1398هامدادرخموسوتسیبومودوتسیب ققحتتامازلاوهاشلاچ،هانارشیپ ... › papers › 1038.pdf1398هامدادرخموسوتسیبومودوتسیب

یشرفت ی اسالمی اریانی پ نفرانس الگو مین ک یست وسوم خردادماه ؛ اه و الزامات تحقق اه، چالش الگوی پیشرفت؛ پیشران؛ هشت یست و دوم و ب 1398ب

1

"حالل"بررسی اقدامات کلیدی برای توسعه ایده و کاربردی شدن برند

3 حسین زمانی، 2 مسلم جهانی ،1 بی بی مرضیه رضوی زاده

چکیده اسالمی استاندارد نوعی حالل برند. شده است گذشته از تراهمیت با و ترپررنگ بسیار محصول یک موفقیت در برندها نقش امروزهگیری و تقویت برند حالل در جامعه مستلزم همکاری شکل .ر به عنوان برند جهانی پذیرفته شده استدر حال حاض که است

نظران مذهبی، علمی و اقتصادی است تا مسیر معرفی و رشد برند حالل در جامعه را هموار نمایند. اقدامات گسترده صاحبدر این میان، اقدامات ی و غیر اسالمی صورت پذیرفته است. متعددی برای توسعه و کاربردسازیِ برند حالل، در کشورهای اسالم

اولین اقدامات توسط دولت مالزی صورت گرفته است و در ای دارد. کلیدی برای گسترشِ کاربردسازیِ برند حالل اهمیت ویژهدر این مقاله اند. هداشت نیز در توسعه این برند نقش مسلمان و غیر مسلمان کشورهایدیگر خصوصی و هایبخشهای بعد سال

با این هدف اند،مورد بررسی قرار گرفته حالل و توسعه آن تا سطح کاربردی شدن ایده برند برای نهادینه سازی یاقدامات کلیده نشان عباشد. این مطالهای مورد نظر مدلی برای ایران اسالمی و در راستای پیاده سازی برند حالل در کلیه موضوعات یا زمینهکه

از برند حالل سازی ها در نهادینهنقش دولت . یکید که نگاه سیستمی به اقدامات انجام گرفته از دو جنبه حائز اهمیت استدانگاه سیستمی باشد.گیری از ظرفیت و توانمندی بخش خصوصی میبهره دیگریو استقبیل فرهنگ سازی، حمایت و نظارت

اعتالی ملی، های ند الگویی برای توسعه و پیشرفت ایران اسالمی در زمینهتوابه این مجموعه اقدامات انجام شده، می باشد.و رونق اقتصادی فرهنگی

برندکلمات کلیدی: برند حالل، اقدامات کلیدی، توسعه مقدمه .1

تر و حائز اهمیت بیشتر شده است. برند حالل که نشانی امروزه نقش برندها در موفقیت یک محصول بسیار پر رنگشود برگرفته از جاری است و بر روی محصوالت مختلف غذایی، دارویی، پوشاک، مواد آرایشی و بهداشتی و ... درج میت

ترین برند اسالمی است. این عالمت تجاری در رین و پر کاربردتباشد و در حال حاضر به عنوان معروفاحکام قرآنی می .(1394 ،یطاهر) رفی شده استهای اسالمی در دنیا معهای اخیر از سوی کشورسال

دهد که تحقیقات و تولید غذاهای حالل در بسیاری از کشورهای پیشرفته و حتی غیر مسلمان از مطالعات نشان میکننده حالل دارد. در حال حاضر میلیون مصرف 250شتاب رو به رشدی برخوردار است. جنوب شرق آسیا بیش از

و تایلند ) از مالزیدو بازار عمده محصوالت حالل هستند. به همین منظور کشورهای جنوب شرق آسیا و خاورمیانه

[email protected] مؤسسه پژوهشی علوم و صنایع غذایی، مشهد، ایران 1

ییغذا عیصنا و علوم یپژوهش مؤسسه. عضو هیئت علمی 2 ییغذا عیصنا و علوم یپژوهش مؤسسه. عضو هیئت علمی 3

mailto:[email protected]


2

باشند. صنعت غذاهای اندازی کرده و به شدت فعال می( مراکز ملی تحقیقات حالل را در کشور خود راه2006سال مالزی قطب جهانی (. 1998 ،4حالل در کشورهای اسالمی بیشتر در کشورهای مالزی، اندونزی و ترکیه قرار دارد )ریاض

-در فیلیپین بسیاری از تولیدکنندگان در پی افزایش تقاضای مصرفپیشرو در این صنعت است. ،جهان غذای حالل درکنندگان فیلیپینی برای استفاده از مواد غذایی حالل، بدنبال تأئیدیه حالل محصوالت خود هستند. داشتن برچسب

-های صنعتی، تأییدیه حالل را از بزرگها و کارخانه دهد، خیلی از شرکت زایش میحالل، فروش محصوالت غذایی را اف اند. ترین مرکز تأیید حالل محصوالت در فیلیپین دریافت کرده

به طور کلی، اقدامات متعددی برای توسعه و کاربردسازیِ برند حالل، در کشورهای اسالمی و غیر اسالمی صورت حالل و توسعه آن تا سطح برند هدف بررسی اقدامات کلیدیی است که برای نهادینه سازی ،پذیرفته است. در این مقاله

کاربردی شدن ایده اجرا شده است تا مدلی برای کشور ایران و در جهت پیاده سازی برند حالل در کلیه زمینه های و اندمورد بررسی قرار گرفتهن کشورها اقدامات انجام یافته در برخی از ای بخش اول این مقاله،مورد نظر باشد. لذا در

پرداخته شده است. اقداماتاین به ارزیابی و تحلیل در بخش دوم سپس اقدامات انجام یافته از سوی کشورها .2

مالزی دیگر برای جهت رقابت مدلی تواندمیحالل برند در عملیات مالزی باشد. تجربهحالل می برند پیشگام عنوان به مالزی

حالل انجام شده است به دو دسته برند گیریدر مالزی مجموعه اقداماتی که برای شکل .(2002، 5شد )صادقبا کشورها شوند.بندی میهای خصوصی تقسیمکلی در سطح دولتی و در سطح بخش

اقدامات انجام شده در سطح دولت تعیین در ایعمده نقش 6ماالیی التایا ملی سازمان استقالل، زمان در مستقل شد. بریتانیا از 1957 سال در مالزی

