180419 JV2017 v1 - LVNL · Het totaal aantal meldingen per jaar is een zeer algemeen overzicht. Daarnaast is eind 2015 een Europese verordening van kracht geworden waarin verplicht

Referentienummer BP&C/2018/2514 Status Definitief

Versienummer 1.1 Rubricering Openbaar

Versiedatum 22 mei 2018

Jaarverslag 2017 Verantwoording aan de Minister van Infrastructuur en Waterstaat

Inhoudsopgave

Voorwoord LVNL‐bestuur 3

Veiligheid 5

Efficiëntie 13

Maatschappij en milieu 19

Onze topprioriteiten 23

Overige ontwikkelingen 26

Personeel 28

Financiën 30

Bestuursstructuur 36

In control statement 43

Bericht van de raad van toezicht 46

Jaarrekening 2017 52

Overige gegevens 115

Afkortingen 119

© 2018 Luchtverkeersleiding Nederland

Niets uit deze publicatie mag worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van

druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande toestemming van

Luchtverkeersleiding Nederland.

LVNL‐jaarverslag 2017 ‐ versie 1.1 124 pagina's 3

Voorwoord LVNL‐bestuur

Onze purpose ‘SAMEN LUCHTVAART MOGELIJK MAKEN’ vormde de rode draad in 2017. Met elkaar

stelden we vast dat veiligheid onze hoogste prioriteit is en onze vakkundigheid ons grootste goed. Dat

we een partner willen zijn waar men op kan rekenen; die meedenkt en verbindt en doet wat nodig is

om luchtvaartambities mogelijk te maken.

Dit heeft ons onder andere geholpen om in 2017 meer focus aan te brengen in onze bedrijfsvoering.

Nadat we in het voorgaande jaar constateerden dat de LVNL‐projectportfolio te omvangrijk was en

focus ontbeerde, zijn we SAMEN met onze managementteamleden in een zorgvuldig proces gekomen

tot een ambitieus pakket waarvoor we alles op alles zullen zetten om het te halen. Door heldere keuzes

te maken worden de LVNL’ers gerichter ingezet, waardoor projecten met een topprioriteit met goed

resultaat, binnen de planning kunnen worden afgerond. In dit jaarverslag rapporteren we

vanzelfsprekend over de voortgang op deze thema’s.

Topprioriteiten 2017

• Co‐locatie met militaire luchtverkeersleiding – afgerond op 7 december 2017

• Luchtverkeersleiding op Lelystad Airport – voorbereiden voor opening

• Annex‐gebouw – realisatie in 2019

• Nieuw luchtverkeersleidingssysteem iCAS – operationeel in 2021/2022

• Voldoende luchtverkeersleiders om naast operationele inzet ook voldoende expertise zeker te

stellen voor onze projecten

We zijn er trots op dat we conform planning één van deze topprioriteiten in het verslagjaar tot een goed

RESULTAAT hebben gebracht. Na een gedegen voorbereiding in een samenwerkingsverband met het

Commando Luchtstrijdkrachten Defensie ‐ CLSK ‐ werken de militaire en burgerluchtverkeersleiders

sinds 7 december 2017 schouder‐aan‐schouder op de operationele zaal op Schiphol.

Er is geen reden om achterover te leunen. De overige topprioriteiten moeten de komende jaren worden

opgeleverd en we hebben eind 2017 een nieuwe topprioriteit toegevoegd: de modernisering van de

verkeerstoren op de luchthaven Schiphol. Naast de doorlopende programma’s uit de lijst van 2017 een

grote klus waar we vol voor gaan. En om zeker te weten dat de benodigde wijzigingen ook aan de

behoeften van de betrokken medewerkers voldoen, hebben we in het begin van 2018 in OPEN

bijeenkomsten met de betrokkenen gesproken over de gewenste aanpassingen aan hun werkomgeving.

Naast onze VERANTWOORDELIJKHEID voor de veilige en efficiënte afhandeling van het luchtverkeer

heeft ook het milieu onze volle aandacht. In de dagelijkse operatie dragen wij zorg voor het afhandelen

van luchtverkeer binnen de op nationaal niveau afgesproken milieuregels. En in aanvulling daarop

hebben wij ons in 2017 onder andere aangesloten bij het Corporate Biofuel Programme van KLM.

Om onze strategische doelen ook in de toekomst waar te kunnen blijven maken is het nodig de

organisatie op een aantal plaatsen aan te passen. Het gaat hierbij met name om de inrichting van de

toplaag. Een belangrijke factor is de wens om de safety governance van LVNL verder te verbeteren.

Waar in het verslagjaar de taken en verantwoordelijkheden weliswaar helder, maar verspreid over

sleutelposities in de organisatie waren belegd, wordt de topstructuur in 2018 zodanig aangepast dat de

4 124 pagina's LVNL‐jaarverslag 2017 ‐ versie 1.1

beheersing van veiligheidsgerelateerde verbeteringen beter gestroomlijnd wordt. Daarmee is het

mogelijk de energie van de organisatie nog efficiënter aan te wenden en effectiever te richten dan nu

het geval is.

Wij realiseren ons dat ook de komende jaren veel van de medewerkers gevraagd zal worden. Uit het

medewerkertevredenheidsonderzoek dat in 2017 werd gedaan blijkt een grote motivatie en

betrokkenheid van de LVNL’ers. Wij zijn trots op wat de collega’s in alle geledingen van onze organisatie

het afgelopen jaar aan werk hebben verzet. Niet alleen de veilige afhandeling van een record aantal

vluchten ‐ wat op zichtzelf al een groot compliment waard is ‐ maar ook de voortgang die op de

topprioriteiten is geboekt. Het van start gaan van de civiel‐militaire co‐locatie in de nacht van 6 op 7

december vormde daarbinnen een hoogtepunt. Wij hebben er dan ook alle vertrouwen in dat de grote

uitdagingen waar LVNL de komende jaren voor staat deskundig, met toewijding en enthousiasme

worden opgepakt.

Marlou Banning, CFO en Michiel van Dorst, CEO


Veiligheid

Aan het bereiken van een acceptabel niveau van veiligheid geven wij de hoogste prioriteit. We zijn

open over onze veiligheidsprestaties. Niet alleen in ons jaarverslag. Aanmerkelijke voorvallen en de

resultaten van onderzoek daarna publiceren wij op onze website lvnl.nl.

LVNL heeft in het verslagjaar ten opzichte van 2016 meer vluchten (2,8 procent in het Area Control

Centre en 3,7 procent op Schiphol) afgehandeld, met een onverminderd hoog veiligheidsniveau.

Veiligheid van luchtverkeer staat voorop en wij blijven altijd streven naar veiligheidsverbetering.

Onze kerntaak is het voorkomen van botsingen in de lucht en op de grond, tussen vliegtuigen of met

andere voertuigen en het voorkomen van ongevallen als gevolg van zogturbulentie. Hoe succesvol dat

is, is niet eenvoudig af te leiden uit het aantal ongevallen, omdat deze zich gelukkig vrijwel nooit

voordoen. Om een goede indicatie te krijgen van de mate van veiligheid die we bereiken worden

daarom meer dan alleen ongevallen en voorvallen beschouwd. Zo wordt bijvoorbeeld ook de kwaliteit

van opleiding en training getoetst, doen we onderzoek naar voorvallen en voeren we

risicobeoordelingen uit. Alle procedures om de veiligheid van luchtverkeersleiding zo goed mogelijk te

beheersen zijn vastgelegd in het safety managementsysteem (SMS) van LVNL. Ook de status van de

verbeterprogramma’s is een belangrijke indicator.

Totaal aantal gemelde voorvallen per jaar

Aantal gemelde voorvallen per jaar.

Het totaal aantal meldingen per jaar is een zeer algemeen overzicht. Daarnaast is eind 2015 een

Europese verordening van kracht geworden waarin verplicht is gesteld meer typen voorvallen te

melden. In 2016 is sterk de nadruk gelegd op de veiligheid van het grondproces (pushback en taxiën)

hetgeen toen resulteerde in een sprongsgewijze toename van het aantal meldingen. In 2017 is het


aantal gemelde voorvallen dankzij de in gang gezette verbeterprogramma’s voor de grondoperaties

weer iets afgenomen ten opzichte van 2016. Bij Schiphol TWR/APP nam onder meer het aantal gemelde

voorvallen in de grondoperatie, het aantal go‐arounds en het aantal airspace infringements af. Bij ACC

betrof het onder andere een daling van het aantal airspace infringements en afwijkingen van de route.

Daarnaast nam het aantal zogenoemde ‘levelbusts’ af. Een levelbust is door EUROCONTROL

gedefinieerd als: ‘any unauthorised vertical deviation of more than 300 feet from an air traffic control

flight clearance’.

Voorvallen per 10.000 bewegingen

Een andere, meer gerichte indicator is het verloop van het aantal ‘serious’ en ‘major’ voorvallen, de

twee hoogste categorieën in voorvallen. De getallen zijn in absolute zin slechts een fractie (circa 10

procent) van het totaal aantal gemelde voorvallen.

Trend aantal serious en major voorvallen Mainport Schiphol per 10.000 vluchten.

De trendlijn buiten het grondproces is in 2017 licht stijgend. Dit wordt onder andere veroorzaakt door

een toename in luchtruimschendingen ‐ mede veroorzaakt door de snelle toename van het gebruik van

drones ‐ en door een toename in het aantal separatieonderschrijdingen bij Schiphol Approach. Van deze

laatste soort waren er ook meer voorvallen waarbij LVNL (mede‐) oorzakelijk was aan het ontstaan van

het incident. In de figuur is de sprong omhoog van voorvallen die optraden in het grondproces

(pushback en taxiën) in 2016 goed te zien, net als de afname daarvan in 2017. De trend van het aantal

‘serious’ en ‘major’ voorvallen in het flight proces is niettemin langzaam stijgend (uitgedrukt in

voorvallen per 10.000 bewegingen). LVNL besteedt met gerichte verbeterprogramma’s aandacht

hieraan om deze trend te keren.

Europese eisen

Volgens Europese regelgeving is LVNL verplicht te rapporteren over vijf indicatoren, die hierna

achtereenvolgens worden behandeld. Voor drie van de vijf indicatoren is door de Europese Commissie

overigens geen kwalitatieve target vastgesteld:


1. Effectiveness of Safety Management System (EoSMS)

Voor deze indicator is in de Europese regelgeving een target voor het jaar 2019 gesteld: alle scores level

D (Managing & Measuring) en voor Safety Culture level C (Implementing). De definitie van de

targetlevels zijn hieronder weergegeven.

De target levels zijn als volgt gedefinieerd:

• Initiating (A): The organisation does not see the need to have a safety culture measuring

mechanism in place;

• Planning/Initial Implementation (B): the organisation is aware of the need to have periodic

measurements of safety culture in place, as well as an improvement plan. However, what will be

measured, and when, is still being defined;

• Implementing (C): safety culture is measured and results are available. An improvement plan

addresses the need for individuals to be aware of, and support, the organisation’s shared beliefs,

assumptions and values regarding safety;

• Managing & Measuring (D): all of Implementing plus: the organisation assesses its safety culture on

a regular basis and implements improvements to any identified weaknesses. Safety Culture

enablers and barriers are identified, and solutions to reduce barriers are being implemented;

• Continuous Improvement (E): all of Managing & Measuring plus: all personnel are pro‐active and

committed to improving safety. Safety Culture Surveys confirm that, within the organisation, there

is a high level of alignment between what is said, what is done, and what is believed. Organisational

management approves a continuous improvement plan.

2. Usage of ‘severity classification of the Risk Analysis Tool (RAT)

Wetgeving verplicht de EU‐lidstaten de severity‐classificatie op basis van de RAT‐methodologie te

gebruiken om een geharmoniseerde rapportage mogelijk te maken van de ernstbeoordeling van

separatieminima‐onderschrijdingen, runway incursions en ATM‐specifieke technische gebeurtenissen.

De target voor de ‘usage of the severity classificatie’ ‐indicator is vastgesteld op 100 procent. LVNL

voldoet daaraan (= ‘yes’).

Indicator 2017 2016

RAT usage

Separation minima infringements Yes Yes

Runway incursions Yes Yes

ATM specific events Yes Yes

3. Just Culture

Voor deze indicator is in de Europese regelgeving geen target vastgesteld. Internationaal wordt het

rechtvaardig en billijk omgaan met handelingen van professionals aangeduid als Just Culture. De meting

bestaat uit vierentwintig vragen waar ‘ja’ of ‘nee’ op kan worden geantwoord. Het resultaat is

afhankelijk van de nationale wetgeving en de interne LVNL‐processen. De score is al enige jaren

constant. De meetmethode was tien jaar geleden actueel maar heeft aan werkzaamheid verloren. Er

wordt gewerkt aan een nieuwe Just Culture indicator; het is ook mogelijk dat de wettelijke verplichting

van de indicator wordt geschrapt.

Indicator 2017 2016

Just Culture 83,3% 83,3%


4. Onderschrijdingen separatieminima

Voor deze indicator is in de Europese regelgeving geen target vastgesteld.

Separatieonderschrijdingen Mainport Schiphol 2011‐2017.

In 2017 werden geen separatieonderschrijdingen geclassificeerd als een ‘serious incident (A)’. In het

aantal gemelde voorvallen van de classificatie ‘major incident’ (B) en ‘significant incident’ (C) valt een

stijging ten opzichte van voorgaande jaren waar te nemen.

Naast de al bestaande meldingen van voorvallen door operationeel personeel, worden

separatieonderschrijdingen sinds het derde kwartaal van 2016 automatisch gedetecteerd op basis van

radargegevens en in onderzoek genomen. Hiermee wordt voor dit belangrijke type voorval een

completere afspiegeling van de werkelijkheid bereikt, zodat alle significante separatieonderschrijdingen

onderzocht worden. Dit verklaart deels de toename in het aantal separatieonderschrijdingen in 2017 in

vergelijking met 2016, met name in de lichtere categorieën (C en D). Daarnaast is een stijging

waarneembaar van het aantal separatieonderschrijdingen tijdens het type operatie waarbij er op twee

parallelle banen wordt geland. LVNL monitort deze trend, met het doel oorzaken te vinden en te

bepalen of en welke aanvullende maatregelen moeten worden genomen.

De ernstcategorieën voor onderschrijdingen van separatieminima zijn internationaal als volgt

gedefinieerd:

• Serious (A): an incident involving circumstances indicating that an accident nearly occurred. Note:

The difference between an accident and a serious incident lies only in the result;

• Major (B): an incident associated with the operation of an aircraft, in which safety of aircraft may

have been compromised, having led to a near collision between aircraft, with ground or obstacles

(i.e., safety margins not respected which is not the result of an ATC instruction);

• Significant (C): an incident involving circumstances indicating that an accident, a serious or major

incident could have occurred, if the risk had not been managed within safety margins, or if another

aircraft had been in the vicinity;

• Not determined (D);

• No safety effect (E): an incident which has no safety significance.


5. Runway Incursions

Voor deze indicator is in de Europese regelgeving geen target vastgesteld.

Aantal runway incursions Schiphol 2011‐2017, per jaar, per ernstcategorie.

Een runway incursion is iedere gebeurtenis op een luchthaven waarbij een vliegtuig, voertuig of

persoon zich onbedoeld bevindt in de beschermde zone van een baan die wordt gebruikt voor starts of

landingen. De ernstcategorieën voor runway incursions zijn door ICAO als volgt gedefinieerd:

• Category A is a serious incident in which a collision was narrowly avoided;

• Category B is an incident in which separation decreases and there is a significant potential for

collision, which may result in a time critical corrective/evasive response to avoid a collision;

• Category C is an incident characterized by ample time and/or distance to avoid a collision;

• Category D is an incident that meets the definition of runway incursion such as incorrect presence

of a single vehicle/person/aircraft on the protected area of a surface designated for the landing and

take‐off of aircraft but with no immediate safety consequences.

Het totaal aantal gemelde runway incursions 2017 is uitgekomen op 46. Ruim tachtig procent hiervan

betreft voorvallen van de minst ernstige categorie (D) waarbij de veiligheid niet in het geding is

geweest. Door de uitzonderlijk open meldingscultuur van LVNL ‐ die in Nederland mogelijk gemaakt

wordt door goede wettelijke bescherming van de melder ‐ melden onze mensen ook deze categorie, en

dat helpt bij het vinden van oorzaken van runway incursions.

