16. Yy. Türk Edebiyatında Tevhid.pdf

7/23/2019 16. Yy. Trk Edebiyatnda Tevhid.pdf

1/1023

T.C.

SELUK NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSTRK DL VE EDEBYATI ANABLM DALI

ESK TRK EDEBYATI BLM DALI

16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD

ERFE UZUN

DOKTORA TEZ

Danman

PROF. DR. EMNE YENTERZ

Konya, 2012


2/1023

BLMSEL ETK SAYFASI

rencinin

Ad Soyad erife UZUN

Numaras 074101011001

Ana Bilim /

Bilim DalTrk Dili ve Edebiyat/Eski Trk Edebiyat

Program TezliYksek Lisans Doktora

Tezin Ad 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD

Bu tezin proje safhasndan sonulanmasna kadarki btn srelerde bilimsel

etie ve akademik kurallara zenle riayet edildiini, tez iindeki btn bilgilerin etik davran

ve akademik kurallar erevesinde elde edilerek sunulduunu, ayrca tez yazm kurallarna

uygun olarak hazrlanan bu almada bakalarnn eserlerinden yararlanlmas durumunda

bilimsel kurallara uygun olarak atf yapldn bildiririm.

rencinin imzas

(mza)


3/1023

DOKTORA TEZ KABUL FORMU

rencinin

Ad Soyad erife UZUN

Numaras 074101011001

Ana Bilim / Bilim Dal Trk Dili ve Edebiyat/Eski Trk Edebiyat

Program TezliYksek Lisans Doktora

Tez Danman Prof. Dr. Emine YENTERZ

Tezin Ad 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD

Yukarda ad geen renci tarafndan hazrlanan 16. Yzyl Klasik Trk Edebiyatnda

Tevhid balkl bu alma 02/03/2012 tarihinde yaplan savunma snav sonucunda

oybirlii/oyokluu ile baarl bulunarak, jrimiz tarafndan yksek lisans tezi olarak kabul

edilmitir.

nvan, Ad Soyad Danman ve yeler mza

Prof. Dr. Emine YENTERZ Danman

Prof. Dr. Ahmet SEVG ye

Do. Dr. Mehmet KIRBIYIK ye

Yrd. Do. Dr. Semra TUN ye

Yrd. Do. Dr. Erol M ye


4/1023

ZET

Tezimizin konusunu tekil eden tevhid, Allah Telnn varlnn, birliinin, isim ve

sfatlarnn konu edildii bir trdr. Klasik Trk edebiyatnda manzum ya da mensur eserlerin

tertibinde genellikle ilk srada yer alan tevhidler, yaanlan dnemin inan yapsn ve airin

din algsn yanstmas asndan olduka nemlidir. Bu iirlerde airlerin edebiyatn dnda

slm ilimlere ne kadar vakf olduklar grlmektedir. nk ele alnan konular kelam ve

tasavvuf gibi ilimlerin bilgisine dayandrlm; ayet ve hadislerle glendirilmitir. Ayrca

tevhidlerde sadece din konulara deil, tarih, coraf, sosyal ve kltrel unsurlara da yer

verilmitir.

Klasik Trk edebiyatna ait en gzel rneklerin verildii 16. yzyl tevhidleri zerinde

yaptmz alma, Girile beraber ana blmden olumaktadr. almamzn ilk ksmn

oluturan Giri blmnde tevhid kelimesinin anlam zerinde durulmu, Arap ve Fars

edebiyatnda tevhid trnn ilenii hakknda bilgi verilmitir. Birinci blmde tevhidin Trk

edebiyatndaki yeri ortaya konulmaya allm, ayrca klasik sanatlarmzdan hsn -i hat ve

msikde ne ekilde ele alndna yer verilmitir. kinci blmn birinci ksmnda 16. yzyla

ait tevhidler balk, nazm ekli, vezin, kafiye, redif, dil ve slup gibi ekil zellikleri

asndan incelenmi; ikinci ksmnda da Allah Telnn isimleri, sfatlar, varlnn ve

birliinin delilleri, ayet ve hadis iktibaslar gibi konu balklar altnda tahlil almas

yaplmtr. almamzn nc ve son blmnde ise 16. yzyla ait hakknda tez ya da

bilimsel alma yaplm divan ve mesnevlerde yer alan tevhid metinleri bulunmaktadr.

Tezimiz, almadan elde ettiimiz neticeleri maddeler halinde sraladmz Sonu

blm ve Kaynaklar ile sona ermektedir.

ANAHTAR KELMELER

Klasik Trk Edebiyat, 16. Yzyl, Tevhid, Divan, Mesnev


5/1023

SUMMARY

Tawhid being the subject of our thesis is a description which explains Gods existence,

oneness, names and qualities. In classical Turkish literature, with the mixture of poetic and

prose writing styles tawhids, usually being in the first rank, are important in behalf of

reflecting the belief origin of the time and poets religious thoughts. In these poems it is

clearly seen that poets are good at not only literature but also Islamic disciplines. The subjects

being taken into consideration are based to the disciplines like Islamic theology and Islamic

mysticism and they are supported positively thanks to the verses of Koran and religious

events as well. Moreover, not only religious subjects but also cultural, historic, geographical

and social terms are explained in tawhids.

16th century tawhids, with the best examples belonging to classical Turkish

literature that we have worked on, consist of 3 main parts including introduction part. In the

introduction part the first chapter of our study the meaning of tawhid has been explained,

necessary information has been given about the procedure of tawhid in Fars and Arab

literatures as well. In the first chapter the importance of tawhid in Turkish literature has been

tried to be explained and it has been explained that in which way tawhid has been told in our

classical arts like music and calligraphy. In the first phase of second chapter tawhids

belonging to 16thcentury have been examined in behalf of form characteristics such as topic,

rhyme , literary style, verse and language, and in the second phase an examination study has

been made under the titles of Gods names, qualities, verses of Koran, religious events and

evidences of Gods existence and oneness. In the third chapter of our study there are tawhid

texts which can be found in mesnevi and divan literatures belonging to 16 thcentury as being

one of the topics in thesis and scientific studies.

Our thesis comes to an end with the Result and Resources parts where we have

specified the results we have provided during the study.

KEY WORDS

Classical Turkish Literature,16th Century, Tawhid, Divan, Mesnevi


6/1023

i

NDEKLERSayfa No

N SZ... xx

KISALTMALAR... xxiii

GR....................................... 1

A. TEVHD VE ANLAMI... 1

B. ARAP EDEBYATINDA TEVHD 3

C. FARS EDEBYATINDA TEVHD. 6

I.BLM: TRK EDEBYATINDA TEVHD 14

A. KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD 14

1. MENSUR ESERLERDE TEVHD.. 14

2. DVAN VE MESNEVLERDE TEVHD 17

B.YEN TRK EDEBYATINDA TEVHD. 17

C.HALK EDEBYATINDA TEVHD 22

D.

HAT VE MSKDE TEVHD... 25

1. HSN- HAT LEVHALARINDA TEVHD... 26

2. MSKDE TEVHD... 34

II. BLM: 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD 40

A.TEVHDLERDE EKL ZELLKLER... 40

1. BALIKLAR 40

2.

NAZIM EKLLER 51

3. VEZNLER... 56

4. KAFYE VE REDFLER. 58

5. DL VE SLUP ZELLKLER. 59

B.TEVHDLERDE MUHTEVA ZELLKLER.. 72

1. ESM- HSN.. 72

1.1. Allah.. 90

1.2.

Adl... 91


7/1023

ii

1.3. hir... 92

1.4. Alm. 93

1.5.

Azm.................... 931.6. Azz.. 94

1.7. Bk... 95

1.8. Br . 96

1.9. Basr 96

1.10. Btn ..................... 97

1.11. Cebbr... 97

1.12.

Evvel. 981.13.

Fetth. 99

1.14. Gaffr.................... 99

1.15. Gan... 100

1.16. Hd... 101

1.17. Hak[k]................... 101

1.18. Hakm 102

1.19. Hlk.. 103

1.20. Hay[y]... 104

1.21. Kbz. 106

1.22. Kdir............................ 106

1.23. Kahhr......................... 107

1.24. Kayym........................ 108

1.25. Kerm 108

1.26.

Latf.............................. 1101.27.

Mcid............................ 111

1.28. Mlikl-Mlk... 111

1.29. Mukt............................. 111

1.30. Muktedir....................... 112

1.31. Mbd.......................... 112

1.32. Mcb............................ 113

1.33.

Mheymin..................... 113


8/1023

iii

1.34. Mmin..................... .... 114

1.35. Mzil[l] ........................ 114

1.36.

Rahm............................ 114

1.37. Rahmn......................... 115

1.38. Raf............................. 116

1.39. Rezzk........................... 116

1.40. Samed........................... 117

1.41. Sem............................. 118

1.42. ekr............................. 118

1.43.

Vcid............................ 119

1.44. Vhid............................ 119

1.45. Vehhb......................... 120

1.46. Zhir.............................. 120

1.47. Zl-Cell-i vel-krm.. 121

2. ALLAH TELNIN ESM- HSN DIINDAK SM VE

SIFATLARI............................... 122

2.1.

Ahad/Ehad.................... 122

2.2. Ahsenl-Hlkn.. 124

2.3. Al.............................. 124

2.4. l............................... 125

2.5. lim/Alem/Allm..... 125

2.6. mir............................. 127

2.7. Atf............................ 127

2.8.

Benn.......................... 127

2.9. B-hemt...................... 128

2.10. Cvidn........................ 128

2.11. Cell.............................. 128

2.12. Ceml........................... 129

2.13. Ceml............................. 129

2.14. Cenb- Hazret.. 129


9/1023

iv

2.15. Ddr............................ 130

2.16. Dn............................. 130

2.17.

Dr.............................. 130

2.18. Dver........................... 130

2.19. Ebed............................. 131

2.20. Ekrem........................... 131

2.21. Fal.............................. 132

2.22. Fil-i Muhtr............... 132

2.23. Flikl-Isbh/Fliks-Subh.. 133

2.24.

Ftr.............................. 133

2.25. Ferd.............................. 133

2.26. Feyyz.......................... 134

2.27. Gfir................... .......... 134

2.28. Glib............................. 135

2.29. Hkim........................... 135

2.30. Hallk........................... 136

2.31.

Hmid........................... 137

2.32. Hannn.......................... 137

2.33. H................................. 137

2.34. Hud/Hudy.................. 139

2.35. Hudvend...................... 142

2.36. lh................................ 143

2.37. sm-i Azam.................. 145

2.38.

zid................................ 145

2.39. Kadm.......................... 146

2.40. Kadr............................ 146

2.41. Kf................................ 147

2.42. Khir............................. 147

2.43. Kmil............................. 148

2.44. Kif.............................. 148


10/1023

v

2.45. Kef........................... 149

2.46. Kibriy.......................... 149

2.47.

Kirdigr......................... 150

2.48. Mabd............ .............. 150

2.49. Mlik............................. 151

2.50. Mennn......................... 151

2.51. Mevl............................ 152

2.52. Muall......................... 153

2.53. Mcid............................ 153

2.54.

Mun............................. 154

2.55. Mukaddir...................... 154

2.56. Mukm........................... 155

2.57. Mut.............................. 155

2.58. Mutlak.......................... 156

2.59. Mbn............................ 156

2.60. Mnevvir....................... 156

2.61.

Mrd............................ 157

2.62. Msten........................ 157

2.63. Nh............................... 158

2.64. Nsr.............................. 158

2.65. Pdih......................... 158

2.66. Perverdigr.................... 159

2.67. Rab[b] .......................... 160

2.68.

Rhim............................ 162

2.69. Rzk.................. ........... 162

2.70. Ref.............................. 163

2.71. Smi............................ 164

2.72. Sni............................. 164

2.73. Settr/Stir.................... 165

2.74. Sultn............................ 166


11/1023

vi

2.75. Sbbh.......................... 167

2.76. Sbhn........................... 168

2.77.

Talallh..................... 168

2.78. Tanr............................. 169

2.79. Tvn........................... 169

2.80. Vhib........................... 170

2.81. Vahd............................. 170

2.82. Vris.............................. 170

2.83. Vehhb......................... 171

2.84.