امور یمل یشورا جادیا 1968 سال در .(2006، 7کرد )فانستون بازی کشور این مذهب عنوان به اسالم مشروط موقعیتدر 9یاسالم امور بخش به رخانهیدباین ،1974 سال درقرار گرفت و وقت ماحکمورد توافق 8یمالز یاسالم یمذهب

.تافی ارتقا یریوز نخستها به خصوص در ماالیی اجتماعی و اقتصادی وضعیت بهبود برای خود را 10جدید اقتصادی سیاست ، دولت1970در دهه

سهمیه و تولید مالکیت افزایش هایی مانندسیاست اقتصادی جدید شامل مزیت. اندازی کردراه چینی مقابل اقلیت از دید مالزی در اسالمی شدن راهبرد همزمان، .بومی بود یهاگروه دیگر و هاماالیی آموزشی برای نظام در ترجیحی هویت (.2013، 11)گوش گرفتمورد توجه قرار می چینی و هندی هایاقلیت راندن حاشیه به برای هاماالیی اکثریت

ند حکمفرما گشت دولت توسعه سیاسی هایهدف و مالزی اجتماعی و سیاسی اندازبر چشم تر،وسیع طور به ماالیی قومی

4 Riaz 5 Sadek 6 UMNO 7 Funston 8 MKI 9 Islamic Affairs Division (Bahagian Hal Ehwal Islam- BAHEIS) 10 New Economic Policy 11 Ghosh


3

ها،سیاست نتیجه این (. در2003، 12کارآفرین باشند )تامپسون و هایی مدنیانسان های جدیدتا بدین ترتیب ماالیی .یافت افزایش توجهی قابل طور به اقتصاد مدرن بخش در درگیر متوسطِ های طبقهماالیی نسبت و تعداد

را در غذای حالل سازیرسید روند نهادینه قدرت هاین که ب از پس مالزی، وزیر نخست محمد، ماهاتیر ،1981سال در متمرکز دولت عرصه در تأییدیه آنرا و بوروکراسی کرد و ملی غذای حالل را راه این در ماهاتیر. شروع کرد 1982سال

ینتأم مالزی که توسط دولت دائمی یک دبیرخانه عنوان به اسالمی مرکز .است مانده باقی زمان تا کنون آن از نمود که-را بررسی می غذایی مواد فرآوری امکانات و ها،رستوران ها،هتل غذایی، خدمات منظم وضعیت مؤسسات طور به شدمیصادر شد. این کشور که رهبری اشاعه برند حالل را 1980 دهه حالل در اوایلبرند در کشور مالزی اولین مجوزهای .کرد

یدهسازمان دوبارهی را اسالم امور بخش مسلمان، کنندگانمصرف تقاضای به پاسخ در 1982 سال بر عهده داشت درایجاد 13یمالز یاسالم توسعه گروه عنوان باوزیری نخست حوزه در اسالمی مرکز نظارت را تحت حالل ملی کرد و کمیته

همچنین و دامپزشکی خدمات گروه کنندگان،مصرف امور و تجارت وزارت بهداشت، وزارت از کمیته اعضای این. کرد (.2016، 14مراکز علمی بودند )عزیز دانشمندانی از

اولین شرکت برای گواهی حالل تقاضا داد. در آن زمان، هیچ استانداردی با عنوان حالل وجود نداشت، اما 1995در سال شد. شروع 1998ی بر روی محصوالت شرکتی در سال مالز یاسالم توسعه حمل آرم گروه .مفاهیم حالل بومی شده بود

شد و بر ها بر روی محصوالتشان ایجاد میهای مختلف از برچسب شرکتهای بعد بارها تغییر کرد. طرحاین آرم در سال (.2012، 15شد )فیسچری نیز باز طراحی میمالز یاسالم توسعه اساس آن آرم حالل گروه

سیستم بود که کشوری زیرا اولین دبو مالزی برای عطفی نقطه حالل استاندارد غذای انتشار اولین 2000 سال در که شدند جدید انقالب یک ای برایانگیزه استانداردها. کردسیستماتیک طراحی می و مستند حالل را به طور تضمین

کرد دالر تبدیل تریلیون 2.30تقریبی ارزش و با جوش و جنب پر جدید، اقتصاد یک سنتی به یک صنعت حالل را، از-کوچک بزرگ کردن تشکیالت اقتصادی بر انجام گرفت که 2009-2003 سال های حاتی نیز در(. اصال2012)فیسچر،

ها بوسیله توسعه این اصالحات بر روی افزایش مزیت رقابتی در اقتصاد مالزیایی .است بوده متمرکز 16پوترا بومی ترهای مختلف سازی شرکتی شبکهبازارهای مختلف برای محصوالت حالل متمرکز شده بود، در این چارچوب سیاست اصل

(. نکته مهم این بود که این 2012، 18های چند ملیتی بود )گومزو شرکت 17های مرتبط با حکومتاز جمله شرکتها از طریق آزادسازی اقتصاد همراه با توسعه مالزی به عنوان قطب خدمات حالل و اسالمی تداوم یافت )گومز، سیاست المللیبین حالل نمایشگاه یعنی حالل، صنعت در ساالنه وقایع ترینمهم از تا دو در را میزبان نقش (. مالزی2012 عنوان به کشور این شهرت در مهمی نقش دو مورد، هر 2003 سال کند. ازبازی می 20جهانی حالل انجمن و 19مالزی

12 Thompson 13 Jabatan Kemajuan Islam Malaysia, JAKIM 14 Aziz

15 Fischer 16 Bumiputera 17 GLCs 18 Gomez 19 Malaysia International Halal Showcase, MIHAS 20 World Halal Forum, WHF


4

و اعتبار دولت، سنگین گیریدر و کامل پشتیبانی با. کنندایفا می حالل جدید صنعت برای تجارت مرکز و جهانی مرجع (.2011، 22شده است )فیسچر شناخته رسمیت به 21اسالمی همکاری سازمان توسط حالل بخش در نیز مالزی رهبری

توسعه شرکت نام به آژانسی 2008 سال در حالل، صنعتدر گسترده اقتصادی هایپتانسیلبه برای تحقق بخشیدن صنعتی ظرفیت توسعه وظیفه آژانس این. شد تشکیل 24المللیبین تجارت و صنعت وزارت نظر زیر نیز 23حالل صنعت حالل مسائل کامل قراردادن منظور این نهاد به .را داشت کشور داخل به 25خارجی مستقیم گذاریجذب سرمایه و مالزی و سپس بر بر عهده گرفت مالزی اسالمی توسعه حالل را از گروهبرند مرکزی، مدیریت اجرای سازمان نظر یک تحت