Het aantal runway incursions in categorie C is ten opzichte van 2016 gedaald.

Eén voorval is geclassificeerd in categorie B. Het ontstond doordat een voertuig van de vogelwacht in de

beschermde zone van de Buitenveldertbaan kwam, terwijl een vliegtuig voor een landing op deze baan

naderde. De vogelwacht nam het landende vliegtuig waar, verliet daarop de beschermde zone en het

vliegtuig landde veilig. We hebben het voorval grondig geanalyseerd met het doel er lessen uit te

trekken. Eén van de aanbevelingen, om de baaninspectie van de Aalsmeerbaan in tegenovergestelde

richting uit te voeren, om zo het per ongeluk passeren van het baaneinde in de toekomst te voorkomen,

is inmiddels ingevoerd.


De belangrijkste oorzaken van runway incursions in 2017 zijn een langere baanbezettijd (het

voorgaande vliegtuig draait langzaam de baan af en is nog net niet helemaal vrij van de baan als het

achteropkomend vliegtuig landt) en het zonder klaring oplijnen, starten en landen van vliegtuigen. De

genomen maatregelen om vliegtuigen sneller de baan te laten vrijmaken laten een positief effect zien.

In 2017 zijn diverse runway safety maatregelen en initiatieven genomen. Voorbeelden hiervan zijn het

faciliteren van awareness campagnes voor vliegers en luchtverkeersleiders, een aangepaste procedure

die het niet‐onderkennen van dubbele baanbezetting door luchtverkeersleiders moet voorkomen en

infrastructurele aanpassingen aan de Kaagbaan.

Programma’s ter verbetering van de veiligheid

Voor de verdere verbetering van de veiligheid besteden wij voortdurend aandacht aan de ontwikkeling

van onze systemen en procedures en de bekwaamheden van onze medewerkers. Wij doen dit op basis

van ‘lessons learned’ uit het veiligheidsmanagementsysteem en eisen gesteld door de klanten, de

toezichthouder, de wet‐ en regelgevers en de eigen organisatie.

Als gevolg van interne risicoanalyses en veiligheidsaanbevelingen wordt uitvoering gegeven aan diverse

projecten om de veiligheid verder te verbeteren. In het verslagjaar waren de belangrijkste daarvan:

• Voortdurende aandacht voor luchtruimschendingen en pogingen deze terug te dringen. Een

luchtruimschending ontstaat als een vliegtuig zich in luchtruim bevindt waar het niet mag vliegen,

omdat het daarvoor geen toestemming heeft gevraagd of gekregen;

• Samen met de partners in het Veiligheidsplatform Schiphol (VPS) hebben we ons ingespannen om

het aantal grondvoorvallen terug te dringen. Het gaat hierbij met name om voorvallen tijdens de

‘pushback’ vanaf de gate;

• De keuze is gemaakt voor digitale strippen in de verkeerstoren. Het gebruik van digitale strippen

zorgt voor meer rust in de toren en biedt meer mogelijkheden om elektronische

veiligheidsvangnetten te introduceren. Een ‘proof‐of‐concept’ kwam in 2016 gereed. In het

verslagjaar werd met een leverancier een contract getekend om het systeem op te leveren in 2019.

Rapport(en) Onderzoeksraad voor Veiligheid – OVV

Op 6 april 2017 publiceerde de Onderzoeksraad voor Veiligheid een uitgebreid rapport over een

diepgaand onderzoek naar de veiligheid van het vliegverkeer op Amsterdam Airport Schiphol.

De raad stelt dat er geen aanwijzingen zijn dat de luchthaven op dit moment onveilig is. Tegelijkertijd

constateert de raad dat verdere groei niet veilig kan worden opgevangen met marginale aanpassingen

en dat voordat kan worden besloten over groei van luchthaven Schiphol, de risico’s voor het

vliegverkeer op en rond de luchthaven moeten worden aangepakt.

Het rapport bevat acht uitgebreide aanbevelingen. De overheid en de luchtvaartsectorpartners op

Schiphol hebben bij brief van 6 oktober 2017 afzonderlijk gereageerd. Opvolging van de aanbevelingen

is gestart in het verslagjaar en wordt voortgezet in 2018.

Veiligheidsstudies

Volgens de Europese regelgeving moet voor elke verandering aan het luchtverkeersleidingssysteem een

veiligheidsbeoordeling of ‐studie worden uitgevoerd.

De belangrijkste veiligheidsstudies die zijn uitgevoerd ter ondersteuning van wijzigingen waren in 2017:


• Co‐locatie van militaire verkeersleiding met de civiele verkeersleiding;

• Modernisering van het ‘AORTA’ netwerk, één van de belangrijkste netwerken in gebruik bij LVNL

voor het distribueren van vliegverkeergegevens;

• Operationele ingebruikname van de ‘Last Resort Radio Telephony System’. Een noodset voor

radioverkeer met vliegtuigen, voor die momenten dat het hoofdsysteem en het back‐upsysteem

falen;

• Een proef om gedeeltelijke RPAS ‐ Remotely Piloted Aircraft System; drones ‐ operaties in het

plaatselijke verkeersleidingsgebied van Schiphol toe te staan;

• De vervanging van de hardware (computer) op de werkplek van de torenverkeersleider.

Nationale en internationale samenwerking

Alle hierna genoemde samenwerkingsverbanden leveren een bijdrage aan het verbeteren van de

veiligheid in de lucht en op de grond. Het Veiligheidsplatform Schiphol werkt rechtstreeks aan de

veiligheid van de operaties op Schiphol. De internationale gremia zijn onmisbare plekken om invloed uit

te oefenen op aanstaande regelgeving of leveren nuttig toegankelijke kennis van collega

luchtverkeersdienstverleners.

Veiligheidsplatform Schiphol (VPS)

VPS en dan met name het Runway Safety team dat is ondergebracht in de Expertgroep Flight Safety

waar LVNL de voorzitter voor levert, richtte zich in 2017 onverminderd op de onderwerpen runway

incursions, vogelaanvaringen en ‘ground movement safety’. Voor het onderwerp vogelaanvaringen is

apart het VPS Schiphol Birdstrike Committee opgericht, onder voorzitterschap van Amsterdam Airport

Schiphol. Aan de overheidskant is een complementair ‘regieplatform vogelaanvaringen’ actief, dat heel

Nederland bestrijkt.

Single European Sky (SES) en Functional Airspace Block Europe Central (FABEC)

In het kader van SES wordt op diverse terreinen, waaronder veiligheid, samengewerkt met Europese

collega‐organisaties. Wij leiden de werkzaamheden van het FABEC Standing Committee Safety. FABEC is

een samenwerkingsverband tussen de staten en civiele en militaire luchtverkeersdienstverleners van

België, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg, Zwitserland en Nederland, inclusief het Maastricht Upper Area

Control Centre. Het is gericht op het verbeteren van veiligheid, het verkorten van routes, het verhogen

van capaciteit in het luchtruim en het verbeteren van kostenefficiëntie voor luchtvaartmaatschappijen.

Eén van de speerpunten is het gezamenlijk in stand houden van een safety management systeem voor

de aangesloten luchtverkeersdienstverleners. De veiligheidsprestaties worden conform de regelgeving

gerapporteerd via FABEC aan de Nederlandse overheid en aan de Europese Commissie.

European Aviation Safety Agency (EASA1)

Door EASA wordt voor veiligheidsaspecten nieuwe regelgeving voorbereid. De regelgeving wordt door

EASA voorgesteld en uiteindelijk door de Europese Commissie als wetgeving uitgebracht. Deze

wetgeving heeft direct kracht van wet in Nederland, zonder tussenkomst van de Nederlandse regering

of het parlement. Het blijven volgen van de ontwikkelingen op Europees regelgevend gebied vergt door

de diversiteit en hoeveelheid in wording zijnde regelgeving doorlopend een flinke inspanning van LVNL.

1 EASA: het Europees Agentschap voor de veiligheid van de luchtvaart van de Europese Unie, opgericht in 2002. Het agentschap helpt de EU wetten en regels voor een veilige luchtvaart te ontwikkelen en verleent de Commissie bijstand bij de controle op de toepassing van EU‐regels.


EUROCONTROL2

Het Safety Team van EUROCONTROL is specifiek gericht op de ondersteuning van

luchtverkeersleidingsdiensten die naar aanleiding van nieuwe Europese regelgeving moeten worden

aangepast. In 2017 werden drie vergaderingen gehouden; wij leveren de co‐chairman van het Safety

Team, naast de statutaire co‐chairman van EUROCONTROL.

2 EUROCONTROL verzorgt de centrale coördinatie van de luchtverkeersleiding in Europa, met name via de 'Network Manager' functie. Het Safety Team is een invloedrijk orgaan waar de safety managers van de aangesloten luchtverkeersleidingsdiensten bijeenkomen.


Efficiëntie

Wij bereiken een goed operationeel resultaat als de balans tussen veiligheid, efficiëntie en milieu in

evenwicht is. Betrouwbaarheid van de capaciteit die wij leveren is van groot belang voor onze klanten

en hun klanten; de reizigers.

Verkeerscijfers

Amsterdam Area Control Centre – ACC

Totaal aantal afgehandelde vluchten 2017 609.173

Verschil ten opzichte van 2016 (592.834) 2,8%

Schiphol Tower/Approach – TWR/APP



Totaal inclusief terreinvluchten *) 514.625


Rotterdam The Hague Airport – Rotterdam

Totaal aantal afgehandelde vluchten 2017, inclusief terreinvluchten *) 49.962

Verschil ten opzichte van 2016 (52.442) ‐4,7%

Maastricht Aachen Airport – Beek



Groningen Airport Eelde – Eelde


Verschil ten opzichte van 2016 (24.750**)) 9,1%

North Sea Area Amsterdam en ongecontroleerd boven land



Waarvan gefactureerd in 2017 9.110


*) Een terreinvlucht is een vlucht die start van en daarop volgend landt op hetzelfde luchtvaartterrein. **) Aangepast voor vergelijkingsdoeleinden

Verkeerscijfers 2017.


Capaciteit

Aantal vluchten Amsterdam ACC per jaar, inclusief groeicijfers, van 2007 tot en met 2017

Aantal vluchten Schiphol TWR/APP per jaar, inclusief groeicijfers, exclusief terreinvluchten, van 2007 tot en met 2017.

FABEC‐doelen

Het FABEC‐capaciteitsdoel is vastgesteld op een gemiddelde air traffic flow management (ATFM)

vertraging (en‐route luchtruim) van maximaal 0,42 minuut per vlucht in 2017. Daarnaast geldt een


aparte norm voor maximale vertraging met door de ANSP’s (Air Navigation Service Providers)

beïnvloedbare redenen, waaronder luchtverkeersleidingscapaciteit, beschikbaarheid personeel, speciale

evenementen, medegebruik van luchtruim door militairen en uitval van technische apparatuur. De

redenen worden aangegeven met de codeletters CRSTMP, waarbij de individuele letters staan voor:

C ‐ Air traffic control capacity;

R ‐ Air traffic control routings;

S ‐ Air traffic control staffing;

T ‐ Air traffic control equipment;

M ‐ Airspace Management;

P ‐ Special event.

De CRSTMP‐norm is in het verslagjaar 0,33 minuut per vlucht. Om de FABEC‐doelen te bereiken zijn in

Nederland individuele doelen gesteld voor het Amsterdam Area Control Centre (ACC), dat de

verantwoordelijkheid is van LVNL en voor het Maastricht Area Control Centre (MUAC), dat onder

verantwoordelijkheid valt van EUROCONTROL. De doelen gesteld aan MUAC beslaan het gehele MUAC‐

gebied in Europa.

Het behalen van de individuele doelen is in de tweede referentieperiode (2015‐2019) niet verplicht. De

doelen verwijzen echter wel naar de gemeenschappelijke belofte om het doel van een gemiddelde

ATFM‐vertraging per gecontroleerde vlucht (0,42 minuut) en het presteren binnen de CRSTMP‐norm

(0,33 minuut) in het FABEC‐gebied daadwerkelijk te behalen. FABEC‐luchtverkeersdienstverleners

mogen onderpresteren mits partners beter presteren, zodat de totale FABEC‐prestatie niet in gevaar

komt. Hieraan is een bonus‐malusregeling verbonden. De bonus c.q. boete wordt verdeeld over de

partners die hebben bijgedragen aan het wel of niet halen van de norm. LVNL heeft een positieve

bijdrage geleverd aan het behalen van de FABEC‐norm.

Capaciteitsprestaties LVNL

Gemiddelde vluchtvertraging, gerelateerd aan luchtverkeersdienstverlening (ATFM)

Gemiddelde en‐route ATFM‐vertraging per vlucht in 2017.

De gemiddelde vluchtvertraging gerelateerd aan luchtverkeersdienstverlening (ATFM) wordt

gemonitord. De indicatieve waarden voor de gemiddelde en‐route ATFM‐vertraging zijn 0,18 minuut

per gecontroleerde vlucht voor alle redenen en 0,14 minuut per gecontroleerde vlucht voor de


CRSTMP‐redenen. In 2017 was de gemiddelde en‐route ATFM‐vertraging 0,13 minuut per

gecontroleerde vlucht voor alle redenen en 0,10 minuut voor CRSTMP‐redenen.

Gemiddelde airport ATFM‐vertraging per arrival

Gemiddelde airport ATFM‐vertraging per arrival in 2017.

Het doel voor de gemiddelde airport ATFM‐vertraging is maximaal 2 minuten per aankomende vlucht

voor alle redenen en 0,5 minuut voor CRSTMP‐redenen. In 2017 was de gemiddelde airport ATFM‐

vertraging 3,22 minuten per aankomende vlucht voor alle redenen en 0,20 minuut voor CRSTMP‐

redenen. De voornaamste niet‐CRSTMP‐redenen waren slecht zichtcondities, harde wind, sneeuw en

buien. Deze weersomstandigheden kwamen vooral voor in februari, september en december.

Betrouwbaarheid capaciteit

Betrouwbaarheid geleverde capaciteit in 2017


In de grafiek hierboven staat de tot doel gestelde en gerealiseerde prestatie ten aanzien van de

betrouwbaarheid (sustainability) dat de afgegeven capaciteit ook daadwerkelijk kan worden

waargemaakt in de eerste piek van verkeer met bestemming Amsterdam Airport Schiphol. LVNL is

verantwoordelijk voor de realisatie van deze doelstelling.

In 2017 is in 95,7 procent van de tijd de tot doel gestelde sustainability gerealiseerd. 2017 was

vergeleken met 2016 een minder goed jaar voor de sustainability. De prestaties in 2017 stonden met

name onder druk als gevolg van mist, ongunstige windcondities en enkele dagen met sneeuw. De norm

van 95 procent werd desondanks toch gehaald.

Contingency

Het definitieve programma van eisen voor het tweede LVNL‐gebouw dat op Schiphol wordt gebouwd‐

de Annex ‐ is in 2017 opgeleverd. De Annex gaat na in gebruik name van het nieuwe

verkeersleidingssysteem iCAS, tijdelijk dienen als operationeel verkeersleidingscentrum. Daarna wordt

het gebouw gebruikt als fallback centre. Zodra dit het geval is wordt het huidige fallback centre

Riekerpolder als ‘last resort’ voorziening gebruikt.

In 2017 is het draaiboek Crisisbeheersing geactualiseerd en hebben we veel aandacht besteed aan het

trainen en oefenen van de LVNL‐crisisorganisatie en specifiek alle betrokkenen bij het crisisbeleidsteam

(CBT). In het verslagjaar zijn meerdere CBT‐oefeningen en dilemmasessies gehouden.

Namens de nationale toezichthoudende instantie ‐ NSA – is in 2017 een on‐site contingency audit

uitgevoerd. De NSA heeft geconstateerd dat we voldoen aan de eisen zoals gesteld in EU‐verordening

nummer 1035/2011. Er werden geen noemenswaardige afwijkingen op de normering geconstateerd.

Kwaliteitszorg

Kwaliteitszorg is het geheel aan maatregelen waarmee we op systematische wijze de kwaliteit van de

onze operationele dienstverlening in brede zin bepalen, bewaken en verbeteren. De inhoud van de

processen binnen dit managementsysteem is in 2017 gelijk gebleven. Er zijn wel enkele aanpassingen

doorgevoerd in de verantwoordelijkheden voor procesresultaten.

