdžid Sufi Kurda u

Sagrdžijan mahali. Iz naziva Sufi može se donekle razumjeti da je pripadao nekom derviškom

redu.15 Ovo je manja džamija sa kamenom munarom i sa lijepo izvedenim kamenim

stubovima u njezinom trijemu. Nemamo podataka kada je podignuta ova džamija, a iz natpisa

nad ulazom vidimo da je obnovio 1891. godine izvršio Hadži Husein-beg Zaimović. Iz ovog

natpisa vidljivo je da je na tom mjestu ranije postojala džamija ili mesdžid, koja je tokom

vremena dotrajala, pa je tako trebalo novu sagraditi.16 H. Kreševljaković navodi da je džamiju

sagradio Tosun-beg Zaimović 1309./1891.-92. Sagrdžijan džamija se naziva i Bijela džamija

zato što je džamija i munara građena od kamena i što je bila okrečena u bijelo. Bila je to mala

džamija skromnih dimenzija svega 7 x 7 metara, ali je zato bila u dobrom stanju. Zauzimala je

prostor od 140 m2. Uz džamiju je bilo i mezarje, ali su nišani tokom vremena nestali. Površina

mezaristana je iznosila 555 m2. Dana, 19. 8. 1957. godine otpisana je u državnu imovinu.

Nalazila se u ulici 6. bosanske brigade. U njoj su se klanjali noćni namazi, a tokom ramazana

i teravih-namaz sve do 1956. godine. Dugogodišnji imam ove džamije sve do njenog

zatvaranja je bio kurra hafiz Ahmed ef. Redžebašić, sekretar tuzlanskog muftije, a kasnije i

dugogodišnji predsjednik Odbora Islamske zajednice u Tuzli. Usljed proširenja ceste i

navodnog pucanja zidova porušena je 1957. godine. Već dugo vremena prazan je i skoro

neiskorišten prostor na kome se ona nalazila. Međutim, ostala je u veoma lijepom i svježem

sjećanju mnogobrojnih Tuzlaka. Kao vrijedan pisani trag o postojanju ove džamije navodimo

prijevod natpisa iznad ulaznih vrata.17

Kronogram se nalazio na mramornoj ploči, uzidanoj nad ulazom u džamiju. Slova sa natpisa

su bila pozlaćena.

Neka Allah blagoslovi Mir Hadži

Huseina plemenitog, Koji svoj

imetak utroši u dobro djelo, neka

15Adem Handžić, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Sarajevo, 1975. g, str. 183. 16Mehmed Mujezinović, Islamska Epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo, 1998.g., str. 154.17Refik Hadžimehanović, «Ljetopis tuzlanskih džamija», Takvim, 1982. god., str. 123.

6

je dugo živ. Ovu lijepi Sagrdžijan

džamiju je obnovio, za njezinu

obnovu Rakim napisa potpuni

kronogram u stihu: ,,Neka Allah

učini ovo mjesto što ljepšim.

Godina 1309“./ 1891/1892/.18

Zašto su džamije rušene?

Grad Tuzla u toku Drugog Svjetskog rata (1940.-1945.) nije bila poprište većih ratnih

dešavanja tako da nijedan vakufski objekat u Tuzli nije uništen niti oštećen.19 Međutim,

nedugo nakon završetka Drugog svjetskog rata i formiranje nove državne zajednice te

negativan odnos komunističke vlasti prema religiji rezultiraće katastrofalnim posljedicama po

vakuf u Tuzli. U narednih desetak godina odnos komunističke vlasti i njena negativna i

agresivna kampanja prema vakufu i vjerskim objektima u Tuzli ići će u tri pravca.

Završetak Drugog svjetskog rata i formiranje komunističke vlasti na nivou bivše Jugoslavije

najavljivao je težak period za Islamsku zajednicu na ovim prostorima. Ideološki pogledi

komunističke vlasti prema Islamskoj zajednici bili su usmjereni na njeno ekonomsko

slabljenje nizom restriktivnih zakona. Nova državna vlada pristupa oduzimanju imovine IZ-e

putem agrarne reforme, kolonizacije, konfiskacije, eksproprijacije, nacionalizacije, arondacije

i dr.20

Sljedeći korak komunističke vlasti u pravcu uništenja Vakufa bit će usmjeren ka rušenju

preostalih vakufskih objekata, od čega nisu bile pošteđene ni džamije. Tako su u periodu od

1945. do 1957. godine komunističke vlasti porušile šest tuzlanskih džamija. Tri džamije na

lijevoj obali rijeke Jale: Arslan-agina (Vikaljska) džamija, Osman-begova (Brđanska)

18Mehmed Mujezinović, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovinie, Knjiga II, Sarajevo 1998.g., str. 155.19Denis Bećirović, Islamska zajednica u vrijeme Avnojevske Jugoslavije, Zagreb, 2011., „Tabelarni pregled potpuno ili djelimično uništenih objekata Islamske zajednice tokom trajanja Drugog svjetskog rata u Bosni i Hercegovini“, str. 525.-534.20 Među nizom zakona i uredbi, za Islamsku zajednicu su najrigorozniji i po svojim posljedicama najteži su bili:

a) Zakon o raspolaganju stanovima i poslovnim prostorijama,b) Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji,c) Osnovni zakon o zadrugama,d) Zakon o konfiskaciji imovine i o izvršenju konfiskacije,e) Osnovni zakon o postupanju sa eksproprisanim i konfiskovanim šumskim posjedima,f) Zakon o nacionalizaciji privatnih privrednih preduzeća,g) Uredba o arondaciji državnih poljoprivrednih dobara općedržavnog značaja,h) Osnovni zakon o eksproprijaciji,i) Uredba o prodavanju stambenih zgrada iz općenarodne imovine,j) Uredba o upravljanju stambenim zgradama ik) Zakon o poljoprivrednom zemljišnom fondu opštenarodne imovine i dodjeljivanju zemlje

poljoprivrednim organizacijama.

