14dizgi taraf ndan ayarlan Marked - Pegem.Net · 2018. 11. 26. · 1993 yılında Ankara’da “ders notları” olarak kitaplaşan sosyoloji çalışmamız . Sis-tem Yayıncılık

14.

dizgi

Yapışkan Not

dizgi tarafından ayarlan Marked

Prof. Dr. İsmail DOĞAN

SOSYOLOJİ KAVRAMLAR ve SORUNLAR

ISBN 978-975-6802-80-9

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarına aittir.

© 2016, Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

8. Baskı: Eylül 2008, Ankara14. Baskı: Ocak 2016, Ankara

Yayın-Proje: Didem KestekDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Vadi Grup Ciltevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

“Anneme ve babam Mehmet Doğan’ın,

31. ölüm yıl dönümündearamızdan ayrılışının derin özlemiyle…”

Prof. Dr. İsmail DOĞAN“Eğitim Sosyologu”

Bursa doğumludur. İlk, Orta ve Lise öğrenimini Bursa’da; Lisans ve Lisansüstü öğrenimini Ankara Üniversitesi’nde yaptı.

Ankara Etlik Lisesi’nde üç yıl öğretmenlik sonrasında On Dokuz Mayıs Üni-versitesi Eğitim Fakültesi’nde Araştırma Görevlisi ve Dr.- Öğretim Görevlisi olarak çalıştı. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde hazırladığı, “Türk Kültür ve Eğitimine Katkıları Açısından Mehmet Tahir Münif Paşa ve Ali Suavi Üzerine Mu-kayeseli Bir Çalışma” adlı araştırması, belirtilen Tanzimat aydınları hakkında Cum-huriyet dönemindeki “ilk doktora tezi”dir.

İsmail Doğan, Eğitim Sosyolojisi Bilim Dalı’nda Üniversite Doçenti iken Ni-san 2002’de aynı alanda Ankara Üniversitesi’nde Profesörlüğe yükseltilmiştir.

1992–2001 yılları arasında Polis Akademisi’nde sosyoloji dersleri; Gazi, Ha-cettepe ve Ufuk Üniversitesi’nde değişik dönem ve programlarda; 2002–2003 öğ-retim yılından 2006 yılına kadar da Eskişehir Osman Gazi Üniversitesi’nde lisans ve lisansüstü düzeylerde dersler vermiştir.

Polis Akademisi Güvenlik Bilimleri Enstitüsü’nde “Türkiye’nin Sosyal So-runları” ve “Suç ve Kültür” konulu yüksek lisans dersleri vermektedir.

İsmail Doğan, 1990’dan yılından itibaren Ankara Üniversitesi Eğitim Bilim-leri Fakültesi, Eğitimin Kültürel Temelleri Bölümü, Eğitimin Sosyal ve Tarihi Temelleri (ESTT) Anabilim Dalı’nda öğretim üyesi olarak çalışmaktadır. Prof. Doğan son iki dönemdir ESTT Anabilim Dalı Başkanlığını da yürütmektedir.

Prof. Dr. İsmail Doğan, 2007-2013 yılları arasında Başbakanlık, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı’nın başta “Türk Kültür Tarihi Çalışma Grubu” olmak üzere çe-şitli proje ve süreli yayın etkinliklerinde üyelik, danışmanlık ve editörlükler yapmış-tır. Mayıs 2012’de alanında bir ilk olan I. Uluslararası Eğitim Sosyolojisi Kongresi’nin düzenleme kurulu başkanlığını yapmıştır. 25 Eylül 2011 tarihinde “International Academy of Innovative Social Technologies” bilim kurulu üyeliğine seçilmiştir. Bursa hakkındaki çalışma ve eserleri nedeniyle Bursa Sivil toplumu Derneği (SİVİLAY) tarafından 2010 yılı “Bursa’ya Katkı Ödülü”; Eğitim Sosyolojisi kitabıyla da İLESAM (Türkiye İlim ve Edebiyat Eseri Sahipleri Meslek Birliği)’ın 2011 yılı “Araştırma ve İnceleme ödülü”nü almıştır.

Mayıs 2012 tarihi itibariyle 200’ün üzerinde te’lif makale ve incelemesi ile 12’si Fransızca, 9’u da Osmanlıca’dan olmak üzere toplam 21 adet makale çevirisi ve 27 adet kitabı bulunmaktadır

Prof. Dr. İsmail Doğan’ın son dönemde yayımlanan kitapları şunlardır:

9 Dünden Bugüne Türk Ailesi, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayın-ları, 2009, 244 + x s.

9 Şarkıların Çağırdığı Şampiyon: Bursaspor, Ankara, İmaj Yayınevi, Temmuz 2010, 180 + x s.

9 Türk Eğitim Tarihi’nin Ana Evreleri; Kurumlar, Kişiler, Söylemler, An-kara, Nobel Yayınevi, Nisan 2012, 445+XV s.

9 Öncüller, “Şiir”, Ebabil Yayıncılık, Nisan 2011, 64 s.

9 Eğitim Sosyolojisi, Nobel Yayıncılık, Ankara Kasım 2012, 635 s.

Yazarla iletişim:

) Elektronik posta: [email protected]

) Kişisel Web: doganismail.net

) twitter: sosyologdogan

BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

“Société (toplum) kelimesi milādın 12. yüzyılında Fransız diline girmiş ilk defa. İngilizler society kelimesini Fransızlardan almış-lar. Bu kelimeden sıfat yapmak yani social (toplumsal) diyebil-mek için 400 yıl daha geçmiş. Ancak 16. yüzyılda insanlar konu-şurken ‘toplumsal’ denen bir olay dan söz edebilmiştir.”

Sosyolojiyi bilimsel bir disiplin olarak ortaya çıkaran en önemli etmenlerden biri Batı Avrupa’nın “toplumsal”ı ön plana çıkaran sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel ko-şullarıdır. Bu koşullardır ki “toplumsal”ı merkeze alan merak ve kaygıların nedeni olarak dönemin düşünür ve bilim adamlarını olayların gerisinde belirli kural ve yasa-ları aramaya yöneltmiştir. Kuşkusuz böyle bir gelişmenin ısrarla varmak istediği nok-ta toplumsalı denetlemek; bundan kaynaklanabilecek olası tehdit ve olumsuzlukları bertaraf edebilmekti. Bu aşamada sosyolojiye felsefenin ve psikolojinin yapamadığını yapmak gibi bir işlev (misyon) yüklenmişti.

O halde “toplumsal” olduğu, olayların toplumsala dönüştüğü her durum ve ge-lişme sosyolojinin varlık ve hayatiyeti ile ilgili gözükmektedir. Bir diğer deyişle top-lumsala ilişkin etki ve işlevler olduğu sürece sosyolojinin ontolojik temellere sahip olduğu söylenebilir. Doğrusu şu ki ortaya çıkışından bu yana sosyoloji, ontolojisi ile ilgili yeterli malzemeleri (sorunları) fazlasıyla bulabilmiştir.

Ancak, son yıllarda özellikle post-modernist akımlarda dile getirildiği şekliyle toplumsala ilişkin tereddütler, kuşkular gündeme getirilmektedir. Bütün bunlarda toplumsalın “sonundan”, “yokluğundan”, “ölümünden” söz edilmektedir. Eğer böyle ise bu, sosyolojinin de sonu olmayacak mıdır? Dünyadaki ve özellikle Türkiye’deki gelişen olaylara bakıldığında böyle bir sonun bir çeşit zorlamaların ürünü olduğu or-taya çıkmaktadır.

Toplumsal olayların giderek artan çeşitliliği ve karmaşıklığı bir bilim dalına ge-rekçe olan verileri daha uzun bir süre üreteceğe benzemektedir. Üstelik bu durum post-modernistlerin toplumsalın yerine ikame etmeye çalıştıkları “kitle”, “kitlesel medya”, “mesaj”, “görüntü” ve “gerçek ikilemleri” gibi her biri ancak toplumsal ile açıklama bulabilecek “yeni toplum”a özgü olaylarla daha da zenginleşmektedir. Bu anlamda bir disiplin olarak sosyolojinin yeni toplumda (sanayi ötesi toplumu, bilgi toplumu), “toplumsal”ın çevresinde çeşitlenen çok yeni toplumsal sorunlarla ilgi ala-nını genişleteceği düşünülebilir.

İşte bir yanda sosyolojinin bu dinamik özelliği, öte yanda ise bu alanda uğraşan-ların (öğretici, araştırmacı, amatörler vs.) toplumsal sorunlar karşısındaki duyarlılık-ları, bir derse indirgenen çalışmalarda, uğraşanlar açısından her bir kişiye özgü tarzın

(ifade biçimleri) oluşumuna yol açmaktadır. Burada özellikle kastedilen dersin hoca-sına ilişkin ifade biçimidir. Elinizdeki bu çalışma da sosyolojinin geleneksel ve güncel sorunlarını kendi ifade biçimine dönüştürme çabasının bir ürünüdür.