De in 2016 ingerichte Governance, Risk and Compliance Board (GRC Board) heeft ook in 2017 zijn

toegevoegde waarde bewezen. Met als resultaat een significante toename van het aantal Europese

verordeningen waarmee LVNL volledig compliant is. Ook is het aantal geïdentificeerde potentiële non‐

compliances gereduceerd. In 2017 is ervoor gekozen om de monitor met de auditbevindingen en

operationele aanbevelingen in het dashboard van de GRC Board uit te breiden met aanbevelingen

afkomstig van evaluaties van technische voorvallen.

Om meer inzicht te krijgen in de belangrijkste risico’s en de objectieve weging van risico’s te

bevorderen, is in 2017 de BowTie methode geïntroduceerd. Voor onze operationele dienstverlening zijn

de aanwezige barrières in kaart gebracht die voorkomen dat geïdentificeerde bedreigingen leiden tot

het niet meer in control zijn of tot een verminderde dienstverlening. Ook voor de overige

dienstverlening zijn dergelijke risicoanalyses gemaakt, met als doel mogelijk nadelige operationele

gevolgen te voorkomen.

Bij LVNL vinden verplichte externe audits op de ICAO‐regelgeving plaats door de European Safety

Agency (EASA), de National Supervisory Authority (NSA). Daarnaast wordt LVNL op eigen verzoek door

Det Norske Veritas Germanische Lloyd (DNV GL) geaudit tegen de ISO9001‐kwaliteitsnorm.


Deze externe toetsen resulteerden in 2017 in de volgende aantallen bevindingen en observaties:

Auditorganisatie Bevindingen Observaties

EASA 7 (categorie 2) 0

NSA 10 (categorie 2) 1

DNV 4 13

Aantal bevindingen en observaties naar aanleiding van externe audits in 2017 3.

Alle bevindingen betreffen niet risicovolle (categorie 2) afwijkingen van ISO9001‐ en Europese

verordeningen.

Daarnaast voert LVNL zelf interne audits uit. Het resultaat hiervan was in het verslagjaar eenentwintig

bevindingen van categorie 2 en negenenveertig observaties. Voor bevindingen moet een ‘corrective

action plan’ worden opgesteld. De GRC Board monitort de voortgang van deze plannen.

Voor 2018 is de risicogebaseerde auditplanning tot stand gekomen in lijn met de nieuwe strategische

pijlers, de topprioriteiten en de toprisico’s die relevant zijn voor de strategie van LVNL.

3 Observatie: bevinding waar een relatie met een norm‐eis ontbreekt, of een bevinding zonder duidelijke bewijsvoering;

Categorie 1: onderwerp is niet geregeld, of in de praktijk niet conform de beschrijving in LVNL Essentials uitgevoerd met mogelijk grote gevolgen voor veiligheid of het verlies van het Common Requirement/ISO9001 certificaat, Categorie 2: onderwerp is gedeeltelijk geregeld, of in de praktijk niet conform de beschrijving in LVNL Essentials uitgevoerd met mogelijk (beperkte) gevolgen voor veiligheid of het behoud van een Common Requirement/ISO9001 certificaat.


Maatschappij en milieu

Wij nemen onze maatschappelijke verantwoordelijkheid door te voldoen aan de wet‐ en regelgeving

op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) en bij te dragen aan de

duurzame ontwikkeling van de luchtvaart.

Minimalisering van negatieve effecten voor de omwonenden van luchthavens, economische

vooruitgang bij belanghebbenden van de organisatie, minimalisering van negatieve effecten en risico’s

voor de maatschappij en het milieu en het bevorderen van welzijn van de medewerkers van LVNL, staan

hoog op de agenda.

Om onze bedrijfsvoering verder te verduurzamen hebben wij ons in 2017 aangesloten bij het Corporate

Biofuel Programme van KLM. Ook wordt ons wagenpark verder verduurzaamd, installeren we laadpalen

voor medewerkers en bezoekers en zijn wij aangehaakt bij de Groen Gas tender van de Schiphol Group.

Omgeving

Regeling milieu‐informatie luchthaven Schiphol (RMI)

In het Luchthavenverkeerbesluit Schiphol zijn elf milieuregels opgenomen, waaraan LVNL is gehouden

bij de afhandeling van het luchtverkeer van en naar Schiphol. Negen regels hebben betrekking op het

routegebruik en twee regels op het baangebruik. Voor elke regel is een norm vastgesteld voor het

percentage afwijkingen dat per gebruiksjaar binnen de regel is toegestaan. Deze normen variëren van

nul tot vijftien procent van het aantal vliegtuigbewegingen waarop de regel van toepassing is.

In het gebruiksjaar 2017 is geen van de normen van de elf milieuregels, zoals vastgelegd in de RMI,

overschreden.

Omgevingsraad Schiphol (ORS)

De Omgevingsraad Schiphol is het podium waar alle vraagstukken, belangen en partijen rond de

ontwikkeling van Schiphol en omgeving bij elkaar komen. Het hoofddoel van het College van Advies is

onderhandeling en advisering over de strategische kaders van de ontwikkeling van de Mainport

Schiphol en omgeving ten behoeve van de bewindslieden van het Ministerie van Infrastructuur en

Waterstaat. De focus bij het Regioforum ligt vooral op de informatievoorziening en de bredere dialoog

over de ontwikkelingen in de omgeving van Schiphol.

In beide organen zitten vertegenwoordigers van het rijk, overheden, luchtvaartsector, inclusief LVNL,

bewoners en brancheorganisaties.

Bewonersaanspreekpunt Schiphol (Bas)

Bas is het informatie‐ en klachtencentrum waar omwonenden terecht kunnen met al hun vragen en

klachten over het vliegverkeer op Schiphol. Bas is een gezamenlijk initiatief van Amsterdam Airport

Schiphol en LVNL. Bas rapporteert per kwartaal op basis van gegevens uit het registratiesysteem. De

rapportages, per kwartaal en per jaar, worden gepubliceerd op de website: www.bezoekbas.nl.


Klachtafhandeling

LVNL behandelt aan haar gerichte, schriftelijke klachten van externe belanghebbenden af, conform

hoofdstuk 9 ‘klachtbehandeling’ van de Algemene wet bestuursrecht. Klachten moeten in beginsel

binnen een termijn van zes weken worden afgehandeld. Er kan eenmaal een uitstel van vier weken

worden gemeld. In de tabel wordt een beeld gegeven van de klachtafhandeling in 2017.

Aantal nog niet afgehandelde klachten uit 2016 of eerder 5

Aantal binnengekomen klachten in 2017 80

Totaal aantal te behandelen klachten in 2017 85

Aantal afgehandelde klachten uit 2016 of eerder 5

Aantal afgehandelde klachten uit 2017 80

Totaal aantal afgehandelde klachten 85

Aantal nog niet afgehandelde klachten op 31 december 2017 0

Klachtafhandeling 2017.

Aard en onderzoek van de klachten

Van de in 2017 binnengekomen klachten (80) hadden 62 klachten (77,5 procent) betrekking op route‐

en baangebruik. Van de overige klachten waren 5 klachten gebaseerd op een gevoel van onveiligheid.

De andere 13 klachten waren divers van aard.

Wanneer klachten betrekking hebben op situaties die buiten de (directe) verantwoordelijkheid van

LVNL vallen, worden de klachten doorgestuurd naar andere instanties. De indieners worden daarvan op

de hoogte gesteld. Als informatie te vinden is op de LVNL‐website worden zij daarnaartoe

doorverwezen. In 2017 werden 4 van de 80 klachten doorverwezen:

Doorverwijzing naar Aantal doorverwijzingen in 2017

Gemeente Boekel 1

Amsterdam Airport Schiphol 1

Luchtvaartpolitie 1

Maastricht Upper Area Control Centre 1

De in 2017 ingediende klachten betroffen overigens vliegverkeer dat zich volledig aan de door de

overheid gestelde regels voor route‐ en baangebruik hield en op een veilige manier werd afgehandeld.

Aan de klagers is met name uitleg gegeven over deze regels, de wijze waarop route‐ en baangebruik tot

stand komt en de criteria die worden gehanteerd.

WOB‐verzoeken

In 2017 ontving LVNL vier verzoeken om informatie met beroep op de Wet openbaarheid van bestuur

(WOB). Alle indieners ontvingen binnen de daarvoor vastgestelde wettelijke termijn een reactie en waar

de informatie bij LVNL beschikbaar en traceerbaar was, werden de verzoeken gehonoreerd.

Nr. Omschrijving

1. Aantal uren minder preferente baancombinatie vanwege weerslimieten voor afhankelijk baangebruik

2. Vliegroutes luchthaven Rotterdam the Hague Airport 2017 ‐ 2012

3. Beschikbaar stellen LVNL‐documenten ten behoeve van WOB‐verzoek aan een gemeente

4. Onderliggende informatie ‘vierde baanregel’

WOB‐verzoeken 2017.


Klant

Klantwaardering

Klantwaarderingsonderzoeken worden door LVNL op regelmatige basis uitgevoerd. In het verslagjaar is

voor de Mainport Schiphol ‐ bestaande uit onze dienstverlening voor Amsterdam Airport Schiphol en

Rotterdam The Hague Airport ‐ geen klantwaarderingsonderzoek gedaan. Het laatste onderzoek vond

plaats in 2015, het volgende onderzoek wordt gehouden in 2018.

LVNL heeft zich in 2017 voornamelijk gericht op verbeterpunten uit de eerdere onderzoeken, zoals:

• Het meer structureel en planmatig vormgeven van het stakeholdermanagement;

• Het hebben van een proactieve houding met het doel relaties verder te verbeteren;

• Het op managementniveau vaker aangaan van de dialoog met de buitenwereld, ook als het

inhoudelijke overleg normaal/goed verloopt.

De meest recente klantwaarderingsmeting voor de Regional Unit ‐ bestaande uit onze dienstverlening

voor Groningen Airport Eelde en Maastricht Aachen Airport ‐ is in mei 2016 uitgevoerd. De stakeholders

hebben aangegeven tevreden te zijn over de aard en omvang van de dienstverlening en over de veilige

afhandeling van het luchtverkeer op deze luchthavens. De waardering loopt uiteen van ‘voldoende’ tot

‘goed’. Individuele opmerkingen zijn gemaakt over de verbeterde klantgerichtheid van de Regional Unit,

maar ook over de door onze stakeholders ondervonden hinder door de beperkingen van de

(radar)dienstverlening op Eelde in de zomer. Op basis van de uitkomsten van deze meting is de

communicatie met onze stakeholders te intensiveren. Het volgende onderzoek wordt gehouden in

2018.

Consultaties

Op basis van de wettelijke verplichting consulteert LVNL haar klanten tenminste jaarlijks.

• Op 7 juni 2017 gebeurde dit in de door het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat

georganiseerde stakeholderconsultatie voor de en‐route en terminal heffingszone. In deze

consultatie hebben wij informatie gedeeld over onder meer de prestaties/resultaten van 2016, de

prognose voor 2017, de ontwikkelingen in de projectportfolio en de tariefprojectie voor 2018;

• De stakeholders van de North Sea Area Amsterdam heffingszone zijn op 27 oktober geconsulteerd

over de kostengrondslag en de tariefprojectie 2018;

• Op 13 april 2017 heeft in samenwerking met Groningen Airport Eelde een gebruikersoverleg

plaatsgevonden met betrekking tot de dienstverlening op Eelde;

• De consultatie van klanten van Maastricht Aachen Airport is in overleg met de luchthaven

doorgeschoven naar 2018, in afwachting van het nieuwe Luchthavenbesluit voor deze luchthaven.

Juridische procedures

LVNL heeft op 12 maart 2010 cassatie aangetekend tegen de uitspraak van het Gerechtshof Amsterdam

over onrechtmatig handelen van LVNL met betrekking tot ruimtelijke plannen van Chipshol Holding BV

voor een gebied in de nabijheid van de luchthaven Schiphol. Chipshol heeft eveneens (incidenteel)

cassatieberoep ingesteld. De Hoge Raad heeft op 25 mei 2012 zowel het cassatieberoep van LVNL als

dat van Chipshol verworpen. Dit betekent dat nu onherroepelijk vaststaat dat LVNL over de perioden

maart 1999 en 29 november 2002 tot 18 oktober 2005 onrechtmatig heeft geadviseerd. De eventueel

hieraan verbonden schadevergoeding dient in een schadestaatprocedure nader te worden bepaald. Bij

brief van 30 april 2017 heeft Chipshol aangegeven de verjaring, als bedoeld in artikel 3:317 BW, te

stuiten.


Op 11 januari 2013 hebben (de verzekeraars van) Turkish Airlines alsmede Boeing, LVNL (mede‐)

aansprakelijk gesteld voor het ongeval van Turkish Airlines op 25 februari 2009. LVNL wordt verzocht

een deel van de schadevergoeding voor haar rekening te nemen. LVNL is voor eventueel te vergoeden

schade verzekerd. De aansprakelijkstellingen zijn afgewezen en (ook) in het verslagjaar 2017 hebben er

geen juridische vervolgacties van Turkish Airlines respectievelijk Boeing plaatsgevonden.

Bezwaar‐ en beroepsprocedures

In het verslagjaar zijn er 14 rechtspositionele bezwaarprocedures gestart. Drie van de bezwaren zijn

ingetrokken en zeven bezwaren zijn ongegrond verklaard. De overige vier bezwaren zijn in het

verslagjaar nog niet afgerond. Dat vindt in 2018 plaats.

In 2017 zijn 24 rechtspositionele bezwaarschriften uit het jaar 2016 afgerond. Eén bezwaarschrift is

ingetrokken, 19 bezwaarschriften zijn ongegrond verklaard en één bezwaarschrift is niet‐ontvankelijk

verklaard. Van de overige drie bezwaarschriften uit het jaar 2016 is in het verslagjaar één

bezwaarschrift gedeeltelijk gegrond verklaard en twee bezwaarschriften gegrond.

Tegen acht ongegrond verklaarde bezwaarschriften is beroep aangetekend. Eén van deze beroepen is

vervolgens ingetrokken. In het verslagjaar is één van de zeven resterende beroepen behandeld met als

uitkomst dat het beroepschrift gegrond was. De behandeling van de overige zes beroepen vinden in

2018 plaats.

Ten slotte is in het verslagjaar een bezwaar naar aanleiding van een verzoek op grond van de Wet

openbaarheid van bestuur, door LVNL ongegrond verklaard.


Onze topprioriteiten

Wij werken samen, intern en met onze nationale en internationale partners, aan grote,

veelomvattende projecten. Een vijftal projecten pakken wij op als topprioriteit, zodat zij met goed

resultaat, binnen de planning kunnen worden afgerond.

Topprioriteiten 2017

Co‐locatie met militaire luchtverkeersleiding – afgerond op 7 december 2017

Luchtverkeersleiding op Lelystad Airport – voorbereiden voor opening

Annex‐gebouw – realisatie in 2019

Nieuw luchtverkeersleidingssysteem iCAS – operationeel in 2021/2022

Voldoende luchtverkeersleiders om naast operationele inzet ook voldoende expertise zeker te

stellen voor onze projecten

Co‐locatie met militaire luchtverkeersleiding

Sinds 7 december 2017 is de militaire luchtverkeersleiding voor het luchtruim tot acht kilometer hoogte

gehuisvest op de operationele zaal van LVNL op Schiphol‐Oost en werken militaire en

burgerluchtverkeersleiders ‐ weliswaar ieder met zijn/haar eigen werkzaamheden ‐ schouder aan

schouder. De militaire luchtverkeersleidingstaken in het hogere luchtruim worden sinds april 2017

uitgevoerd door het Maastricht Upper Area Control Centre van EUROCONTROL.

Deze mijlpaal markeert één van de grootste wijzigingen aan ons verkeersleidingssysteem ooit en beslaat

tevens één van de grootste luchtverkeersleidingsveranderingen voor Nederland in de afgelopen

tientallen jaren. Eén van de volgende stappen in de co‐locatie is het verhuizen van de militaire School of

Air Control naar Schiphol‐Oost in 2020.

De inhuizing van de militaire collega’s biedt volop nieuwe kansen, zowel voor LVNL als voor Defensie.

Samen formuleren we stappen om zowel de diensten als de organisatie daarvan verder te integreren.