شد متمرکز حالل خدمات و محصوالت تجارت توسعه و ارتقاء گذاری تجاری،نام حالل، استانداردهای توسعه (.2015، 26)اچ.دی.سی

خود حالل بخش 2005 سال در 27مالزی اسالمی توسعه وزارت شد باعث نیز مالزی در حالل گواهی صدور سریع توسعه حالل گواهی صدور مرجع اولین قطب حالل. گسترش دهد 28حالل قطب نام به ،تربزرگ بسیار سازمان یک به رسما رارهبری کرد و 2011 سال را در مالزی تجارت قانون این مرکز اصالح حالل بود، صنعت بر نظارت و مسئول جهان در

-و مطلوبترین دقیق قطب حالل عبارت است از تشخیص برنامه. ایجاد کرد حالل صنعت تنظیم برای تریقدرت بیش، 29شود )فیسچرپیگیری می المللیبین سازمان 50 از همکاری بیش که با جهان در حالل سیستم تشخیص برنامه ترین

2012.) حالل محصوالت برای رینگت مالزی میلیارد 4/35 ساالنه صادرات ارزش با حالل برند جهانی قطب پیشرو مالزی امروزه، ملی هواپیمایی در را حالل پرواز پذیرایی اولین این کشور. است کشور دراتصا کل از درصد 1/5حدود سهمی که است،

شرکت چند توسط گسترده طور به حاضر حال در مالزی حالل استاندارد کرده است. مالزی( فراهم هوایی خود )خطوط به غذایی، از مواد راترف مالزی صنعت حالل. شودمی استفاده یونی لِوِر و پالمولیو کلگیت نستله، جمله از ملیتی چند

در .(2012گردشگری نیز توسعه یافته است )فیسچر، اخیرا، و دارویی تدارکات، آرایشی، لوازم مانند دیگر هایبخش اسالمی، بانکداری تا حالل غذای از پایانی ندارد. هیچ پیدا شوند مالزی در تواندمی حاللی که خدمات و محصوالت تنوع

و سیاست و مساعد محیط یک با همراه این امر،. کرده است جهانی فراهم درخواست را با حالل کاالی مالزی پی در پی .کندمی تقویت جهانی حالل صنعت هسته عنوان را به مالزی موقعیت حمایت دولت، مورد ابتکارات

ست. فهرست تعدادی از امهم دولتی هایگذاری وزارتخانهاز اقدامات اصلی دولتی در مالزی تأسیس نهادها و یا سیاست ارائه شده است. (1ها و نیز فعالیت آنها در بخش حالل در جدول )این سازمان

21 Organisation of Islamic Cooperation, OIC 22 Fischer 23 Halal Industry Development Corporation, HDC 24 Ministry of International Trade and Industry, MITI 25 Foreign Direct Investment, FDI 26 HDC 27 JAKIM 28 JAKIM’s Halal Hub, JAKIM 29 Fischer


5

های دولتی تأسیس شده در مالزی و شرح فعالیت آنهافهرست سازمان (1جدول ) منبع فعالیت نام

برای حالل را کند. گواهیرا اجرا می حالل یگواه سیستم و است کرده تاسیس حالل مالزی را آرم 30یمالز یاسالم توسعه گروه حالل نظارت دارد. هایدستورالعمل کند و بر اجرایصادر می صادرات و داخلی بازارهای

(2017، 31)جی کیم

-می فراهم را کنندهمصرف منافع و حالل آرم "حالل" صحت از محافظت بر نظارت و اجرا برنامه 32مصرف تعاونی و داخلی، تجارت وزارت .کند

(2017، 33)ک.پ.د.ن.ک.ک.

است و در حالل خدمات و محصوالت توسعه در تنها آن کند و تمرکزرا تنظیم می هااستراتژی 34وزارت تجارت و صنعت دارد. مالزی حالل استاندارد ترویج در فعال المللی نقشیبین سطح

(.2018، 35)می تی

دانشگاه از 36حالل پژوهشی محصوالت مؤسسه لزیپوترای ما

عالی مرکز گمارده شده است و به عنوان یک حالل محصوالت صنعت توسعه در و پژوهش انجام به کند.حالل عمل می محصوالت تحقیقات در

(2018، 37)اچ.پی.آر.آی

یاسالم دانشگاه از 38حالل صنعت تحقیقات مرکز یمالز یالملل نیب

(2018، 39)اچ.آی.آر.سی دام کرده است.ن مؤسسه برای ترویج حالل از طریق خوشه سازی پژوهش اقیا

در کلیدی بازیگر خواهند به یککه می عالقمندی کشورهای ها وسازمان برای را الزم هایآموزش 40حالل صنعت تحقیقات مرکز دهد.صنعت حالل تبدیل شوند ارائه می

، 41اچ ای آر سی -ای ای یوم)2016)

) این هارت است. عالی دانشگاهی مرکز سسه یکمؤ 42آموزش و حالل تحقیقات المللیبین مؤسسه43 ،2016)

کنار در و تغذیه و غذایی هایآژانس نیازهای رفع منظور به حالل گواهی بر روی در مقیاس جهانی 44حالل تحقیقات شورای .کندغذایی کار می غیر هایسازمان

(2012، 45) اَب و محد جوهان

( اشاره 2ترین آنها در جدول )جام شده اند، برخی صورت گرفته اند که به مهماقداماتی که در بخش دولتی ان عالوه بر

شده است.

30

Jabatan Kemajuan Islam Malaysia, JAKIM 31

JAKIM 32

ministry of domestic trade, co-operatives & consumerism, MDTCC 33 KPDNKK 34

Ministry of trade and industry, MITI 35

MITI

36 Halal Product Research Institute of UPM 37

HPRI 38

Halal Industrial Research Center of IIUM, HIRC 39

HIRC 40

IIUM Halal Industry Research Centre 41

IIUM-HIRC 42

International Institute for Halal Research and Training, INHART 43

INHART 44

Halal Research Council 45

Ab & Mohd Johan


6

در کشور مالزی فعالیت آنها در موضوع برند حالل و بخش خصوصی .2جدول منبع فعالیت نام

و ارتقاء گذاری تجاری،نام حالل، استانداردهای وسعهت المللی است و بربین صنعت و تجارت زیر مجموعه وزارت یک آژانس ،46حالل صنعت توسعه شرکت دارد. تمرکز حالل خدمات و محصوالت تجاری توسعه

، 47)اچ دی سی2013)

خارجی تجارت توسعه شرکت 48مالزی

کمک به ملی، تجارت توسعه مأموریت آژانس .شد المللی تاسیس بین تجارت صنایع وزارت تحت قانونی سازمان یک عنوان به .است حالل بخش گسترش جمله از صادرات توسعه مختلف هایتفعالی

(2018، 49)مترید

) میدا .است جهان سراسر در جدید توسعه مرزهای در مالزی پیشرو و پویا برنده،پیش نیروی این نهاد 50مالزی صنعتی شرکت اعتبار توسعه51 ،2017)

صنایع به و متوسط و کوچک یهاشرکترسیدن برای همچنین کند ومی کمک حالل صنعت در هاپتانسیل به شناسایی 52وری مالزیشرکت بهره .دهدمی مشاوره و آموزش حالل استانداردهای

، 53)ام پی سی2017)

-یانسان م آسایش و رفاه خاطر به پایدار دام صنعت و عمومی سالمت برای تضمینی عنوان به کیفیت با دامپزشکی خدمات ارائه 54دامپزشکی خدمات اداره باشد.