Yezdn.......................... 171

2.85. Yekt............................. 172

2.86. Zl-Ceml.................... 172

2.87. Zl-Kibriy.................. 172

2.88. Zl-Minen.................... 173

3. ALLAH TELNIN SIFATLARI................... 173

3.1. Tenzh Sfatlar..................... 176

3.1.1. Vcd......................... 176

3.1.2. Kdem........................ 178

3.1.3. Bek........................... 180

3.1.4. Vahdniyyet .. 182

3.1.5. Muhlefetn lil-Havdis... 188

3.1.6. Kym bi-Nefsih................... 191

3.2. Sbt Sfatlar....................... 192

3.2.1. Hayat.......................... 192

3.2.2. lim............................. 193

3.2.3. Sem.......................... 196

3.2.4. Basar........................... 197

3.2.5. rde............................ 198

3.2.6. Kudret......................... 200

3.2.7. Kelm......................... 208


12/1023

vii

3.3. Fiil Sfatlar.......................... 208

3.3.1. Tekvn........................ 210

4.

ALLAH TELNIN VARLIININ VE BRLNNDELLLER................................ 218

4.1. Huds Delili........................ 219

4.2. mkn Delili........................ 220

4.3.Nizam Delili........................ 222

4.4. Ftrat Delili.......................... 222

4.5. Brhn- Temn... 223

5.

ALLAH-KUL LKS.. 225

5.1. Allah Telnn Kullarna Muamelesi. 225

5.2. Kullarn Allah Telya Kar Tavr.................. 231

6. MELEKLER............................... 239

6.1. Kerrbiyyn........................ 239

6.1.1.Cebril//Cibrl/Cibrl-i Emn/Nmus- Ekber/Tir-i Kuds

(as) 240

6.1.2.

srfil (as) 2416.2. Kirmen Ktibn................. 242

6.3. Rdvn................................. 242

7. SEMV KTAPLAR. 243

7.1. Kurn- Kerm..................... 243

7.2. Tevrt................................... 245

7.3. Zebr.................................... 246

7.4. ncl...................................... 246

8. SURE SMLER........................ 247

8.1. Ftiha Suresi....................... 247

8.2.hls Suresi........................... 248

8.3. Kf Suresi............................ 249

8.4. Kalem Suresi....................... 249

8.5. T-H Suresi....................... 249


13/1023

viii

8.6. Y-Sn Suresi...................... 250

9. AYETLER................................... 251

9.1. Lafzen ktibas Edilen Ayetler..... 251

9.1.1.

Ahsen-i takvim. 252

9.1.2. Alel-aristev.................. 252

9.1.3. lims-srr hafiyyt.. 253

9.1.4. Allhs-Samed 253

9.1.5. Alleme demel-esme klleh... 253

9.1.6. Aynel-yakn... 254

9.1.7.

Cealnh rucmen li-eytn 254

9.1.8. Cennt- Firdevs... 255

9.1.9. Erin enzur 255

9.1.10.Fazzaln 256

9.1.11.Fefirr ilallh.................. 256

9.1.12.Fe-kne kbe kavseyni ev-edn 256

9.1.13.Fenzur ilal-sr rahmetillhi keyfe yuhyil-arda bade

mevtih.257

9.1.14.Fenzur 258

9.1.15.Fezekkir innem ente mzekkir... 258

9.1.16.Gasakl-leyl. 259

9.1.17.Hel min mezd.................. 259

9.1.18.Hussile m fis-sudr 259

9.1.19.hdinas-srtel-mstakm... 260

9.1.20.

nnemallhu ilhun vhidun 260

9.1.21.yyke nabd. 260

9.1.22.Kl nahn alem. 261

9.1.23.Kerremn.................. 261

9.1.24.Keyfe kn. 262

9.1.25.Keyfe ye 262

9.1.26.Kul hvallh ehad 262


14/1023

ix

9.1.27.Kurretl-ayn.................. 263

9.1.28.Kfven ehad... 263

9.1.29.

Kll eyin hlikn. 264

9.1.30.Kn feyekn. 264

9.1.31.L raybe fh.................. 265

9.1.32.L uhibbl-filn. 265

9.1.33.L ysel amm yefal................. 265

9.1.34.Lebegav 266

9.1.35.Lem yelid ve lem yled 266

9.1.36.

Len tern.. 267

9.1.37.Leyse ke-mislih eyn 267

9.1.38.Limenil-mlk.................. 267

9.1.39.M fil-kubr 268

9.1.40.M halaktl-cinne vel-inse 268

9.1.41.Makmen mahmd.. 269

9.1.42.Rabben etmim len. 269

9.1.43.

Rahmeten lil-lemn.................. 269

9.1.44.Rakki menr 270

9.1.45.Refan badehm 270

9.1.46.Rzkukm fis-sem. 270

9.1.47.Seba semvtin tbk. 271

9.1.48.Sakhum.. 271

9.1.49.Srtal-lezne enamte aleyhim gayril-magdbi aleyhim

veled-dlln.................................272

9.1.50.Sbhneh ve tel amm yeklne uluvven

kebr272

9.1.51.Sbhneke l-ilme len... 272

9.1.52.T-Sn... 273

9.1.53.Tahtes-ser................. 273

9.1.54.Tebrekallh 273


15/1023

x

9.1.55.Tb leh 274

9.1.56.Tlicul-leyle fin-nehr... 274

9.1.57.

Ve hve almn bi-ztis-sudr.................. 275

9.1.58.Ve in min eyin. 275

9.1.59.Ve iyyye ferhebn................. 275

9.1.60.Ve lem yekn leh kfven ehad. 276

9.1.61.Ve tzz men te ve tzill men te................. 276

9.1.62.Yabdn................. 276

9.2. Manen ktibas Edilen Ayetler. 277

9.2.1.

Ahzb, 33/72 277

9.2.2. l-i mrn, 3/27 277

9.2.3. Arf, 7/11-18... 278

9.2.4. Arf, 7/172.................. 279

9.2.5. Bakara, 2/34.. 279

9.2.6. Enbiy, 21/30 280

9.2.7. Enbiy, 21/107.. 280

9.2.8.

Fussilet, 41/12.................. 280

9.2.9. Fussilet, 41/39.................. 281

9.2.10.Hicr, 15/26 281

9.2.11.sr, 17/70. 282

9.2.12.Nahl, 16/49... 282

9.2.13.Nahl, 16/65... 283

9.2.14.Nebe, 78/6-7 284

9.2.15.

Lokman, 31/27. 284

9.2.16.Sfft, 37/6-7 285

9.2.17.Y-Sn, 36/77 285

9.2.18.Zilzl, 99/1-6... 286

9.2.19.Zmer, 39/53 287

10.HADSLER. 287

10.1. Lafzen ktibas Edilen Hadisler. 288


16/1023

xi

10.1.1.Knt kenzen mahfiyyen. 288

10.1.2.L uhs senen. 289

10.1.3.

Levlke levlk lem halaktl-eflk. 290

10.1.4.M arefnke hakka marifetik. 290

10.1.5.Men arefe nefseh fekad arefe rabbeh. 292

10.1.6.Mt kable en temt.................. 292

10.2. Manen ktibas Edilen Hadisler 293

10.2.1.Allah karanlk bir gecede siyah tan stnde yryen siyah

karncaygrr ve iitir....293

10.2.2.

Ben ilmin ehriyim, Ali de onun kapsdr. . 293

10.2.3.Bir saat tefekkr bir sene ibadetten daha hayrldr. 294

10.2.4.nsanlar altn ve gm madenlerine benzerler 294

10.2.5.Vaktiyle adamn biri yolda giderken oksusad. 295

11.HZ. MUHAMMED (SAV) ................ 295

11.1. Hz. Muhammed (sav) . 295

11.2. Hz. Muhammed (sav)in sim ve Sfatlar.. 298

11.2.1.

Ahmed.................. 298

11.2.2.Drr-i Yetm..... 300

11.2.3.Erefr-Rsl.. 300

11.2.4.Fahr-i lem/Fahr-i Cihn/Fahr-i Kinat/Fahr-i Kevneyn . 300

11.2.5.Habb 302

11.2.6.Hall..................... 303

11.2.7.Hayrl-Beer... 303

11.2.8.

Mahbb- Hak.................. 304

11.2.9.Muhtr.................. 304

11.2.10. Mustaf 304

11.2.11. Mcteb............... 305

11.2.12. Resl 305

11.2.13. Sadr- lem 305

11.2.14. Ser-i Peygambern.. 306


17/1023

xii

11.2.15. Seyyid-i Hayrl-Ver. 306

11.2.16. Sultn- Enbiy 306

11.2.17.

fi-i Rz- Cez 307

12.DER PEYGAMBERLER................... 307

12.1. Hz. dem/Ebul Beer/Safiyyullh (as) 308

12.2. Hz. Danyl (as) ... 312

12.3. Hz. Dvd (as) 313

12.4. Hz. Eyyb (as) 314

12.5. Hz. brhim/Hlil/Hlilullh (as) .................. 315

12.6.

Hz. drs (as) ... 317

12.7. Hz. s/Mesih (as) ... 318

12.8. Hz. smil (as) 321

12.9. Hz. Lokmn (as) . 322

12.10.Hz. Ms (as) .. 323

12.11.Hz. Nh (as) 326

12.12.Hz. Slih (as) .. 327

12.13.

Hz. Sleymn (as) .................. 328

12.14.Hz. t (as) .. 332

12.15.Hz. Yahy (as) 332

12.16.Hz. Yakb (as) .................. 333

12.17.Hz. Ynus/Znnn (as) .................. 334

12.18.Hz. Ysuf/Mh- Kenn (as) .................. 335

12.19.Hz. Zekeriyy (as) .. 337

13.

AHRET HAYATI.. 338

13.1. Ahiret Hayat le lgili Mefhumlar.................. 339

13.1.1.Berzh................... 339

13.1.2.Kymet 340

13.1.3.Har.................. 342

13.1.4.Maher.................. 342

13.1.5.Mzn.................... 344


18/1023

xiii

13.1.6.Srt...................... 344

13.1.7.Cennet.................. 345

13.1.8.

Kevser Havuzu..... 348

13.1.9.Tb.. 348

13.1.10. Glman................ 349

13.1.11. Hri................. 349

13.1.12. Cehennem 350

14.KAZA VE KADER. 352

15.KAVMLER........................... 355

15.1.

d Kavmi.................... 355

15.2. Lt Kavmi.................... 356

15.3. Nh Kavmi.................. 356

16.TARH AHSYETLER................... 357

16.1. Absl/psl.................. 357

16.2. Aristo....... 357

16.3. Azr........................... 358

16.4.

Belks.......................... 359

16.5. Bokrt/Hipokrat.. 360

16.6. Cbir b. Abdullah 360

16.7. Cafer b. Eb Tlib..................... 361

16.8. Circs/Cercis 361

16.9. Ferahd...................... 361

16.10.Ferhd......................... 362

16.11.

Firavun...................... 363

16.12.Hallc- Mansr.................. 364

16.13.Htem-i Ty 364

16.14.Havv.......................... 365

16.15.Hzr (as) ..................... 365

16.16.Hurd.......................... 367

16.17.Hm........................... 367


19/1023

xiv

16.18.Hsrev......................... 367

16.19.Hz. Ali. 368

16.20.

bn-i Sn/Eb Al Sn................. 368

16.21.Kahramn.................... 369

16.22.Kanber......................... 369

16.23.Krn........................... 370

16.24.Leyl........................... 370

16.25.Mecnn/Kays................... 372

16.26.Nemrd........................ 374

16.27.

Nevbahr..................... 374

16.28.Nirevn.................... 374

16.29.Pervz........................... 375

16.30.Ramn.......................... 375

16.31.Rstem........................ 375

16.32.Salmn................. ...... 376

16.33.Sm.............................. 376

16.34.

Selmn......................... 376

16.35.Sokrt/Sokrates 376

16.36.ibl.............................. 377

16.37.rn............................. 377

16.38.Vmk.......................... 378

16.39.Vs/Veys...................... 379

16.40.Zl................................ 379

16.41.

Zleyh/Zelh. 379

17.CORAF YERLER... 380

17.1. Aden............................ 380

17.2. Aras............................. 381

17.3. Bedehn...................... 381

17.4. Ceyhn......................... 382

17.5. Frat............................. 382


20/1023

xv

17.6. Hind............................. 383

17.7. Irak............................... 383

17.8.

Kenan......................... 383

17.9. Msr............................ 384

17.10.Necef............................ 384

17.11.Nil............................... 385

17.12.Th l...................... 385

17.13.Tr............................... 386

18.YILDIZLAR VE BURLAR..... 386

18.1.

Yldzlar....................... 387

18.1.1.Ay/Mh/Kamer.. 389

18.1.2.Utarid/Tr.. 391

18.1.3.Zhre/Nhid... 391

18.1.4.Gne/fitb/Mihr/Hurd. 392

18.1.5.Mirrh/Behrm... 394

18.1.6.Mter/Bercs............... 395

18.1.7.