Üniversite ve Polis Akademisi’nde Lisans ve Lisans-üstü programlarda ver-mekte olduğumuz derslerin ortak deneyimi böyle bir çalışmanın nedenleri arasın-dadır. Daha önce “Ders Notları” şeklinde kullanılan malzeme, bu baskısında eksik ve gözden kaçan noktaların telāfisi ile birlikte yeni bazı ilāveler yapılmak suretiyle sunulmaktadır.

Türkiye’de gelişen sosyo-kültürel iklim, Üniversite öğrencisi dışında ortalama entelektüel ilgilere sahip olan kişilerin de belirli disiplinler ile bunların genel-geçer sorun ve kavramları konusunda bilgi edinmesini gerekli kılmaktadır. Bu yalnızca “entelektüel”in geleneksel konumunun bir zorlaması değil; “eğitimli bir kişinin, evren, toplum ve kendisi hakkındaki” bilgilenme gereğinin bir sonucudur. Çünkü çağdaş insan “modern toplumun işleyiş ve oluşum” gerçekliğine sırt çeviremez. Bu anlam-da onun başta yaşadığı topluma tanıklığı esas olmak üzere, “geçmişin bazı önemli bilimsel, yazınsal (edebî) ve sanatsal ürünlerini ve insanlığın büyük dinī, felsefī ve sosyolojik kavramları ile bilgili bir tanışıklığı olması” (Rosovski, s.106) gerekli ve ka-çınılmazdır.

“Sosyoloji-Kavramlar ve Sorunlar-” adını taşıyan bu çalışmada -ders kitabı olmasının yanı sıra- insanın değişen toplumda sözü edilen özellikleri büyük ölçüde dikkate alınmaya çalışılmıştır. Geçmişin çeviri ağırlıklı tarzından mümkün oldukça bu nedenle uzaklaşılmıştır. Bu çerçevede her bir üniteye karakteristik bilgileri içeren “kesit metin”lerle girilmiş; ayrıca konular tartışma ve okuma parçaları ile de destek-lenmiştir. Son ünitede ise Sosyolojik Metin Çözümlemeleri başlığı altında örnek bir kuram ve sorun çözümlemesine yer verilmiştir. Gelecekte eserin, öne çıkarılan bu tarz üzerinde geliştirilmesi; yeni sosyolojik sorun ve kavramların böyle bir çalışma-ya yansıtılması öncelikli hedeflerimiz arasındadır.

Eserin bilgisayarda ilk dizgisini M. Akif Sözer gerçekleştirmiştir. Kendisine bu konudaki ilgi ve özverisi için; yayınını gerçekleştiren yayınevi mensuplarına da katkı-larından dolayı teşekkür ederim.

Ankara, Temmuz 1995. Doç. Dr. İsmail DOĞAN

İKİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

1993 yılında Ankara’da “ders notları” olarak kitaplaşan sosyoloji çalışmamız Sis-tem Yayıncılık tarafından “Sosyoloji, Kavramlar ve Sorunlar” adıyla yapılan 1996 yayı-nı elinizdeki nüsha ile ikinci baskısını yapmış bulunuyor.

İki binli yılların eşiğindeki dünya, toplumsal, ekonomik, kültürel ve siyasal alan-larda baş döndürücü bir hız yaşamaktadır. Yeni değerler, yeni alışkanlıklar ve yeni yaşama biçimleri değişimle birlikte toplumsal ve evrensel sorunları da beraberinde getirmektedir. İnsanların toplum ve dünya sorunları hakkında bilgilenme gereği, be-timlenen bu değişim olgusunun kaçınılmaz bir sonucudur.

Üniversiteler ortalama duyarlıkların dikkate aldığı bu olguyu kuşkusuz gözden uzak tutamazlar. Bu yüzden üniversite ve eğitim kurumlarının, genel kültür eğitimi çerçevesinde çağa ve topluma tanıklığı bilimsel yönteme oturtan sosyoloji derslerini programları içinde değerlendirmiş olmaları gerekir.

Öte yandan sosyoloji kültürü toplumun değişen özelliklerini büyük ölçüde dik-kate alarak konu ve problem çeşitliliği ile zengin bir içeriğe ulaşmıştır: “Toplumsal iletişim kültürü ve günlük yaşam”, “cinsiyet ve cinsellik,” “vücud: yemek, hastalık ve yaş-lanma”, “suç ve suçluluk kültürü”, “etnik ayırımcılık ve ırkçılık”, “modern organizasyon-lar, devlet, politik güç ve savaş”, “medya ve popüler kültür”, “kent ve modern kültür”, “ihtilaller ve toplumsal hareketlilik”, “küresel değişim ve ekolojik krizler” vs... (Bu içerik örneği için bkz: Giddens, 1997). Daha sonraki baskılarda kitabımızın böyle bir içerik-le çeşitlenmesi amaçlarımız arasındadır.

Kitabımızın bu ikinci baskısında birinci basımın eksik ve basım hatası olan yer-leri gözden geçirildi. Yeni bazı ilaveler ve yorumlarla geliştirildi, bazı istatistikler ise güncelleştirildi. Bu yeni düzenleme ile kitabın başta sosyoloji öğrencileri olmak üzere bu disipline meraklı olan okurlara yararlı olması en büyük dileğimdir.Eserin ikinci baskısında emeği geçen herkese teşekkür ediyorum.

Ankara, Aralık 1997 Doç. Dr. İsmail DOĞAN

ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ

Sistem yayıncılığın 3. kez bastığı bu kitap bu yayınla fiilen 4. baskısını yapmıştır. Bu durum, kitabımızın mevcut içerik, kimlik ve takdim tarzıyla sahasında okurlar-dan belli bir kabul gördüğünü kanıtlayan bir gelişmedir. Kuşkusuz böyle bir kabul ve benimsenmede sosyoloji kitaplarının Türkiye’de çeviri ağırlıklı sunulmasının payı bulunmaktadır. Kitabımız alanın evrensel terimlerini kaynaklarına uygun olarak çeviri yoluyla kapsamına alırken; ülkemizin sosyolojik sorunlarını tarih ve gelenek ışığında ele almayı denemektedir. Bu tarz, bir öğrencinin “sosyoloji deyince aklıma Karl Marks geliyor” şeklindeki, seleflerinin indirgeyici ve koşullayıcı olan entelektüel ekseni aşma denemesi olarak da düşünülebilir.

Bu baskısında kitabımızın yenilikleri şunlardır:

1. Sosyolojinin tarihsel boyutunda yer alan Türk sosyologları içinde Ahmet Cevdet Paşa ve Prens Sabahattin öne çıkarılmıştır. Sosyolojiye katkıda bulunan sosyolog-lar birer portreleriyle yer almıştır.

2. Konular uygun görsel malzemelerle desteklenmiştir.

3. Mevcut ünitelere ek olarak, Eğitimde Fırsat Eşitliği Olgusu, Toplumsal Davranış Kalıpları (normlar, toplumsal ve küresel değerler), Toplumsal Bir Olgu Olarak Şid-det, Toplumsal Bir Olgu Olarak Boş Zaman Kültürü ve Etnik Sosyoloji gerekli ay-rıntı ve terminoloji ile birlikte yer almıştır.

Belirtilen yeniliklerle birlikte eserin başta öğrenciler olmak üzere kültür hayatı-mıza yararlı olması en büyük dileğimdir. Basımda ve yayınında emeği geçen herkese teşekkür ederim.

Ankara, Aralık 1999 Doç. Dr. İsmail DOĞAN

BEŞİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

Türk toplumu değişmeye açık dinamik bir toplumdur. Bu nedenle toplumumu-zun ve eğitim sistemimizin sosyolojiye olan ihtiyacı giderek artan bir biçimde devam etmektedir. Ne var ki bu toplumsal talebe rağmen sosyoloji ülkemizde hak ettiği ko-numda değildir.

Bu olgunun iki önemli nedeni vardır. Bunlardan ilki Türkiye’deki mevcut bi-lim eğitimi geleneğidir. Doğa bilimlerinin devlet desteğinde gelişen ayrıcalıklı statüsü Türkiye’de sosyal bilimler aleyhine oluşan bir bilim eğitimi geleneğine yol açmıştır. Doğal olarak sosyoloji de bu bilimsel ayrımcılıktan payını almıştır. İkinci neden ise bizzat mesleği sosyoloji olanlar, sosyoloji ile uğraşanlardır. Bu süreç –istisnalar hariç tutulmak kaydıyla- Türkiye’de sosyolojinin tek boyutlu ve özellikle de çeviri ağırlıklı bir faaliyet düzlemi oluşturmasının nedeni olmuştur. Bu bakımdan sosyoloji uzun yıllar ait olduğu toplumun sorunlarından uzak bir tarza ve işleve zorlanmıştır. Sosyo-lojiyi öğrencilerin kafasında Karl Marks’a indirgeyen süreç böyle bir açılım sonunda işlemiştir.