، 55)دی وی اس2015)

آنها مستمر رسانی روز به و مالزی حالل استانداردهای ارتقای و توسعه کمک به و نیز 57حالل غذای در مالزی استاندارد توسعه با 56مالزی گروه استانداردهای استانداردسازی دارد. در قانونی نقش ایفا کرده است. این گروه، بیشتر فعال آنها نقشی

، 58)جی اس ام2018.)

حالل گواهی الزامات با مرتبط هایهزینه و سایر حالل، محصول توسعه برای متوسط و کوچک هایشرکت به هدایت منابع مالی 59مالزی SME شرکت دار است.را عهده

)اس ای ام (2018، 60کورپ

اندونزی 1975 سال که در ،61اندونزی یعلما میلیون نفر است. مجلس 200 از بیش جمعیت با مسلمان کشور یک اندونزی،

شروع به کار کردصدور گواهینامه حالل و انطباق برنامه خود با غذای حالل را در دستور کار خود قرار داده است (.2002، 63؛ چودری2012، 62)فیسچر

46

Halal Development Corporation, HDC 47 HDC 48

Malaysia External Trade Development Corporation (MATRADE) 49

MATRADE 50

Malaysian Industrial Development Authority (MIDA) 51

MIDA 52

Malaysia Productivity Corporation (MPC) 53

MPC 54 Department Of Veterinary Services, DVS 55 DVS 56 Department Of Standards Malaysia 57 MS 1500 58 JSM 59 SME Corporation Malayisa 60 SMECorp 61 The Majelis Ulama Indonesia 62 Fischer 63 Chaudry


7

اصلی در کننده ترین کشور مسلمان جهان، در نظر دارد که با ایجاد کانون حالل به بازی اندونزی، به عنوان پرجمعیتبازار جهانی حالل تبدیل شود. بازار محصوالت حالل در اندونزی بسیار گسترده است و تقاضای زیادی برای سبک زندگی

محصوالت وارداتی و بودن حاللکننده حالل در این کشور وجود دارد. در حال حاضر، کانون حالل اندونزی تضمینباشد. پوشاک، محصوالت آرایشی و بهداشتی و محصوالت درمانی می صادراتی برای سبک زندگی حالل از جمله خوراک،

کند تا محصوالت به موقع و با کیفیت های جدید برای بررسی محصوالت استفاده می کانون حالل اندونزی از فناوری ;1394 ،فرد یفراهان & یآقاجان)کنندگان توزیع شوند های محصوالت حالل است، میان مصرف خوب که یکی از مؤلفه

وزارت گردشگری و اقتصاد اندونزی 2012. از سال (1395 ،" شود یساخته م ی: کانون حالل در اندونزیگزارش خبر"مسلمان از سراسر جهان مخصوصا از مسافرانتا بتواند تعداد پرداخته استزی برای گردشگری حالل و شرعی ریبرنامهبه

گردشگری شرعی گذراندن اوقات فراغت و مسافرتی است که مطابق با قوانین اسالمی باشد خاورمیانه را گسترش دهد.های لکل نباشد و نیز جداسازی مردان و زنان در مکانهایی که شامل گوشت خوک یا اکه از جمله ارائه غذاها و نوشیدنی-ها در حال برنامهها و رستورانهای مسافرتی، هتلبا کمک آژانسدولت اندونزی .گیردتفریحی و گردشگری را در بر می

میلیارد دالر در جهان تا سال 192 تا به هدف ریزی برای ترویج و ایجاد تورهای گردشگری مخصوص مسلمانان است .(1395 ،" شود یساخته م ی: کانون حالل در اندونزیگزارش خبر" ؛1394 ،فرد یفراهان و یآقاجان) برسد 2020

لندیتاحالل استانداردهای است که برای حفظ از آزمایشگاهای تایلند ایشبکه و آموزشی مرکز شامل یک 64لعلمی حال مرکز

علمی مؤسسه اولینو است شده داده اختصاص حالل علم است که به تایلند در شبکه اولین این. است یافته اختصاصهایی که مطابق با کند تا آالیندهنالیز میرا آ غذایی مواد حالل، علمی جهان است. مرکز در شده داده اختصاص حالل و غذایی مواد سازیآماده جدید هایبه سمت روش نیز تحقیقات را و را شناسایی کند اسالم غیر مجاز هستند قانون و مردم عموم اطالعاتی را برای آموزش و نیچن هم. کندهایی هدایت میآالینده چنین تشخیص برای جدید عوامل مدرک آنها، ارائه جمله که از اسالمی باشد قانون با غذایی مطابق مواد سازیسازد تا آمادهفراهم می ذاییغ مواد صنعت

اطالعات مرکز و مرکزی آزمایشگاه عنوان به 2003 سال در مرکز این .باشدمی غذایی هایرژیم و تغذیه کارشناسیاین . به کار کرد تایلند آغاز دولت مالی کمک تحت انکوکب 65کرندانشگاه چوالالنگ در حالل غذایی مواد توسعه علمی

مستقر دیگر مؤسسه و دانشگاه ده از بیش هایی درآزمایشگاه حالل، علمی مرکز عنوان به مجدد سازماندهی از مرکز قبل، 66ککرد )سِل سی دریافت حالل مجله از حالل را صنعت در نوآوری بهترین جایزه سازمان این ،2006 سال در. ساخت2016.)