Zo zijn er synergievoordelen te halen op het gebied van luchtverkeersleiding, training en selectie,

Aeronautical Information Services (AIS) en Communicatie, Navigatie en Surveillance (CNS). Daarbij

denken we onder andere aan het gezamenlijk opleiden van nieuwe luchtverkeersleiders, het

gezamenlijk verwerven van systemen en het combineren van onderhoudswerk aan communicatie‐

navigatie‐ en surveillance systemen.

Luchtverkeersleiding op Lelystad Airport

In 2017 heeft het programma ‘Realisatie luchtverkeerleiding Lelystad Airport’ flinke vooruitgang

geboekt in een politiek dynamische omgeving.

• Het route‐ en procedureontwerp en bijbehorende luchtruimaanpassingen voor Lelystad Airport zijn

ontwikkeld en consultatiebijeenkomsten zijn georganiseerd;

• De werving van luchtverkeersleiders en assistenten is gestart;


• De ‘fysieke contouren’ van de luchthaven en bijbehorende infrastructuur voor de verkeersleiding

hebben steeds meer vorm gekregen;

• Er zijn voorbereidingen getroffen voor de realisatie van het verkeersleidingssysteem en de validatie

van het route‐ en procedureontwerp;

• De governance structuur, inclusief personele bemensing, van het programma is verder

geprofessionaliseerd met specifieke aandacht voor planning en risicomanagement.

In de loop van het jaar is er zowel onder stakeholders als in de politiek in toenemende mate onrust

ontstaan over de mogelijke impact van ‐ met name ‐ het ontwerp van de routes en het luchtruim. Door

middel van twee consultatietrajecten en een bewonersadvies hebben stakeholders mee kunnen denken

over optimalisaties om mogelijke overlast te beperken.

Begin 2018 heeft de minister besloten de in gebruik name van Lelystad Airport uit te stellen.

Annex‐gebouw

In het verslagjaar is het definitieve ontwerp van de Annex ‐ een tweede LVNL‐gebouw op Schiphol‐Oost

‐ opgeleverd en goedgekeurd. De Annex is een uitbreiding van het huidige hoofdkantoor van LVNL op

Schiphol‐Oost. Het project bevindt zich in de overgang van ontwerp‐ naar uitvoeringfase. Dit houdt in

dat het ontwerptraject nagenoeg is afgerond en een start is gemaakt richting uitvoering. In het tweede

kwartaal van 2018 starten we met de bouw. De oplevering van het gebouw is in 2019 voorzien.

In de zomer van 2020 gaat de School of Air Control vanuit AOCS Nieuw Milligen naar de Annex over. Het

gebouw krijgt op dat moment de functie als volwaardig opleidingscentrum voor militaire en

burgerluchtverkeersleiding.

Om het nieuwe verkeersleidingssysteem iCAS in gebruik te kunnen nemen wordt het eerst in het

nieuwe gebouw geïnstalleerd. Na oplevering van de Annex beginnen we met de voorbereiding,

installatie en opbouw ervan. Vervolgens verhuist de verkeersleiding vanuit het hoofdgebouw naar de

Annex. In het hoofdgebouw vervangen we vervolgens het huidige systeem door iCAS. Als iCAS ook daar

in gebruik is genomen, keert de verkeersleiding terug. De Annex is vanaf dat moment naast

opleidingscentrum ook testfaciliteit en contingency centre.

Nieuw luchtverkeersleidingssysteem iCAS

Het LVNL‐luchtverkeersleidingssysteem AAA is veruit het belangrijkste en grootste operationele

informatiesysteem van LVNL. Vervanging van dit systeem is noodzakelijk omdat het qua opzet en

architectuur verouderd is en het geen kostenefficiënte invulling kan geven aan nieuwe Europese eisen

in de zogenoemde Pilot Common Project (PCP)4 verordening, waaraan in 2024 moet worden voldaan.

Samenwerking

We hebben met instemming van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat gekozen voor het

iCAS: iTEC based Centre Automation System, in samenwerking met de Duitse

luchtverkeersleidingsorganisatie Deutsche Flugsicherung ‐ DFS. iTEC is een samenwerkingsverband

tussen de Spaanse leverancier Indra en de luchtverkeersleidingsorganisaties van Duitsland, Groot‐

Brittannië, Spanje, Nederland, Noorwegen, Polen en Litouwen.

4 Pilot Common Project: identifies a first set of ATM functionalities to be deployed in timely, coordinated and synchronised way

so as to achieve the essential operational changes stemming from the European ATM Master Plan (European Union).


Stappen in 2017 en planning

In 2017 is LVNL begonnen om met DFS het gezamenlijke deel van de iCAS‐software te testen en te

valideren. Bovendien heeft LVNL diverse aanbestedingen gedaan voor additionele systemen die nu nog

geïntegreerd zijn in het huidige luchtverkeersleidingssysteem. In 2018 wordt de software‐versie voor

gebruik op Schiphol gespecificeerd, getest en gevalideerd. De planning is dat iCAS eind 2020

operationeel is in München, gevolgd door Bremen en Schiphol in de winter van 2021/2022. Voor een

gecontroleerde transitie, inclusief de opleiding van de luchtverkeersleiders die het systeem gaan

gebruiken, moeten de systemen circa twee jaar voor deze data beschikbaar zijn.

Voldoende luchtverkeersleiders

Om de ambities van de Nederlandse luchtvaartsector mogelijk te maken is een robuuste

beschikbaarheid van voldoende luchtverkeersleiders noodzakelijk en tegelijkertijd is een gezonde

werkdruk voor de individuele luchtverkeersleider van belang. Daarvoor is in 2016 het programma

‘voldoende luchtverkeersleiders’ van start gegaan.

In 2017 zijn verschillende resultaten behaald, waaronder adviezen over het loopbaanbeleid,

verbeteringen in de roosters en de herziening van de inzet van operationele expertise in projecten. Ook

is een prioriteitenlijst opgesteld voor de vereenvoudigingen aan het Air Traffic Management systeem en

is een duidelijke projectprioritering tot stand gekomen. De verschillende onderdelen van het

programma zijn in de tweede helft van het verslagjaar in de lijn belegd, om verder tot uitvoering te

brengen.

Verhogen opleidingsrendement

Het programma Verhogen opleidingsrendement heeft tot doel om fasegewijs een slagingspercentage

van 75 procent van het proces Opleiden nieuwe verkeersleiders voor iedere operationele unit in 2020 te

realiseren.

Op projectmatige wijze wordt invulling gegeven aan het programma middels de pijlers:

• Selectie 2.0: zorgt voor meer zekerheid van succes door het werven en selecteren van kandidaten

met een hoge kansrijkheid. Dit gebeurt op basis van de match van het profiel van de kandidaat met

het profiel van kritische kenmerken en eigenschappen van succesvolle verkeersleiders. Het profiel

beschrijft de specifieke natuurlijke kenmerken en niet‐leerbare elementen die voorwaardelijk en/of

voorspellend zijn om verkeersleider te kunnen worden;

• Opleiden 2.0: ziet er op toe dat leerlingen alleen worden opgeleid voor dat wat nodig is voor een

bepaalde eindfunctie. Dit betekent dat de inhoud, het moment, de duur en de resources van de

opleiding worden geoptimaliseerd tot een functiegerichte opleiding;

• Coaching en Opleidingsklimaat 2.0: focust op het creëren van een veilig opleidingsklimaat door het

maximaliseren van de kwaliteit van coaching en instructie;

• Bedrijfsvoering 2.0: richt zich op functionele en transparante bedrijfsvoering en besluitvorming,

zodat we in control zijn en blijven van het hele proces om de vakbekwaamheid van medewerkers

op peil te brengen en te houden.

Ter verbetering van het selectietraject is in 2017 na een introductiefase een nieuwe selectiemodule

geïmplementeerd. Deze module bleek na onderzoek een betere voorspellende waarde te hebben,

omdat hij een grotere correlatie heeft met de realiteit van de dagelijkse praktijk, waardoor de selectie

efficiënter is geworden.


Overige ontwikkelingen

SESAR

In februari 2017 heeft LVNL subsidieaanvragen ingediend voor projecten om de vereisten uit de

Europese Pilot Common Project (PCP) verordening te implementeren. Dit betreft onder andere een

substantiële aanvraag voor de implementatie van iCAS. Daarnaast heeft LVNL in de categorie ‘Other

Projects’ een aanvraag ingediend voor subsidie voor ‘Performance Based Navigation procedures and

rationalisation of Air Navigation infrastructure in the Netherlands’.

In 2017 zijn onderstaande projectvoorstellen gehonoreerd, waarvoor in totaal tot maximaal

€ 27,9 miljoen subsidie verkregen kan worden.

Projectnaam voor subsidie

• ATM Network 2.0 Amsterdam

• XMAN ‐ Cross‐centre arrival management – Part 2

• European Deployment Roadmap for Flight Object Interoperability

• System Procurement for Deployment of PCP Air Traffic Control System iCAS at DFS and LVNL

• Performance Based Navigation procedures and rationalisation of Air Navigation infrastructure in the

Netherlands

In 2017 zijn nieuwe projectvoorstellen ingediend waarover wij nog in afwachting zijn van de

besluitvorming. Ook in 2018 zal LVNL subsidieaanvragen indienen bij de Europese Unie.

Functional Airspace Block Europe Central (FABEC)

Sinds 1 juni 2013 werkt Nederland samen met Duitsland, Frankrijk, Zwitserland, België en Luxemburg in

het Functional Airspace Blok Europe Central (FABEC). FABEC is gericht op het verder verbeteren van de

veiligheid, het verkorten van routes, het verhogen van de capaciteit en het verder verbeteren van de

kostenefficiëntie voor luchtvaartmaatschappijen.

Voor 2017 heeft FABEC als geheel de EU‐doelstellingen voor Referentie Periode 2015‐2019 op het

gebied van capaciteit en milieu niet gehaald. Dit komt met name door de onvoorziene verkeersgroei,

waardoor met name de vertragingen per vlucht in het FABEC‐gebied zijn toegenomen. LVNL heeft in die

periode de doelstellingen wel gehaald. Wij verwachten ook in 2018 en 2019 de doelstellingen te zullen

halen.

Luchtruimprojecten

FABEC kent op dit moment twee grote luchtruimprojecten: XMAN en Free Route Airspace.

XMAN heeft tot doel om de planning van inkomende vliegtuigen te verbeteren, zodat de verkeersleider

zijn werk efficiënter en met een lagere werklast kan doen. De implementatie is in 2017 gestart en wordt

de komende jaren voortgezet.

Free Route Airspace heeft als doel om binnen het hogere luchtruim (boven 24.500 voet/7,5 kilometer)

van de FABEC‐landen, de efficiency voor maatschappijen te verbeteren door hen toe te staan meer


directe routes te vliegen. Er zijn al verschillende directe routes geïmplementeerd en dit aantal zal de

komende jaren toenemen. Voor nachtvluchten is het hogere luchtruim onder controle van het

Maastricht Upper Area Control Centre (MUAC) in december 2017 volledig vrijgegeven volgens het

concept van Free Route Airspace.

De andere luchtruimprojecten binnen FABEC worden in bilaterale of trilaterale samenwerking

uitgevoerd. Wij zijn samen met het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat in gesprek met de

Belgische luchtverkeersleiding en MUAC om luchtruimverbeteringen in het grensgebied tussen

Nederland en België te realiseren.

Knowledge and Development Centre (KDC)

Sinds 2006 heeft LVNL een deel van haar onderzoeks‐ en ontwikkelingscapaciteit belegd in de stichting

KDC. In het KDC doet LVNL samen met Air France‐KLM en Amsterdam Airport Schiphol onderzoek naar

de innovatie van het air traffic managementsysteem. Uitvoering vindt plaats door kennisinstituten en

bureaus. In 2017 is in het KDC aan dertien projecten gewerkt. Zij betreffen negen kortlopende studies

en vier meerjarige studies. Meer informatie is gepubliceerd op: www.kdc‐mainport.nl.


Personeel

Onze medewerkers zijn ons grootste goed. Zij zijn professioneel en vakkundig. Met elkaar zijn we er

trots op dat we onze verantwoordelijke taak mogen uitvoeren.

Personele bezetting en formatie

FORMATIE BEZETTING

Actieven Overige medewerkers, in fte

FLNA In opleiding Overig

31 december 2017 925,64 914,90 56,79 40,26 3,95

31 december 2016 897,56 880,77 63,68 48,26 2,63

Bezetting en formatie 2016‐2017, 1 fte ‐ full time equivalent ‐ staat voor 38 uur.

De uitbreiding in het verslagjaar van de bezetting en de formatie hangt samen met de structurele

additionele werkzaamheden die LVNL heeft verricht, met name ten behoeve van de civiel‐militaire co‐

locatie en de projecten om te komen tot vervanging van het huidige luchtverkeersleidingssysteem en de

realisatie van verkeersleiding op Lelystad Airport.

Het aantal medewerkers dat valt onder de regeling voor functionele leeftijdsnon‐activiteit ‐ FLNA ‐ is in

2017 gedaald van 63,68 fte naar 56,79 fte. Dit wordt onder andere veroorzaakt doordat een aantal

verkeersleiders hun FLNA hebben opgeschort en daarmee langer actief in dienst blijven, op basis van

het zogenoemde ‘Vreeland‐akkoord’ dat in het kader van het oplossen van het verkeersleiderstekort in

2017 tussen het bestuur en de Vereniging het Nederlandse Luchtverkeersleiders Gilde is gesloten.

In het kader van de Participatiewet is het aantal medewerkers met een arbeidsbeperking gelijk

gebleven. De doelstelling van het Ministerie van Binnenlandse Zaken is om het aantal medewerkers dat

onder de Participatiewet valt vanaf 2014 elk jaar met drie medewerkers te laten toenemen. LVNL heeft

deze doestelling niet kunnen realiseren. Voor de toekomst wordt gekeken of (gedeeltelijke) realisatie in

het kader van nu uitbesteed werk mogelijk is.

Verzuim

Het verzuim ‐ exclusief zwangerschap ‐ is 4,2 procent (2016: 4,0 procent). Dit is iets hoger dan de LVNL‐

verzuimnorm van 4 procent en ook iets hoger dan het (verwachte) landelijk gemiddelde in 2017. Er zijn

geen aanwijsbare redenen voor de lichte stijging ten opzichte van 2016. Met het management is

afgesproken meer aandacht te besteden aan (frequent) verzuim. Het verzuim inclusief zwangerschap

bedroeg in het verslagjaar 4,5 procent; 0,1 procent hoger dan in 2016 (4,4 procent).

Arbeidsvoorwaarden

In 2017 zijn nieuwe arbeidsvoorwaardenovereenkomsten gesloten. Gezien de specifieke kenmerken van

de twee beroepsgroepen is bij LVNL sprake van twee gescheiden overeenkomsten: één met de vakbond

voor het operationele personeel en één met de overige bonden. De looptijd van de overeenkomst voor

de luchtverkeersleiders is achttien maanden, van 1 februari 2017 tot en met 31 juli 2018. De looptijd

van de overeenkomst voor het overige personeel is twaalf maanden, van 1 februari 2017 tot en met 31

januari 2018.


Met ingang van 1 februari 2017 is voor het operationele personeel een structurele loonsverhoging

toegekend van 1,45% procent, met ingang van 1 oktober 2017 een verhoging van 0,45% en per 1

februari 2018 een verhoging van 1,9%. Met ingang van 1 februari 2017 is voor het overige personeel

een structurele loonsverhoging toegekend van 1,5% procent, met ingang van 1 oktober 2017 een

verhoging van 0,4%.

Personeelsbeleid

Zoals hierboven is uiteengezet is in september 2016 een akkoord gesloten over een pakket

toekomstbestendige arbeidsvoorwaarden voor het operationele personeel (Vreeland‐akkoord). Het

akkoord hield verband met mogelijke inwerkingtreding van de WNT‐3. Het nieuwe kabinet heeft dit

wetsvoorstel echter ingetrokken waarna met de vakorganisatie voor het operationele personeel

afspraken zijn gemaakt om de elementen die geen verband hielden met WNT‐3 toch doorgang te laten

vinden.

De afspraken die eerder gemaakt zijn over:

• Modernisering en flexibilisering van de huidige rechten;

• Vergroting van de inzetbare capaciteit van operationeel verkeersleidingspersoneel;

• Aanpassing van de salarislijnen van leerlingen;

• Verschil in einddatum volgens de huidige FLNA‐regeling en de AOW‐gerechtigde leeftijd.