Bu kitap selefleri ve çağdaşlarının indirgeyici ve tek boyutlu sosyolojik tarzını aşma denemesi olarak 5. baskısını gerçekleştirmiş bulunmaktadır. Sosyolojinin ev-rensel ve kuramsal sorunlarının yanı sıra bu baskıda okurlar, Türkiye’nin sosyolojik sorunlarını tarihsel ve güncel boyutlarda izleme olanağına sahip olmaktadırlar. Bu çerçevede eski Türk Toplumlarının (İslâmiyet öncesi ve sonrası ile Osmanlı özeli) top-lumsal yapı ve tabakalaşma sorunları ile modern Türkiye’nin sosyo-kültürel sorunları yer almaktadır. Aile, gençlik sorunları, alt kültürler/karşı kültürler, etnik sosyoloji, toplumsal ve küresel değerler, bilgi toplumu, toplumsal değişme, kültür ve medeniyet, anomi ve yabancılaşma, din ve toplum ilişkileri, şiddet kültürü, boş zaman kültürü, küreselleşme vs. önde gelen sosyolojik sorunlardan bazılarıdır. Bütün bu konularda okurlar Durkheim ve Ziya Gökalp’i, Prens Sabahattin ile Demolines’i, Fukuyama ile Ahmet Cevdet Paşa’yı, Hungtington ile Şerif Mardin’i ve daha bir çok Batılı ve Türk sosyologu ve onların sosyolojik yorum ve yaklaşımlarını izleme olanağına sahip ola-caklardır.

Kitabımızın 5. baskısını gerçekleştiren Pegem A Yayıncılık sahibi Servet Sarıkaya ile kitabın dizgisinde büyük emeği geçen Gürsel Avcı’ya ve yayınevinin diğer çalışan-larına teşekkür ederim.

Ankara, Cebeci, Ağustos 2002 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

ALTINCI BASKIYA ÖN SÖZ

Topluma bilimsel tanıklıkta ilk akla gelen sosyolojidir. Bu tanıklığın işlemesi sos-yolojinin ciddiye alınmasına bağlıdır. Sosyolojinin ciddiye alınması demek toplumu dönüştürecek her türlü projede sosyolojik veri ve analizlere başvurmak demektir. Oysa Türkiye’de gerek eğitim sisteminde gerekse siyasal sistemde böyle bir öncelikten söz et-mek mümkün değildir. Hiç kuşkusuz ki sosyolojiyi öncelikleri arasında görmeyen ic-raatların bu ülkeye özgü boyutunda bizzat sosyolojinin hala ait olduğu kültüre istenen ölçülerde yaklaşma kusuru bulunmaktadır. Uzun yıllar Fransız ekolünde Durkheim’i aşmayan sosyolojik tarz Türkiye’de 1970’lerden sonra yabancı dil (İngilizce) becerisinde gelişen Amerikan ekolüne girdi. Bu yeni süreç yarım yamalak dil ekseninde biçimlenen bir sosyoloji literatürü yarattı. Öykünmeci, derlemeci ve büyük ölçüde bu toplumun sorunlarından uzak olan bir literatür işte bunun sonunda ortaya çıktı.

Bu kitabın her şeye rağmen 6. baskıya ulaşmasında belirtilen tarzı aşma dene-mesinin rolü olduğunu düşünmekteyim. Türkiye’de sosyolojiden beklenen yararı elde edebilmek için sosyolojik düşünce ve yöntemi bu ülkenin tarihsel ve güncel bağlam-larına yöneltme zorunluluğu vardır. Kitabımızı özgün kılan da, bu tercihin ortaya koyduğu tarzdır.

Bu yeni baskıda daha önceki baskılar gözden geçirilerek, her bir konuya tekâbül eden sayısal veriler güncelleştirmiş; yeni ünite ve konular eklenmiştir. Bunlar ara-sında Cumhuriyet öncesi dönemin sosyoloji dergisi “Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası”, boş zaman kültürünün yeni boyutu olarak “eğlence ve mizah kültürü”, “bilgisayar ve “internet kültürü”, “Avrupa Birliği eğitimi”, “futbol ve şiddet”, “gelenek-sel kent kültürü”, “Türkiye’de yoksulluk kültürü” vs. gibi konular öne çıkmaktadır.

Kitabımızın 6. baskısını gerçekleştiren Pegem A Yayıncılık genel yayın yönetme-ni Servet Sarıkaya ile kitabın dizgisinde büyük emeği geçen Gürsel Avcı’ya ve yayı-nevinin diğer çalışanlarına, kitabın tashihinde yardım ve katkıları olan bölümümüz Araştırma Görevlileri Mustafa Gündüz, Recap Özkan ve Akif Sözer’e teşekkür ederim.

Ankara, Cebeci, Temmuz 2003 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

YEDİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

Teknolojinin baş döndürücü hızı, insana ait ve insanî olan tüm gerçekliğe yeni etkiler getirmektedir. Bu etkiler toplumsal alışkanlık ve değerlerle birlikte geniş sosyo-kültürel bir zeminde ortaya çıkar. Teknolojiyle gelen muhtemel toplumsal olumsuz-lukları gidermenin en sağlıklı yöntemi insanı değişime hazırlamaktır. İnsanın değişi-me hazırlanması ise insanın bölünmesi, yetenek ve becerilere indirgenmesi anlamına gelen sınırlı ve kısır bir bilgi sahasına mahkum olması değildir. Sanayi dönemindeki bu bilimsel anlayış eğitim ve bilim alanında işte bunu yaptı. Sosyoloji ve benzeri be-şeri bilimler insanı indirgendiği bu yalınkat bilgi dünyasından geniş ve daha esnek entelektüel bir zemine taşımaktadır. Bu bakımdan sosyoloji, bilgi toplumuna özgü bilimsel anlayışın merkezî bir disiplini olmaya adaydır. Çünkü sosyoloji eklektik bir alandır.

7. Baskısını gerçekleştirdiğimiz bu kitapla sosyolojinin belirtilen işlevi daha bir öne çıkarılmıştır. Bununla hem mevcut hata ve eksiklikler giderilmeye çalışılmış; hem de ilgili bölümlerin sayısal ve olgusal verileri güncelleştirilmiştir.

Basım ve yayında emeği geçenlere, asistanlarım Recep Özkan ve Levent Eras-lan’a, özellikle Pegem A yayıncılığın değerli editörü Gürsel Avcı’ya teşekkür ederim. Kitabımın bu yeni içerik ve biçimiyle yararlı olmasını temenni ediyorum.

Cebeci, 02.02. 2007 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

SEKİZİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

Hiç kuşkusuz ki her yeni baskı yazarı için memnuniyet verici bir gelişmedir. Sos-yoloji kitabımın 8. Baskısı şahsım için de aynı etkiye neden olmuştur. Ancak itiraf etmeliyim ki bu durum şahsımı aşan boyutuyla buruk bir memnuniyet vesilesi olmuş-tur. Çünkü bu kitabımın daha önceki önsözlerde belirtilmeye çalışıldığı gibi kendi alanında bazı farklılıkları vardı ve ben bunu eserimin iddiaları olarak sunmaktaydım.

Bir kere her ne kadar lisans düzeyinde bir kaynak kitap olarak hazırlansa da bu çalışma, ortalama okurların sosyoloji meraklarını teorik ve güncel boyutlarda gider-meyi amaçlamaktadır. O nedenle de yalnızca lisans öğrencileri değil, tüm okurlar bu kitabın hedef kitlesini oluşturmaktadır. Ne var ki yayın dünyasının bilinen gerçekleri henüz kitabımızın bu geniş kitleye ulaşması hususunda yeterli olanakları ve koşulları sunmamaktadır.

Kitabımızın benzerlerinden önemli bir farkı da çeviri ağırlıklı olmamasıdır. Sos-yoloji toplumsal sorunların bilimi olduğu için ülkemizin tarihsel ve toplumsal so-runları, Türk düşünce dünyasının sosyolojiye yakın ve yatkın olan düşünürlerinin bu bağlamdaki yaklaşımlarını da kapsayacak biçimde, gerekli ayrıntı ve özenle kitabı-mızda yerini almıştır.

En önemli fark da etik boyuttur. “Sonuçta ders kitabıdır”, “zaten bu işler böyle oluyor” vs. denilerek –bazı piyasa örneklerinde olduğu gibi- kaynaklar gelişigüzel kul-lanılmamıştır. Burada, bu kitapta sosyoloji adına üretilen en küçük bilgi ve düşünce kırıntısı akademik geleneklere uygun biçimde kullanılmış; alın teri, emek ve yaratıcı-lık hususu bir titizlik ve duyarlılık konusu olarak hep önde tutulmuştur.

Bu duyarlıkların bu ülkede bir gün ödüllendirileceği düşüncesi benim için teşvik edici bir unsurdur. Belirtilen özellikleriyle kitabımızın daha geniş kitleye ulaşması te-mennisiyle metinlerin düzeltisini ve istatistiklerin güncelleşmesini sağlayan asistanla-rım Dr. Levent Eraslan ve Cengiz Aslan’a; 8. Baskının dizgisini ve sayfa düzenlemesini yapan Gürsel Avcı’ya, kitabımızın basım ve yayın olanaklarına süreklilik kazandıran Pegem A Yayıncılığın değerli sorumlularına teşekkür ederim.