سنگاپوردرصد جمعیت آنرا 15کنند و سنگاپور اگرچه یک کشور غیر اسالمی است، اما مسلمانان زیادی در آن زندگی می

کامل را پشتیبانی و حمایت هستند، دولت این کشور در اقلیت در دهند. با وجود اینکه مسلمانان مسلمانان تشکیل می حالل گواهی صدور برنامه و خدمات ارائه به سنگاپور شروع اسالمی مرکز. ده استکر 67سنگاپور اسالمی مرکز ایجاد برای

64 Halal Science Center 65 Chulalongkorn 66 CELSIC 67 Islamic Center of Singapore


8

از غذایی مواد بر اساس قوانین این مرکز واردات. شد صادر سال همان در حالل گواهی اولین و نمود 1978 سال در غذاهای ته باشد. اگرداش گواهی حالل کشور صادر کننده در مصوب اسالمی سازمان یک توسط باید مرغ و گوشت جمله

پیگرد صورتدر غیر این کنند و آنرا اثبات صحت باید داشته باشند، "حالل"محلی برچسب صورت به شده فروختهبازار و هاهتل ها،رستوران غذایی، مواد فرآوری هایمکان در های ثابتحسابرسی ها وبررسی. خواهند داشت قانونی اصالح سنگاپور پارلمان. است شده فروخته حالل واقعا غذایی مواد که شود حاصل اطمینان تا شودمی انجام فودفست و ترویج تنظیم، برای سنگاپور اسالمی مرکز اصالحیه این طریق از. تصویب کرد 1999 سال را در اسالم قانون اجرایای و که این کشور جزیره الزم به ذکر است .است داده سنگاپور دولت به تریبیش قدرت حالل غذایی صنایع افزایش

کوچکِ آسیای جنوب شرقی که مالزی و اندونزی تنها همسایگان آن هستند، به عنوان بهترین کشور غیراسالمی برای کنند تا آنرا به کانونی برای شود. کارآفرینان این کشور نیز تالش می میزبانی از گردشگران مسلمان شناخته می

ها است. نمونه این تالش 68اندازی فروشگاه الکترونیک حالل خیابان عالءالدین همحصوالت حالل تبدیل کنند که رابرداری موفق از بازار حالل بدون اخالل در کشورهایی مانند چین و ژاپن نیز به سنگاپور به عنوان الگویی برای بهره

.(2002، 69)چودری کنند فرهنگ اجتماعی و اقتصادی نگاه می سایر کشورها

برای خدماتی را آنها. است شده تعیین جنوبی آفریقای و ترکیه مانند کشورهایی در نیز مشابهی نظارتی هایسازمان هم به صورت فرآوری شده بعدی، محصوالت برای مؤسسات و هاکشتارگاه در حالل نحوه انطباق بر نظارت به کمک شوند ومی نظارت مداوم طور به کشور داخل ه درشدفروش و وارداتی غذایی مواد. کنندمی فراهم المللیهم بین و محلی

خلیج استانداردهای خاورمیانه، کشورهای دهند.می نشر حالل مورد را در اطالعات محلی مسلمان کنندگانمصرف به محصوالت. اندوضع نموده را غذایی مواد واردات دستورالعمل الزامات و و اندکرده فرموله آماده غذاهای برای فارس را

در شده شناخته رسمیت به اسالمی هایسازمان توسط باید مرغ گوشت و جمله از کشورها این به شده صادر ذاییغ کنسولگری یا و عرب بازرگانی اتاق توسط شده صادر هایگواهی و کننده، گواهی حالل شده باشند صادر کشورهای

.(2006، 70شود )صادق تایید وارد کننده کشور ایران

روند که در جوامع غیر مسلمان هم طرفداران زیادی دارد به عنوان یک محصول سالم در جهان به شمار میحالل برند اما در کشور ما صادرات این محصوالت در اقتصاد کشور نقش بسزایی داشته و رونق اقتصادی کشور را در زمینه تجارت

دهند که زار اسالمی و تجارت جهان اسالم نشان میهای غذایی را به همراه خواهد داشت. آمار اقتصادی بااغلب گروهایران نسبت به سایر کشورهای اسالمی در بازار حالل جایگاه پایینی دارد و این در حالی است که ایران به عنوان یک

ران تواند برخوردار باشد. ایای برای موفقیت در بازار حالل میهای بالقوهکشور اسالمی بزرگ و شناخته شده از مزیتدارا بودن منابع قوی تولید به روش اسالمی در دست بگیرد. و ها راحتی نبض بازار حالل را با توجه به ظرفیت تواند به می

گذار داشته و با برنامه برای رسیدن به جایگاه رفیع اقتصاد حالل نیاز به شناخت کافی و وافی از موقعیت و پارامترهای اثر

68 Aladdin Street 69 Chaudry 70 Sadek

https://aladdinstreet.com.sg/https://aladdinstreet.com.sg/


9

ن خواسته نایل خواهد گشت. با این وجود، اقداماتی که ایران اسالمی در طی چند سال دار به ایریزی منسجم و هدفبا حضور راهنمای عمومی غذای حاللگذشته انجام داده است بسیار اندک است و شامل تدوین چند آیین نامه، تدوین

(، تشکیل شورای 1388) راهنمای عمومی غذای حاللدر اجالس کامسک، تدوین استاندارد 2010نمایندگان ایرانی (، 1392گذاری اقتصاد مقاومتی )(، و سیاست2007، تشکیل موسسه جهانی حالل )1390عالی حالل در اواخر سال

مرکز ;1393 ،یطالب)( اشاره نمود 1396( و برگزاری اولین همایش بین المللی حالل )1393برگزاری نمایشگاه حالل ) . (1391 ،داریخر و یناظم ;1395 ،مطالعات

و تحلیل اقدامات انجام شده ارزیابی .3

اند پی ام دادهجدهای قبل به آن اشاره شد و اقداماتی که کشورهای پیشرو در مورد توسعه حالل انبر اساس آنچه در بنبریم که اقدامات متعددی برای توسعه و کاربردسازیِ برند حالل، در کشورهای اسالمی و غیراسالمی صورت پذیرفته می

ای دارد. نکتۀ حائز اهمیت در الل اهمیت ویژهاست. در این میان، اقدامات کلیدی برای گسترشِ کاربردسازیِ برند حفرایند اقدامات کلیدی، نگاه و اقدام سیستمی است. به این معنی که توجه به یک یا چند اقدام کلیدی و غفلت از سایر

ی کرد؛ بلکه آن را با اختالل و یا دست کم انحراف و کنداقدامات حیاتی دیگر، نه تنها به توسعۀ برند حالل، کمک نمیهای دیگر این نگاه و اقدام سیستمی، سخن به میان های بعدی، از سایر جنبهساخت. همچنان که در بخشمواجه می

شود که توجه به همۀ ابعاد، موفقیت جا تنها بر این نکته پافشاری میخواهد آمد و پازل آن تکمیل خواهد شد، در ایننگاه سیستمی در با رو، را برای آن به ارمغان آورده است. از این ایتوسعۀ برند حالل را تضمین کرده و رشد فزاینده

افزود. به آن نیز هستند را وری که مشعر بر کارآمدی، اثربخشی و در مجموع بهرهباید اقدامات جدیدی ،اقدامات کلیدی ظر به یک سیستمدهد که ناها( را در ساحت کاربردسازیِ برند حالل نشان میاقدامات کلیدی )خرده سیستم 1شکل

هستند.