7

džamija, džamija Pirije samardžije (Mosnička) i dvije na desnoj obali Jale: Džamija Ismail

efendije (Tušanjska) i Sagrdžijan (Bijela) džamija.

Konačni udarac u osiromašenju vakufskog dobra u Tuzli bio je usmjeren na mijenjanje

izvornih naziva džamija iz 16. stoljeća koje nisu uspjeli srušiti.

Umjesto izvornih naziva koje su džamije dobile po svojim vakifima dati su nazivi mijesta u

kojima se džamija nalazila. Tuzla je jedinstven primjer u Bosni i Hercegovini da su svim

džamijama oduzimana i u zaborav ostavljana njihova izvorna imena. Utjecaj komunističke

vlasti na svijest Tuzlaka, osiromašenje i razvlašćivanje javnog dobra bio je tolikog intenziteta

da je Islamska zajednica u Tuzli u narednim godinama i decenijama bila prisiljena boriti se za

održavanje osnovnih funkcija.

Međutim, nije komunistička vlast jedino odgovorna za nestanak vakufskog dobra i rušenje

džamija u Tuzli.Veliku odgovornost imaju i sami Tuzlaci, Bošnjaci koji su živjeli i danas žive

u mahalama gdje su džamije porušene. Rijetko posjećivanje, velika nebriga i bahatost koju su

pokazivali sami mještani dovele su ove džamije u ruševna i neupotrebna stanja. To je

komunističkoj vlasti bio dodatni signal za rušenje i uklanjanje džamija sa lokaliteta na kojima

su postojale nekoliko stotina godina.

Zaključna razmatranja

Razvojnu dimenziju Tuzle, kroz njenu višestoljetnu historiju ne možemo sagledavati bez

govora o ulozi vakufa. Analizom nastanka i razvoja vakufa dolazimo do neosporne činjenice

da su u kreiranju tuzlanskih mahala centralnu ulogu imale džamije i njeni osnivači (vakifi).

Vakifi su bili ujedno i osnivači mahala tako da su i mahale dobijale imena po njima. U toku

350 godina, prolazeći kroz različite periode, svih dvanaest tuzlanskih džamija služilo je svojoj

svrsi. Polovinom 20. stoljeća, formiranjem Socijalističke republike Bosne i Hercegovine i

negativna politika upućena prema Islamskoj zajednici rezultiraće rušenjem pet tuzlanskih

džamija. Ovaj period bit će okarekterisan kao nepravedan, neprijateljski i rušilački u odnosu

na Islamsku zajednicu kako u Tuzli tako i na širem prostoru BiH. U današnjem periodu

ključan je Zakon o restituciji kojim bi se Islamskoj zajednici vratila oduzeta imovina a

napravljena šteta nadoknadila. Međutim, nažalost takav Zakon još nije donešen.

Danas, Medžlis Islamske zajednice u Tuzli čini velike napore na revitalizaciji i rekonstrukciji

porušenih tuzlanskih džamija. Dvije porušene tuzlanske džamije (Vikaljska i Tušanjska)

doživljele su svoju revitalizaciju dok ostale tri (Brđanska, Mosnička i Bijela) čekaju bolja

vremena.

8

Literatura

1. Bećirbegović, Medžida, Džamije sa drvenom munarom u BiH, Sarajevo, 1990.

godina,

2. Bećirević, dr. Denis, Islamska zajednica u vrijeme Avnojevske Jugoslavije, Zagreb,

2011. godina,

3. Benković, Ambrozije, Tuzlansko područje negda i sada, Županja- Đakovo, 1971.

godina,

4. Ćilimković, Džemal, Tuzla u Osmansko doba, Tuzla, 1996. godina,

5. Djedović, Rusmir, «Uloga i značaj Turali-begovog vakufa u urbanom razvoju grada

Tuzle», STAV, Tuzla, 2003. godina,

6. Grupa autora, Fotomonografija tuzlanskih džamija, Tuzla, 2009. godina,

7. Grupa autora, Veliki vakifi Bosne, Tuzla, 2005. godina,

8. Hadžimehanović, Refik, „Ljetopis tuzlanskih džamija“, Takvim, 1982. godina,

9. Handžić, dr. Adem, Tuzla i njena okolina u XVI vijeku, Svjetlost, Sarajevo, 1975.

godina,

10. Handžić, Mehmed, «Prevod isprave o Turali-begovu vakufu», Glasnik IVZ-e,

Sarajevo, 1931. godina, br. 2.,

11. Mujezinović, Mehmed, Islamska epigrafika Bosne i Hercegovine, Knjiga II, Sarajevo,

1998. godina.

9