Zuhl/Keyvn. 396

18.1.8.Pervn/Sreyy... 397

18.1.9.Sh.................... 397

18.1.10.Sheyl.. 398

18.2. Burlar......................... 398

18.2.1.Hamel................. 398

18.2.2.Sevr.................... 399

18.2.3.

Cevz.................. 399

18.2.4.Esed.................... 399

18.2.5.Snble... 399

18.2.6.Mzn................. 400

18.2.7.Akreb................ 400

18.2.8.Kavs................... 400

18.2.9.Ht..................... 400


21/1023

xvi

19. DER VARLIKLAR.. 401

19.1. Ank/Smurg.................. 401

19.2.

Ashb- Fl................... 402

19.3. Dldl......................... 402

19.4. Hdhd....................... 403

19.5. Hm.......................... 403

19.6. Kakns........................ 404

19.7. Lt............................... 405

19.8. eytan/bls/Azzl 405

III. BLM: 16. YZYIL KLASK TRK EDEBYATINA AT

TEVHD METNLER.407

1. Abd, Heft Peyker......... 407

2. Abd, Niyz-Nme-i Sad Hm....... 413

3. h, Dvn............................. 417

4. Ahmed Rdvan, Hsrev irin. 418

5.

Ahmed Rdvan, Rdvan-nme................... 423

6. saf, ecat-nme. 424

7. Behit, Heft Peyker... 426

8. Behit, Het Behit 432

9. Behit, Dvn........................ 438

10.Bezcizde Mehmed Muhyiddn Efendi, Dvn. 441

11.Bursal Rahm,h u Ged................... 446

12.

Cafer, Dvn........................ 452

13.Cellzde Salih elebi, Leyl v Mecnn. 463

14.Dervi emseddn,Kularn Mnazaras - Deh Murg-. 467

15.Dervi, Mevlid....................... 470

16.Dkkinzde Ahmed Bey, Dvn.. 474

17.Edhem, hy-y Dil............... 478

18.Edirneli Nazm, Pend-nme-i Nazm. 481


22/1023

xvii

19.Emr, Glen-i Ebrr............... 487

20.Emr, Sohbet-nme............... 497

21.

Emre, Terceme-i Pend-nme-i Attr...................... 501

22.Eyyb, Menkb- Sultan Sleyman (Risle-i Pdiah-nme) ............... 503

23.Fazl, Dvn ....................... 509

24.Fazl, Gl Blbl .... 513

25.Fuzl, Dvn ..................... 519

26.Fuzl, Leyl ve Mecnn .. 531

27.Gelibolulu li, Dvn 539

28.

Gelibolulu li, Mihr Mh .. 540

29.Gelibolulu l, Riyzs-Slikn .. 543

30.Gelibolulu l, Tuhfetl-Uk ... 554

31.Gubri, Kbe-nme....... 567

32.Gvh, Pend-nme....... 571

33.Hadd, Tevrih-i l-i Osman.... 573

34.Hakan Mehmed Bey, Hilye-i Saadet 579

35.

Him, Mihr Vef.............. 582

36.Hayret, Dvn....................... 595

37.Hzr, b- Hayt................... 596

38.Hseyn Bin Ahmed Siroz, Cmin-Nasyh....................... 614

39.brhim n Lrendev, Glen-i Efkr 624

40.Kadolu eyh Mehmed, nirhus-Sadr. 652

41.Kemal Paazde, Yusuf u Zleyha 671

42.

Kys, Mihr Mh............... 681

43.Lmi elebi, Dvn. 683

44.Lmi elebi, Ferhd-nme.. 690

45.Lmi elebi, Gy u evgn 719

46.Lmi elebi, Salmn u Absal 723

47.Lmi elebi, Vmk u Azr 728

48.Lrendeli Hamd, Leyl le Mecnn.. 735


23/1023

xviii

49.Latf, Subhatl-Uk. 745

50.Levh, Cihdl-Mchidn................... 747

51.

Manisal Cmi, Muhabbet-nme (Vmk u Azr) ....... 750

52.Mostarl Hasan Ziy, eyh-i Sanan Mesnevisi (Kssa-i eyh

Abdrrezzk) ...760

53.Muhibb, Dvn.................. 763

54.Muht, Dvn..................... 765

55.Mud, em Pervne .... 770

56.Murd, Dvn.................... 776

57.

My, Nln u Handn (Hasbihl)....... 777

58.Mnr, Siyer-i Neb . 780

59.Nev, Mnzara-i Tt v Zg . 786

60.Nid, Drr-i Manzm ...... 787

61.Nid, Genc-i Esrr- Man ...... 788

62.Nid, Manzme-i Tbb .... 791

63.Nihn, Dvn.................... 793

64.

Pr Muhyiddn, Ervh-nme..... 798

65.Ravz, Dvn.. 799

66.Revn lyas c, ret-nme... 808

67.Rm, rn rye.. 812

68.Rd, Dvn.......................... 815

69.Sehb, Dvn. 816

70.Selk, Dvn.......................... 817

71.

Seyyid erif Mehmed Efendi, Hilye-i Resl 820

72.Sz elebi, Mihalolu Ali Beyin Gazavt-nmesi ....................... 821

73.h, Dvn .......................... 825

74.hid brahim Dede, Glen-i Vahdet........................ 826

75.emseddn-i Sivs, Glen-bd..................... 827

76.emseddn-i Sivs, Het Behit 829

77.emseddn-i Sivs, bret-nm 838


24/1023

xix

78.emseddn-i Sivs, Mirtl-Ahlk...................... 845

79.emseddn-i Sivas, Sleymn-nme 849

80.

erf, ehnme evirisi 857

81.kr-i Bitlis, Selim-nme 864

82.Talcal Yahy, Glen-i Envr.. 869

83.Talcal Yahy, Kitb- Usl.. 884

84.Talcal Yahy, h u Ged..... 891

85.Talcal Yahy, Ysuf ve Zelh..... 898

86.d, Mcer-y Mh.......... 904

87.

skpl At, Tuhfetl-Uk..................... 908

88.skpl shak elebi, Bursa ehrengizi (Dvan).. 911

89.skpl shak elebi, Dvn......... 913

90.Vcd, Hayl u Yr..... 918

91.Yemn, Fazlet-nme........ 922

92.Yenipazarl Vl, Hsn Dil........ 928

93.Zaf, Bustn- Nasyh. 935

94.

Zaf, Glen-i S-murg........ 939

95.Zarf, Dvn...................... 951

96.Zarf, Mihr Mh......... 955

97.Zt, em Pervne.. 959

SONU........................................... 976

KAYNAKLAR.................................... 980


25/1023

xx

N SZ

slam gelenekten etkilenen klasik Trk edebiyat, kendi iinde din unsurlarbarndrmann yannda bamsz din trler de meydana getirmitir. Manzum ya da

mensur din eserlerin dnda l-din eserlerin tertibine dahi genellikle Allah

Telnn ve Hz. Peygamber (sav)in vgsyle balanm, eserler dualarla

sonlandrlmtr. Bu tertip ierisinde genellikle eserin banda yer alan tevhidler,

Allah Telnn varlnn, birliinin, isim ve sfatlarnn konu edildii bir trdr.

Mana itibariyle slam dininin esasn oluturan tevhid inancnn iirimize

yansyan yn olan tevhidler, edebiyatmz asndan olduka nemlidir. Edebmetinlerin tarihi dnemlere k tuttuunu gz nnde bulundurursak, yaklak alt

yzylgibi uzun bir dnemi kapsayan klasik Trk edebiyat alannda verilen eserler

ciddi kaynaklardr. Bu eserlerde yer alan tevhid, mnct, nat gibi din konulu

manzumeler de hem yaanlan dnemin inan yapsn hem de airin din algsn

yanstmas asndan dikkat ekicidir. zellikle tevhidler, sadece Allah Telnn

varln ve birliini deil ayn zamanda airlerin Cenab- Hakk nasl algladklarn

ve bunu ne ekilde ifade ettiklerini gstermesi bakmndan nemlidir.

Klasik Trk edebiyatnda din trlerin banda gelen natlar ve mnctlar ile

ilgili bilimsel eserler ortaya konmu olmasna ramen tevhidler konusunda ciddi bir

almann yaplmam olmas bizi bu alanda bir tez hazrlamaya ynlendirmitir.

alma dnemi olarak 16. yzyl setik. Zira bu dnem siyas, ilm ve

kltrel alanlarda olduu gibi edebiyat alannda da hem nitelik hem nicelik asndan

ihtiamn yaand bir dnemdir. Bu yzden 16. yzyl klasik Trk edebiyat

alannda yetien airler ve ortaya konan eserler klasik edebiyatmzn belkemiini

oluturmutur. Biz de buradan hareketle bu asrda verilen eserlerde yer alan

tevhidleri incelemeyi uygun bulduk.

Klasik Trk edebiyatna ait en gzel rneklerin verildii 16. yzyla ait

tevhidler zerinde yaptmz tahlil almas esas itibariyle drt ana blmden

olumaktadr.

almamzn ilk ksmn oluturan Giri blmnde tevhid kelimesinin

anlam zerinde durulmu, farkl stlahlar yannda edebiyatmzdaki yerine


26/1023

xxi

deinilmitir. Bu blmde ayrca Arap ve Fars edebiyatnda tevhid trnn ilenii

hakknda bilgi verilmitir.

I. Blm, din bir tr olan tevhidin Trk edebiyatndaki yerine ayrlmtr.ncelikle alma alanmz olan klasik Trk edebiyatnda tevhidin genel olarak ne

ekilde ele alndna yer verdik. Bunu yaparken tevhidlerin nazm ve nesir

rneklerini ayr ayr inceledik. Ayrca yeni Trk edebiyat olarak adlandrlan

Tanzimattan gnmze tevhid trne ve rneklerine yer verdik. Halk edebiyat

alannda ise anonim, k ve tekke edebiyatnda tevhid trn rneklerle akladk.

Tevhidin yalnzca edebiyatta deil, hsn-i hat ve msik gibi dier sanat dallarnda

da nemli bir yeri olduuna verdiimiz rneklerle iaret ettik.II. Blm tezimizin ana ksmn oluturmaktadr. Bu blmn ilk ksmnda

16. yzyl tevhidlerini ekil zellikleri asndan inceledik; balk, nazm ekli, vezin,

kafiye, redif, dil ve slup gibi hususlar tablolarla zenginletirdik. kinci ksmda da

tevhidlerin muhtevas zerinde durduk. Esm-i Hsn, Allah Telnn sfatlar,

varlk ve birliinin delilleri, Allah ve kul ilikisi, melekler, semv kitaplar, sure

isimleri, ayet ve hadis iktibaslar, Hz. Peygamber (sav) ve dier peygamberler, ahiret

hayat, kaza ve kader inanc, kavimler, tarih ahsiyetler, coraf yerler, yldzlar,

burlar ve tevhidlerde geen dier varlklar gibi konular tespit ettiimizrnekleriyle

akladk.

almamzn son blm olan III. Blm ise 16. yzyla ait divan ve

mesnevlerde yer alan tevhid metinlerinden olumaktadr. Yaymlanm veya

zerinde lisansst alma yaplm divan ve mesnevlerdeki tevhidler, bu blmde

air isimlerine gre alfabetik olarak sralanmtr. Gerek bu blmde gerekse dier

blmlerde yer alan metinlerde rastladmz dizgi hatalarn ksmen dzelttik.

Tezimiz, almadan elde ettiimiz neticeleri maddeler halinde sraladmz

Sonu blm ve Kaynaklar ile sona ermektedir.

almamzn esasn metin tahlili oluturmaktadr. Bu yzden ngrlen

alma sresinde tezin tamamlanabilmesi iin yazma eserleri inceleme kapsamna

almadk. Ancak zerinde bilimsel alma ya da tez yaplm 100den fazla mesnev,

55den fazla divan taradk. Bu eserler ierisinde divanlarn 32 tanesi yaymlanm

bilimsel eser, 25 tanesi yaymlanmam yksek lisans ya da doktora tezi olarak;

mesnevlerin ise 41 tanesi yaymlanm bilimsel eser, 60 tanesi ise yaymlanmam


27/1023

xxii

yksek lisans ya da doktora tezi ve makale olarak bulunmaktadr. almamzda bu

eserlerde yer alan toplam 158 adet tevhid incelenmitir.

alma ierisinde yer alan metinler yazlrken transkripsiyon iaretlerikullanlmam, yalnz kelime iindeki ve sonundaki ayn ve hemzeler kesme

iaretiyle, gayn harfi [] ile ve sar kefler [] ile gsterilmitir.