ها( در ساحت کاربردسازیِ برند حاللاقدامات کلیدی )خرده سیستم، 1شکل


10

و گوناگون اقدامات حالل برند توسعه و یریگشکل یبرا یاسالم یهادولت شد داده حیتوض قبل بخش در که طورهمان

حالل برند توسعه و یریگشکل درو غیر دولتی یدولت ارکان نقش لیتحل به ادامه مطلب در. اندانجام داده مشابه یگاه .شودیم پرداخته

حالل برند توسعه و یریگ شکل در یدولت ارکان نقش لیتحل 3.1.1

توان دریافت که ضرورت اولیه در رو میگیری برند حالل در کشور مالزی و سایر کشورهای پیشاز بررسی روند شکلازی دستورات اسالمی از دیدگاه علمی، اقتصادی و تجاری است. برای این منظور ابتدا سگیری برند در گرو نهادینهشکل

باشد. هنگامی که حالل به نگرش به وضع قانون اسالمی از یک سو و بررسی عرضه و تقاضای آن در جامعه الزم میبا توجه به رشد جمعیت های اولیه آن فراهم بوده وعنوان یک ضرورت در جامعه اسالمی مطرح است در واقع ضرورترسانی و سازی آن عالوه بر اطالعیابد. حال برای نهادینهجهانی مسلمانان به میزان تقاضای آن نیز روز به روز گسترش می

گذار های ایجاد نیاز برای عامه مردم، بایستی یک مرکز عالی نظارتی و قانونافزایش آگاهی سطح جامعه و حتی زمینهگیرد تا از یک سو دولت انجام می مالزی اسالمی توسعه وزارتگمارده شود و این کار در مالزی توسط دولتی بر این امر

های سپاری به مؤسسات و شرکتمستقیما مسئول اصلی باشد و کنترل را در اختیار داشته باشد و هم از طریق برونذایی از مزرعه تا سفره غزی زنجیره تأمین ماده سامرتبط نظارت کلی را به عهده داشته باشد. در مرحله بعدی نهادینه

ترین عوامل و پارامترها، آگاهی عموم از قوانین باشد که عوامل متعددی در این امر دخالت خواهند داشت. از مهممیاسالمی و حاکم، آشنایی با نحوه کار و عملکرد مطابق با ضوابط اسالمی، نظارت و بررسی بر واردات محصوالت و مواد

تر، نظارت بر مؤسسات خدماتی ذایی و نیز مواد اولیه تولید محصوالت غذایی، تشویق و ترغیب جامعه به آشنایی بیشغباشد. بنابر این دو اقدام کلی در این رسانی و ترویج فرهنگ میمرتبط، استانداردسازی و توسعه استانداردها و اطالع

و نیز انجام تحقیق و پژوهش در این زمینه با ایجاد یا جلب همکاری زمینه صورت گرفته است. اول افزایش آگاهی و علمهای اقتصادی، مراکز علمی و دانشگاهی، آموزش و اطالع رسانی و نهایتا استانداردسازی است. دوم، حمایت از بنگاه

گذاری، و رمایههای صنعتی و نیز آموزش و ترویج راهکارها برای اجرای متناسب با برند، تشویق و ترغیب به سشرکتارائه تسهیالت به صنایع برای ورود به بازار جهانی حالل می باشد. این دو اقدام کلی به موازات هم و در کنار یکدیگر

سازند. سازی برند را به خوبی فراهم مینقش یکپارچه

حالل برند توسعه و یریگ شکل در یخصوص بخش نقشو لیتحل 3.1.2های های الزم و استقرار سیستم اشاره شد بخش دولتی نقش اصلی در ایجاد زیرساختطور که در مطلب باالهمان

نظارتی در مبحث حالل را دارد اما ورود بخش خصوصی به این حوزه با هدف درآمدزایی و افزایش اشتغال نیز حایز نیز روز هر. است شرفتپی حال در روز به روز جهان همه در حالل صنعت که است این اهمیت و ضروری است. حقیقت

هایاقلیت که اروپا در ویژه به موضوع این. شودمی افزوده گیرندمی اختیار در را صنعت این که غیراسالمی بازارهای به دهدفرصت می اسالمی کشورهای به غیراسالمی بازارهای وجود. است گیرترچشم کنندمی زندگی آن در زیادی اسالمی


11

جامع و دراز یزیربرنامه کی نیبنابرا .(1395 ،یچودر و اضیر)شوند تبدیل غیراسالمی بازارهای تولیدکننده اصلی به تا ازین یدولت یهاتیبه حما ایدر دن عیبازار وس نیاست و به طور قطع استفاده از ا ازیصادرات مورد ن شیافزا یمدت برا

د محصوالت عذایی یا دارویی حالل مطابق با هایی مانند تولیتوان نقش بخش خصوصی را در زمینهاز این میان می دارد.استاندارد جهانی مربوط، تالش برای توسعه محصوالت حالل و نیز توسعه صادرات آنها جهت رقابت در عرصه جهانی

فعالیت برای جذب توریسم و افزایش در آمد اقتصادی از این محل )که به مسائل گردشگری، ،(1395 ،مرکزمطالعات)، تولید (2016، 71)ایکریکباشد( و مصرف مواد غذایی و نوشیدنی متناسب با شئونات اسالمی مرتبط می هتلداری، تولید

، 72)عمر، ارائه خدمات آزمایشگاهی (1395 ،یچودر و اضیر)محصوالت آرایشی و بهداشتی، مواد بیولوژیک دامی ل برای ارزیابی انطباق محصول ، برگزاری خدمات آموزشی به منظور تربیت نیروهای آموزش دیده و ارزیابان حال(2013

های حالل از طریق ارتباط با مقامات حالل، و توسعه یا فرآیند متناسب با استاندارد حالل مربوطه، همکاری با سازمان .(2016، 73) شریفگیری کرد ها و سمینارها پیمنابع انسانی به طریق اشتراک گذاری دانش، انجمن