Deze afspraken zijn in 2017 omgezet in regelingen. Op basis van de regelingen schort inmiddels een

groot deel van de verkeersleiders de FLNA op tot een later tijdstip.

Belangrijke thema’s in het personeelsbeleid waren verder managementontwikkeling, diversiteit en

duurzame inzetbaarheid.


Financiën

De luchtvaart is een belangrijke economische pijler voor de BV Nederland. Wij leveren resultaten

binnen het gestelde budget. Mede daardoor is het mogelijk onze tarieven voor luchtvaartmaatschap‐

pijen door de jaren heen nagenoeg stabiel te houden. Ze behoren tot de laagste in West‐Europa.

2017 Begroting Verschil 2016 Verschil

Bedrijfsopbrengsten 233.207 218.497 14.710 226.307 6.900

Bedrijfslasten 202.556 201.562 ‐994 199.104 ‐3.452

Exploitatieresultaat 29.052 16.935 12.117 27.203 1.849

Netto financieringslasten 1.177 2.236 1.059 1.316 139

Resultaat 29.474 14.699 14.775 25.887 3.587

Exploitatieoverzicht 2017, bedragen in € 1.000.

Bedrijfsopbrengsten

De bedrijfsopbrengsten zijn 14,7 miljoen euro (7 procent) hoger dan begroot en 6,9 miljoen euro (3

procent) hoger dan in 2016.

2017 Begroting Stijgings‐

percentage

2016 Stijgings‐

percentage

Heffingen en‐route 152.042 148.409 2% 148.115 3%

Heffingen terminal 63.843 62.032 3% 61.315 4%

Heffingen NSAA 1.671 1.743 ‐4% 1.508 11%

Overige opbrengsten 15.651 6.313 148% 15.369 2%

Bedrijfsopbrengsten 233.207 218.497 7% 226.307 3%

Bedrijfsopbrengsten 2017, inclusief stijgingspercentage ten opzichte van begroting en resultaat 2016. Bedragen in € 1.000.

Het grootste deel van de bedrijfsopbrengsten (93 procent) komt voort uit de heffingen. De stijging van

de heffingen in 2017 ten opzichte van de begroting en vorig jaar zijn voor de heffingszones en‐route en

terminal hoofdzakelijk toe te schrijven aan een toename van het aantal vluchten uitgedrukt in

zogenoemde in service units (SU). De tarieven 2017 wijken marginaal af van de tarieven 2016.

De NSAA‐heffingszone laat een daling zien ten opzichte van de begroting en vorig jaar. Dit wordt

verklaard door een daling van het aantal afgehandelde vluchten hetgeen gedeeltelijk wordt

gecompenseerd door de doorgevoerde tariefstijging in 2017.


Overzicht volume en tarief.

De stijging (9,3 miljoen euro) van de overige opbrengsten ten opzichte van de begroting is het gevolg

van de vrijval van de ontvangen subsidiebedragen en verrekening EUROCONTROL. Bij het opstellen van

de begroting is het vrij besteedbare deel van de verrekening EUROCONTROL niet meegenomen als

opbrengst. De bestemming daarvan wordt namelijk jaarlijks door het ministerie bepaald bij de

goedkeuring van de jaarrekening. In 2017 bedraagt het vrij besteedbare deel 5,8 miljoen euro. Op

aanwijzing van het ministerie is dit bedrag toegewezen aan de terminal heffingszone ten behoeve van

de compensatie voor de gemaakte ontwikkelkosten voor de dienstverlening op LA. In de begroting is

voor de subsidievrijval rekening gehouden met een beperkte vrijval van de toen reeds toegekende en

ontvangen subsidie (1,5 miljoen euro). Na het opstellen van de begroting zijn er meer subsidiebedragen

ontvangen door LVNL en blijkt de vrijval subsidie (5,4 miljoen euro) 3,9 miljoen euro hoger dan begroot.

De overige opbrengsten liggen 0,3 miljoen euro hoger dan 2016. Belangrijkste oorzaak hiervan is de

hogere vrijval van de subsidies in 2017. Daar staat een lagere opbrengst bij de diensten voor derden

tegenover. In 2016 zijn de studie‐ en onderzoekskosten door de luchthaven Lelystad betaald, terwijl

vanaf 2017 op aanwijzing van het ministerie de ontwikkelkosten van LA zijn opgenomen in de terminal

costbase. Aangezien Europese regelgeving verhindert dat LVNL de tarieven van de terminal

heffingszone gedurende de huidige referentieperiode kan aanpassen en verrekening daarvan op een

later tijdstip eveneens niet mogelijk is, heeft het ministerie besloten de gemaakte ontwikkelkosten van

LA te dekken vanuit de verrekening EUROCONTROL.

Bedrijfslasten

De bedrijfslasten zijn 1,0 miljoen euro hoger dan begroot en 3,5 miljoen hoger dan in 2016.

2017 Begroting Verschil 2016 Verschil

Personeelskosten 141.800 143.608 1.808 146.664 4.864

Afschrijvingen 12.944 14.367 1.423 13.164 220

Algemene kosten 47.812 43.587 ‐4.225 39.276 ‐8.536

Bedrijfslasten 202.556 201.562 ‐994 199.104 ‐3.452

Bedrijfslasten, bedragen in € 1.000.

De personeelskosten komen in 1,8 miljoen euro lager uit dan begroot. Dit komt onder andere doordat

er minder personeelsleden zijn aangesteld dan was begroot. Hier staat wel een stijging van de

inhuurkosten tegen deze zijn verantwoord onder de algemene kosten.

Het actuariële verlies op de personele voorzieningen in 2016 (een dotatie van toen 6,2 miljoen euro) is

ten opzichte van de realisatie in 2017 de belangrijkste bepalende factor voor de daling van de

personeelskosten in het verslagjaar (vergeleken met 2016). Het verlies in 2016 werd onder andere

En‐route 3.223.221

SU 4,0% hoger dan 2016 2,7% hoger dan begroting 13,3% hoger dan Perf.Plan

Tarief 2017 46,99€ ‐1,3% Tarief 2016 47,59€

Terminal 406.256

SU 4,0% hoger dan 2016 2,9% hoger dan begroting 12,5% hoger dan Perf.Plan

Tarief 2017 157,15€ 0,1% Tarief 2016 157,03€

NSAA 9.110

vluchten

‐2,8% lager dan 2016

‐4,1% hoger dan begroting

Tarief 2017 183,44€ 13,9%Tarief 2016 161,09€


veroorzaakt door het opschuiven van de AOW‐leeftijd waardoor personeelsleden langer doorwerken.

Hierdoor stijgt het aantal personeelsleden dat een ambtsjubileum haalt, waardoor een actuarieel verlies

is ontstaan. Daarnaast zorgde de stijging van de pensioenpremies en sociale lasten in 2016 voor de

dotatie. In 2017 bedraagt de dotatie voor actuariële verliezen 0,7 miljoen euro.

Voor een verdere toelichting verwijzen wij naar paragraaf 21 ‘Personeelsbeloningen’ en paragraaf 10

‘Personeelskosten’ in de jaarrekening.

De afschrijvingen zijn 1,4 miljoen euro lager dan begroot, hetgeen wordt verklaard door een latere

ingebruikname van een radar (TAR‐west) en de gedeeltelijke activering van de hardware van het huidige

verkeersleidingssysteem (AAA) in 2017.

De algemene kosten zijn in vergelijking met vorig jaar 8,5 miljoen euro hoger en 4,2 miljoen euro hoger

dan begroot. De belangrijkste stijgingen ten opzichte van vorig jaar en de begroting doen zich voor bij

inhuur personeel en advieskosten. De stijging van de inhuurkosten en advieskosten wordt veroorzaakt

door inhuur en aanvragen van advies op belangrijke strategische projecten, zoals de vervanging van het

luchtverkeersleidingssysteem, de samenwerking met Defensie en de voorbereidingen op de

dienstverlening op LA. De toename van deze kosten (inhuur, maar ook personeelskosten) zijn vaak

meegenomen in de subsidievoorstellen, waardoor een deel van deze stijging wordt gecompenseerd via

een vrijval onder de overige opbrengsten. Bovendien zal een deel van deze kosten worden vergoed via

de ‘vierde kostendrager’.

Netto Financieringslasten

De financiële lasten zijn ten opzichte van de begroting 1,1 miljoen euro lager. Dit wordt veroorzaakt

doordat in het verslagjaar geen leningen zijn aangetrokken waarmee wel rekening was gehouden in de

begroting. De investeringen in 2017 konden vanwege de sterke kasstroom en kaspositie gefinancierd

worden vanuit de lopende rekeningcourant.

Ten opzichte van 2016 liggen de financiële lasten 0,1 miljoen euro lager. Enerzijds wordt dit veroorzaakt

door de aflossing van leningen waardoor er lagere rentelasten zijn. Anderzijds worden er minder

rentekosten toegerekend aan de activa in aanbouw, door lagere investeringsbedragen in 2017 dan in

2016 en zorgt de financiering vanuit eigen middelen voor een daling van de gemiddelde rentevoet.

Resultaat

Het resultaat over 2017 (29,5 miljoen euro) is 14,7 miljoen euro hoger dan begroot en 3,6 miljoen euro

hoger dan vorig jaar. De oorzaken zijn hierboven beschreven. Het resultaat over 2017, inclusief de

resultaatbestemming, is als volgt verdeeld over de drie heffingszones en overige diensten:

Resultaat Resultaat bestemming

Bestemmingsfonds Egalisatie reserve

En‐route 21.117 7.246 13.871

Terminal 8.161 5.007 3.154

NSAA 196 ‐ 196

Overige diensten ‐ ‐ ‐

Totaal resultaat 29.474 12.253 17.221

Resultaat 2017, overzicht. Bedragen in €1.000.


Eigen vermogen

Het eigen vermogen bedraagt 100,4 miljoen euro (2016: 71,0 miljoen euro).

Het eigen vermogen bestaat uit een bestemmingsfonds en een egalisatiereserve. Het

bestemmingsfonds is bedoeld om de financiële effecten van de risico’s uit hoofde van het Europese

systeem van Prestatiesturing ‐ het zogenoemde volumerisico en kostenrisico en de effecten van het

capacity incentive scheme voor zover deze voor rekening van LVNL komen ‐ op te kunnen vangen. Het

bestemmingsfonds is in 2017 toegenomen met 12,3 miljoen euro tot een bedrag van 69,3 miljoen euro.

In 2017 is mede op verzoek van het ministerie onderzoek uitgevoerd naar de benodigde omvang van

het eigen vermogen voor LVNL. In 2018 zullen de resultaten hiervan worden besproken en nieuwe

afspraken worden gemaakt over de gewenste omvang, met name van het bestemmingsfonds.

Investeringen

In het verslagjaar is 22,4 miljoen euro geïnvesteerd in vaste activa (2016: 32,9 miljoen euro). Een groot

deel van deze investeringen is gemaakt voor de vervanging van het luchtverkeersleidingssysteem, de

realisatie van de civiele en militaire co‐locatie Schiphol Oost, de vervanging van AAA‐computers en de

vervanging van TAR‐4. De komende jaren wordt eveneens een verhoogd investeringsniveau voorzien

onder meer als gevolg van eerder genoemde projecten en programma’s.

Kasstromen

In 2017 genereert LVNL een netto‐kasstroom uit operationele activiteiten die 8,0 miljoen euro hoger is

dan vorig jaar. Deze toename is met name het gevolg van de stijging in het aantal door LVNL

afgehandelde vliegbewegingen in zowel de en‐route als terminal heffingszone. De operationele

betalingen stijgen met 11,0 miljoen euro door toegenomen personeelskosten (cao‐stijging) en de

toename van de kosten.

De kasstroom uit investeringen is afgenomen met 10,5 miljoen euro. In 2017 is de kasstroom uit

investeringsactiviteiten in belangrijke mate bepaald door bestedingen aan de ontwikkeling van het

luchtverkeersleidingssysteem iCAS, de geplande nieuwbouw en samenwerking met Defensie.

Er is een kasinstroom vanuit financieringsactiviteiten. Deze instroom wordt onder andere veroorzaakt

door de ontvangen subsidiebedragen in 2017. Er zijn geen nieuwe leningen afgesloten in het

verslagjaar.

Financiering

Het totaal bedrag aan openstaande leningen is in 2017 met 8,9 miljoen euro afgenomen. Er zijn in 2017

geen nieuwe leningen afgesloten.


Tarieven

De Wet luchtvaart bepaalt dat gebruikers van luchtvaartnavigatiediensten een vergoeding verschuldigd

zijn voor de bestrijding van de kosten van de en‐route en plaatselijke luchtvaartnavigatiediensten.

Nederland onderkent een drietal zogenoemde heffingszones:

• Terminal, voor vliegverkeer dat zich in de nabijheid van de luchthavens Amsterdam Airport

Schiphol, Rotterdam The Hague Airport, Groningen Airport Eelde en Maastricht Aachen Airport

bevindt en gebruik maakt van de diensten van de plaatselijke luchtverkeersleiding. Het aantal

service units dat wordt betaald voor een vlucht is afhankelijk van het gewicht van het vliegtuig;

• En‐route, voor vliegverkeer dat gebruik maakt van de hogere luchtlagen boven Nederland en het

naderingsgebied van de luchthavens. Het aantal service units dat wordt betaald voor een vlucht is

afhankelijk van het gewicht van het vliegtuig in combinatie met de afstand die door het

Nederlandse luchtruim wordt gevlogen;

• North Sea Area Amsterdam ‐ NSAA ‐ voor het verkeer dat gebruik maakt van het Nederlandse

luchtruim boven de Noordzee. Voor een vlucht wordt een vastgesteld aantal service units betaald,

ongeacht gewicht van het luchtvaartuig ‐ met name helikopters ‐ of de afstand die door dit gebied

wordt gevlogen.

De tarieven van LVNL zijn onderwerp van consultatie met de stakeholders, worden jaarlijks bepaald en

maken deel uit van het nationale tarief voor deze heffingszones. Zij zijn gebaseerd op de verwachte

totale kosten voor luchtverkeersdienstverlening en de verwachte verkeersontwikkeling in de

betreffende zones, rekening houdend met de nog te verrekenen resultaten uit voorgaande jaren.

Jaarlijks wordt voor elke heffingszone een nationaal tarief per dienstverleningseenheid bepaald. De

kostengrondslag voor de verschillende heffingszones bestaat uit de kosten van verschillende

dienstverleners waarvan LVNL er één is. Andere dienstverleners zijn het KNMI, voor alle heffingszones,

en het Maastricht Upper Area Control Centre ‐ MUAC ‐ voor de en‐route heffingszone. De nationale

tarieven worden jaarlijks gepubliceerd in de Staatscourant.

Het Europese systeem van Prestatiesturing voorziet in een verdeling van financiële risico’s tussen

enerzijds de luchtvaartmaatschappijen en anderzijds de luchtverkeersdienstverleners. De

Prestatiesturing schrijft voor dat de effecten van bepaalde risico’s in de eerstvolgende referentieperiode

verrekend dienen te worden. Als gevolg van het verwachte volumescenario en kostenniveau voor 2015

in combinatie met de door de Prestatiesturing voorgeschreven verrekeningseffecten uit voorgaande

referentieperioden, kon de in voorgaande jaren gehanteerde tariefstabilisatie niet langer worden

gecontinueerd.

Het LVNL‐tarief voor en‐route was in het verslagjaar 46,99 euro (2016: 47,59 euro). Voor de terminal

heffingszone was het tarief 157,15 euro (2016: 157,03 euro).

De figuur op de volgende pagina geeft inzicht in de nationale en‐route tarieven van een aantal West‐

Europese landen. Hieruit blijkt dat het Nederlandse tarief door de jaren heen nagenoeg stabiel is

gebleven en tot de laagste in deze regio behoort.


Nationale en‐route tarieven Europa 2013‐2017, in euro’s. Bron EUROCONTROL.


Bestuursstructuur

Algemeen

LVNL is sinds 1 januari 1993 een zelfstandig bestuursorgaan ‐ ZBO. Daarvoor was LVNL onderdeel van

het directoraat‐generaal Rijksluchtvaartdienst van het Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Als ZBO

legt LVNL over haar prestaties verantwoording af aan de staatssecretaris van Infrastructuur en

Waterstaat. Het personeel van LVNL is ambtenaar in de zin van de Ambtenarenwet.