Bizim gzmzden kam olabilecek kuvvetle muhtemel noksanlk ve

kusurlaryla tamamladmz almamzn ilim deryasnda bir damla olabilmesini

temenni ediyoruz. Buradan hareketle almalarm srasnda bana sonsuz bir anlay

gsterip sonuna kadar benden desteklerini esirgemeyen btn dostlarma,

yaknlarma ve aileme, doktora ders dneminde ve sonrasnda yakn ilgilerinigrdm saygdeer hocalarm Prof. Dr. Ahmet SEVG, Do. Dr. Mehmet

KIRBIYIK, Yrd. Do. Dr. Semra TUN, Yrd. Do. Dr. Erol M ve Dr. Nurgl

SUCUya teekkr ediyor, sayg ve hrmetlerimi sunuyorum.

Bir zamanlar en byk hayalim olmasna ramen eitli sebeplerden dolay

lisans rencisi olarak giremediim Edebiyat Fakltesine doktora rencisi olarak

beni kabul eden, rencilik hayatmn en zel yllarn yaamama vesile olan, her

eyden te tez konusu hususunda ileri grllyle beni byle zengin ve velud bir

alanda almaya ynlendiren, alrken kymetli vakitlerinin yannda yardm ve

desteklerini benden esirgemeyen ve benim iin sadece bir Hoca olmann tesinde

kendisine ok daha derin duygularla bal olduum muhterem hocam Prof. Dr.

Emine YENTERZye minnet ve kranlarm sunmay zevkli bir bor telakki

ederim.


28/1023

xxiii

KISALTMALAR

AKM : Atatrk Kltr Merkezias : Aleyhis-selm

bk. : Baknz

C. : Cilt

ev. : eviren

di. : Dierleri

DT : Doktora Tezi

LT : Lisans TeziMEB : Milli Eitim Bakanl

S. : Say

s. : Sayfa

sav : Sallallhu aleyhi ve sellem

SBE : Sosyal Bilimler Enstits

TAE : Trkiyat Aratrmalar Enstits

TDK : Trk Dil Kurumu

TDV : Trkiye Diyanet Vakf

TTK : Trk Tarih Kurumu

YKY : Yap Kredi Yaynlar.

YLT : Yksek Lisans Tezi


29/1023

1

GR

A.

TEVHD VE ANLAMI

Tevhid kelimesi, Arapa yalnz, tek ve biricik olmak anlamndaki v-h-d

kknden gelen teflvezninde bir mastardr. Szlkte birlemek, bir eyin bir ve tek

olduunu kabul etmek; birka eyi bir etmek, birletirmek (emseddn-i Sm, 2004:

29), bir saymak, bir olarak bakmak, birliine inanmak (Develliolu, 2006: 1102)

anlamna gelen tevhid, terim olarak Allah Telnn bir olduuna ve Onun ei ve

benzerinin olmadna iman etmek (bn Manzr, 1997: 15/230-233; Frzbd,1993: 414-455) demektir.1L ilhe illallh ifadesiyle sembolleen tevhid kavram

slm dininin ilk gnlerinden itibaren Hz. Peygamber (sav) tarafndan bizzat

zikredilmitir.(Bk, 1930: 61-72)

Bir kelam terimi olarak Allah Telnn zatnda ve sfatlarnda bir ve tek

olduunu zihin ve kalp yoluyla kabul edip balanmakdiye tanmlanr. (Topalolu-

elebi, 2010: 318) Buna gre tevhidin mertebesi vardr. Birincisi tevhd-i efldir;

varlkta Allah Teldan baka hibir messir kabul etmeyip btn sebepleri

reddetmekten ibarettir. kincisi tevhd-i sfttr; Allah Telnn sfatn mutlak kabul

edip, bakasnn sfatn reddetmekten ibarettir. ncs tevhd-i zttr ve Allah

Telnn varlnda yok olup Onun zatndan baka hibir zat, fiil ve sfat

tanmamaktan ibarettir.(Yazc, 1974; 12/214-215)

Tasavvuf stlahnda Allah Telnn zatn, aklen tasavvur edilen ve zihnen

tahayyl edilen her eyden tecrit etmek demektir. Tasavvufta tevhid trldr.

Bunlarn ilki Allah Telnn kendisinin bir ve esiz olduunu bilmesi; ikincisi Allah

Telnn bir ve esiz olduunu insanlara bildirmesi; ncs ise insanlarn Allah

Telnn bir ve esiz olduunu dile getirmeleridir. (Uluda, 2005: 359)

Msikde de Allahn bykln ve birliini dile getiren gftelerden

bestelenmi eserlere tevhid denildii bilinmektedir. (Ayverdi, 2005: 3/3152)

1Bu konuda ayrca baknz: Yaar abayr, tken Trke Szlk,C. 5, s. 4786, stanbul 2007; lhan

Ayverdi, Misalli Byk Trke Szlk, C.3, s. 3152, stanbul 2005; Hasan Akay , slm Terimler

Szl, s. 326, stanbul 1991; Mehmet Vanlolu-Mehmet Atalay, Edebiyat Lgat, s. 319-320,Erzurum 1994.


30/1023

2

Edebiyatmzda iseAllah Telnn sfatlar, birlii ve yceliinden bahseden

manzum veya mensur edeb treverilen addr. (Mermer-Keskin, 2005: 108) Bu trde

yazlan eserlerin manzum olanlar genellikle mesnev ve kaside eklinde ise de gazel,terc-i bend, terkb-i bend, kta, murabba gibi farkl ekillerde yazlanlar da vardr.

Bu iirler genellikle airlerin gerek divanlarnn gerek mesnevlerinin ilk ksmnda

yer almaktadr. Tahirl-Mevlev eski airlerin Allah Telnn varlna ve birliine

dair yazdklar bu manzumelere eserlerinin ba tarafnda yer vermeyi airliin

anndan saydklarna dair bir tespitte bulunmaktadr.2 airler tevhidlerini

olutururken ok eitli ve zengin bir malzeme kullanmlar, sk sk ayet ve hadislere

mracaat etmilerdir.Tevhidler, klasik Trk edebiyatndaki din iir trlerinin banda gelir. Hem

konusu itibariyle hem de divanlarn ve mesnevlerin tertip ediliindeki sra itibariyle

bunu sylemek mmkndr.

Edebiyatmzda tevhid trne dair inceleme tarznda kaleme alnm pek fazla

eser yoktur. Konuya dair iki mstakil eser dikkati eker. Bunlardan ilki Ali Nihad

Tarlann Dvn Edebiyatnda Tevhidler (stanbul, 1936) adl kitab; dieri de

Mustafa sen ve Muhsin Macitin hazrlad Trk Edebiyatnda Tevhidler(Ankara,

1992) adl antolojidir. Makale, ansiklopedi maddesi veya kitap blm gibi dier

kaynaklar ise bu konuda Ali Nihad Tarlann Dvn Edebiyatnda Tevhidler eserini

iaret etmektedir.

Ali Nihad Tarlan, ele ald tevhidlerin erhini de yapt eserinde tevhidleri

ekil ve muhteva ynnden tasnife tbi tutmutur. Buna gre tevhidler ekil

ynnden nesir ve nazm olmak zere iki ksma ayrlmaktadr. Nesir eklinde

yazlanlar Sinan Paann Tazarru-nmesi gibi mstakil olabilecei gibi herhangi bir

konuda yazlan eserin mukaddimesi de olabilir. Nazm eklinde yazlanlar ise

genellikle kaside ve mesnev bata olmak zere dier ekillerde yazlmtr.

Ali Nihad Tarlan, tevhidleri muhteva ynnden ise eriata bal olanlarve

tasavvuf olanlar diye iki ksma ayrmaktadr. Ona gre Kuran ve hadis kaynakl

ehl-i snnet itikadn ihtiva eden eriata bal tevhidler ana blmden

olumaktadr. Birinci blmde Allah Telnn sfatlarndan bahsedilir ve genellikle

2Tahirl-Mevlev, Edebiyat Lgati, stanbul 1973, s. 173.


31/1023

3

lirizme rastlanmaz. kinci blmde Onun kudretinin kinattaki tecellilerine yer

verilir. nc ve son blmde ise mnct vardr. Bu blmde beer aczin ve

korkunun heyecan grld iin iirin en lirik blmn oluturur.Tasavvuf tevhidleri ise umum tasavvuf ve husus tasavvuf olmak zere

ayrca ikiye ayrmaktadr. Umum tasavvuf sistemi esaslarn mam Kueyr, Attr,

Sen, Muhyiddn-i Arab, ehbeddn-i Shreverd, Mevln Celleddn-i Rm gibi

byk mutasavvflardan alan bir gr ve duyu tarzdr. Divan edebiyatnda ska

rastlanan bu tr tevhidlerde kullanlan mazmunlar tasavvuf olmayan iirlere de

gemitir. Husus tasavvuf ksmna ise Alevlik, Bektailik, Hurflik gibi mezhep ve

tarikatlarn akidelerini konu edinen tevhidler girmektedir. (Tarlan, 1936: I/4-7)3

Tevhid trne ait rnekler sadece klasik Trk edebiyatna ait eserlerin

verildii dnemde deil, edebiyatmzn slamiyetten sonraki dnemlerinin hemen

hemen hepsinde grlmektedir. almamzn Trk Edebiyatnda Tevhidbalkl

blmnde bu konuya yer verdiimiz iin burada ayrca bahsetmeye gerek

duymadk.

B. ARAP EDEBYATINDA TEVHD

Arap edebiyat gerek slamiyetten nceki cahiliye diye anlan dnemde gerek

sonraki dnemde bilhassa iir syleme sanat asndan olduka gelimi bir

edebiyattr. zellikle cahiliye dneminde iirin sosyal hayatta nemli bir yeri, ok

byk ve hayat bir tesiri vard. Eski mellifler iirin Arap toplumundaki nemini

vurgularken onun Araplarn btn bilgilerini derleyen, iine alan, an ve ereflerini

koruyan, gemiteki byk baarlarn, hatralarn unutulmaktan kurtarp yaatan

ana kaynaklar olduunu belirtmilerdir. Bu yzden Araplarn eski tarihlerine dair

rivayetlerden soylarna, neseplerine, det ve geleneklerine, atlara, yldzlara, tabiat

hadiselerine kadar eitli sahalardaki bilgilerinin iir sayesinde korunabildiini

sylemilerdir. (etin, 1991:3/286)

3Bu konuyla ilgili dier kaynaklar iin bk.: Tevhid, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul,

1998, C.8., s.341-342; Rdvan Canm, Divan Edebiyatnda Tevhid, Nat ve Mnctlar, slami

Edebiyat Dergisi, Devre 2/4, stanbul 1990, s. 9-11; Necla Pekolcay ve di.,slam Trk Edebiyatndaekil ve Nevlere Giri, stanbul 1996, s.135-137.


32/1023

4

Araplar kendilerine ait ortak bir iir dili oluturmulardr. Hatta Arap dili ve

edebiyatnn yedinci yzylda tam bir olgunlua erierek klasik olma zelliini

kazand iddia edilmektedir.(Grkan, 2005: 74) iirin bu geliiminde bazuygulamalarn etkisi olmutur. Bunlarn banda airlerin birbiriyle yart

msabakalar gelmektedir. Bir gelenei olduu anlalan bu merasimler, her yl

kabileler aras savalarn ve kavgalarn kesildii bar gnlerinde Zlmecaz,

Zlmicenne, Ukaz gibi yerlerde kurulan panayrlarda yaplrd. Zamann en byk

airinin hakemlik ettii bu yarmalar iirlerin yaylmasn ve yeni airlerin

tannmasn salard. (etin, 1991: 3/287) Cahiliye dneminde Arap iirinin en

sekin rneklerini bu panayrlarda seilen ve daha sonra Kbenin duvarna aslan veMuallakats-seba ad verilen iirler oluturmaktadr. Dnemin toplum hayatna

k tutan bu iirler Arap edebiyatnn kle altnlar olarak nitelendirilmi ve bu

konuda u ekilde bir deerlendirme yaplmtr: Bu iirlerdeki kelimeler ardr.

Ancak bu rahatsz edici bir arlk olmayp altn arl gibi latif ve hotur. Tabii

ekillerini koruyan bu kelimelerde adeta teknik (mimar) bir dzen vardr. mle,

zihf ve benzeri hatalardan tamamen uzaktrlar. Cevher paralarna benzeyen bu

kelimeler hem dzgn, hem de salamdr. Bu iirlerin ve genellikle Cahiliye ve

sonrasndaki Arap edebiyat eserlerinin btn gzellikleri saf ve tabiidir.4

slamiyetten nce bu durumda olan Arap iir gelenei slamiyetle birlikte

yenibir safhaya girmitir. Zira Hz. Peygamber (sav)e kar iiri hem bir silah gibi

hem de bir af vesilesi olarak kullanmlardr. Her ne kadar slamiyetten nce

hitabetten ok iire nem verilirken Kuranda airlere hcum edilmesinden dolay

iir kymetten dmeye yz tutmu ve iirin aleyhine hitabet byk bir rabet

grmtr (Huart, 1944: 82) denilse de bu sanat gerek Hz. Peygamber (sav)

dneminde gerekse sonraki dnemde slamiyetin himaye ve tevikiyle ilerlemitir.

