Upload
naila-aghayeva
View
217
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
1/9
1
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI KƏND TƏSƏRRÜFATI NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN DÖVLƏT AQRAR UNİVERSİTETİ
Aqrar siyasət və dünya iqtisadiyyatı kafedrası
FƏNN: ƏMƏYİN İQTİSADİYYATI
MÖVZU: Əmək ehtiyatları, onların formalaşması, bölüşdürülməsi və
istifadəsi, əmək potensialı
GƏNCƏ 2010
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
2/9
2
Mövzu: Əmək ehtiyatları, onların formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsi, əmək potensialı
1.Demoqrafik siyasət ,əhalinin təkrar istehsalı və quruluşu. 2. Əmək potensialı, iqtisadi fəal və qeyri fəal əhali. 3. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalının mahiyyəti. 4. Əmək ehtiyatları və onlardan istifadə. 5. Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin olunma üsulu. 6. Əmək ehtiyatlarının proqnozlaşdırılmasının baalans üsulu. 7. Əməkehtiyatlarının idarə edilməsi vəzifələri. 8. Əhalinin miqrasiyası.
2.1.Demoqrafiq siyasət ,əhalinin təkrar istehsalı və quruluşu. Əhali problemi mürəkkəb sosial, iqtisadi və bioloji problemlər sırasına
daxildir.
Demoqrafiya əhali haqqında elmdir. Demoqrafiya – nəzəri demoqrafiya,təsviri, regional, riyazi ,statistik və iqtisadi demoqrafiya istiqamətlərindəixtisaslaşmış, əhali ilə bağlı olan sosial –iqtisadi prosesləri , proqnozları əhatə edir.
Demoqrafiq siyasət sosial –iqtisadi siyasətlə bağlı olsa da, onu müstəqilsiyasət formasına aid etmək olar. Miqrasiya siyasəti (əhalinin təbii hərəkəti ilə
bağlı siyasət), əhalinin yerləşdirilməsi ,əhali sakinliyi , sağlamlığı , ölüm vədoğuma təsiredən amillərə ,evlənmə - boşanma, mənzil, ekoloji,təhsil ,təlim – tərbiyə problemlərinə , az təminatlı çox uşaqlı ailələrə, yaşlı əhaliyə yardımməsələlərinə yeni qaydada yanaşmağı təələb edir.
Demoqrafik siyasətin həyata keçirilməsində iqtisadi,mənəvi , inzibati – hüquqi aktların, mexanizmlərin bir - birini tamamlanmsı vacibdir.
Əsas demoqrafik prosseslər : doğum , ölüm, təbii artım. *Doğum əmsalı – salamat doğulanların əhalinin orta sayına nisbəti kimi
müəyyən olunur.
*Ölüm əmsalı – ölənlərin əhalinin orta sayına nisbətidir. *Əhalinin təbii artım əmsalı –doğulanlarla ölənlərin fərqinin əhalinin orta
siyahı sayına nisbəti qaydasında müəyyən olunur *Demoqrafik proseslərə təsir göstərir: - doğum hallarının miqdarı ; - kəbin kəsdirənlərin yaşı; - qadınların ictimai vəziyyəti ; - əhali içərisində qadınların sayı ; - kənd və şəhər əhalisinin xüsusi çəkisi ;
- ümumi qadınlar içərisində ev və ictimai təsərrüfatlarda çalışanlarınxüsusi çəkisi ;
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
3/9
3
- fiziki və zehni əməklə məşğul olanların xüsusi çəkisi ; - ailənin elmi və mədəni səviyyəsi ; - evlənmə səviyyəsi, abortlar, müharibələr və s.
Əhalinin təkrar istehsalı işçi qüvvəsinin təkrar istehsalının ümumi əsasınıtəşkil edir .
Əhalinin təkrar istehsalı tarixən bəşəriyyətin konkret inkişaf dövrlərindən,həmin dövrlərə müvafiq olan məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsində ,diniadətlərindən, maddi həyat şəraitindən ,əhalinin mədəni inkişaf səviyyəsindən ,milliadət və ənənələrindən asılıdır .
Uşaq ölümünün azalması
Ümumi və sanitariya mədəniyyətinin yüksəlməsi .Uşaqlı analar üçün yaradılan əlverişli şərait
Ailə və ictimai mənafelərin vəhdətliyi
Ailə və cəmiyyətin mənafelərini nəzərə alan iqtisadi vədemoqrafiq siyasət
İşləyənlərin sağlamlığının möhkəmləndirilməsi və xəstəliklərin azaldılması
Normal maddi ,mədəni ,fizioloji, intelektual və psixoloji şəraitinin təmin olunması
2. Əmk potensialı, iqtisadi fəal və qeyri-fəal əhali
Əmək potensialı işçinin əmək fəaliyyətində iştirak etməsi inkişafı iləəlaqədardır.Bu potensial insana həm təbii, genetiq qaydada verilir və həm dəsonradan da əldə edilir. Beləki,insanlar öz istedadı ,təfəkkürü,psixoloji və fizioloji
parametrləri , yeni fikirlər ,ideyalar vermək baxımında eyni olabilmirlər. Əmək potensiallarının elə kompanetləri vardı ki, onlar sonradan əldə olunur,formalaşır,məsələn,təhsili ,peşə -ixtisası yaradıcı potensialı, biliyi ,həyat təcrübəsi ,mənəvidəyərləri ,işgüzarlığı , mütəşəkgilliyi və s.