LVNL hanteert de Code goed bestuur publieke dienstverleners als leidraad. LVNL doet in dit hoofdstuk

verslag over:

• De hoofdlijnen van haar bestuursstructuur, conform de principes van deze code;

• De belangrijkste wijzigingen in de bestuursstructuur in het verslagjaar.

Opvolging van bepalingen

In dit jaarverslag wordt voldaan aan de bepalingen in de Code goed bestuur publieke dienstverleners,

met uitzondering van de bepalingen inzake de nevenfuncties van de leden van de raad van toezicht.

Alleen van de relevante nevenfuncties wordt opgave gedaan. Als relevant worden beschouwd

nevenfuncties die substantieel tijd vergen van de leden van de raad of nevenfuncties bij organisaties

van waaruit een potentieel belangenconflict zou kunnen ontstaan. In het verslagjaar zijn geen

nevenfuncties vervuld waarbij sprake was van een potentieel belangenconflict.

Bij LVNL zijn de door de Code goed bestuur publieke dienstverleners vereiste reglementen en

procedures vastgesteld en van kracht. Voor de raad van toezicht zijn dit het Reglement van de raad van

toezicht, inclusief gedragscode voor leden van de raad, de Profielschets van de raad van toezicht en het

Rooster van aftreden. Op haar website www.lvnl.nl heeft de organisatie de informatie ondergebracht

die volgens de code publiek toegankelijk moet zijn.

Het LVNL‐bestuur hanteert het Reglement inrichting en bedrijfsvoering LVNL (Bestuursreglement LVNL).

LVNL legt als ZBO verantwoording af over haar prestaties aan de Minister van Infrastructuur en

Waterstaat, zoals dit is vastgelegd in de Regeling sturing en beleidsregels van en toezicht op

Luchtverkeersleiding Nederland. Daarnaast beschikt LVNL over een Klachtenregeling en een

Klokkenluiderregeling.

Om de veiligheids‐, efficiëntie‐ en milieuaspecten van de primaire processen te bewaken, is een

bedrijfsmanagementsysteem ingericht.

Op basis van de International Civil Aviation Organisation ‐ ICAO ‐ verplichting, die tevens is opgenomen

in Europese regelgeving, worden door het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, in

samenwerking met LVNL ten minste jaarlijks zogeheten ‘stakeholder consultation meetings’

georganiseerd. Doel van deze bijeenkomsten is het consulteren van de klant bij voorgenomen

beslissingen die voor hem van belang zijn, dan wel de klant de mogelijkheid te geven ongevraagd advies

te geven. Ook op FABEC‐niveau vinden dergelijke consultaties plaats.


Tegenstrijdige belangen

In het verslagjaar hebben zich geen situaties voorgedaan waarbij sprake was van tegenstrijdige

belangen van leden van de raad van toezicht of leden van het bestuur, zoals bedoeld in de Code goed

bestuur publieke dienstverleners.

Wettelijke taken

De taken van LVNL zijn vastgelegd in de Wet luchtvaart. Volgens deze wet is LVNL verantwoordelijk

voor:

• Het verlenen van luchtverkeersdiensten binnen het vluchtinformatiegebied Amsterdam;

• Het verlenen van communicatie‐, navigatie‐ en plaatsbepalingsdiensten;

• Het verlenen van luchtvaartinlichtingendiensten en het uitgeven van luchtvaartpublicaties en

kaarten;

• Het verzorgen of doen verzorgen van opleidingen ten behoeve van luchtverkeersbeveiliging;

• Het adviseren van de Minister van Infrastructuur en Waterstaat alsmede de Minister van Defensie

betreffende aangelegenheden op het gebied van de luchtverkeersbeveiliging;

• Het verrichten van andere bij of krachtens de Wet luchtvaart opgedragen taken.

LVNL kan de aan haar opgedragen taken in beginsel door derden laten verrichten. Ook kan zij deze

werkzaamheden voor anderen uitvoeren, eventueel ook buiten Nederland.

Milieutaak

In het Luchthavenverkeerbesluit, een algemene maatregel van bestuur gebaseerd op de Wet luchtvaart,

zijn regels voor route‐ en baangebruik vastgelegd waaraan LVNL dient te voldoen. In hetzelfde besluit is

ook de verantwoordelijkheid om de grenswaarden voor geluid, externe veiligheid en lokale

luchtverontreiniging na te leven vastgelegd. Het luchtverkeer afhandelen binnen deze grenswaarden is

een gezamenlijke zorgplicht van LVNL, de luchtvaartmaatschappijen en de exploitant van de luchthaven

Schiphol.


Raad van toezicht

De raad van toezicht ziet toe op de werkzaamheden van het bestuur en staat het bestuur met raad

terzijde. De leden van de raad worden benoemd door de Minister van Infrastructuur en Waterstaat

voor een periode van maximaal vier jaar en zijn eenmaal herbenoembaar voor een tijdvak van maximaal

vier jaar.

Leden van de raad van toezicht op 31 december 2017

Gerlach Cerfontaine (1946), voorzitter

Datum eerste benoeming: 1 januari 2011.

Herbenoemd tot: 1 januari 2019.

Relevante (neven)functies op 31 december 2017:

• Voorzitter raad van toezicht Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen (CBR);

• Voorzitter raad van toezicht Nederlands Filmfonds;

• Voorzitter vereniging VvAA;

• Lid raad van advies Partnership Foundation, ondernemen voor straatkinderen in India;

• Adviseur Gilde Health Care en Life Science Fund;

• President commissaris Bovemij verzekeringsgroep;

• Lid bestuur vrienden Hubrecht Instituut.

Partner: Pia Dijkstra (1954)

Relevante functies op 31 december 2017:

• Lid van de Tweede Kamer.

Pieter van Geel (1951)

Datum eerste benoeming: 1 december 2011.

Herbenoemd tot: 1 december 2019.


• Voorzitter raad van toezicht Koninklijke Kentalis;

• Voorzitter raad van commissarissen Energiefonds Overijssel;

• Voorzitter raad van toezicht Elkerliek ziekenhuis;

• Voorzitter raad van toezicht Ons Middelbaar Onderwijs;

• Voorzitter Nederlandse Algemene Keuringsdienst (NAK);

• Lid raad van commissarissen Goede Doelen Loterijen;

• Lid raad van commissarissen COVRA;

• Voorzitter raad van toezicht NCDO;

• Voorzitter raad van toezicht Louis Bolkinstituut.


Lodewijk Hijmans van den Bergh (1963)

Datum eerste benoeming: 1 oktober 2012.

Benoemd tot: 1 oktober 2020.


• Partner, De Brauw Blackstone Westbroek N.V. (hoofdfunctie);

• Commissaris HAL Holding N.V.;

• Lid raad van toezicht Nederlands Kanker Instituut /Antoni van Leeuwenhoek Ziekenhuis;

• Voorzitter bestuur Utrechts Universiteitsfonds.

Charlotte Insinger (1965)

Datum eerste benoeming: 1 maart 2012.

Benoemd tot: 1 maart 2020.


• Lid raad van commissarissen de Volksbank NV;

• Lid raad van commissarissen Vastned Retail NV;

• Lid raad van Toezicht Nederlands Filmfonds

• Lid Raad van toezicht Hogeschool Rotterdam;

• Lid Raad van commissarissen PZEM NV;

• Managing director Cerberus Global Investments BV;

• Non‐executive director HAYA Real Estate SLU.

Alexander Schnitger

Eerste benoeming: 1 oktober 2017, benoeming op voordracht Minister van Defensie

Benoemd tot: 1 oktober 2021


• Director Boeing International Government Services for Europe and Israel;

• Lid Raad van Commissarissen Business Park Aviolanda;

• Voorzitter Dutch Aviation Group.


Bestuur

Het bestuur is belast met de dagelijkse leiding van LVNL en vertegenwoordigt LVNL in en buiten rechte.

Het bestuur van LVNL volgt de principes van een collegiaal bestuur. Het bestuur geeft leiding aan de

organisatie en de daarbinnen onderkende bedrijfsprocessen.

Op voordracht van de raad van toezicht worden de leden van het bestuur benoemd door de Minister

van Infrastructuur en Waterstaat, voor een periode van maximaal vijf jaar. Herbenoeming kan telkens

voor een periode van maximaal vijf jaar plaatsvinden.

Leden van het LVNL‐bestuur op 31 december 2017

Michiel van Dorst (1969)

Chief Executive Officer (CEO), voorzitter van het bestuur.

Datum eerste benoeming: 1 mei 2016.

Relevante nevenfuncties op 31 december 2017:

• Lid Deltalinqs Safety Panel (tot september 2017);

• Lid Adviescommissie Luchtverkeer NLR.

Marlou Banning (1962)

Chief Financial Officer (CFO), bestuurslid.

Datum eerste benoeming: 8 augustus 2016.

Relevante nevenfuncties op 31 december 2017:

• Voorzitter Parochiebestuur Vredeskerk Amsterdam;

• Voorzitter Stichting Vrienden van de Amsterdamse Montessorischool;

• Lid raad van commissarissen CANSO BV;

• Bestuurslid Stichting Graaf Carel van Lynden (100 procent eigenaar Keukenhof Holland) (vanaf 1 juli

2017).

Taakverdeling

De taakverdeling tussen de bestuurders is vastgelegd in het Bestuursreglement LVNL. De bestuursleden

zijn samen verantwoordelijk voor de taken zoals vastgelegd in de Wet luchtvaart. De voorzitter van het

bestuur heeft een bijzondere positie. Onverlet de principes van collegiaal bestuur is hij de eerst

aangesprokene voor de resultaten en de algemene gang van zaken binnen LVNL.


Managementteam LVNL ‐ MT‐LVNL

Ter uitvoering van de verantwoordelijkheid van het bestuur, zoals hiervoor beschreven en de aansturing

van de dagelijkse bedrijfsvoering voert het bestuur periodiek overleg met het managementteam (MT).

In dit overleg wordt organisatiebrede informatie ten behoeve van besluitvorming door het bestuur

uitgewisseld en wordt het MT over, door, of namens het bestuur te nemen besluiten geraadpleegd. Het

MT‐LVNL kende op 31 december 2017 de volgende samenstelling.

Leden van het managementteam op 31 december 2017

Jurgen van Avermaete

General Manager Procedures.

Marcel Bakker

General Manager Systems & Infrastructure.

Jasper Daams

General Manager Strategy & Performance.

José Daenen

Director Operations.

Ad van Haaren

General Manager Human Factor.

Hans Keetman

General Manager Corporate Services.


Ondernemingsraad

De ondernemingsraad (OR) wordt gevormd en gekozen door de LVNL‐medewerkers. De zittingsperiode

van de leden van de OR is drie jaar. Medewerkers moeten minimaal een half jaar bij LVNL in dienst zijn

om te mogen stemmen. Kandidaten voor de ondernemingsraad moeten minimaal een jaar in dienst zijn.

In het verslagjaar zijn ondernemingsraadverkiezingen gehouden. De nieuwe raad is op 1 januari 2018

aangetreden.

De OR komt op voor de collectieve belangen van de medewerkers door overleg te voeren met het LVNL‐

bestuur over het beleid en het functioneren van de organisatie. Daarnaast heeft de OR het recht het

LVNL‐bestuur te adviseren over onder meer belangrijke wijzigingen in de organisatiestructuur van LVNL

en belangrijke investeringen of belangrijke wijzigingen van technologische voorzieningen. De OR heeft

recht van instemming bij bepaalde besluiten op het gebied van sociaal beleid.

Verder kan de raad op grond van het initiatiefrecht het bestuur ongevraagd advies geven over

onderwerpen die de organisatie aangaan.

In aanvulling op de reguliere overlegvergaderingen besprak de OR in 2017 tweemaal de algemene gang

van zaken binnen LVNL met het bestuur. Beide bijeenkomsten werden bijgewoond door een

afgevaardigde van de raad van toezicht.

Leden van de ondernemingsraad op 31 december 2017

Barbara Baltes, voorzitter Peter Hokke

Bert Rolvink, vicevoorzitter Theo Hoogeboom

Sylvia Vial, secretaris Erna Ikelaar

Anouk Aardema Anil Jankipersad

Ricardo ter Bruggen Bertran Kuipers

Danny Dollé Ger Nelissen

Frédérique Fit


In control statement

Het bestuur is verantwoordelijk voor de bedrijfsvoering van LVNL en de opzet en werking van de op

LVNL toegesneden interne risicobeheersings‐ en controlesystemen. Deze systemen zijn ingericht om

significante risico’s te beheersen en om de realisatie van operationele en financiële doelstellingen te

waarborgen. De interne risicobeheersings‐ en controlesystemen van LVNL kunnen echter geen absolute

zekerheid bieden tegen het niet realiseren van de doelstellingen van de organisatie. Noch kunnen deze

systemen alle onjuistheden van materieel belang, verlies en fraude geheel voorkomen.

LVNL hanteert de Code Goed Bestuur Publieke Dienstverleners als leidraad. In dit In Control Statement

licht het bestuur op hoofdlijn toe op welke wijze invulling is gegeven aan de verantwoordelijkheid voor

de bedrijfsvoering en risicobeheersing en welke conclusie het bestuur verbindt aan de effectiviteit

daarvan.

De opzet en werking van ons kwaliteitsmanagementsysteem monitoren wij, onder meer met externe en

interne audits, continu. LVNL is NEN‐EN‐ISO‐9001:2008 gecertificeerd en beschikt over een certificaat

met betrekking tot de Gemeenschappelijke eisen voor het verlenen van luchtvaartnavigatiediensten.

Onze overtuiging dat ons kwaliteits‐ en veiligheidsmanagementsysteem doeltreffend en toereikend is, is

onder meer gebaseerd op deze certificaten.

Als tariefgestuurde ZBO hechten wij aan financiële transparantie jegens onze gebruikers, het Ministerie

van Infrastructuur en Waterstaat en andere stakeholders. Door de toepassing van het door de minister

goedgekeurde kostenallocatiemodel is de juiste toerekening van kosten aan de verschillende

heffingszones gewaarborgd. Het bestuur heeft op kwartaalbasis verantwoording afgelegd aan het

ministerie over de (niet‐) financiële prestaties van LVNL. In 2017 heeft een aantal

stakeholderconsultaties plaatsgevonden met betrekking tot de financiële gang van zaken, de

tariefprojecties 2018, de gewijzigde prestatieplannen ten behoeve van de tweede referentieperiode van

het Europese systeem van prestatiesturing en belangrijke ontwikkelingen in de projectportfolio.

In 2017 is op regelmatige basis in de vergaderingen van het bestuur de effectiviteit van het systeem van

interne besturing beoordeeld. Onze planning‐ & controlcyclus voorziet in reguliere vergaderingen van

het bestuur en de leden van het managementteam waarin verantwoordingsrapportages over de

doelrealisatie, financiële bedrijfsresultaten, (strategische) risicoanalyses, resultaten van in‐ en externe

audits en de voortgang van strategische/grote projecten of initiatieven ter verbetering van de

bedrijfsvoering worden besproken.

In overeenstemming met de aard van onze onderneming en het belang van onze dienstverlening

besteedt het bestuur ‐ in aanvulling op de financiële bedrijfsvoering ‐ nadrukkelijk aandacht aan de

kwaliteit van onze dienstverlening. De in ons Business en Annual Plan opgenomen doelstellingen ten

aanzien van onder meer de veiligheid en de efficiency van onze dienstverlening zijn bereikt en voldoen

aan gestelde normen. De in 2017 bereikte prestaties en ontplooide activiteiten sluiten aan bij onze

corporate visie en hebben een positieve bijdrage geleverd aan het behalen van onze strategische

doelstellingen. Wij hebben de bewaking op de prioriteitstelling binnen onze projectportfolio verscherpt

onder meer vanwege de beperkte capaciteitsbeschikbaarheid van enkele kritische resource pools,

waaronder het operationeel personeel. De uitkomst van deze prioritering is gecommuniceerd met onze

medewerkers en stakeholders. Onze topprioriteiten voor de komende jaren zijn:


• De realisatie van iCAS als vervanging van het huidige luchtverkeersleidingsysteem;

• De bouw van de Annex als ´enabler´ voor de implementatie van iCAS, de civiel‐militaire co‐locatie

en de verbetering van onze contingency voorzieningen;

• Het bewerkstelligen van luchtverkeersdienstverlening op Lelystad Airport;

• Het waarborgen van voldoende verkeersleiderscapaciteit onder meer door het verhogen van het

opleidingsrendement;

• Het aanbrengen van verbeteringen ten behoeve van onze torenoperatie, te weten de introductie

van Electronic Flight Strips en het uitbreiden van het aantal posities op de verkeerstoren Schiphol

Centrum.