Ayrca Kurn- Kerm ve hadis-i eriflerin dil inceliklerini anlamak, gramer ve lgat

glklerini aklamakta da iirden faydalanlmtr. (etin, 1991: 3/287) Hatta

slam Arap iiri diye bir kavram dahi ortaya kmtr. Buna gre slam Arap iiri

4

erafettin Yaltkaya (ev. Nevin Karabela), Arap Edebiyat, Nsha arkiyat Aratrmalar Dergisi,Yl: III, Say:9, Bahar 2003, s. 3.


33/1023

5

slamn inan, hakkaniyet ve ahlak prensipleri dikkate alnarak sylenen Arapa iir

diye tanmlanmtr.5

slamiyetle birlikte iirin dili de yumuamtr. nk iirin gcnn seilenkelimelerin sertliine gre deerlendirildii bu dnemde Mslman olan airlerin

eskiye gre daha nahif kelimeler semeleri sebebiyle deerlerinin dt yorumu

yaplmtr. Ancakiir,Hz. Peygamber (sav) ve drt halife dneminde daha ok din

mcadelenin bir arac haline gelmitir. Cahiliyenin hikmet konulu iirleri slamn

etkisiyle yeni bir hale brnm, Abbasler dneminden itibaren ise zhd, tasavvuf

ve felsefe arlkl anlam ve kavramlarla zenginlemitir. Madd ak ve gazel

kavramlar hatta dinen yasak olan ikiyle ilgili unsurlar, sembolist bir dil kullanlarakbu tr iirlerde yer almaya balamtr. (Grkan, 2005: 79-85)

Cahiliye devri iirinde din, az ve mphem bir yer tutmaktadr. Ancak Arap

toplumunda tevhid inanc olmasa da bir Allah telakkisinin bulunduu bilinmektedir.

Bu yzden airlerin bu dnemde dua cmlelerinde ya Allah ve daha sk olarak

Allahumme tabirlerine yer vermeleri; ayrca Arap dilinde Rahmn ismi gibi Allah

isminin de oulunun bulunmamas Araplarn inanlarnda bir olan yce yaratcy

ifade ettiklerini gstermektedir. Nitekim cahiliye iiri incelendiinde ounluunun

Allah tandklarn ve Onun iin putlara kullandklarndan daha stn sfatlar

kullandklarn, Onun adna yemin ettiklerini gsteren pek ok rnekle

karlalmaktadr. rnein cahiliye airlerinden olan Evs b. Hacer, Allaha daha

stn bir rol bierek inancn deerlendirdii iirinin bir beytinde yle der:

Lta, Uzzya ve onlara ibadet edenlere and ierim, Allaha da; nk

Allah, onlardan daha ycedir.

Hanif olduu bilinen air Lebdin divannda Allah inanc, varl, birlii ve

tm yaratklara ihsanda bulunduuna dair bilgiler gze arpmaktadr. Kardei

Erbede syledii iirlerinde dehaniflie dair baz belirtiler vardr; zellikle insann

faziletli ve olgun bir kii olabilmesi iin, tek yolun Rabbine olan sorumluunu yerine

getirmesi gerektiinivurgulamaktadr. Aadaki iiri konuyla ilgili tipik rneklerden

biridir:

5

Mehmet Yalar, slam Arap iiri ve Hz. Peygamber, Uluda niversitesi lahiyat FakltesiDergisi, C. 18, Say: 1, 2009, s. 65.


34/1023

6

Benzeri olmayan Allaha hamd olsun. Tm iyilikler kendi gc ve

kuvvetindedir; istediini yapar.

Kimi doru yola iletirse o, hidayete kavuur ve mutlu bir yaam olur.Dilediini de saptrr.6

Muhammestu Al bin Eb Tlibbaln tayan ve Hz. Aliye dayandrlan

aadaki kaside tevhid tr iin gzel bir rnek tekil etmektedir:

Ululuk ve azamet sahibi Allah ne ycedir! O, byklk ve lmszlkte

esizdir.

lmde btn mahlkat arasnda fark gzetmemitir. Onlarn tm yok

olmaya mahkmdur.Her ne kadar ona meyletsek ve ondan faydalanmay srdrsek de dnyamz

sona ermeye yneliktir.

Aldanp fni dnyaya meyletmek sknt kaynadr.

Hrsl olan kii uzun sre kalmak arzusunda olsa da, orada oturan kii

abucak gecektir.7

Arap iirindeki bu tevhid vurgusu daha sonraki dnemlerde giderek artmtr.

Araplarn en byk mistik airi kabul edilen mer ibn el-Faredin iirleri buna gzel

bir rnektir. lh aka yer verdii iirlerinde hakikate erimek iin yaplmas

gerekenleri sembolik bir dille ifade etmitir. (Huart, 1944: 133)

C. FARS EDEBYATINDA TEVHD

ran 651 ylnda slam hkimiyeti altna girdikten sonra ranllar zamanla

slamiyeti benimsemilerdir. slamiyet byk bir hzla yaylmaya balaynca

ranllarn eski dini olan Zerdt inancndaki Ahura Mazdann yerini Allah,

Ehrimenin yerini eytan almtr. ranllar o zamana kadar kullandklar Pehlev

yazsn terk edip Arap alfabesini kullanmaya balamlardr. ki yz seneye yakn

Arap hkimiyeti altnda kalan ranllar Arap dili ve kltrnn etkisi altnda

6mer nal, slam ncesi Arap iirinde Baz Din Motifler,Nsha arkiyat AratrmalarDergisi,

Yl: III, Say:9. Bahar 2003, s. 176.7

Yahya Suzan, Arap iirinde Bir Nazm Tr: Muhammes, e-arkiyat lmi Aratrmalar Dergisi-www.e-sarkiyat.com- Say: IV, Kasm 2010, s. 30.


35/1023

7

yaamlar, Kuran renmiler, birok idar ve asker terimi benimsemiler ve bir

edeb dil haline gelen Arapa ile eser vermilerdir. (Tokmak, 2000: 22/416)

slamiyetin ran iiri zerindeki etkisi sonraki dnemlerde de devam etmitir.Bu etki tasavvuf oluumlarla birlikte daha da artmtr. ran tasavvufunun esasn

hizmet, muhabbet ve vahdeti idrak oluturmaktadr. ranl mutasavvf air ve

muharrirler bu tasavvuf akideleri en gzel tarzda manzum ve mensur olarak ifade

etmiler, ince ve yksek duygularn dile getirmilerdir. Hemedn, Abdullah Ensr,

Sen bunlarn banda gelmektedir. rann ilk byk mutasavvf airi kabul edilen

Sennin mesnev trnde pek ok eseri vardr. Bu mesnevlerin hemen hemen hepsi

tasavvuf konular ierir. Tevhid, nat ve evliyalara kasidelerle balayp tasavvufunen esasl meselelerini ele alr. (Tarlan, 1944: 56-60)

ranl airler iirlerinde anlatmak istediklerini belirli gruplara ayrmlardr.

Kahramanlk, vatan, ak ve tasavvufla ilgili iirlerde her beytinde ayr kafiye olan ve

bu nedenle airi sze balamayan mesnev kalb tercih edilmitir.(stilm, 1981:

127) ran edebiyatnn bu trde en nadide eserlerini veren ve ilk hamse sahibi olan

air Nizmdir. Onun mesnevlerinde tevhid trnn gzel rnekleri yer almaktadr.

Biz de bu blmde Fars edebiyatndaki tevhid trnn ele alnna dair bir fikir

vermesi asndan Nizmnin hamsesinin ilk eseri olan Mahzen-i Esrr, Hsrev

ve rn,Leyl ile Mecnnmesnevlerindeki tevhidlerin tercmelerine yer verdik.

Besmelenin nemiyle balayan Mahzen-i Esrr mesnevsi Allah Telnn

eitli ekillerde vlmesi ve tavsif edilmesiyle devam eder:

Kapal gklerin (Arn) perdesini aan Odur; srlara ermilerin sevgilisi

Odur. Cmertlii olan her pnar aktan, varl olan her eyi meydana getiren,

gnein kemerine mercan dizen, topraa ssl kaftan giydiren, suyu cevahire

benzeten, gnl sahibi erenlere ahlak ve hikmet reten, rzk yiyenlere azk

yetitiren, akln biricik dizginini elinde tutan, akln gren gzlerine k veren Odur.

Meleklerin alnnda secde nian parlatr. Yeryz padiahlarna ta giydirir.

Tedbirlerin piirdii eyleri iletirir, sulularn zrlerini kabul eder, maher

gnnde korkaklarn koruyucusudur. Bilginlerin tedbir kaynadr. Kainat nnde

ve sonunda vcut ve hayat ile var ve yok eden Odur, o kudret sahibinin ululuu


36/1023

8

nnde iki cihan hi kalr, bizim nmz ve sonumuz bir soluktan, bir andan

ibarettir.

Nizmnin topra ki ondan kuvvet almtr, Onun tevhid tohumunu

yetitiren bir tarladr. (Genosman, 1986: 9-12)

Hsrev ve rn mesnevisinin banda bir dua blmnn ardndan Tevhide

Dairbalkl iir yer almaktadr. Bu iirde air Allah Telnn varlna ve birliine,

Onun isim ve sfatlarna vurgu yapmaktadr. air Allah Tely bir kul olarak daha

iyi tanyabilmek ve buna bal olarak daha iyi bir kul olabilmek iin Ona teslim

olmak gerektiini belirtmitir:Varl yaratan, gkleri hareket ettirip yeryzndekileri yaatan Allahn ad

ile sze balyorum. O yle bir Allahtr ki kinat ona secde etmi. Onun varlna

sz gtrmez bir ahit olmutur. Ne ycedir, o esiz ve benzersiz olan Allah ki ona

padiahlar padiah diye hitap eder. Felei ayakta tutan, yldzlar parlatan ve

akla vastasz hikmet reten Odur. nce fikirleri cevherlerinden, karanlk geceyi

gndze karan, sevinci ve kederi, midi ve korkuyu veren, geceyi ve gndz, ay

ve gnei yaratan yine Odur. Dalar ve ovalar koruyan da yine Odur. Onun

varlna btn bir varlk ahittir. Onun kudreti her var olan yldrm, varlnn

delilleri grebilenlere aikr olmutur.

Bu kinat bahesinde kendini bir gl gibi para para dat. Zira bu

tevhid da ile derli toplu olmak mmkn deildir. Sen oradan komak iin buraya

geldin, buradan vazge ki oraya yetiesin. Allah anlayabilmek iin insann elinde

delil ve kyastan baka hangi terazi vardr. Akln kyas ise yaratana dair ancak bir

delil bulabilir, ite o kadar

Onun saltanatnda ortaklk yoktur, her mahlk Onun ferman altndadr.

Onun ferman altnda olanlardan kimin haddine dmtr ki azameti karsnda bir

dikballk yapabilsin. Toprak tohuma kar kendini ayarlar, fakat bundan kl kadar

fayda beklemez; rzgr eser fakat bu esiten bir koku kadar menfaat gzetmez.

Hayretler iinde brakan bu kudret, ne kudrettir ki byle nizamlar gstermesini bilir.

(Sevsevil, 1986: 4-6)


37/1023

9

Nizmnin bu blmde yer verdiimiz son eseri ise Leyl ile Mecnn

mesnevsidir. Bu mesnevnin banda yer alan tevhidde Allah Telnn hamd ve

sensna yer verilmitir. Ayrca pek ok gzel sfatla Allah Tel vasflandrlmtr.Allah Telnn yaratcl, kudreti, ltfu ve kahr, ebed ve ezel oluu gibi

hususlara yer verilmitir. Ancak btn bunlarn yetersiz olduu Allah Telnn

ancak kendisini nasl nitelendirirse yle olduu vurgulanmtr. Son ksmda yer

verdii dua blm ile tevhidi sonlandrmtr:

Ey Tanr, senin vasfn her trl eksik vasflardan mnezzeh olmaktadr. Senin

feyzin daimidir. Bu feyiz zerimizden eksik olmasn.Ey Tanr, dokuz mahfenin (dokuz felek) yedi gelini (yedi seyyare) senin

kapnda perdedardr.

Sen varsn, knh ve mahiyetin sorulmaz. ve d bilirsin. Ey Tanr, sakini

mteharrik her ey kn fe-yekn emriyle senin tarafndan yaratlmtr.