Cebeci, 05. 09. 2008 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

ON BİRİNCİ BASKIYA ÖN SÖZ

Bir süredir toplumsal dönüşümlerin küresel etkiler altında yaşadığı süreç bazı çevrelerde sosyolojinin önemini azaltan bir gelişme olarak değerlendirilmekteydi. Ancak görüldü ki hiçbir dönüşüm insanı bağlamlarından koparacak kadar köktenci sonuçlara yol açmadı. Bireyi küresel bir dünya gerçeğine zorlayan koşullar esaslı bir toplumsal ve hatta yerel zemin olmaksızın bu yeni dünyanın beklentilerini karşıla-maktan uzak olacaktır. Bu durum toplumsal çevrenin klasik toplumsallaşma işlevine yeni boyutlar getirmektedir. Çünkü küresel değerler yerel ve ulusal değerlerin top-lumsal formlardan süzülen ve ayıklanan hâsılasına büyük bir gereksinim duymakta-dır. Küresel değerleri besleyen ve güçlendiren asıl unsur yerel ve bölgesel coğrafya-ların bu hâsıladan sağlanan özgün değerler ve kültürlerdir. Bu gerçekler son dönem sanayi toplumu bilimsel değerlerine karşıt olarak sosyolojinin önemini azaltma yerine bilakis artıran bir gelişme olarak izlenmelidir.

XI. baskıya ulaşan bu kitap sosyolojinin giderek artan önemine paralel bir duyar-lılık içinde yeniden düzenlenerek sunulmaktadır. Bu çerçevede yazım ve basım hata-larının düzeltilmesiyle birlikte yeni bazı üniteler de eklenmiştir. Hukuk, siyaset, din, iktisat (ekonomi) kitabımızın özellikle toplumsal kurumlar bahsinde eksikliği duyu-lan konulardı. Bu yeni baskıda belirtilen eksiklik giderilmiştir. Sorunlar boyutunda yer alan bazı ünite ve bölümler de kitap hacmi göz önünde bulundurularak elenmiştir.

Kitabımızın yeni içerik ve düzenlemesi aşamasında katkıları nedeniyle dokto-rantlarım Ar. Gör. Mahmut Çitil ve Uzman Özgür Atakan’a, illüstrasyon ve çizgileriyle sanatçı/öğretmen arkadaşım Barış Can’a teşekkür ederim. Bir teşekkür de yayınevinin kitabımızla ilgili değerli çalışanlarına. Onların titiz ve özenli çalışmalarıyla kitabımız bu yeni baskısıyla okurların ellerine ulaştırıldı. Yararlı olması dileğiyle…

Ankara, Nisan 2012 Prof. Dr. İsmail DOĞAN

ON ÜÇÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ

Her alanda bilginin giderek artan hızı öğretici nitelikli çalışmalarda ve özellikle ders kitaplarında işin zor olan tarafdır. Teorik bilginin yanı sıra sosyolojik çalışma-larda sayısal verilerin kısa zaman aralıklarında hızla değiştikleri göz önüne alındı-ğında büyük bir kısmı istatistikler üzerinden anlam kazanan sosyolojik metinlerin kitaplarda da aynı hızla güncellenmesi gereği ortaya çıkar. Fakat kitapların gözden geçirilmesi bu bakımdan kolay bir şey değildir. Bu durum yayında olan bir eserin basım talebinde ortaya çıkan güçlüklerle birlikte işi daha da zorlaştırır. Üstelik kitap yazarının bir üniversite öğretim üyesi olması halinde ise zaman sorunu ortaya çıkar. Çünkü bir taraftan dersler, diğer taraftan üniversite içi ve üniversite dışı akademik etkinlikler öğretim üyelerine geniş bir zaman olanağını tanımamaktadır. Ancak gerek lisans ve lisansüstü düzeyindeki öğrencilerin derslere olan katkıları, gerekse yeni bas-kıları zorunlu hale getiren talep ve teveccühlerin söz konusu olumsuzlukları aşarak yeni bilgi ve belgeler üzerinden kitabın sunulması gereğini ortaya koymaktadır. İşte teşvik edici bu nedenler kitabımızın gözden geçirilmesi ve güncellenmesi için yeterli gerekçeyi oluşturmaktaydı. O nedenle bu yeni baskıda konuların gerektirdiği sayısal veriler son dönem gelişmeleri doğrultusunda kitaba alınmış; basımda ortaya çıkan ya da gözden kaçan hatalar gözden geçirilmiştir. Sosyolojinin paradigma konuları içinde yer alan “Anlamacı Sosyoloji (Hermönetik)” yeni bir ünite olarak eklenmiştir. Bu ünite Atatürk Üniversitesi Açık Öğretim Fakültesi sosyoloji kitabı için daha önceden kaleme aldığım bir metindir.

∗∗∗

Son dönemde ders kitaplarında editörlük çalışmalarının öne çıktığı görülmek-tedir. Çok yazarlı bu yeni sunumlarda büyük ölçüde pratik yarar gözetilir. Özellikle yayıncılar bu tür çok yazarlı çalışmalarda farklı üniversitelerdeki öğretim elemanla-rının birer bölümle kitaba katkı vermelerinde genişleyen ve çeşitlenen hedef kitlenin tirajın artmasına ve ürünün daha az zamanda yeni baskılara yönelmesini gözetirler. Çünkü yayıncılar için az zamanda daha fazla kitap satışı temel amaçtır. Dolayısıyla kitap bölümleri arasında ortaya çıkan kalite farkı ve işlevsellik sorunu yayıncı için bir değer ifade etmez. Hiç kuşkusuz bir disiplini temel sorunlarıyla birlikte uzun yıllar okutma ve öğretme işi ders kitabı hazırlanması ve yayınının temel çıkış noktasıdır. Ne var ki, akademik hayatının daha başlangıcında ünite ve bölüm yazmanın yayın-cılarca sergilenen teşvik edici ve cazip boyutları daha çok akademik yaşamda geçerli olan öğretim deneyiminin göz ardı edilmesine neden olmaktadır. O nedenle daha çok çeviri kokan kötü örnekler böylesi bir tarzın ürünü olarak giderek artmakta ve çeşit-lenmektedir. Kendi tarihsel, kültürel ve akademik bağlamını üretemeyen nevzuhur

kitaplaşmalar, Türkiye’nin Batı kökenli sosyolojik tecrübesini bir türlü kendi özgün bağlamına kavuşturamamanın önde gelen nedenleri arasındaki yerini ısrarla sürdür-mektedir. Kitabımız bu yeni baskısıyla kişisel akademik deneyimle birlikte toplumu-muzun tarihsel ve sosyolojik sorunlarını öne çıkarmak suretiyle çeviri ağırlıklı paralel örneklerden uzak durarak kategorisindeki özgün yapısını korumuştur.

Bu yeni baskının gözden geçirilme aşamasına katkı veren Doç. Dr. Vahap Öz-polat ve Anabilim Dalımızın Araştırma Görevlileri ile Pegem Yayınevi’nin basım ve yayın sorumlularına teşekkür ederim.

Batıkent, Ağustos 2014 Prof. Dr. İsmail Doğan

ON DÖRDÜNCÜ BASKIYA ÖN SÖZ

Sosyolojinin temel kavram ve sorunlarını içeren kitabımız kendi tecrübesi üze-rinden yeni baskılarına devam etmektedir. Giderek artan üniversite sayısı ile buna bağlı olarak çeşitlenen öğrenci profili programda yer alan dersler ekseninde bir hedef kitle oluşturmuştur. Bu olgu Türkiye’de ders kitabı arzını da beraberinde getirmiştir.

Üniversitede ders kitapları teorik değer içeren disiplinlerin temel kaynaklarının bir bölümünün karşılığı olmak üzere ve daha çok pratik yarar açısından tercih edilir. Sosyoloji gibi kavramsal formunun yanı sıra tarihsel ve güncel sorunları içeren bir di-siplinin sunumu ve detaylandırılması hususu özel bir tecrübeyi gerektirir. Bu durum sosyolojiyi öğretme konumunda olanların özel tecrübelerine gereksinim duyar. Do-layısıyla belirli bir deneyim kazanmadan, sosyolojinin temel kavramları ve sorunları konusunda kuşatıcı bir erginliğe ulaşmadan ders kitabı yazmak alana karşı görece bir sorumsuzluktur.

Son dönemde editörlük şemsiyesi atında sökün eden ders kitaplarının genel görünümü son derece düşündürücüdür. Henüz akademik yaşamının başlangıcında olanlar dâhil olmak üzere bir takım profesyonellerin çalışmaları bu bağlamın ibretlik örnekleridir. Aktarmacılık, kopyacılık, intihal ve taklit, savrukluk ve bilgi yanlışlıkla-rı, çeviri sorunları bu kötü örneklerde öne çıkanlardır.