Een aantal van deze topprioriteiten heeft een directe relatie met de door het kabinet beoogde

herindeling van het Nederlandse luchtruim waaraan LVNL vanzelfsprekend via deze en andere

initiatieven een belangrijke bijdrage zal leveren.

Als organisatie waar veiligheid centraal staat besteden wij veel aandacht aan het risicomanagement.

Dat beperkt zich niet alleen tot het primaire proces of het veiligheidsaspect maar heeft betrekking op de

volle breedte van onze organisatie waarbij wordt gekeken naar zowel interne als externe

ontwikkelingen die een bedreiging kunnen vormen voor de continuïteit van de organisatie, de kwaliteit

van de bedrijfsvoering en de realisatie van doelstellingen en ambities. Onze Governance Risk and

Compliance board, bestaande uit het bestuur, het 1e lijnsmanagement en staffunctionarissen voor

Safety, Security, Crisis en Contingency Management en Quality, speelt hierin een belangrijke rol en is

verantwoordelijk voor het strategisch risicomanagement van LVNL en het bewaken van de opvolging de

bevindingen en aanbevelingen van in‐ en externe audits. De verantwoordelijkheid voor het beheersen

van elk van de geïdentificeerde risico´s en het treffen van de gedefinieerde beheersingsmaatregelen is

eenduidig georganiseerd. In 2018 zal de focus op veiligheid en risicomanagement verder versterkt

worden door oprichting van een afdeling Operational Risk Management direct opererend onder

aansturing van het bestuur.

Op grond van onze actuele risicoanalyse zijn onze belangrijkste aandachtspunten de volgende:

1. Het zorgen voor voldoende operationeel personeel om zowel de continuïteit en kwaliteit van onze

dienstverlening te blijven garanderen als onze strategische doelstellingen te kunnen realiseren;

2. Het versterken van ons projectportfolio management met als doel de inzet van onze schaarse

resources te optimaliseren in het licht van de strategische prioriteiten;

3. Het reduceren van de kans op economische of imagoschade bij een grote reductie van de

afhandelingscapaciteit als gevolg van calamiteiten.

4. Het analyseren en reduceren van het aantal grondincidenten.

De omvang van het contingent verkeersleiders is voldoende om de continuïteit en kwaliteit van het

primaire proces in de huidige situatie te garanderen. Het is voor deze beroepsgroep, met unieke en

schaarse capaciteiten geen vanzelfsprekendheid dat dit in de toekomst ook het geval zal zijn. De sterke

groei van de luchtvaart, de toenemende kwaliteitseisen aan onze dienstverlening en onze ambitie om

als partner toegevoegde waarde te leveren aan de luchtvaartketen maken dat LVNL een belangrijke

prioriteit blijft toekennen aan het vergroten van de kansen op voldoende capaciteit en het reduceren

van de risico’s op tekorten en de nadelige effecten daarvan.

Luchtverkeersdienstverlening is vitaal voor het bedrijfsmodel van airlines en luchthavens. Wanneer de

afhandelingscapaciteit significant afneemt zal dit niet onopgemerkt blijven en kan dat grote (financiële)

gevolgen hebben voor deze stakeholders. Het imago van LVNL als betrouwbare partner voor de

luchtvaartsector kan daardoor schade oplopen. In het ATM‐systeem zijn uiteenlopende voorzieningen


getroffen om de kans op en effecten van capaciteitsrestricties te reduceren. Het bestuur heeft in

aanvulling hierop aanvullende maatregelen gedefinieerd om ook in geval van ingrijpende calamiteiten

dergelijke restricties te minimaliseren. Voorbeelden daarvan zijn de inrichting van back up

voorzieningen en het besluit om de ‐ in verband met de civiel‐militaire co‐locatie en de vervanging van

het huidige luchtverkeersleidingssysteem AAA ‐ te bouwen annex tevens als volwaardig contingency

centre te bestemmen. In februari en november 2017 hebben zich twee systeemstoringen voorgedaan

als gevolg waarvan tijdelijk minder afhandelingscapaciteit beschikbaar was. Deze gebeurtenissen

illustreren het belang van onze extra aandacht voor dit risico. Alle aanbevelingen die op basis van

grondige evaluaties zijn geformuleerd worden dan wel zijn geïmplementeerd teneinde de robuustheid

van onze systeeminfrastructuur verder te verhogen.

Het financiële resultaat over 2017 is positief en beter dan begroot. Onze vermogenspositie wordt

hierdoor verder versterkt. Met het oog op de effectieve inzet van het vermogen in relatie tot het

risicoprofiel van LVNL en het beleid ten aanzien van de tarieven, voert het bestuur overleg met het

ministerie over de omvang van het vermogen en bestemmingsmogelijkheden daarvan.

ICT is een belangrijke component in onze primaire bedrijfsprocessen. De continuïteit van

gegevensverwerking en beveiliging van de systemen zijn van groot belang voor de continuïteit en

kwaliteit van onze bedrijfsvoering. Op grond van artikel 41, lid 1 van de Kaderwet ZBO moet LVNL

zorgdragen voor de nodige technische en organisatorische voorzieningen ter beveiliging van haar

gegevens tegen verlies of aantasting en tegen onbevoegde kennisneming, wijziging en verstrekking van

die gegevens. Gezien het belang van het thema information security heeft dit onderwerp de directe

aandacht van het bestuur, worden risico’s op dit gebied nauwlettend gemonitord en

beheersmaatregelen waar nodig, bijvoorbeeld in de vorm van technische voorzieningen, risk

assessments of aanscherpingen van beleid, versterkt. In de visie van het bestuur vergt information

security continue aandacht, niet alleen op technisch en procedureel vlak, maar ook als het gaat om

bewustwording van de organisatie van de risico’s en de zorgvuldigheid die in deze betracht dient te

worden.

De klanttevredenheid beoordelen wij periodiek door middel van een meting. De in 2015 uitgevoerde

meting heeft geleerd dat de klanttevredenheid hoog gewaardeerd wordt en is aanleiding geweest voor

ons om het stakeholder management meer structureel en planmatiger vorm te geven. Een volgend

onderzoek is voorzien in 2018.

De meest recente meting van de medewerkertevredenheid (2017) heeft uitgewezen dat verbeteracties

naar aanleiding van het voorgaande onderzoek effectief zijn geweest en de medewerkers van LVNL een

bovengemiddeld cijfer geven aan de mate van tevredenheid. De meting heeft een aantal

verbeterpunten aan het licht gebracht. De door veel medewerkers ervaren toename van de werkdruk is

één van deze verbeterpunten die door het management op gestructureerde wijze zullen worden

opgepakt.

Alles overziende is het bestuur van mening dat het geïmplementeerde systeem van interne

besturing van LVNL mede met behulp van de interne risicobeheersings‐ en controlesystemen in 2017

effectief is geweest en een redelijke mate van zekerheid geeft dat de kwaliteit van de bedrijfsvoering

goed is en de financiële verslaggeving geen onjuistheden van materieel belang bevat.

M.W.A. van Dorst M.L.F.J. Banning

CEO/voorzitter bestuur CFO/bestuurder


Bericht van de raad van toezicht

De raad kwam in 2017 vijf keer in vergadering bijeen. Daarbij is onder meer expliciet aandacht

geschonken aan de strategie en het risicomanagement bij LVNL. Daarnaast kwamen de leden van het

audit committee, de veiligheidscommissie en de commissie iCAS/Annex ieder vijf keer bijeen ter

voorbereiding van raadsvergaderingen en/of voor advisering van de voltallige raad.

De voorzitter van de raad heeft op regelmatige basis overleg met de voorzitter van het bestuur over de

lopende gang van zaken.

In april en oktober woonde de voorzitter van de raad het overleg bij tussen het bestuur en de

ondernemingsraad over de algemene gang van zaken.

Voorts heeft een delegatie van de raad samen met het bestuur tweemaal overleg gevoerd met het

Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat.

Samenstelling van de raad van toezicht

De heer Tom Bakker heeft per 30 september 2017 afscheid genomen van de raad van toezicht. De raad

spreekt grote waardering uit voor de bijdrage, in het bijzonder aan het veiligheidsmanagement en de

veiligheidscultuur, die hij heeft geleverd gedurende zijn 8 jaar durende lidmaatschap. Per 1 oktober

2017 is de heer Alexander Schnitger op voordracht van de Minister van Defensie toegetreden tot de

raad. Tevens heeft hij zitting genomen in de Veiligheidscommissie en de commissie iCAS/Annex. De

samenstelling van de raad en zijn commissies is voor het overige in 2017 ongewijzigd gebleven.

Functioneren van de raad van toezicht

De leden van de raad voldoen aan de onafhankelijkheidsvereisten zoals vermeld in de Code goed

bestuur Publieke Dienstverleners.

Naast de onafhankelijke leden heeft een vertegenwoordiger van de minister van Defensie zitting in de

raad.

De raad geeft zich volledig en voortdurend rekenschap van zijn wettelijke taken en evalueert periodiek

de doelmatigheid van zijn functioneren.

Leden van de raad zijn slechts incidenteel afwezig geweest bij raadsvergaderingen. De raad heeft zijn

werkwijze vastgelegd in een reglement dat voldoet aan de relevante regelgeving en functioneert

dienovereenkomstig.

Toezicht op het LVNL‐bestuur

In de vergaderingen van de raad van toezicht legt het bestuur verantwoording af over de prestaties en

de bedrijfsvoering. De raad heeft een benoemings‐ en remuneratiecommissie, een

veiligheidscommissie, een audit committee en een commissie die specifiek aandacht besteedt aan de

voortgang van op het programma iCAS en project Annex.


De raad concludeert dat het bestuur adequaat uitvoering heeft gegeven aan de ambitie en beoogde

doelstellingen zoals verwoord in het Business en annual plan 2017‐2021 en de begroting 2017‐2021.

Het bestuur heeft daarmee in 2017 een aantal belangrijke resultaten bereikt waaronder:

• De levering van een veilige en efficiënte luchtverkeersdienstverlening bij een sterk toegenomen

verkeersaanbod en zelfs de drukste zomer ooit. Dit alles binnen de gestelde kaders vanuit de

Regeling milieu‐informatie luchthaven Schiphol. De gerealiseerde operationele prestaties ten

aanzien van onder meer sustainability en vertragingen hebben de doelstellingen zoals opgenomen

in het Business en annual plan overtroffen;

• Concurrerende tarieven voor de dienstverlening;

• De bereikte voortgang op de projecten‐ en investeringsportfolio ondanks de capaciteitsdruk die de

organisatie ervaart. Het meest tot de verbeelding aansprekende resultaat betreft de tijdige

realisatie van de civiel‐militaire co‐locatie hetgeen een belangrijk fundament is voor het verder

verstevigen van de constructieve samenwerking met het ministerie van Defensie/CLSK en de

beoogde herindeling van het Nederlandse luchtruim. Het betreft een van de grootste

veranderingen in luchtverkeersleiding in Nederland welke mede gefinancierd is door de Connecting

Europe Facility van de Europese Unie.;

• De bereikte overeenstemming over de herplanning voor het starten van

luchtverkeersdienstverlening op Lelystad Airport per 1 april 2019;

• De samenwerking met de sectorpartners om tot een overkoepelend, geïntegreerd

veiligheidssysteem;

• De succesvolle verwerving van additionele Europese subsidies (Connecting Europe Facility) voor

strategisch belangrijke projecten;

• Het succesvol lanceren van de inspirerende, klant‐gedreven purpose ‘Samen luchtvaart mogelijk

maken’ die vertaald is naar kernwaarden en daarmee een extra impuls geeft aan de doelgerichtheid

van LVNL;

• De naleving van alle toepasselijke wet‐ en regelgeving;

• Een positief, beter dan begroot financieel resultaat en het op peil houden van de solide

vermogenspositie.

De raad is tevreden over de genomen initiatieven met betrekking de efficiëntie en effectiviteit van de

bedrijfsvoering en in het bijzonder de hoge mate van aandacht voor de prioritering binnen

projectportfolio. LVNL heeft te maken met een periode waarin een groot aantal omvangrijke en

complexe projecten en investeringen moeten worden gerealiseerd. De druk op de organisatie is groot

om majeure veranderingen door te voeren in een situatie waarin de continuïteit van de dienstverlening

gegarandeerd moet blijven bij een toenemend verkeersaanbod. De raad spreekt nadrukkelijk ook zijn

waardering uit naar de medewerkers van LVNL. Hun hoge mate van betrokkenheid en inzet zijn

bepalend geweest voor bereikte resultaten en randvoorwaardelijk voor de realisatie van gestelde

doelen.

De raad volgt de ontwikkelingen en voortgang van de projectportfolio vanwege het belang, de

complexiteit en de omvang met bijzondere belangstelling. Om die reden is reeds in 2016 een commissie

ingesteld om de vervanging van het luchtverkeersleidingssysteem en de uitbreiding van de daarvoor

randvoorwaardelijke huisvesting van nabij te volgen. Cruciaal om ook in de toekomst de kwaliteit van de

dienstverlening te kunnen blijven garanderen en projecten die daarvoor de noodzakelijke

veranderingen in het primaire proces moeten realiseren succesvol te kunnen realiseren is afdoende

beschikbaarheid van operationeel personeel een voorwaarde. Het bestuur heeft uiteenlopende

initiatieven daartoe genomen die door de raad met bovengemiddelde belangstelling worden gevolgd.


De raad heeft met het bestuur gedurende het verslagjaar meerdere keren expliciet aandacht besteed

aan strategievorming en risicomanagement. De aandacht voor in‐ en externe audits en de opvolging van

gedane aanbevelingen is verder verstevigd.

De evaluatie van het bestuur heeft in en buiten aanwezigheid van het bestuur plaatsgevonden. De raad

is tevreden over de informatievoorziening door het bestuur en is van oordeel dat het bestuur in haar

besluitvorming de belangen van de verschillende stakeholders op een begrijpelijke en aanvaardbare

manier heeft afgewogen. De raad is zich bewust van de verschillende belangen die hierbij moeten

worden beschouwd.

De benoemings‐ en remuneratie commissie heeft de leden van het bestuur individueel beoordeeld.

Veiligheid

Veiligheid en het continu verbeteren daarvan heeft de hoogste prioriteit bij het leveren van

luchtverkeersdienstverlening. Het aspect veiligheid neemt daarmee ook een prominente plaats in op de

agenda van de raad en haar Veiligheidscommissie. De Veiligheidscommissie vergadert voorafgaand aan

de reguliere raadsvergaderingen. Onderwerpen die aan de orde komen zijn de interne

veiligheidsrapportages, rapportages van de OVV, de inrichting en werking van het

veiligheidsmanagementsysteem en de verbeteringen van dit systeem. De vergaderingen verlopen in

open en constructieve sfeer en de raad stelt vast dat LVNL op indringende en transparante wijze werkt

aan de voortdurende verbetering van de veiligheid in het algemeen en aan de strikte opvolging van het

voorvallenonderzoek in het bijzonder.

Evenals in voorgaande jaren heeft de Veiligheidscommissie in het bijzonder de ontwikkeling van het

aantal ‘serious’ en ‘major’ incidenten en met name de toename van het aantal ground incidenten daarin

besproken. De ontwikkelingen wordt uiterst serieus genomen en nauwgezet geanalyseerd teneinde een

beter begrip van de oorzaken te krijgen en effectieve maatregelen ter voorkoming van dergelijke

incidenten te treffen. De raad volgt de voortgang en status van de voorvallenonderzoeken en wordt

goed geïnformeerd over de resultaten en verbetermaatregelen die LVNL daarvan naar aanleiding

daarvan implementeert. Dat geldt vanzelfsprekend ook voor de rapportages van externe onderzoeken

zoals van de OVV. De raad staat positief tegenover de maatregelen die LVNL in zijn eigen safety

management systeem treft en is blij met de aandacht van het bestuur voor de intensivering van de

samenwerking met sectorpartijen om te komen tot een geïntegreerd veiligheidsmanagementsysteem.