تحلیل کلی اقدامات کلیدی 3.2

گردد که یکی از کاربردسازی برند حالل انجام داده اند اینگونه استنباط میدر کشورهای پیشتاز مجموعه اقداماتی که ازگیری از ظرفیت و توانمندی بخش خصوصی بود. این دو اقدام این اقدامات، نقش حمایتی و نظارتی دولت و دیگری بهره

اند. در بخش دولتی، تر مورد توجه قرار گرفتهبه نوعی ارتباط دارند، بیش کلیدی، که با نگاه سیستمی با سایر اقدامات نیزسازی فتاوای فقهی آغاز کرده و به ارائۀ تسهیالت به صنایع پایان سازی از طریق یکپارچهترین رکن یعنی فرهنگاز مهم

ز سوی دیگر، در بخش شود. اگذاری، مدیریت و نظارت محدود میداده است. اقدامات دولت در سه دسته سیاستهای مدیریت و اجرا گذاری و نظارت فاصله گرفته شده و به ردههای سیاستخصوصی، متناظر با بخش دولتی، از رده

تر است و در مدیریت و اجرا، گذاری و نظارت پررنگدیگر ، نقش دولت در سیاستعبارت تر شده است. به نزدیک-گذاری و نظارت، کم فروغتر ظاهر شده و در بخش سیاستدر اجرا، قوی تر است و بر خالف آن، بخش خصوصیکمرنگ

گذاری در اقدامات کلیدی را به طور بارزتری نشان این دسته بندی و سیاست 3فروغ وارد شده است. جدول تر و یا بیشور ایران اسالمی ها و تحلیل اقدامات صورت گرفته برای گسترش و توسعه برند حالل در کدهد. از مجموعه بررسیمی

)هر یک بر اساس اختیارات و وظایف خود( آید که باید به نقش و جایگاه کلیدیِ دولت و بخش خصوصیچنین بر میتوجه کافی و وافی مبذول گردد. در غیر این صورت، برند حالل ایران اسالمی در عرصه اقتصاد و تجارت بین المللی از

رسد، این باره نقش و جایگاه بخش خصوصی نسبت به دولت است. به نظر می این حوزه عقب می ماند. نکتۀ مهم درسازی برند حالل، نسبت به دولت؛ از قوت، قدرت، اعتبار و رضایت عمومیِ بخش خصوصی در توسعه و ترویج و نهادینه

تری برخوردار خواهد بود. بیش

71 ICRIC 72 Omar 73 Shariff


12

اقدامات کلیدی کاربردسازی برند حالل. 3جدول خصوصی یدولت

تاس

سیری

گذا

- جمع بندی فتاوای فقهاء

- استانداردسازی

- تدوین قوانین واردات و صادرات

تیری

مد

ارزیابی ورود به بازار جهانی ارتباطات مناسب با سایر مراکز حالل

توریسم صدور نشان یا گواهی حالل

شتیحالل در صنعت لوازم آرایشی و بهدا ارائۀ تسهیالت به صنایع

ارائۀ خدمات آزمایشگاهی حالل -

برگزاری خدمات آموزشی -

های حاللهمکاری با سازمان -

رتظا

ن

- نظارت شرعی

- برقراری نظام بازرسی

- برقراری قابلیت ردیابی

نتیجه گیری و پیشنهادات .4

اندازی دبیرخانه مرکزراستا دولت با راه سازی برند حالل از طریق دولت اسالمی مالزی صورت گرفت. در اینموج نهادینه سطحمنظم به کنترل و نظارت اجرای قانون اسالمی و رعایت حالل و حرام در طور و دیگر نهادهای مربوطه به اسالمی

های عمومی پرداخت. از سویی دیگر برای ایجاد اعتبار برند حالل به تجهیز و تاسیس مراکز پژوهشی، کشور و در مکانو تحقیق و توسعه اقدام نمود تا دستاوردهای مربوطه را در جهت معرفی برند حالل در سطح جهانی و ایجاد آموزشی

اطمینان از حلیّت در جامعه مسلمان به کار بندد و لذا اقدامات بعدی این کشور معرفی و توسعه برند حالل در سطح شود. همچنین، دولت با مدیریت و نظارت محدود میگذاری، جهانی بود. تمامی این اقدامات دولت به سه سطح سیاست

سپاری امور دیگر به ترویج و اشاعه این امر از طریق بخش خصوصی اقدام نمود و خود نقش حمایتی را در این برونهای مدیریت و اجرا گیرد و به ردهگذاری و نظارت فاصله میهای سیاستزمینه ایفا نمود. لذا بخش خصوصی از رده

پردازد. سازی برند حالل میشود و به این ترتیب به توسعه و ترویج و نهادینهتر مینزدیکپیشرفت و برای پیشنهادات ذیل ، در زمینه نهادینه سازی برند حالل به مجموعه اقدامات انجام شده ینگاه سیستمبا

گردد:میتوصیه تعمیق الگوی ایران اسالمی


13

بندی فتاوای فقهاجمعدگاه علمی، اقتصادی و تجاری با هماهنگی و سازی دستورات اسالمی از دینهادینه •حالل صدور گواهی و تایید برند ، ، استانداردسازیو تنظیم مقررات وضع قوانینگذاری دولت در زمینه سیاست •

بر اساس قوانین اسالمی و استانداردهای جهانیگذار ل )به عنوان مرکز عالی نظارتی و قانونگذاری حالتقویت ارکان و زیر کمیته های تخصصی شورای سیاست •

نظارت شرعی در مراحل مختلف زنجیره تأمین برقراری نظام بازرسی و تردولتی( به منظور هماهنگی و همکاری بیش مواد غذایی حالل

در داخل و خارج از کشور ارتباطات مناسب با سایر مراکز حالل بر مدیریت و نظارت فعال دولت •سازی زنجیره تأمین سازی برند حالل و نهادینهو افزایش سطح آگاهی جامعه در زمینه کاربردی رسانیاطالع •

ماده غذایی از مزرعه تا سفره و خدماتی آموزش و آزمایشگاهی حمایت و هدایت مراکز علمی و تحقیقاتی • با موضوع تسهیالت به صنایع کوچک و متوسط مرتبطارائۀ • با هدف درآمدزایی و افزایش اشتغالمندی بخش خصوصی گیری از ظرفیت و توانهرهب • توسعه زیرساخت ها و ارتباطات ملی و بین المللی •