Bu kitap 30 yıldır lisans ve lisansüstü düzeyde verilen derslerle şekillenmiştir. Üstelik çeviri ağırlıklı sosyoloji kitaplarından farklı olarak toplumumuzun tarihsel ve güncel sosyolojik konularına odaklanmıştır; bu yüzden kendi tecrübesinde özel bir örnek olarak işlevini sürdürmektedir.

Baskısı tükenen kitabımızı tekraren basan Pegem Akademi Yayınevi’nin yayın ve basım sorumlularına teşekkür ederim. Yararlı olması en büyük dileğimdir.

Ankara, Ocak 2016 Prof. Dr. İsmail Doğan

İÇİNDEKİLERBirinci Baskıya Ön Söz �� viİkinci Baskıya Ön Söz ��viiiÜçüncü Baskıya Ön Söz �� ixBeşinci Baskıya Ön Söz �� xAltıncı Baskıya Ön Söz �� xiYedinci Baskıya Ön Söz �� xiiSekizinci Baskıya Ön Söz �� xiiiOn Birinci Baskıya Ön Söz �� xivOn Üçüncü Baskıya Ön Söz �� xvOn Dördüncü Baskıya Ön Söz ��xviiİçindekiler �� xix

BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM1. Bölüm (ss: 1 - 16)

BİLGİ �� 1Gelişigüzel Bilgi �� 2Bilimsel Bilgi �� 3

Bilimsel Bilginin Belli Başlı Özellikleri �� 4Bilim Adamı, Malûmat Sahibi, Kültürlü Kişi �� 4

Felsefi Bilgi �� 5Felsefenin Temel Sorunları �� 5Sosyolojik Bilgi ve Sosyolojik Düşünce �� 6Sosyolojik Düşünceyi Dikkate Almanın Gereği ve Önemi �� 7Sosyolojik Düşüncenin Yararı: Yalnız Değilsiniz �� 8

BİLİM VE BİLİMSEL YÖNTEM ��10

TOPLUMSAL BİR BİLİM OLARAK SOSYOLOJİ2. Bölüm (ss: 17 - 64)

SOSYOLOJİNİN DOĞUŞU VE GELİŞİMİ ��17Sosyoloji Sosyal Bir Bilim Dalıdır ��17Toplumsal Bilimlerin Gecikme Nedenleri ��18Sosyoloji, Toplumsal Bilimlerin Kuşatıcı Bir Modeli Olabilir mi? ��18Sosyolojinin Sanayi Devrimi Öncesindeki Serüveni ��19

xx Sosyoloji

TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE 18�YÜZYIL ÖNCESİNDEKİ GELİŞMELER ��20Antikite’de Toplum Düşüncesi ��20

Sokrat’tan Önceki Filozofların Düşünceleri ��20Sokrat ve Sonraki Dönem ��21

Orta Çağda Toplum İncelemeleri ��22 Orta Çağın Kayda Değer Toplum Teorisi ve Bir İsim: İBN-İ HALDUN ��24 İbn-i Haldun’un Toplum Çözümlemesi ve Yöntem Arayışı ��24 Doğal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi ��25 Toplumsal Çevrenin İnsan Üzerindeki Etkisi ��25 Asabiyyet Teorisi ��26TOPLUM DÜŞÜNCESİNDE MODERN GELİŞMELER: YENİ ÇAĞ VE SONRASI ��31Sanayileşme ve Sosyoloji ��32SOSYOLOJİ: TANIMI, ALAN VE SINIRLARI ��33Tanım ��33Sosyolojide İlk Sistematik Katkılar ��34 Henri de Saint Simon (1760-1825) ��35 Auguste Comte (1798-1857) ��36 Adolphe Quetelet (1796-1874) ��38 Emile Durkheim (1858-1917) ��39Sosyolojik Düşünce ve Türkiye ��43Günümüzde Sosyoloji ��51SOSYOLOJİDE METOT (YÖNTEM) ��52

Araştırma ve Geliştirme ��57Temel Araştırma ��57Uygulamalı Araştırma ��58Deneysel Geliştirme ��58Sosyolojik Araştırmalarda Kullanılan Modeller ��59

SOSYOLOJİ KÜLTÜRÜNÜN YARARLARI ��60

ANLAMACI (HERMENÖTİK) SOSYOLOJİ3. Bölüm (ss: 65 - 82)

TANIM VE KAVRAMSAL GELİŞME ��65Alegorik Yaklaşım ve Teolojik Hermenötik ��66Hermenötik Bilginin Modern Açılımları ��67HERMENÖTİĞİN ÖNE ÇIKAN İSİMLERİ ��68Schleiermacher ��68

xxiİçindekiler

Hermönetik ve Tarihsellik ��69Dilthey ��70Heidegger ��71Gadamer ��72Karl Mannheim ��74

Tarih ��74Yapı (Structure) ��75Mannheim’ın Hermönetik Yaklaşımının Ana Öğeleri ��75

MAX WEBER VE ANLAMACI SOSYOLOJİ ��77İdeal tip imgelemi ��78Eylem Tipleri ��78

İNSAN VE TOPLUM4. Bölüm (ss: 83 - 132)

TOPLUMSAL OLAYLAR ��83Toplumsal Olay Nedir? ��84

A� Comte’un Entelektüel (Düşünsel) Gelişim Ölçütü ��91Ekonomik Sistem Ölçütü ��91Karşıt İlişkiler Ölçütü ��92

TOPLUMLARIN GEÇİRDİĞİ KARAKTERİSTİK DÖNÜŞÜM EVRELERİ��93Geleneksel/Kapalı Toplum/Bilgi Toplumu ��94Sanayi Toplumu/Modern Toplum ��95Postmodern Toplum/Küresel Toplum ��96

TOPLUMSALLAŞMA, BİREYSELLEŞME, KÜRESELLEŞME ��97Toplumsallaşma (Sosyalleşme) ��97

Geleneksel Bir Toplumsallaşma Kurumu: Ahilik ��99Toplumsallaşma Sürecinin Üç Temel Görüntüsü �� 101

Bireyselleşme �� 103Küreselleşme (Globalleşme) �� 104Küreselleşen Dünyada Nelere İhtiyacımız Olacak? �� 107TOPLUMSAL (SOSYAL) İLİŞKİLER �� 110Toplumsal Grup �� 114

Küçük Grupları İncelemenin Yararları �� 118Değişen Toplumda Grup ve Birey �� 119Grup Dışı Topluluklar �� 121

Toplumsal Yığınlar �� 121Toplumsal Kategoriler �� 122

xxii Sosyoloji

TOPLUMSAL YAPI5. Bölüm (ss: 133 - 184)

Toplumsal Yapı Neden Önemlidir? �� 135STATÜ �� 136Statüler Nasıl Kazanılmaktadır? �� 138Statü Grupları �� 142Max Weber’e Göre Statü ve Statü Toplulukları �� 143 Statü Toplulukları �� 143 Statü Tabakalaşmasının Güvenceleri �� 144 Statü Tabakalaşmasının Ekonomik Koşulları ve Sonuçları �� 145TOPLUMSAL ROL �� 147Rol Beklentileri �� 148Rol Çatışmaları �� 149Statükocu ve Gelişmeci Rol �� 150TOPLUMSAL TABAKALAŞMA (KATLAŞMA) �� 150Kölelik �� 152Kast �� 155 Tarihi Yaklaşım �� 156 Dini ve Felsefi Yaklaşım �� 157Feodalite (Feodal Zümreler) �� 160Toplumsal Sınıflar �� 162TOPLUMSAL SINIF KURAMLARI �� 165 Kapitalist Sınıf Yaklaşımı ve Bazı İsimler �� 165

Vilfredo Pareto ve Seçkinlerin Dolaşımı Kuramı �� 165Davis ve Moore'a Yapılan Eleştiriler �� 168Talcott Parsons ve Toplumsal Tabakalaşma �� 169Max Weber’e Göre Sınıf �� 171

Marksist Sınıf Yaklaşımı �� 173 Türk Toplumları ve Toplumsal Tabakalaşma �� 175

İslâmiyet Öncesi Türk Toplumları (Genel) �� 175İslâmiyet Sonrası (Osmanlı Özeli) �� 176Türkiye Cumhuriyeti ve Toplumsal Sınıflar �� 180

xxiiiİçindekiler

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK AİLE6. Bölüm (ss: 185 - 224)

AİLENİN TANIMI �� 185Alan ve Sınırlılıkları �� 185 Le Play ve İlk Aile Monografisi �� 188Toplumsal Özellikleriyle Sosyolojik Çerçevede Adı Geçen Aile Çeşitleri �� 189 Geleneksel Geniş Aile �� 190 Geniş Ailenin İşlevleri �� 190 Çekirdek Aile �� 191Türk Toplumunda Aile �� 192İslâmiyet Öncesi Türk Ailesi �� 192 İslâmiyet Etkisindeki Türk Ailesi �� 199 Osmanlıda Kadın ve Aile �� 201 Osmanlı Ailesini Belirleyen Ana Etkenler �� 203 Osmanlı Kent Kadını �� 205 Osmanlı Kent Erkeği �� 206 Cumhuriyet Döneminde Aile �� 209Batı’da Aile (Genel) �� 211AİLENİN BİYOLOJİK BOYUTUNA SOSYOLOJİK BİR YAKLAŞIM �� 214Evlilik ve Evlenme Biçimleri �� 214 Çevre Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri �� 214 Eş Sayısı Ölçütüne Göre Evlilik Biçimleri �� 214 Tercihli Evlilik Çeşitleri �� 216Türkiye’nin Evlenme ve Boşanmadaki Genel Görünümü ve İstatistikler �� 221Bir Hukukçu Gözüyle Türkiye’de Boşanma Nedenleri �� 223