Əmək potensialının artmasında və reallaşdırılmasında ailə, əmək kollektivlərivə dövlət mühüm rol oynayır.
Əmək potensialı
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
4/9
4
Əmək fəaliyyətinin intensivləşdirilməsinin müqəddimşərtlərindən biri kimi
İstehsal amili və şərti kimi
İstehsalın şəxsi ,insan amilinin hərəkəti kimi
Əmək qabiliyyətinin məcmusu kimi
Sosial-iqtisadi sistemlərin ünsürü ,daşıyıcısı kimi
İşçinin fiziki intellektual imkanlarının reallaşması kimi
Əmək bazarında insan qabiliyyətinin alqi-satqı obyekti kimi
Əhalinin peşə -ixtisas səviyyəsi kimi
Əmək kollektivlərinin və cəmiyyətin resurs fondu kimi
Hər hansı əmək fəaliyyətini icra etmək üçün öz iş qüvvəsini təklif edə bilməkimkanı olan əhali hissəsinə iqtisadi əhali və yaxud işçi qüvvəsi deyilir .Buraişsizlər də daxil edilə bilər.
Qeyri – iqtisadi fəal əhaliyə isə faktiki işçi qüvvəsinə daxil olmayanlar aiddir.
İqtisadi fəal əhali Qeyri –iqtisadi əhali
Əmək qabiliyyəti Əyani şöbələrdə oxuyan yaşında olub işləyənlər tələbələr
İş axtaran işsislər Yaşa görə və güzəştli pensiyaalanlar
Əlilliyə görə pensiya alanlar
Ev təsərrüfatında çalışanlar, uşaq və xəstələrə qulluq
İş axtarmağı dayandıran,
buna maraq göstərmiyənlər
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
5/9
5
İşləməyi zəruri hesab etməyəndigər şəxslər
2.3. İş qüvvəsinin təkrar istehsalının mahiyyəti.
İş qüvvəsi insanın əmək qabiliyyətidir, onun əmək prosesində istifadə etdiyifiziki və zehni qüvvəsi , bilik təcrübə və əmək vərdişlərinin məcmusudur.
İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı ictimaitəkrar istehsalın tərkib hissəsi olub,əmək, prosesində insanın sərf etdiyi əzələ ,sinir, fiziki enerjinin daima bərpa olunması, istehsaldan getmiş işçilərin yeni miqdar və keyfiyyətdə işçi qüvvəsi ilə təmin edilməsi
prosesidir
Fərdi iş qüvvəsinin Təbii itkinin İxtisaslı işçi qüv-təkrar istehsalı əvəz edən və vəsinin istehsalı
əlavə təlabatı təmin edən yeni işçi qüvvə-sinin istehsalı
İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalının xüsusiyyətləri:
1.
İşçi qüvvəsinin daşıyıcısı olan insanlar bir məhsuldar qüvvə kimi elmi-texniki biliyə malik olurlar və əmək alətlərini hərəkətə gətirilər;
2. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində və bunun sayəsində insan başlıcaməhsuldar qüvvə olur ;
3. İşçi qüvvəsinin daşıyıcısı məhsuldar qüvvələrin mühüm ünsürü olmaqla bərabər, istehsal münasibətlərinin başlıca subyektidir;
4.
İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı eyni zamanda ailə münasibətlərinin, mənəvi ,hüquqi və s münasibətlərinin təkrar istehsalıdır;
5. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı müvafiq həcmdə yaşayış vasitələtinin təkrar
istehsalını tələb edir.
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
6/9
6
4.Əmək ehtiyatları və bunlardan istifadə
*Əmək ehtiyatlarına işləməyən I və II qrup əmək və müharibə əlilləri vəgüzəştli təqaüd alan və işləməyənlər çıxıldıqdan sonra bütün əmək qabiliyyətliyaşında olan əhali, yəni 16-62 yaşında kişilər, 16-57 yaşında qadınlar daxil
edilirlər. *Əmək ehtiyatlarına əmək qabiliyyəti yaşından xaric olan,lakin faktikiolaraq işləyən şəxslər də , yəni 62 yaşdan yuxarı olan kişilər, 57 yaşdan yuxarı olanqadınlar və 16 yaşdan az olan yeniyetmələr daxil edilirlər.
*Əmək ehtiyatlarının əsas hissəsini əmək qabiliyyətli yaşında olan əhalitəşkil edir. Əhalinin minimum (16 yaş ) və maksimum (təqaüd yaşı) əməkqabiliyyəti həddi fizioloji və ictimai –iqtisadi amillərlə müəyyən edilir. Ona görədə əhalinin təqaüd yaş dövrü ümumi halda konkret iş sahələri üçün ayrılıqdamüəyyənləşdirilir.