منابع فارسی: فصلنامه. ایران موردی مطالعه -آن بر موثر عوامل و مذهبی گردشگری(. 1394. )س ،فرد فراهانی و ،.م ،آقاجانی -

. 66-43 ،(9)3 ،کالن و راهبردی های سیاست انتشارات: مشهد -ایران(. Trans. Vol. 1 ،خانزادی. س) حالل غذایی مواد تولید(. 1395. )م ،چودری و ،.م ،ریاض -

.مشهد فردوسی دانشگاه حالل تجاری نشان پیرامون نوین هاییبررسی :خریدار نیت بر آن تأثیر و حالل برند شخصیت(. 1394. )ر. م ،طاهری -(pp. 176 .)دخر واژگان انتشارات: ایران. Retrieved. قرآن المللی بین خبرگزاری(. 1395 ،1395) شود می ساخته اندونزی در حالل کانون: خبری گزارش -

from http://iqna.ir/fa/news/3520869 و مطالعات مرکز دهد؟ افزایش ار کشور صادرات تواندمی حالل برند گسترش: تحلیلی گزارش(. 1395. )مرکزمطالعات -

-from http://masirnama.ir/new/index.php/2014-10-28-22-32-52/1576 ،1395. اسالمی انقالب بنیادی های پژوهش1772

منابع التین:

- Ab, T., Mohamed Syazwan, & Mohd Johan, M. R. (2012). Issues in Halal Packaging: A Conceptual Paper. International Business and Management, 5(2), 94-98. doi: 10.3968/j.ibm.1923842820120502.1080 - Aziz, N. A., Ramli, N., & Raof, N. A. (2016). JAKIM: Governors of Halal Affairs. In S. Manan, F. Abd Rahman & M. Sahri (Eds.), Contemporary Issues and Development in the Global Halal Industry:

Selected Papers from the International Halal Conference (pp. 131-139). Singapore: Springer.

http://iqna.ir/fa/news/3520869http://masirnama.ir/new/index.php/2014-10-28-22-32-52/1576-1772http://masirnama.ir/new/index.php/2014-10-28-22-32-52/1576-1772


14

- CELSIC. (2016). Central Laboratory and Scientific Information Center for Halal Food Development (CELSIC). The official bewsite of Chulalongkorn University. Retrieved Oct, 20, 2016,

from http://www.chula.ac.th/en/ - Chaudry, M. M. (2002). Halal certification process (Vol. 31). paper presented at Market Outlook: 2002 conference, Toward Efficient Egyptian Processed Food Export Industry in a Global

Environment, Cairo, Egypt. - DVS. (2015). from http://www.dvs.gov.my/ - Fischer, J. (2011). The Halal Frontier. In J. Fischer (Ed.), The Halal Frontier: Muslim Consumers in a Globalized Market (pp. 1-30). New York: Palgrave Macmillan US. - Fischer, J. (2012). Branding halal: A photographic essay on global Muslim markets. Anthropology Today, 28(4), 18-21. doi: 10.1111/j.1467-8322.2012.00886.x - Funston, J ( .2006 .) Voices of Islam in Southeast Asia: A Contemporary Sourcebook (G. Fealy & V. Hooker Eds. 1 ed.). Singapore: Institute of Southeast Asian Studies . - Ghosh, R. (2013). Making Sense of the Secular: Routledge, New york. - Gomez, E. T. (2012). the politics and policies of corporated development: race, rents and redistribution in malaysia (H. Hill, T. S. Yean & R. H. M. Zin Eds.): routledge, London and New York. - HDC. (2013). from http://www.hdcglobal.com/ - HDC. (2015). HALAL industry in Malasya. Official website of the halal industry development

corporation (HDC). Retrieved 21, Jun, 2015, from http://hdcglobal.com/ - HIRC. (2018). from https://www.worldhalalcouncil.com/members/halal-industry-research-centre-hirc - HPRI. (2018). from www.halal.upm.edu.my - ICRIC ( .2016 .) Research articles in Islamic Chamber Research and Information Center (ICRIC . .) - IIUM-HIRC. (2016). IIUM Halal Industry Research Centre . - INHART. (2016). International Institute For Halal Research & Training (IIUM). The official website of international islamic university of Malaysia. Retrieved 2017, Sep, 25, from

http://inhart.iium.edu.my/ - JAKIM. (2017). from http://www.islam.gov.my - JSM. (2018). from http://www.jsm.gov.my - KPDNKK. (2017). from http://www.kpdnkk.gov.my - MATRADE. (2018). from http://www.matrade.gov.my - MIDA. (2017). from http://www.mida.gov.my - MITI. (2018). from http://www.miti.gov.my - MPC. (2017). from http://www.mpc.gov.my - Omar, C. (2013). Challenges and Marketing Strategies of Halal Products in Malaysia.

Interdisciplinary Journal of Research in Business, 3(2), 11-17 . - Riaz, M. N. (1998). Halal food: an insight into a growing food industry segment,. food market

technology, 12(6), 6-9 . - Sadek, M. (2002). Historical Perspective on Halal Certification. Halal Certification. Retrieved February 5, 2016, from http://www.eat-halal.com/historical-perspective-halal-certification/ - Shariff, S. M., Mohamad, S., & Hashim, H. I. C. (2016). Human Capital Development in Halal

Logistics: Halal Professionals or Halal Competent Persons J. Appl .Environ. Biol. Sci., 6(8s), 1-9 .

http://www.chula.ac.th/en/http://www.dvs.gov.my/http://www.hdcglobal.com/http://hdcglobal.com/http://www.worldhalalcouncil.com/members/halal-industry-research-centre-hirchttp://www.worldhalalcouncil.com/members/halal-industry-research-centre-hirchttp://www.halal.upm.edu.my/http://inhart.iium.edu.my/http://www.islam.gov.my/http://www.jsm.gov.my/http://www.kpdnkk.gov.my/http://www.matrade.gov.my/http://www.mida.gov.my/http://www.miti.gov.my/http://www.mpc.gov.my/http://www.eat-halal.com/historical-perspective-halal-certification/


15

- SMECorp. (2018). from http://www.smecorp.gov.my - Thompson, E. C. (2003). Malay male migrants: Negotiating contested identities in Malaysia. American Ethnologist, 30(3), 418-438. doi: 10.1525/ae.2003.30.3.418
http://www.smecorp.gov.my/

Documents

1398هامدادرخموسوتسیبومودوتسیب ققحتتامازلاوهاشلاچ،هانارشیپ ... › papers › 1038.pdf1398هامدادرخموسوتسیبومودوتسیب