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK EĞİTİM7. Bölüm (ss: 225 - 282)

KAVRAM ANALİZİ �� 226Eğitim Nedir? �� 226Eğitimin Amaç ve İşlevi Üzerine Bir Tartışma �� 228Bilimin Konusu Olarak Eğitim ya da Eğitimin Toplumsallığı Sorunu �� 230TÜRK EĞİTİM SİSTEMİ �� 232Örgün Eğitim �� 232 Okul Öncesi Eğitim �� 232 İlköğretim �� 234

Ortaöğretim �� 237

xxiv Sosyoloji

Yükseköğretim �� 238DEVLET ÜNİVERSİTELERİ �� 240

YÖK (Yükseköğretim Kurulu) �� 244YÖK’ü Ortaya Çıkaran Nedenler ve YÖK’ün İşlevleri �� 245

YAYGIN EĞİTİM �� 246TÜRK MİLLİ EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SAYISAL GELİŞMELER �� 247Eğitime Ayrılan Bütçe �� 249Okullaşma Oranları �� 251TÜRK EĞİTİM SİSTEMİNDEKİ SORUNLAR �� 255

Dersler ve Ders Kitapları �� 260Üniversite Sınav Sistemi �� 261Öğretmen Yetiştiren Programlar �� 262Öğretmenler ve Öğretmen Yetiştirme�� 263

EĞİTİMDE FIRSAT EŞİTLİĞİ OLGUSU �� 266Eşitlik ve Eşitsizlik: Kavram Analizi �� 266Hukuk ve Eşitlik �� 268Eğitim ve Eşitlik �� 270Türkiye’de Eğitimde Fırsat Eşitliği �� 273 Coğrafi Etkenler �� 273 Sosyal Etkenler �� 273 Politik Etkenler �� 275

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK DİN8. Bölüm (ss: 283-300)

Din nedir? �� 283Sosyoloji Açısından Din �� 284

Din Sosyolojisi �� 285LAİKLİK �� 286

Laik Düzende Din �� 287Türkiye’de Laiklik �� 288Cumhuriyet ve Laiklik �� 289

DÜNYADAKİ MÜSLÜMAN NÜFUS �� 291TÜRKİYE’DE DİN ve DİNDARLIK�� 292

Türkiye’de Dindarlık �� 293Toplumsal Değişme ve Din Görevlileri �� 297

xxvİçindekiler

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK İKTİSAT/EKONOMİ9. Bölüm (ss: 301-318)

TANIM �� 302İktisat/Ekonomi nedir? �� 302İKTİSADİ/EKONOMİK KAVRAMLAR �� 304SOSYOLOJİ KURAMINDA EKONOMİ �� 307

İşlevselci yaklaşım�� 307Çatışmacı yaklaşım �� 308Sembolik yaklaşım �� 308Durkheim ve toplumsal iş bölümü �� 309Marks ve ekonomi �� 310Max Weber ve ekonomi �� 310

SOSYOLOJİ ve EKONOMİ BİLİMİ İLİŞKİSİ: İKTİSAT SOSYOLOJİSİ �� 311EKONOMİK KRİZ NEDİR? �� 312KRİZ SÖZCÜĞÜNÜN TÜRKÇEYE GİRİŞ ÖYKÜSÜ �� 314İKTİSAT SOSYOLOJİSİ AÇISINDAN TOPLUM TİPLERİ �� 314

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK HUKUK10. Bölüm (ss: 319 -332)

TANIM �� 319Hukuk Nedir?�� 320

Çeşitli Tanım Denemeleri �� 320Hukuk ve Ahlak farkı �� 320Hukuk Kuralları �� 322

HUKUK SİSTEMLERİ �� 323Türk Hukuk Sistemi �� 326

Türk Hukuk Kurumları �� 327Yargı �� 327Türk Hukuk Sisteminin Sorunları �� 327

HUKUK ve SOSYOLOJİ �� 328Hukuk Sosyolojisi �� 328

xxvi Sosyoloji

TOPLUMSAL BİR KURUM OLARAK SİYASET11. Bölüm (ss: 333-348)

TANIM �� 333Siyaset Nedir? �� 334

Siyaset Bilimi ve Siyaset Sosyolojisi �� 334Siyasetin Toplumsal Bağlamları �� 336

İktidar �� 336Otorite ve Meşruiyet �� 337Devlet �� 338

Hâkimiyetin Kaynağına Göre Devlet Şekilleri �� 340Monarşik Devlet �� 340Teokratik Devlet �� 341Oligarşik Devlet �� 341Demokratik Devlet �� 341Geleneksel Toplumlarda Siyaset �� 343

Modern Toplumlarda Siyaset �� 345Kamusal Alan, Özel Alan �� 345

TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI12. Bölüm (ss: 349-362)

TANIM �� 349BAZI TOPLUMSAL DAVRANIŞ KALIPLARI �� 351

Toplumsal Normlar �� 351Toplumsal Norm Çeşitleri �� 351Norm Çatışmaları �� 353

DEĞERLER �� 354Değerlerin Özellikleri�� 354

Değerler, Değer Yargılarının Etkisi Altındadır �� 354Değerler ve Davranışlar �� 355Değerlerin Göreceliği �� 355Değerlerin Duygusal Yükü�� 355Değerlerin Hiyerarşik Yapısı �� 355Toplumsal, Ulusal ve Küresel Değerler �� 358Toplumsal ve Küresel Değerler İlişkisi �� 358Değerler ve Normlar Arasındaki Farklar �� 362

xxviiİçindekiler

TOPLUMSAL HAREKETLİLİK13. Bölüm (ss: 363-374)

TANIM �� 363Toplumsal Hareketliliğin Yönü �� 364

Yatay Hareketlilik �� 364Dikey Hareketlilik �� 365

Toplumsal Hareketlilik Etmenleri �� 366Belli Başlı Toplumsal Hareketlilik Etmenleri �� 367

Demografik Etmen �� 367Ekonomik Etmenler �� 368Ailenin Toplumsal Yapısı �� 368Teknoloji ve Teknolojik Değişme�� 368Siyasal Etmenler �� 368Eğitim Etmeni�� 369Başarı ve Toplumsal Hareketlilik �� 369

TOPLUMSAL KÖKEN VE EĞİTİMSEL BAŞARI �� 371

TOPLUMSAL DEĞİŞME14. Bölüm (ss: 375-402)

TANIM �� 376Gelişme (Développement) �� 376Evrim (évolution) �� 377Değişme (Changement), Toplumsal Değişme (Le Changement Social) �� 378Toplumsal Değişmenin Koşulları �� 379

Değişme Etmenleri �� 380Demografik Etmen �� 381Türkiye’de Nüfus Olgusu �� 385Teknoloji Etmeni �� 387Ekonomik Etmen �� 388Kültürel Değerler �� 390Bilgi (information) Etmeni �� 392Eğitim Etmeni �� 392İdeolojik Etmen �� 392

TOPLUMSAL DEĞİŞME KURAMLARI �� 394Doğrusal Kuramlar �� 394

xxviiiSosyoloji

Doğrusal Kuramların Eleştirisi (Genel) �� 394Devresel Kuramlar �� 394Pareto Kuramının Eleştirisi �� 395Eklektik (seçmeci) Kuramlar �� 395Kültürel Gecikme (Boşluk) Kuramı �� 396

SİVİL TOPLUM15. Bölüm (ss: 403-422)

TANIM �� 403Sivil Toplumun Batılı Serüveni: Düşünsel ve Toplumsal Temelleri �� 405

Devlet ve Sivil Toplum �� 407Türk Kültürü ve Sivil Toplum �� 408Gerçek Sivil Toplum�� 413

SİVİL TOPLUM VE YENİ PERSPEKTİFLER �� 415Sivil Toplum Kavramı Yeni Bir Buluş �� 415

Sivil Toplumun Çekirdeği Gönüllü Kuruluşlardır �� 416Güçlü Bir Sivil Toplum Demokrasiyi Sağlamlaştırır �� 417Demokratik Koşullar Sivil Toplumu Güçlendirir �� 417Sivil Toplum Başarılı Bir Ekonomi İçin Belirleyici Bir Faktördür �� 418Gerçek Bir Sivil Toplum Devletten Para Almaz �� 418

Sivil Toplum Küreselleşti �� 419

KÜLTÜR VE MEDENİYET (UYGARLIK)