Ey insaniyete akl armaan eden, can veren Tanr; senin hkmnn

karsnda varlk, yokluk msavidir. Ey insanlar hayrete dren ulhiyet leminin

mahremi olan Tanr; hem lem seninle doludur, hem sen ortada yoksun.

Ey Tanr, sen ancak kendi ilah vasflarnla vasflanrsn. Men ettiin ey

fena, emrettiin her ey iyidir.

Ey Tanr, senin emrin mutlaka yerine gelir. Btn kinat senin emrinden

vcuda gelmitir.

Ey Tanr, dnyann her eyinden el etek ekenler, sana erimek iin bu

himmeti sarf ediyorlar. Yalvaranlarn gnl yalnz seni ister.

Ey yksek gr sahiplerinin gzlerine srme eken (o gzlere cila veren)

Tanr, ey dar grllere tecelli kapsn aan Tanr!

Ey Tanr, senin yoktan var etme sahifenin zerinde gnlerin dersi batan

balayp nihayete ermitir.

Efendi sensin, dierleri kledirler. Sultan sensin, bakalar kim oluyor?

Hibir el emeim olmadan ben haraba her an bir hazine ihsanediyorsun.

Senin hazinen ihsan etmekle eksilmez. Byle bir kerem ve ihsan hi kimsenin

kar deildir.


38/1023

10

Kulluk ve padiahlk taksiminde istediini kul istediini padiah yaparsn.

.

Eer btn bunlara ramen yine beni suale ekeceksen, ey adillerin en adilisen bilirsin. Ecel gelip beni sktrmadan ve gnler elimden dizgini almadan evvel,

ben, makbul kullarndan sayarak peygamberimin kabrinin ravzasna gnder.(Tarlan,

1989: 3-11)

Fars edebiyatnn mehur mutasavvf airlerinden biri de Nizmden sonraki

dnemlerde yaam olan ebsterdir. ebster Glen-i Rz adl mesnevsi ile

maruftur. Bu eserin manzum olarak tercmesi Ahmed Avni Konuk tarafndan

yaplmtr. Turgut Karabeyin edebiyatmza kazandrd eserin ilk blmnde yeralan tevhid toplam otuz beyitten olumaktadr:

Ola hamd ol Hud-y l-yezle

Ki ilhm etti nr- fikri ble

Cihniyn fazl[] kld ren

Trb- demi ol feyzi glen

Zih kdir o ki bir tarfetl-ayn

O kf u nn ile zhir bu kevneyn

Koyunca kf- kudret dem kalemde

Yazld naklar levh-i ademde

O demden oldu peyd her d-lem

O demdendir hveyd rh- dem

Zuhr etti o demden akl- kll hem

Anla hep bilindi asl- lem

Vcdu grd bir ahs- muayyen

Tefekkr eyledi ol dem kimim ben


39/1023

11

Bu czden klle kld bir sefer ol

O kllden leme kld gzer ol

Cihn- grd emr-i itibr

Misl-i vhid ol adda sr

Cihn- emr u halk oldu metli

Neden zhirse oldu aa rci

Gidip gelmek bu yerde bilmek olduBaklsa gitmek ayn[] gelmek oldu

Bir asla rcidir bu cmle ey

Odur ancak olan pinhn peyd

Zih hallk u kdirdir ki bir dem

Eder z u encm- d-lem

Cihn- halk u emr oldu o vhid

O vhid kesret kesret bu vhid

Btn bu vehmdendir suret-i ayr

Ki nokta dire eyler ser seyr

Hemn bir hattr ancak evvel hir

Aa halk- cihn oldu msfir

Bu rha enbiy hep sarbndr

Dell reh-nm-y kvrndr

O rh- lem oldu halka syir

Odur evvel odur hir bu zhir


40/1023

12

Ahaddir mm-i Ahmed ire zhir

Bu devre oldu evvel ayn- hir

Makm- dil-gdr cem-i cem

Ceml-i cn-fezdr em-i cem

Gller by alrlar gleninden

Tutar hep dest-i cnlar dmeninden

kan sz evliyn bak dilinden

Nin vermekde kendi menzilinden

O dem ki oldular bu nefse vkf

Haber verdi nedir marf urif

Kimi der bahr-i vahdetten enel-Hakk

Kimi de kurb u buda sald zevrak

Kimine ilm-i zhir hsl oldu

O menzil-gh- ilm shil oldu

Kimi cevher kard kar- yemmden

Ziy-br oldu kalbe drr-i ren

Kimi sz syledi bu cz [] klden

Kadm [] muhdes gl-zr u glden

Kiminde zlf hl hatt nin var

arb u em cnnla beyn var


41/1023

13

Bu szler rz- erbb- dil oldu

Ukl- halka fehm-i mkil oldu

Verir hayret ukla bu men

Bize lzm deil mi bilmek an(Karabey, 2007: 63-68)

rneklerden de anlalaca zere Fars edebiyatna ait eserlerde tevhid trne

olduka geni bir yer verilmitir. Allah Telnn varl ve birlii gerek dorudan

Onun isim ve sfatlaryla gerekse eitli semboller ve mazmunlarla ifade edilmitir.

Genel tavr ise airin Allah Telnn ycelii ve kudreti karsnda acizliini dilegetirmesidir. Btn bu zellikler klasik Trk edebiyatndaki tevhidlerde de

grlmektedir.


42/1023

14

I. BLM: TRK EDEBYATINDA TEVHD

Trk edebiyat slamiyetten sonra yeniden ekillenmitir. Zira Trkler milletolarak slam dinini kabul ettikten sonra bu dinle ilgili konulara edeb eserlerinde

geni yer vermilerdir. Hatta din konularla ilgili mstakil trler ortaya kmtr.

Bunlardan biri de tevhidlerdir. Biz de bu blmde genel olarak Trk edebiyatnda

tevhidin ele alnna yer verdik. Ayrca klasik sanatlarmzdan olan hsn-i hat ve

msikye de tevhid konusunun nasl yansdn rneklerle aklamaya altk.

Ancak asl konumuz olmad iin bu blmdeki konular genel hatlaryla ele almay

uygun grdk.

E. KLASK TRK EDEBYATINDA TEVHD

Klasik Trk edebiyat slam bir gelenee dayanmaktadr. Bu gelenek gerek

manzum gerek mensur olarak verilen eserlere yansmtr. zellikle klasik Trk

edebiyat ierisinde oluan trler ve bu trlerin divan ve mesnevlerin tertibindeki yer

al sras bize bunu aka gstermektedir.

Klasik Trk edebiyatnda ortaya km pek ok din tr vardr. Tevhid,

mnct, nat, mirciye gibi trler bunlarn banda gelmektedir. Tevhid tr ise

Allah Telnn varl, birlii, ycelii ve kudreti gibi konular iledii iin divan,

mesnev vebenzeri eserlerin ba ksmnda yer almtr.

Tevhidlerin hem manzum hem mensur ekilde yazldn grmekteyiz.

Divanlarda yer alanlar genellikle kaside eklinde, mesnevlerde yer alanlar ise

genellikle mesnev eklinde yazlmlardr. Ancak bunun dnda gazel, terc-i bend,

murabba nazm ekilleriyle de yazld grlmektedir.

1. MENSUR ESERLERDE TEVHD

Klasik Trk edebiyat geleneine gre mensur eserler genellikle besmele,

hamdele, salvele gibi din ifadelerle balar. Bu ifadeler bazen tevhid,mnct ve nat

nazm trlerine dnmtr.Bu trler ierisinde ilk sray tevhidler almaktadr.


43/1023

15

Klasik Trk edebiyatnda en gzel, en sanatl nesir rnekleri hi phesiz

Sinan Paa ile verilmeye balamtr. Onun yer yer beyitlerle ssledii Tazarru -

nme adl eseri edebiyatmzn nesir alannda verilmi en mehur eserlerinden biridir.Bir gnl kitab olan Tazarru-nme iin, korku ile mid arasnda dolaan bir kalbin

feryatlar, iniltileri, tvbe ve istifar ile varln knhne erimek, hakikatin

derinliine ermek isteyen bir zeknn aresizlikle gnle dnen zavalll ve

acizliinin bin isyan ve nisyannn mtemadi grld ve hissedildii bir eser

deerlendirmesi yaplr. (Tulum, 1971: 15)

Sinan Paa Tazarru-nmesi mensur besmele ve hamdelenin ardndan Allah

Telya sunulan vglerle devam eder. Allah Telnn esmsnn tek tek zikredilipakland bu blm her ne kadar tevhid bal tamasa da tevhid zellii

gstermektedir:

Bir Almdr ki, ilmine yet yok; bir Kadrdr ki, kudretine nihyet yok,

Kadmddr ki, ukl-i mtekaddimn ve mteahhirn dyire-i kdemine

kadem basamaz; Hakmdr ki, hukem-y evveln hirn hikmet-i marifetinden

dem vuramaz.

Mukaddimdr ne geeni; Muahhirdr son kalan.

Veldr evliyasna; Vekldr asifysna.

Zrrdur mazarrt, hikmetten; Nfidr menfeati, kudretten.

Rabbi durur mmkintun; Nr dururmevcdatun.

Bu cmlelerbeyitlerle devam eder. Ve sonrasnda hls suresinden iktibas

ettii ayetlerle birlikte Allah Telnn birliini ifade eden u cmleler yer

almaktadr:

Vhiddr ki, srdikt-i lem-yezelde ferdniyet ile mevsuf; Ehaddr ki,

serr-i l-yezlde vahdniyet ile marf.

Ferd durur, Samed; lem yelid velem yled velem yeknleh kfven ehad8

Ardndan manzum bir mncta yer veren Sinan Paa, eitli ayetlerden

iktibaslarla srdrd nesir ksmda tevhid konusunu ilemi, ardndan Beyn-

Tevhdbalkl ve olduka uzun manzumesiyle gzel bir tevhid rnei vermitir:

8O dourmamtr ve domamtr. Onun hibir dengi yoktur. (hls, 112/3-4)


44/1023

16

lh, Melik, Pdih! Sen ol Evvelsin ki, sana ibtid yok, ve sen ol

hirsin ki, sana intih yok.

Sen ol Zhirsin ki, kimse ne-y-idgn bilmez; ve sen ol Btnsn ki,kimseneden gizlenmez.

Bir Hayysn ki, cem-i hayler hayat senden alur; bir Kayymsn ki, cem-i

muhtclar hcetin sende bulur.

Bir Cebbrsn ki inn cealn f anghim allen9zencrle cebbrlarun

boynn balamsndur; bir Kahhrsn ki legatan minhl-vetn10 tgle

khirlern cn damarlarn kesmisindr.

Bir Subbh u Kuddssn ki, tesbhn-in hezrn hezr cevhir-i zevhir-iervh- mcerrede, meric-i ulv ve trim-i bl ve merk-yi semvt- ulda mevc

mevc ve fevc fevc turup, bahr-i tesbhte sbih ve cihn- takdste syih olup,

sabhlar nahn nsebbih bihamdik11, gabklar venukaddis lek12.

Bir Vhidi Ehadsin ki, tevhdin-in her zerre-i ber ve her katre-i bahir,

lisn- hl ve dellet-i ahvl ile blbl-i gy olup eydr ki, l ilhe illallhu

vahdeh l erke leh lehl-mlk ve lehl-hamd ve hve al klli eyin

kadr.13(Tulum, 1971: 32-36)

Klasik Trk edebiyatnda nesir alannda verilen eserlerden biri de air

tezkireleridir. Ali ir Nevnin yazd Meclisn-Nefyisin ilk rneini

oluturduu tezkireler, sonraki dnemlerde giderek artm ve yazldklar dneme

k tutmulardr. Bu eserlerin balang blmleri genellikle geleneksel dzene

uygun olarak besmele, hamdele ve salvele ile olumu bazlarnda ise manzum bir

tevhide yer verilmitir. 18. Yzyln tannm tezkire yazarlarndan Slim Efendinin

Tezkiret-uar adl eserindeki Mnct ve tevhid be-dergh- hazret-i Rabb-i

Mecdbalkl manzume buna rnektir.

rneklerde de grld gibi tevhid tr yalnz manzum eserlerde deil

mensur eserlerde de yer almtr. Hatta klasik Trk edebiyatndaki eserlerin tertip

hususiyetine uygun olarak eserlerin ilk ksmlar bu ifadelerle sslenmitir.

9Biz onlarn boyunlarna halkalar geirdik. (Y-Sn, 36/8)

10Sonra onun can damarn koparrdk (onu yaatmazdk). (Hkka, 69/46)

11..bizler hamdinle seni tespih (Bakara, 2/30)

12

ve seni takdis edip dururken (Bakara, 2/30)13Namazdan sonra okunan bir tespihtir.