Əhali ehtiyatlarından səmərəli istifadə
Əmək Maddi və Əhalinin Az əmək ehtiyatlarının qeyri-maddi məşğuliy- sərfilə çox xalq təsərrü- istehsal yəti nəticələr fatı sahələri sahələrinin əldə etməküzrə bölüşdü- işçi qüvvə- üçün müvafiqrülməsi sinə olan tədbirlərin
tələbatın görülməsi təminedilməsi
Əmək ehtiyatlarından istifadə göstəriciləri
Maddi və Əmək Təsərrüfat- Əmək İşçilərin iş qeyri mad- məhsuldar - larda ,təhsillə qabiliy- vaxtı fondu-di istehsal lığın səviyy- məşğul olan yəti yaşın- dan istifadə sahələrində si əhalinin xüsusi da olan yaş
şəhər və çəkisi qrupları üzrə kənddə, kişi və qa-
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
7/9
7
habelə rayon- dınların məş-lar üzrə ğulluğu çalışan işçilə-rin nisbəti
5. Xalq rəsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin olunma mənbələri və formaları.
Maddi və qeyri – maddi istehasl sahələrinin işçi qüvvəsi ilə təmin olunmasımənbələrinin müəyyən olunması təsərrüfat və mədəni quruçuluğun mühümməsələlərindəndir. Xalq təsərrüfatı sahələrinin işçi qüvvəsi ilə təmin olunmasınıümumu əsasını, yaxud mənbəyini əmək qabiliyyətli əhali təşkil edir.
Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təmin olunma mənbələri
Əmək ehti- Əmək qabiliy Ev və şəxsi İşçilərinyatlarının yətli əhali- həyətyanı kənd təbii artım nin mexaniki təsərrüfatla- təsərrüfatından hesabına hərəkəti hesa- rından azad xalq təsərrüfa-artması bına olan işçi tının başqa sa-mənbəyi qüvvəsi he- hələrinə yenidən
sabına bölüşdürülməsi
Xalq təsərrüfatının işçi qüvvəsi ilə təminolnma formaları
Münafiq məktəbləri bitirmiş ixtisaslı fəhlə və mütəxəssislərin planlı qaydada bölüşdürülməsi
İşçilərin bilavasitə müəssisələr tərəfindən toplanması
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
8/9
8
Orta ümumtəhsil məktəblərini qurtaranların işə cəlb edilməsi
Əmək birjaları vasitəsilə
Məşğulluq mərkəzləri vasitəsilə
Əhalinin könüllü küçürülməsi və dövlət tərəfindən mütəşəkkil toplanması
6. Əmək ehtiyatlarının proqnozlaşdırılmasının balans üsulu
Ölkə və rayonlar üzrə əmək ehtiyatlarının ümumi (toplu) balansı
İxtisaslı fəhlə kadrları balansı
Mütəxəssis kadrları balansı Kəndlərin əmək ehtiyatları balansı Qadınların iş qüvvəsi balansı Gənclərin əmək ehtiyatları balansı
Xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı sahələrinin işçi qüvvəsi ilə təmin olunmasının balans hesablamaları İş vaxtı balansı Ərazi üzrə əmək ehtiyatları balansı Müəssisələrin kadrlar balansı
İş qüvvəsinin təkrar istehsalının aşağıdakı nisbət növləri müxtəlif əməkehtiyatları balansları vasitəsi ilə öyrənilir:
1. İctimai istehsalın özündə təşəkkül tapan proporsiyalar .
Bu özünün işçi qüvvəsinin miqdarı ilə istehsalın həcmi arasındakı əlaqədə göstərir;
2. Məcmu işçi qüvvəsi daxilində baş verən nisbət . Bu özünü işçilərinsahələr üzrə bölüşdürülməsində ,işçi qüvvəsinin fəhlə və mütəxəssislərə,onların müəyyən peşə -ixtisas qruplarına və s. ayrılmasında təzahüretdirir .
3.
Əmək qabiliyyətli əhalinin ümumu əhaliyə nisbəti. Bu əmək qabiliyyətliəhalinin ümumi miqdarını , habelə cins yaş tərkibini və quruluşunuöyrənməklə əlaqədardır.
2.7 Əmək ehtiyatlarının idarə edilməsi vəzifələri
1. Əmək potensialından səmərəli istufadə olunmasında bazar və qeyri-bazarmexanizmlərinin düzgün əlaqələndirilməsi;
2.
Əhalinin və işçi qüvvəsinin təkrar istehsalı fazaları üçün ailə və dövlətinməsuliyyətinin eyni dərəcədə artırılması ;
8/18/2019 172_Mövzu 4.doc
9/9
9
3.
Sahə strukturu , investisiya siyasəti ilə məşğulluq strukturunun optimaləlaqələndirilməsi , iş qüvvəsinə real təlabatın proqnozlaşdırılması;
4. Gənclər və qadınlar işlə təmin olunması üzrə xüsusi proqramlarınhazırlanması;
5. Əmək resurslarının digər resusrlara nisbətən priorited hesab olunması;
6.
Əmək resurslarının ümummilli ideologiya kimi qiymətləndirilməsi və s.