16. Bölüm (ss: 423-456)KÜLTÜR �� 423TANIM �� 423Kavramın Bazı Tanımları �� 424Ziya Gökalp’e Göre Kültür: Hars ve Tezhip �� 425

Hars ve Tezhip Farkı �� 425Din -Toplum-Kültür İlişkileri �� 426Evrensel Kültür ve Millî Kültür �� 428Kültür Değişmeleri �� 430

Serbest Kültür Değişmesi �� 430Zorunlu Kültür Değişmesi �� 430

Yayılma (Diffusion)-İktibas-Kültürleştirme-Kültürsüzleşme �� 431

xxixİçindekiler

Kültür Şoku �� 432Alt Kültür (Sub-culture=Sous Culture), Karşı Kültür �� 433Popüler Kültür �� 434KÜLTÜR HAYATIMIZ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME �� 436MEDENİYET (UYGARLIK) �� 445TANIM �� 445Kültür ve Medeniyet İlişkisi �� 446Arnold Toynbee ve Medeniyet �� 447Toynbee’nin Tarih ve Uygarlık Tezi Üzerine Farklı Bir Değerlendirme �� 449Toynbee’ye Göre Batı Medeniyeti Karşısında İki Karakteristik Tutum: Zealot ve Herodian �� 450Herodianlığın İki Zayıf Yanı �� 451Oswald Spengler ve Medeniyet �� 451

YABANCILAŞMA: FELSEFİ VE TOPLUMSAL BİR PROBLEM OLARAK17. Bölüm (ss: 457-474)

TANIM �� 457Hegel ve Yabancılaşma �� 457HEGEL (1770- 1831) KİMDİR?�� 458Marx ve Emeğin Yabancılaşması �� 459Yabancılaşma ve Bizâtihi Yabancılaşma Ayırımı �� 461Emek-Ürün İkilemi�� 461Günlük Hayatta Yabancılaşma: Nesneler ve İnsan �� 463YABANCILAŞMA ÇEŞİTLERİ �� 464Yabancılaşmanın Toplumsal Boyutu �� 464Bürokratik Yabancılaşma �� 466Kültürel Yabancılaşma �� 466Aile ve Yabancılaşma �� 469Aile Dışı İlişkiler �� 470Aile İçi İlişkiler �� 471Yabancılaşmanın Türk Ailesi Üzerindeki Top lum sal Tehdidinin Kalkması İçin Neler Yapılabilir? �� 472

xxx Sosyoloji

TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ETNİK KÜLTÜR: ETNİK SOSYOLOJİ18. Bölüm (ss: 475-490)

TANIM VE TERMİNOLOJİ �� 476Kimlik ve Üst Kimlik �� 480ETNİK AYRIMCILIĞIN TARİHSEL EVRİMİ �� 481

Anthony Giddens kimdir? �� 482Karakteristik Bir Etnik Ayrımcılık Uygulaması: Güney Afrika �� 482TÜRKİYE’DE ETNİK KÜLTÜR OLGUSU �� 484Türk Etnik Kültürü Üzerine Bazı Tartışmalar �� 484Ülke Sorunlarına Alt Kültürlerden Bakma Gereği �� 485

Aczmendi Alt Kültürü �� 487

GENÇLİK VE GENÇLİK SORUNLARI: DÜNYADA VE TÜRKİYE’DE19. Bölüm (ss: 491-520)

TANIM �� 492Genç Kimdir, Gençlik Nedir? �� 492TÜRKİYE'DE GENÇLİK, GENEL GÖRÜNÜM ve SORUNLAR �� 496Türkiye'de Gençliğin Demografik Yapısı �� 496Türkiye'de Gençliğin Genel Görünümü �� 497Eğitim Sürecinde Bulunan Gençlik �� 498Ortaöğretim Gençliğine Özgü Sorunlar Nelerdir? �� 499Yükseköğretim Gençliği ve Bazı Araştırmalar �� 500Yurt dışı Gençliği �� 502İSTATİSTİKLERİN SOSYO-KÜLTÜREL GÖRÜNÜMLERİ �� 503Gençliğin Sorunları �� 508Genelgeçer/ Geleneksel Gençlik Sorunları �� 508Güncel Sorunlar �� 508GENÇLİK ALT KÜLTÜRLERİ VE GENÇLİK KUŞAKLARI �� 508"Gençlik Kuşakları" Deyimi Doğru mu? �� 508Bazı Gençlik Alt Kültürleri �� 510Bağdat Caddesi Gençliği �� 510Ankara Yüksel Caddesi Gençliği �� 510Ankara Yüksel Caddesi’ndeki Gençlik Alt Kültürü �� 511Bir Gençlik Alt Kültürü Olarak Emolar�� 515Bir Gençlik Karşı (Aykırı) Kültürü: Satanist Gruplar �� 516ATAKÖYLÜ GENÇLER �� 519

xxxiİçindekiler

TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK KENT VE KENTLİLİK20. Bölüm (ss: 521-550)

TANIM �� 521Kent ve Tarih �� 522Geleneksel Kent �� 524İslâm Kentleri �� 526GELENEKSEL TÜRK KENTLERİ: OSMANLI TECRÜBESİ �� 528Osmanlı Kentleri �� 529Osmanlı Kent Tasarımı �� 531Konut Tipleri �� 531Kentli Ailelerde Kategorik Farklılaşma ve Ev �� 532Çıkmaz Sokak �� 532Mahremiyet Kültürü: Sokak ve Mahalle �� 535Toplumsal Bir Değer Olarak Komşuluk �� 536Mahallenin Yapısı ve Farklı Unsurlar �� 536Mahalledeki Sosyal Kontrol �� 537Mahallenin Temel Unsurları �� 538ÇAĞDAŞ KENTLER �� 539Kent Kültürü ve Kentlilik �� 541GELECEĞİN ŞEHRİ VE SORUNLAR �� 543

GECEKONDU OLGUSU VE GECEKONDU KÜLTÜRÜ21. Bölüm (ss: 551-570)

TANIM �� 551Gecekondu Nedir? �� 551Gecekondu Olgusunu Ortaya Çıkaran Nedenler �� 551Gecekondulaşmanın Sonuçları Nelerdir? �� 553Dünyada ve Türkiye’de �� 553

Dünyada �� 553Türkiye’de �� 555

Bazı gecekondu semtleri �� 558Varoşlar �� 558GECEKONDU'DAN KENTE: KENTSEL DÖNÜŞÜM �� 560Kentsel Dönüşüm Sürecinin Evrimi�� 564Türkiye'de Kentsel Dönüşüm �� 564Kentsel Dönüşümde Sosyolojik Boyut �� 568

xxxii Sosyoloji

YOKSULLUK OLGUSU VE YOKSULLUK KÜLTÜRÜ22. Bölüm (ss: 571-590)

TANIM �� 571Türkiye’de Yoksulluk �� 573Türkiye’de Yoksulluğun Temel Boyutları �� 576Yoksulluk ve Aile �� 579Yoksullukla Mücadele Stratejileri �� 582Dolaylı Yaklaşım/ Ekonomik Büyüme Yoluyla Yoksullukla Mücadele Yaklaşımı �� 582Doğrudan Yaklaşım �� 583Ayni ve Nakdi Yardımlar �� 583Mikro Kredi Modeli �� 585Acil Sosyal Fonlar �� 586Neler Yapılabilir? �� 587Bazı Öneriler �� 588

TOPLUMSAL BİR OLGU OLARAK ŞİDDET23. Bölüm (ss: 591-630)

ŞİDDET KÜLTÜRÜ �� 591Şiddetin Psikolojik ve Felsefī Temelleri �� 592ŞİDDETİN TOPLUMSAL TEMELLERİ �� 595Aile ve Şiddet �� 595

Aile İçi Şiddetin Yönü: Kadın ve Çocuklar �� 595Medya ve Şiddet �� 598Televizyon ve Şiddet �� 599BARIŞ KÜLTÜRÜ BİLDİRGESİ �� 601Sosyokültürel Ortam ve Şiddet�� 601Türkiye ve Şiddet �� 602Silah ve Şiddet �� 605Bireysel Silahlanma Kavramı �� 605Türkiye’de Bireysel Silahlanma Gerçeği �� 607Simgesel Şiddet (Violence Symbolique) �� 608ŞİDDETİN GÜNCEL VE GELENEKSEL TOPLUMSAL ALANLARI �� 609Taciz/ Mobbing/Yıldırma �� 609Tanım �� 609Taciz Çeşitleri �� 611Taciz Araştırmaları ve Hukuki Yaptırımlar �� 611

xxxiiiİçindekiler

Hukuki Boyut �� 612Tacizin Bürokratik/Toplumsal Ortamları �� 613İş yerinde Taciz �� 613İş yerinde Tacizin/Yıldırmanın Karakteristik Özellikleri �� 613İş yerinde Yıldırma Nedenleri �� 614Eğitim Ortamlarında Yıldırma �� 615Cinsellik ve Taciz �� 615Cinsel İstismar/ Cinsel Taciz �� 616Cinsel Tacizin İki Yöntemi: Tehdit ve Taltif (Ödül)�� 616