45/1023

17

2. DVAN VE MESNEVLERDE TEVHD

Klasik Trk edebiyatnda mrettep divanlarda geleneksel tertip hususiyeti

gzetilir. Buna gre Allah Telnn konu edildii manzumeler bata yer alrken Hz.

Peygamber (sav)e ve drt halifeye, dnemin byklerine yazlan manzumeler

srasyla devam eder. Bunlar genellikle kaside nazm ekliyle yazlrlar. Ancak bu

dzen genel olarak takip edilse de bazen bu konular ele alan farkl nazm ekliyle

yazlm iirler bulunabilir ve bu iirler divann deiik blmlerine serpitirilmi

olabilir. Fuzl Divannda grdmz gibi bata kaside nazm ekliyle yazlm birtevhid bulunmasna ramen, gazeller blmnde ya da dier nazm ekillerinin

iinde tevhid konulu iirler yer almaktadr. Btn bunlarn yannda divannda tevhid

trne yer vermemi airler de vardr. Bazen divanlar dorudan natla ya da dnemin

sultanna vgyle balayabilmektedir.

Uzun hikyelerin anlatld mesnevlerde ise konuya dorudan girilmez. Bir

mesnevyi oluturan ve mesnevlere zg eitli blmler vardr. Bunlar genellikle u

sray izler: Mensur ya da manzum dibce, tevhid, mnct, nat, mirciye, medh-i

ihr-yr- gzn, eserin sunulduu kiiye methiye, sebeb-i telif ya da sebeb-i nazm

kitap, z- dstan ve hatime. (Dilin, 2005: 168-173) Mesnevlerde yer alan tevhid,

mnct ve nat birden fazla da olabilir. Bazen mesnevnin iinde farkl bir nazm

ekliyle yazlm tevhidler de yer alabilir. Burada esas dikkat ekilmek istenen husus

tevhid trnn eserin genellikle ba ksmnda yer almasdr.

Divan ve mesnevlerde yer alan tevhidlerin 16. yzylda verilen rnekleri

tezin ikinci blmnde incelendii iin burada genel bilgiler verilmesi yeterli

grlmtr.

F. YEN TRK EDEBYATINDA TEVHD

Tanzimattan gnmze kadar geen srete Trk edebiyat bat kltrnn

etkisi altnda gelimitir. Tanzimatn getirdii yeni ve batl hayat gr

edebiyatmz yalnz ekil bakmndan deil ayn zamanda muhteva bakmndan da

etkilemitir. Tanzimattan sonra tevhid yazma gelenei devam etmitir ancak konu


46/1023

18

eskiye nazaran olduka deimitir. 19. Asrda materyalist felsefeye bal olarak

Tanry inkr edenlerin oalmas zerine bu dnemde yazlan tevhidlere Allah

Telnn varlnn ispat meselesi bir problem olarak girmitir. nceden AllahTelnn kudreti, Onun yaratma gcnn eyada tecellisi, her eyin ve bilhassa

kinattaki amaz nizamn Allah Telnn varln ve birliini gstermesi gibi

konular ilenirken Tanzimattan sonra yazlan bu tr iirlerde Allah Telnn kudreti

karsnda duyulan hayretin hayranla dnt tespit edilmitir. Ayrca bu

dnemde Allah Telnn varlnn sadece iman ile deil, eyadaki tecellilere

bakarak akl ile de kabul edilecei sz konusu edilir.14

Tanzimat sonras edebiyatnda tevhid yazma geleneinin insi, Ziya Paa,Abdlhak Hmid, Recizde Mahmud Ekrem ve Muallim Nci gibi airler tarafndan

devam ettirildiini grmekteyiz. (Birinci, 1981: 59-74) Bu airlerin tevhid konusunu

nasl ele aldklar iirlerinden aldmz kesitler zerinde aka grlmektedir.

insi, Mnctbalkl iirinin ilk blmnde klasik Trk edebiyatndaki

tevhidleri aratmayacak ekilde Allah Telnn varl, birlii ve kudreti gibi hususlar

zerinde durmutur. Buna gre Allah Tel btn varln hkimi ve sahibidir. O

ezel ve ebeddir. Kinattaki her ey Onun emri zere yaratlmtr ve yine Onun

emriyle hareket etmektedir. Onun varl beden gzyle grlmez ancak basiret

sahipleri Onun varln idrak edebilirler:15

Hak Tel azamet leminin pdiehi

L-mekndr olamaz devletinin taht-gehi

Hsdr Zt- lhsine mlk-i ezel

B-hudd anda olan kevkebe-i lem-yezel

Eser-i hikmetidir yerle gn bnyd

Dolu bo cmle yed-i kudretinin cd

14Tevhid, Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul1998, C.8., s.342.

15

insininMnctiiri zerine daha fazla bilgi edinmek iin bk. Mehmet Kaplan, iir Tahlilleri-1,stanbul 2004, s.31-38.


47/1023

19

zzet nn takds klar cmle melek

Eilir secde eder p-i cellinde felek

Emri vech zre yer eyler gece gndz hareket

Deiir tazelenir mevsm-i feyz bereket

Pertev-i rahmetinin lemasdr ayla gne

Tb- hmndan alr alsa cehennem ate

erer-i heybet-i ulviyyesidir yldzlarAnlarn ulesi gk kubbesini yaldzlar

Kimi sbit kimi seyyr be-takdr-i Kadr

Tanrnn varlna her biri brhn- mnr

Varln bilme ne hcet kre-i lem ile

Yeter isbtna halk ettii bir zerre bile

Gremez ztn mahlkunun d nazar

Hisseder nrunu amm ki basiret baar

Vahdet-i ztna aklmca ehdet lzm

Cn gnlmle mnct u ibdet lzm(Kaplan: 2004: 31-32)

Tanzimat sonras airlerinin nde gelen isimlerinden biri olan Ziya Paa,

Tevhd-i Br ve Mnctadl iirinde deiik bir slup kullanmtr. Allah Tely

eitli sfatlarla vasfettii dizelerinin ardndan Ona sorular yneltmeye balam son

ksmda ise aczini dile getirip balanma talep etmitir. Bu yzden kendisine

edebiyatmzda Tanrya soru soran ilk air denilebilecei tespiti yaplmtr. (Okay,

2005: 29) Ziya Paa bu iirinde Allah Tel ile konuan, Ona sorular sorup cevap

isteyen bir kul konumundadr:


48/1023

20

Ey varl var var eden var

Yok yok sana yok demek ne dvr

Der her eyin lisn her gh

Allah Allah Allah Allah

.

Sensin eden ey hkim-i dn

Bu lemi lem-i muamm

Zerrt- ansr- mevlidEmrinden bulur nizm- tebid

Ey lemi var eden Hudvend

Ey demi zar eden Hudvend(zalp, 1995: 333-337)

Abdlhak Hamid Tarhann iirlerinde Allah fikrini ve tevhid temasn

dnemin perspektifine uygun olarak ele aldn grmekteyiz. Mnctadl iirinde

Allah Telnn esm ve sfatlarna yer vermi, Onun zatnn yceliini, ezel ve

ebed oluunu dile getirmitir:16

Ztndr o zt- b-bidyet

Her nmtenhiye nihyet

Madm ebediyyetinde gayet

Mevhum ezeliyyetinde neet (Bilgegil, 1959: 8)

Bu airlerin dnda Recizde Mahmud Ekremin ve Cenap ehbeddinin

de birer tevhidi vardr. iirlerinin pek ounda din-ahlak deerleri n planda tutan

dneminslamc airiMehmed Akif Ersoyun da Tevhid yahut Feryd isimli uzun

bir manzumesi bulunmaktadr:

Ey nr- ulhiyyetinin zlli avlim

Zllin bile esrr- zuhurun gibi muzlim!

Krs-i cellin ki semlarlazeminler

16

Abdlhak Hamid Tarhann iirlerinde Allah telakkisi zerine detayl bir alma iin bk. M. KayaBilgegil, Abdlhak Hmidin iirlerinde Lednn Meselelerden Allah, stanbul 1959.


49/1023

21

Bir nokta kadar sahn- muhtinde tutar yer-

drkin eder gye-i mmdini haybet

Y Rab, o ne dehettir lhi, o ne heybet!

Fermnna mahkm ezeliyyet, ebediyyet;

Ey pdieh-i ar- gzn-i samediyyet.

bd- bediin ki cihanlarla bedyi

Meydana getirmi bize ey Hlk- mbdi

Mbhem nasl olmaz ki? Ademden deil isbt,

Bir zerre-i mevcudu yok etmek bile heyhat,Kbil olamaz ksa da bin dest-i muharrib.

Y Rab, bu nasl lem-i lebrz-i garib!(Ersoy, 2001: 11-12)

Tevhid bir tr olarak olmasa dahi muhteva olarak yaamaya devam

etmektedir. En eski dnemlerden gnmze kadar olan edebiyatmzda Allah

Telnn varlna, birliine, isim ve sfatlarna dair yazlm ya da bunlarn konu

edildii pek ok eser bulunmaktadr. Son dnem airlerinde Necip Fazl

Ksakrekin O Var! balkl iiri bunlardan biridir. air bu iirinde Allah Telnn

varln ve birliini byk bir cokuyla haykrmaktadr:

Her defa haberi taze bir mjde;

O var!

Her defasnda, ge, gafletten vecde;

O var!

Ne sen varsn,ne ben, ne yr, ne kimse;

O var!

Btn sevdiklerin elden gittiyse;

O var!

Kalacak kim var ki, dost tomarndan?

O var!

Sana daha yakn ah damarndan;

O var!

Arama, il yok eczahanede!

O var!


50/1023

22

Gyede, sebepte ve bahanede;

O var!

Sevdiini ebed boyu tutan din;O var!

lmszlk evki, ilh sevin;

O var!

Yklmaz dayanak, krlmaz destek;

O var!

Tekten de tek, bir tek, tek bana tek;

O var!(Ksakrek: 2006: 32)Ziya Gkalpin Tevhid, Orhan Seyfi Orhonun Birlik ve Fazl Hsn

Dalarcann Allaha ve Bize Dair iirleri bu konuyla ilgili rneklerdendir.17 Bu

rneklerden de anlalaca zere Tanzimattan gnmze Trk edebiyatnda tevhid

konusu iirlerde ilenmi ve olduka gzel eserler ortaya konmtur.

G. HALK EDEBYATINDA TEVHD

Bir milleti oluturan en nemli unsur o milletin madd ve manev deerlerini

ifade eden kltrdr. Kltrn beslendii en temel kaynak ise dindir. Trkler

slamiyeti kabul ettikten sonra kltrel olarak bir deiim ve dnme uramlar,

bu durum halknedeb yaantsn da etkilemitir.

Halkn edeb zevkini karlamak zere szl olarak ortaya konan, kendine has

bir dile ve sluba sahip olan edebiyata halk edebiyat denilmektedir. (Sakaolu,

1997: 15/345) Halk edebiyat genel olarak kaynaklarda anonimhalk edebiyat, k

edebiyat ve tekke edebiyat olmak zere ayr blmde incelenmektedir. Biz de bu

alanda Allah Telnn varlnn ve birliinin ifadesi olan tevhid konusunun nasl

ilendiine yer verdik.

Yazarlar genellikle bilinmeyen ve halk arasnda szl olarak nesilden nesile

aktarlan hikye, destan, trk, mani, bilmece, masal, atasz gibi eitler anonim

halk edebiyatnn kaynaklarn tekil etmektedir. Bunlarn iinde en eski dnemlere

17

Abdullah ztemiz Hactahirolu, Trk Edebiyatnda Din ve Ahlk iirler (Antoloji) , stanbul1963, s. 93, 104, 128-129.


51/1023

23

kadar dayanan destanlar zellikle slamiyetin kabulnden sonra din bir nitelik

kazanmtr.

Destanlarn dnda anonim halk edebiyatnn dier trleri olan mani veninnilerde de Allah Telnn varlna ve birliine dair ifadeleri grmekteyiz.