Çocuğun Tacize Uğradığı Anlaşılabilir Mi? �� 616Eğitimde Taciz Örnekleri �� 617Bir Şiddet Ögesi Olarak İntihar Olgusu �� 619Tanım �� 619Semavi Dinlerde İntihar �� 620İntihar Nedenleri �� 621İntiharların Mevsimi Var Mıdır? �� 623İntiharlarda Artış ve Azalma �� 623Türkiye’de İntiharlar �� 624ŞİDDETİN POPÜLER ALANI: FUTBOL VE ŞİDDET �� 627Futbol ve Küresel Değerler �� 627Mensubiyet Kültürü ve Taraftarlık �� 628Neden Şiddet? �� 629Şiddetin Türk Futboluna Özgü Nedenleri �� 629

SOSYOLOJİK SORUN VE METİN ÇÖZÜMLEMELERİ24. Bölüm (ss: 631-664)

SOSYOLOJİK BİR MALZEME OLARAK TEZÂKİR�� 632Tezâkir Nasıl Ortaya Çıktı? �� 633Eserde Yer Alan Belli Başlı Konular �� 634Tezâkir’in Ortaya Koyduğu Sosyolojik Gerçekler �� 635Yöntem �� 635Tezâkir’in Siyâsî Boyutu �� 636Sosyal ve Ekonomik Boyut �� 637İşkodra �� 639Bosna-Hersek �� 640Fırka-i Islâhiyye �� 642

xxxiv Sosyoloji

SOSYOLOJİK DÜŞÜNCENİN OSMANLIDAKİ KAYNAKLARI: “ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI” ÖRNEĞİ �� 645Sosyolojik Düşünce ve Osmanlı �� 648İlk Popüler Bilim Dergisi: Mecmua-i Fünûn �� 648Sosyolojik Düşünceye İlk Önemli Vurgu: Ulûm-ı İktisâdiye ve İçtimâiye Mecmuası �� 650ULÛM-I İKTİSÂDİYE VE İÇTİMÂİYE MECMUASI �� 651

Kaynakça�� 665Dizin �� 695

BİLGİ (Ma’rifet, Connaissance)

İnsanoğlunun temel çaba ve etkinliklerinden biri de bilgi üretmektir. Bu üreti-min, evrensel boyutunun yanı sıra günlük hayatın kolaylaştırılması gibi görünür ve anlaşılır bir amacı vardır. Bu bakımdan bilgi, insanın dış dünya (yakın ve uzak çevre) ile uyumunu sağlayan önemli bir etkendir. Bir kılavuz, bir yol göstericidir. Felsefî yak-laşımla bilgi bir ışıktır. Çok genel anlamda “bir sürecin sonunda ortaya çıkan deney ve tecrübe”dir. Ancak bu tecrübe daha çok bir sonuç olarak ait olduğu bir süreci ifade etmektedir. Yani bilgi, belli bir sürecin sonunda elde edilir. Bilimde bu sürece “bilim-sel yöntem” denilmektedir.

Bilimsel yöntem yardımıyla elde edilen bilgi gelişigüzel bilgiden ayrılmaktadır. Bilimsel yöntem nesne ve olgular arasındaki ilişkileri sistematik olarak ifade etmekte-dir. Böyle sistematik bir ifade derli toplu bir fikir bütününe ulaşmaktadır ki bu bütü-ne bilgi denilmektedir. Bu açıklamadan şöyle bir tanıma gitmek mümkündür: “Bilgi, nesne ve olgular arasındaki ilişkilerin sistematik ifadesi olan bir fikir ya da düşünce bütünüdür” (Armağan, 1988, s.21).

Kabul etmek gerekir ki “sağlam ve güvenilir bilgi, insanoğlunun tarih öncesi çağ-lardan başlayarak hayatını düzenlemede yardımcı olmuştur” (Sayılı, 1983:7). İnsanın tarım yapması uzun zaman içinde çeşitli bitkilere ilişkin olarak kazandığı bilgi ve de-neyden yararlanması sayesinde mümkün olabildiği gibi, toprağa bağlanması, kentler, kültürler ve uygarlıklar kurması bu çeşitten bilgi ve tecrübelerin bir sonucu olarak düşünülebilir.

Çağlar boyu fiziksel (doğal) çevrenin yol açtığı güçlükleri aşma çabasında ortaya çıkan somut gelişmeler bilgi kılavuzluğunun insana kazandırdıklarının hiç de küçüm-senemeyecek bir göstergesidir.

BİLGİ, BİLİMSEL YÖNTEM VE BİLİM

1. BÖLÜM

2 Sosyoloji

Güvenilir ve sağlam bilgi elde etme her türlü bilimsel çabanın başlıca amacıdır. Acaba her bilimsel çaba böylesi bir bilgi elde edilmesini gerçekleştirebilmekte midir? Ya da her bilimsel çaba sonunda ortaya çıkan bilgilerin belirtilen niteliklere uygun olduğu söylenebilir mi? Bütün bu sorular bilginin ait olduğu bilimsel alana (bir di-sipline veya bir derse) göre cevap bulunabilecek sorulardır. Ama, kanıtlanmış bilgiye ulaşan her çabanın amacına ulaştığını ilke olarak kabul etmek gerekir.

Kanıtlanmış bilgi, bilimin ürün boyutudur. Sınama yoluyla günlük davranış ve etkileşim biçimleri içinde çıkabildiği gibi, belirli ve sistemli bir çalışmanın yani bi-limsel yöntemin sonunda da elde edilebilir. Yani insanın günlük alışkanlıkları içinde edindiği zorunlu bilgiler gerçekte insanın toplumsal ortamda bulduğu bilgilerdir. Za-man içinde farklı insan davranışlarıyla denenerek değişik zaman ve ortamlarda ortak insani ürün haline gelmiştir. Bunların tek tek tüm insanlarca sınanıp denenmesine gerek yoktur. Bir insanın yaptığını yine bir insan yapacaktır. Bir insan yapıp ettikle-riyle hemcinslerinden ayrı bir şey yapmayacaktır: Bir sevinç, heyecanlandıracak, bir hüzün, üzecek, bir ayrılık düşündürecek, kaybolanın eksikliğini bir başka hemcinsi gibi duyacaktır. Hissetme, kaybetme ve kazanma bilgisi için uzun ve ayrıntılı çabalar sarf etmesine gerek yoktur. Doğal olarak bunun eğitimini de görmeye gerek yoktur. Çünkü bunlar gelişigüzel (günlük, rastgele) bilgilerdir.

Gelişigüzel Bilgi (La Connaissance Vulgaire)

Gelişigüzel bilgi doğruluğu ya da yanlışlığı kanıtlanma gereği olmayan bilgi-lerdir. Çevremizdeki eşyanın (nesne ve nesneler dünyası) bilgilerini duyularımızla kavrıyoruz. Ancak bu kavrayışta belirli (standardı belli, genel-geçer) bir metot kul-lanılmamaktadır. Düzensiz bilgiler olarak adlandırılan bu bilgiler günlük hayatımızı kolaylaştırarak çevremizden daha iyi yararlanmamızı sağlar. Ateşin ısıtma özelliğini -insana özgü olan - kişisel deneylerle, kuşun uçuculuğunu gözleyerek, dünyanın öteki ucundaki bir ülkeyi, farklı coğrafi bir bölgeyi sözgelişi Patagonya’yı buraları görenleri dinleyerek ya da çeşitli iletişim araçlarının yardımıyla öğrenmek mümkündür.

Düzensiz bilgiler “onları elde edenlerin yönelişleriyle karışık bulunur” ve herkese göre değişebilir. Mevsiminde ve ihtiyaç duyulan yoğunlukta yağan yağmur tarımsal alanlar için gerekli olurken, altyapısı olmayan yerleşim birimleri için doğal bir felake-te dönüşebilmektedir. Bu durumda yağmurun yağması çi] çiler için yararlı, gecekon-du sakinleri için de zararlı bir olaydır. Aynı şekilde bir tara] ar için takımının aldığı sonuç son derece önemli olabilirken; tara] ar olmayanlar için bu sonucun herhangi bir önemi olmayabilir.

Duyu organlarımızın ve günlük algılarımızın verilerine dayanarak elde ettiğimiz bu çeşitten bilgiler ve buna dayalı olan düşünce biçimlerine “düzensiz” ya da “bir leş ti-ril me miş” gelişigüzel (âmiyâne= alelhusus= rastlantısal) bilgi ve düşünüş şekli denir. Bu tür bilgiler günlük algı ve deneylere dayandığı için her zaman “kanıtlanamazlar”. Kısacası düzensiz bilgiler “tamamıyla subjektif (öznel) ve güvenilir olmayan dağınık ve

Documents

14dizgi taraf ndan ayarlan Marked - Pegem.Net · 2018. 11. 26. · 1993 yılında Ankara’da “ders notları” olarak kitaplaşan sosyoloji çalışmamız . Sis-tem Yayıncılık