Erzurumlu brahim Hakkya ait u mani, din hususiyetinden te dorudan doruya

Allah Tely bir bilme ve Onun vasflarna dairdir:

Mahlk ile bil Hakk

Masdar bul o mtakk

Evvel Odur hir hem

Pinhan ayan ey Hakk(elebiolu, 1998: 741)zellikle din mahiyetteki ninnilerde ise l ilhe illallh, tevhid, besmelegibi

ifadeler grlmektedir. Bunlar daha ok annenin ocuk sahibi olduu iin Allah

Telya krn, ocuunu shhat ve afiyetle bytme veya ocuk sahibi olabilme

dileini ifade eder. Pek ok rnein verilebilecei bu konuda Rize yresinden

derlenen aadaki ninni konuya gzel bir rnek tekil etmektedir:

Yat dizime yat dizime

Bak gzme bak gzme

Stm sana helal olsun

Zikreyle zikreyle

nkr eyleme

Zikri inkr eyleme

La ilhe illallh

La ilhe illallh! (elebiolu, 1982: 44)

Dualar da halk kltrnn en nemli kaynaklarndan biridir. Gnlk

konumalarmz srasnda dilimizden drmediimiz Allah Telnn isimleri

dualarmzn iinde sk sk gemektedir. Zira dua edilen makam Onun yce zatdr.

Bu dualardan biri de ocuklarn yatmadan nce syledii manzume eklinde olan

yatak dualardr. yi dileklerin yer ald bu dualarda Allah Telnn varl ve

birlii de vurgulanmaktadr:

Allah birsin, billah Nursun

Yetmi iki millete Tanrsn

Drt yanm brsn


52/1023

24

Sabaha karsam elhamdlillah

Sabaha kmazsam elhkmlillah

Yardmcmz Allah

Allahm sensin

sm-i azamsn

Gam ile kazay def eden sensin

Sbhn Sbhn(elebiolu, 1998: 765,769)

Sevdadan hasrete, kahramanlktan vatan sevgisine uzanan konularn daha ok

hece lsyle sylenen manzumelerle dile getirildii dala k edebiyatdenilmektedir. (Sakaolu, 1997: 15/345) Bu alanda verilmi eserlerde Allah

Telnn varlna ve birliine dair ifadelere yer verildiini grmekteyiz. k

edebiyatnn en nemli temsilcilerinden biri olan Karacaolan bir drtlnde Allah

Telnn ezel ve ebed oluunu ve Onun yceliini ifade etmitir:

Evvel Allah hir Allah

Andan ulu gelmemitir

Hak Muhammedden sevgili

Hakkn kulu gelmemitir(Yzenda, 1977: 56-58)

Tekkelerde yetien airlerin bir ksm halka tasavvuf dnceleri yaymak

amacyla halk dilini ve halk edebiyat nazm ekillerini kullanmlardr. Bu airlerin

eserleriyle tekke edebiyat meydana gelmitir. (Alkan, 1973: 4) Anadoludaki tekke

edebiyatnn kurucusu kabul edilen Yunus Emre bata olmak zere bu sahada eser

veren airler genellikle din-tasavvuf konular ele almlardr. Allah Telnn varl

ve birlii bu konularn banda gelmektedir. Tekke edebiyatnda bu konularn

ilendii nazm trne ilahi denilmektedir. Allah Telnn varln, birliini,

ycelik ve kudretini anlatan ve telkin eden bu iirler klasik Trk edebiyatndaki

tevhid trnn karldr.(Artun, 2010: 199)

iirlerinin nerdeyse tamamna yaknn Allah ak ile syleyen Yunus Emre,

Allah Telnn varln, birliini, yceliini sk sk dile getirmitir. Aadaki iir

kelime-i tevhide dairdir:

Mminin kalbini yuyup ardan

L ilhe illalhdur ya nedr


53/1023

25

Afv idp cehennem nrn eriden

L ilhe illalhdur ya nedr

Ynus dir ki Allah cmleden ulu

Farzla snnetin tutandur kulu

Cennetn st eiginde yazlu

L ilhe illalhdur ya nedr(Tatc, 2005: 31-32)

Tekke edebiyatnn nemli temsilcilerinden biri olan Kaygusuz Abdal

aadaki ilahisinde tevhid vurgusu yapmaktadr:

Blble glzr gerekTtye eker gerek

Sarrafa gevher gerek

L ilhe illallh

Cn olan cn bilr

nsan insan bilr

Her srr Sultn bilr

L ilhe illallh

Cmle lem zt imi

Dery-y hikmet imi

Hakkla vuslat imi

L ilhe illallh(Gzel, 2000: 527-528)

rneklerde de grld gibi halk edebiyatna ait hemen hemen her trdepek

ok slm motifin yannda dorudan doruya tevhide dair yani Allah Telnn

varln, birliini, isimlerini ve sfatlarn ieren ifadeler yer almtr.

H. HAT VE MSKDE TEVHD

slam dininin temel akidesi olan tevhid, edebiyatmzla beraber dier slam

sanatlarnda da ilenmitir. Bu konu bazen hattatlarn elinde gzel bir levhaya


54/1023

26

dnrken bazen usta bestekrlar tarafndan namelere dklmtr. Bu blmde

hsn-i hat levhalarnda ve msikmizde tevhid konusunun ele alnna yer verdik.

1. HSN- HAT LEVHALARINDA TEVHD

Szlkteyaz, izgi; r, yolgibi anlamlara gelen hat kelimesi terim olarak

Arap yazsn estetik llere bal kalp gzel bir ekilde yaz yazma sanat

anlamnda kullanlmtr. Kaynaklarda genellikle cisman aletlerle meydana getirilen

ruhan bir hendesedireklinde tarif edilmektedir. (Derman, 1997: 16/427)

slam dinini kabul eden hemen hemen btn kavimlerin din bir gayretlebenimsedii Arap yazs, hicretten birka asr sonra slam mmetinin ortak bir deeri

haline gelmitir. zellikle Kurn- Kermi Allah Telnn szne yakr bir

gzellikte yazma heyecan, gayret ve titizlii yaznn sanat yazs seviyesine

ykselmesine sebep olmutur. Allah gzeldir gzeli sever (Mslim, man, 147)

dsturu ile hareket eden Mslmanlarn arnm bir ruh gzelliine sahip olma, i

temizliklerini hayatn btn safhalarna i ve sanat hareketleri olarak yanstma

istekleri onlar bu sanata ynlendirmitir. (Serin, 2003: 18)

slamiyetin kabulnden sonra Arap harflerini kullanmaya balayan Trkler,

zellikle Osmanl Devleti zamannda hat sanatna nemli katklarda bulunmulardr.

Bilhassa II. Bayezid zamannda Amasyal eyh Hamdullahn abalaryla stanbulda

balayan hat almalar daha sonra btn Osmanl topraklarna yaylmtr. Bu sre

zarfnda stanbul sadece Trkler ve slam lemi iin deil btn bir insanlk iin

gzel bir yaz sergisi ve yksek bir estetik niversitesi halinegelmitir. (Yazr, 1972:

68)

Btn slam sanatlar gibi hat sanat da Allah inancnn ve hissinin etrafnda

ekillenmitir. Merkez kubbe etrafnda ahenkle ykselen mimarimiz, tek sesli

msikmiz nasl Allah Telnn birliini sembolize ediyorsa hat sanatnda her bir

harfin tasavvuf dncede ifade ettii manas vardr. Bu mana u ekilde

aklanmtr:Btn harf, kelime ve cmleler noktada gizlidir. lh sze iaret eden

noktann ilk tecellisi eliftir. ekil ve mana bakmndan dier harfleri nefsinde

toplayan elif, Allaha ve Onun birliine iaret eder. Mrekkebin eliften dier


55/1023

27

harflere ak da ilh sfatlarn bu lemde zuhurunu ve yaratl sembolize eder.

(Serin, 2003: 20)

18

19

18Tevhidi simgeleyen elif harfinden oluan levha Hattat Osman zaya aittir. bk.www.ozcay.com
http://www.ozcay.com/http://www.ozcay.com/http://www.ozcay.com/http://www.ozcay.com/


56/1023

28

20

Yazdaki sembolizm harflerle snrl deildir. Yaznn istifinde de tevhid

bak asna uygun bir takm dzenlemeler yaplmtr. Hattatlar bilhassa ayet ve

hadislerin okunuunda bir hataya sebebiyet vermemek iin yaznn dzenine ok

dikkat etmilerdir. Kompozisyonlarda Allah lafznn ste gelmesine dikkat edilmi,

ayet metin Allah lafzyla balyorsa oluturulan terkip hrmeten yukardan aaya

doru doru yaplmtr. Bu durum hat sanatndaki manev bak asn gsteren

unsurlardr. Aadaki rnek bu hususa dairdir:

19 Allahu vahdeh (Allah tektir) ifadesinin yazl olduu bu levha Hamid Aytaa aittir. bk.

www.kalemguzeli.org20

Necmeddin Okyaya ait bu eser, yine kendisi tarafndan yaplan ebrulu kda nestalk hattyla

yazlm Allah lafzndan olumaktadr. (bk. Ali Alparslan, Osmanl Hat Sanat, stanbul 2007, s. 183.)
http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/


57/1023

29

21

21Arapa bir duann yazl olduu bu levha Hattat Mustafa Rakma aittir. Cel sls hattyla yazlm

olan eserde Allah lafznn en stte yer ald dikkat ekmektedir. (bk. Filiz aman -ule Aksoy,Osmanl Sanatnda Hat, Ankara 1998, s. 95)


58/1023

30

Kurn- Kerm bata olmak zere pek ok din metin hat sanatyla

sslenmitir. Bunlarn arasnda Allah Telnn vasflarn bildiren levhalar olduugibi Onun isimlerinin yazl olduu levhalar da vardr. Hat sanat bal bana tevhid

inancn sembolize etmesine ramen pek ok eserde Allah Telnn birliine iaret

eden lafzlar yazya geirilmitir. Hatta son dnem hattatlarndan Ali Hsrevolu hat

sanatnda ilk defa tevhid trnde eserler vermektedir.22 Sanatnn tevhid trnde

verdii eserlerin iki rnei aada yer almaktadr.

22Sanat hakknda bilgi edinmek ve hatlarn incelemek iin bkz:http://www.kalemgzeli.org/
http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/http://www.xn--kalemgzeli-feb.org/


59/1023

31


60/1023

32

Bunlarndnda aada eitli hattatlarn kelime-i tevhidi ve Allah Telnn

isim ve sfatlarn yazdklar levhalara baz rnekler verilmitir.

23

23

Grkan Pehlivana ait bu hatta 99 tane kelime-i tevhid farkl bir ekilde istiflenmitir. bk.www.kalemguzeli.org
http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/


61/1023

33

24

25

24

Y Mlikl-mlk yazl bu levha Emin Barna aittir. bk.www.kalemguzeli.org25Kelime-i tevhidin yazl olduu bu levha Hattat Mustafa Rakma aittir. bk.www.kalemguzeli.org
http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/http://www.kalemguzeli.org/


62/1023

34

2. MSKDE TEVHD

Msik, bir duygu, dnce ve fikri veya doal bir olay anlatmak gayesiylell ve ahenkli seslerin belli bir sanat anlay ierisinde, ritimli veya ritimsiz

olarak estetik bir ekilde bir araya getirilme sanatolarak tarif edilmektedir. (zkan,

1984: 29) Msiknin kaynayla ilgili ok farkl grler ileri srlmtr. letiim

ihtiyac olduu, Allah tarafndan retilmi olduu, bezm-i elest hatras olduu,

kinattaki ahengi ortaya koyduu, ftr olduu ve zevk ve elence ihtiyacndan

doduu grleri bunlardan bazlardr. (Dzenli, 1998: 9-18)

Her ne ekilde ortaya km olursa olsun msiknin insan yaamndaki yeriolduka byktr. zellikle edebiyatla msik arasnda bir birine gemi balar

bulunmaktadr. Edebiyatn en gzel gfteleri msiknin ince nameleriyle

bestelenmi ve muhteem eserler ortaya kmtr. Hatta bu birliktelikten msik

edebiyatad altnda yeni bir edebiyat alan teekkl etmitir.26

Msik yalnz edebiyatla deil dinle de etkileim ierisindedir. zellikle

tasavvuf ehlince msik insan Allah Telya yaklatran ve insan ruhunu ycelten

bir vasfa sahiptir. Bu yzden zaman ierisinde camilerde, muhtelif tarikat

toplantlarnda ve tekkelerde ibadet ve zikir esnasnda eitli vesilelerle icra edilen

bir msik meydana gelmitir. Buna din msikdenilmektedir. (zcan, 1982: I/3)

Din hayatn bir paras olan aure gnleri, mevlid trenleri, kandil geceleri,

ramazan ay ve daha pek ok unsura bal olarak gelien din msik ekil

bakmndan cami msiksi, tekke msiksi ve her iki trn ortak ekilleri olmak zere

blmde ele alnmaktadr.

Cami msiksi ierisinde yer alan temcd, tesbh, tekbr ve mnct trleri

Allah Telya kar yaplan hamd ve sena, dua, kr ve balanma ifadelerinin yer

ald eserlerd

Documents

16. Yy. Türk Edebiyatında Tevhid.pdf