De voorstellen van het bestuur met betrekking tot de versterking van de interne safety governance en

deze nog dichter onder de verantwoordelijkheid van het bestuur te plaatsen zijn eveneens onderwerp

van discussie geweest.

De veiligheidscommissie heeft een open en constructieve sfeer ervaren en meent dat zij adequaat

geïnformeerd is door het bestuur over de veiligheidsprestaties en relevante ontwikkelingen met

betrekking tot het safety management systeem. Over het geheel bezien zijn de veiligheidsprestaties

goed. Waardering is er ook voor de transparantie die naar de externe omgeving toe wordt betracht met

betrekking tot veiligheidsprestaties en incidenten.

Financiën

De raad volgt gedurende het jaar de ontwikkeling van het bedrijfsresultaat en bespreekt waar nodig

specifieke aandachtspunten met het bestuur. Het bedrijfsresultaat heeft zich gedurende 2017 positief

ontwikkeld. De sterke ontwikkeling van de opbrengsten uit heffingen heeft daar met name aan

bijgedragen. De vermogenspositie is solide en toereikend om mogelijke risico’s voortkomend uit het


Europese systeem van prestatiesturing in de actuele referentieperiode (2015‐2019) te kunnen

absorberen. Het bestemmingsfonds overstijgt de maximum waarde zoals in 2012 in overleg met het

ministerie is vastgesteld. Mede met het oog op de voorbereidingen op de volgende referentieperiode

(2020‐2024) is de raad direct betrokken bij het in 2017 gestarte onderzoek naar het financieel

risicoprofiel van LVNL en de betekenis daarvan voor de noodzakelijk geachte omvang van het

bestemmingsfonds. De audit committee heeft namens de raad inbreng geleverd voor dit onderzoek. De

resultaten worden in 2018 besproken met het ministerie.

De ontwikkelingen met betrekking tot het Europese systeem van prestatiesturing blijft de raad kritisch

volgen. Met een aanzienlijke vertraging heeft de Europese Commissie in 2017 het prestatieplan voor de

tweede referentieperiode (2015‐2019) vastgesteld. Daarmee is een einde gekomen aan de onzekerheid

met betrekking tot de normstelling waartegen de prestaties worden beoordeeld en op basis waarvan de

financiële risico’s worden bepaald. In 2018 starten de voorbereidingen voor de derde referentieperiode.

De aandacht van de raad zal zich daarbij met name richten op de financiële risico’s onder meer in relatie

tot het eigen vermogen.

Als onderdeel van het risicomanagement heeft de audit committee in het afgelopen jaar specifiek

gekeken naar de samenstelling van de verzekeringsportfolio van LVNL. Voor wat betreft de financiering

van kapitaalinvesteringen heeft de audit committee diverse investeringsvoorstellen en

financieringsaanvragen behandeld.

In 2017 heeft de periodieke Europese aanbesteding van de accountantsdiensten plaatsgevonden. De

raad is actief betrokken geweest in deze procedure. Met ingang van boekjaar 2018 zal PwC Accountants

NV de accountantscontrole verrichten.

Personeel

De ambitieuze veranderagenda enerzijds en de druk op de tarieven en kosteneffectiviteit anderzijds,

maken dat de raad de ontwikkelingen met betrekking tot de personele organisatie aandachtig volgt.

Voldoende operationeel personeel blijft daarbij het belangrijkste aandachtspunt. Met name de

beschikbaarheid van deze expertise voor bedrijfskritische projecten zoals de vervanging van het

luchtverkeersleidingsysteem is van groot belang. De raad bespreekt regelmatig de voortgang en

effectiviteit van de door het bestuur geïnitieerde activiteiten in dit verband, waaronder het programma

Verhogen Opleidingsrendement. De raad onderschrijft de prioriteit die wordt toegekend aan het

doorvoeren van verbeteringen met betrekking tot de door de verkeersleiders te gebruiken

informatiesystemen en de verruiming van het aantal werkposities op de toren van Schiphol Centrum.

Projectportfolio

De komende jaren staan in het teken van een aantal omvangrijke, complexe en kritieke projecten. Deze

projecten zijn noodzakelijk om de omvang en kwaliteit van de dienstverlening ook in de toekomst te

kunnen blijven garanderen en (inter)nationale ambities vanuit bijvoorbeeld de Single European Sky te

kunnen realiseren. In 2017 is daarbij een belangrijke mijlpaal bereikt; één van de vijf gestelde

topprioriteiten, te weten de civiel‐militaire co‐locatie op Schiphol Oost, is succesvol en tijdig

gerealiseerd. Met het bereiken van deze mijlpaal ontstaat ruimte om de noodzakelijke verbeteringen

ten behoeve van de torenoperatie, waaronder de systeemondersteuning van de torenverkeersleiding

en het vergroten van het aantal werkposities op de toren, als nieuwe prioriteit op te gaan pakken.

Bijzondere aandacht bestaat ook voor het project Lelystad. De invloed van LVNL op de dynamische

context waarin dit unieke project wordt gerealiseerd is beperkt en vanuit de projectbeheersing bezien


brengt dit extra uitdagingen met zich mee. De diverse externe reviews op dit en andere projecten vindt

de raad een positieve en waardevolle toevoeging aan het beheersinstrumentarium van het bestuur.

De komende jaren blijft extra inzet van middelen noodzakelijk om de toename van het aantal projecten,

de capaciteitstekorten bij diverse kritische resource pools en de complexiteit van sommige projecten

het hoofd te kunnen bieden. De raad vindt dit een belangrijk punt van aandacht. Ondanks de grote inzet

die eigen medewerkers leveren zal de behoefte aan een groot aantal tijdelijke inhuurkrachten in met

name technische en projectmanagement functies blijven bestaan.

De raad blijft met bijzondere aandacht de voortgang van de bepaalde prioriteiten volgen en heeft met

het bestuur afspraken gemaakt over de informatievoorziening daarover met inbegrip van informatie

over de ontwikkeling van de inhuur.

Visie op de toekomst

Internationalisering

De raad meent dat een goede positionering van LVNL in het Europese speelveld van belang is. Europese

ontwikkelingen met betrekking tot de Single European Sky worden derhalve regelmatig met het bestuur

besproken. De raad stelt vast dat de resultaten die in FABEC verband, waartoe ook Nederland behoort,

worden bereikt nog steeds ver achterblijven bij de oorspronkelijke verwachtingen. De raad vindt de

keuze van het bestuur om zijn resources doelgericht, met name in het operationele domein, voor FABEC

in te zetten passend gegeven het feit dat FABEC zelf zijn plannen heeft bijgesteld.

Meer effectief zijn de inspanningen op technologisch vlak. De Europese Unie zet in op innovatie en

vernieuwing in de sector. In aanvulling op verplicht gestelde implementaties stimuleert Europa

implementatie van technologie door middel van subsidies via het agentschap Innovation and Network

Executive Agency (INEA). LVNL is daarbij succesvol. Diverse voorstellen – soms in samenwerking met

partners – zijn gehonoreerd. Daartoe behoort ook de vervanging van het luchtverkeersleidingssysteem

waarin wordt samengewerkt met het consortium van de Duitse luchtverkeersleidingsorganisatie DFS,

het Britse NATS en het Spaanse AENA. Inmiddels dienen zich ook andere luchtverkeersdienstverleners

aan die zich bij dit samenwerkingsverband willen aansluiten.

Ontwikkeling nationaal

LVNL vervult in samenwerking met haar luchtvaartsectorpartners, de overheid en de omgeving een

cruciale rol in de Nederlandse luchtvaartsector. Als ketenpartner voelt LVNL de verantwoordelijkheid

om door samenwerking toegevoegde waarde aan de keten te leveren. Naast de blijvende inzet van

LVNL om de kosteneffectiviteit te verbeteren, handhaaft LVNL haar positie als een state‐of‐the‐art

luchtverkeersdienstverlener in een complex werkveld. De raad meent dat de prestaties van LVNL

daarvoor illustratief zijn.

Civiel‐militaire samenwerking

De beoogde co‐locatie is in 2017 gerealiseerd. De samenwerking tussen beide organisaties verloopt

positief en zal in de toekomst uitgebreid worden. De samenwerking beoogt op diverse terreinen

synergievoordelen te bereiken en zal ertoe bijdragen dat het Nederlandse luchtruim efficiënter benut

zal kunnen worden.

ORS

Geheel passend in de ambities van LVNL en de maatschappelijke verantwoordelijkheid die LVNL draagt

neemt LVNL actief deel aan onder meer de omgevingsraad Schiphol (ORS), waarbij LVNL zich inzet een

constructieve bijdrage te leveren aan het samen met alle belanghebbenden vinden van wegen om


enerzijds de gewenste groei en vereiste kwaliteit van dienstverlening op Schiphol te kunnen

accommoderen en anderzijds daarbij de overlast voor omwonenden zoveel als mogelijk te beperken.

Regionale dienstverlening

One Group of Airports

In 2017 heeft het eerder geformuleerde beleidsvoornemen van het ministerie om tot een herziening

van de heffingen systematiek voor de regionale luchthavens te komen geen concreet vervolg gekregen.

Gezien de invloed die dit kan hebben op LVNL blijft dit echter een onderwerp op de gespreksagenda

met het bestuur.

De raad stelt vast dat het bestuur veel aandacht besteedt aan het onderzoeken van mogelijkheden om

de efficiëntie van de regionale dienstverlening verder te verbeteren. Daarbij wordt onder meer

onderzoek gedaan naar de introductie van nieuwe technologie, zoals remote towers, om de

dienstverlening in aard en betrouwbaarheid gelijk te houden aan wat de klanten gewend zijn, met

lagere kosten.

Lelystad

Een van de belangrijkste ontwikkelingen met betrekking tot de regionale dienstverlening waarover de

raad regelmatig met het bestuur van gedachten heeft gewisseld is de voorbereiding voor de

dienstverlening op de luchthaven Lelystad. Daarbij is onder meer gesproken over de voortgang van de

voorbereidingsactiviteiten en de beperking van de financiële risico’s voor LVNL gegeven het feit dat de

tariefstelling voor de terminal heffingszone geen dekking biedt voor de voorbereidingskosten. In

februari 2018 heeft de minister besloten tot uitstel van de opening van Lelystad. De raad zal in het

overleg met het bestuur over de implicaties van dat besluit van gedachten wisselen.

De raad van toezicht heeft kennis genomen van de door het bestuur vastgestelde jaarverslag en de

jaarrekening 2017 en stemt in met de inhoud daarvan. De raad constateert dat over 2017 een

goedkeurende verklaring van de accountant is verkregen en heeft kennis genomen van de bevindingen

van de accountant.

Schiphol, 19 april 2018.

Voor de raad van toezicht,

Gerlach Cerfontaine, voorzitter.


Jaarrekening 2017

Inhoudsopgave jaarrekening

Geconsolideerd overzicht van gerealiseerde en niet‐gerealiseerde resultaten 53

Geconsolideerde balans 54

Geconsolideerd mutatieoverzicht van het eigen vermogen 55

Geconsolideerd kasstroomoverzicht voor 2017 56

Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening 57

Toelichting op de geconsolideerde exploitatierekening 72

Toelichting op de geconsolideerde balans 79


Geconsolideerd overzicht van gerealiseerde en niet‐gerealiseerde resultaten

(bedragen in € 1.000) Toelichting 2017 2016

Voortgezette activiteiten

Omzet 8 217.556 210.938

Overige opbrengsten 9 15.651 15.369

Bedrijfsopbrengsten 233.207 226.307

Personeelskosten 10 141.800 146.664

Afschrijvingen 11 12.944 13.164

Algemene kosten 12 47.812 39.276

Bedrijfslasten 202.556 199.104

Exploitatieresultaat 30.651 27.203

Financieringsbaten 13 39 77

Financieringslasten 13 1.216 1.393

Netto financieringslasten 1.177 1.316

Resultaat uit voortgezette activiteiten 29.474 25.887

Niet gerealiseerde resultaten ‐ ‐

Totaal gerealiseerde en niet gerealiseerde resultaten over het boekjaar 29.474 25.887

Resultaat toe te rekenen aan: 2017 2016

Bestemmingsfonds 12.253 7.994

Egalisatiereserve 17.221 17.893

Totaal gerealiseerde en niet gerealiseerde resultaten over het boekjaar 29.474 25.887


Geconsolideerde balans

(bedragen in € 1.000) Toelichting 2017 2016

Activa

Immateriële vaste activa 14 182 273

Materiële vaste activa 15 142.590 133.089

Totaal vaste activa 142.772 133.362

Vorderingen 16 44.008 36.969

Geldmiddelen en kasequivalenten 17 55.427 37.731

Totaal vlottende activa 99.435 74.700

Totaal activa 242.207 208.062

Passiva

Eigen Vermogen 18 100.434 70.960

Verplichtingen Leningen en overige financieringsverplichtingen 19 31.527 39.775

Vooruit ontvangen baten 20 14.226 7.711

Personeelsbeloningen 21 36.800 40.478

Totaal langlopende verplichtingen 82.553 87.964

Leningen en overige financieringsverplichtingen 19 8.248 8.898

Vooruit ontvangen baten 20 4.291 1.900

Handels‐ en overige schulden 22 46.681 38.340

Totaal kortlopende verplichtingen 59.220 49.138

Totaal passiva 242.207 208.062


Geconsolideerd mutatieoverzicht van het eigen vermogen

(bedragen in € 1.000) Toelichting Bestemmings‐

fonds Egalisatie‐

reserve Totaal

Saldo per 1 januari 2016 49.080 ‐4.007 45.073

Resultaat 2016 7.994 17.893 25.887

Saldo per 1 januari 2017 57.074 13.886 70.960

Resultaat 2017 12.253 17.221 29.474

Saldo per 31 december 2017 18 69.327 31.107 100.434


Geconsolideerd kasstroomoverzicht over 2017

(bedragen in € 1.000.000) 2017 2016

Ontvangsten heffingen en‐route

149,4 144,1

Ontvangsten heffingen terminal

63,2 61,1

Ontvangsten heffingen NSAA

1,5 1,6

Overige ontvangsten

9,3 8,6

Ontvangsten uit operationele activiteiten

223,4 215,4

Betalingen personeel

‐144,9 ‐140,2

Betalingen verzekeringen

‐1,1 ‐1,1

Betalingen leveranciers

‐44,5 ‐38,2

Betalingen uit operationele activiteiten

‐190,5 ‐179,5

Ontvangsten MUAC heffingen en route

52,7 50,8 Betalingen EUROCONTROL

‐36,5 ‐35,1

Betalingen NSA

‐2,1 ‐1,9

Ontvangsten KNMI‐heffingen NSAA

0,2 0,3

Betalingen KNMI

‐0,5 ‐0,3 Kassiersfunctie luchtverkeersdienstverleningsactiviteiten in nationaal luchtruim door derden

13,8

13,8

Netto kasstroom uit operationele activiteiten

46,7 49,7

Investeringen in materiële vaste activa

‐22,4 ‐33,0

Desinvesteringen in materiële vaste activa

0,0 0,0

Betalingen en ontvangsten joint ventures

‐0,3 ‐0,2

Netto kasstroom uit investeringsactiviteiten

‐22,7 ‐33,2

Opname lange termijn leningen

0,0 0,0

Aflossing lange termijn leningen

‐8,9 ‐8,9

Rente lange termijn leningen

‐1,7 ‐2,0

Ontvangen subsidies

4,3 7,4

Netto kasstroom uit financieringsactiviteiten

‐6,3 ‐3,5

Totaal netto toe‐/afname kasstromen

17,7 13,0

Beginstand geldmiddelen en kasequivalenten

37,7 24,7

Totaal netto toe‐/afname kasstromen

17,7 13,0

Eindstand geldmiddelen en kasequivalenten 55,4 37,7


Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening

1. Verslaggevende entiteit

Luchtverkeersleiding Nederland (LVNL) is statutair gevestigd aan het Stationsplein Zuid West 1001 te

Schiphol in Nederland. Bij wet is LVNL, voorheen Luchtverkeersbeveiligingsorganisatie (LVB), met ingang

van 1 januari 1993 opgericht. LVNL is een zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) met rechtspersoonlijkheid.

Kernactiviteit is het verlenen van luchtverkeersdienstverlening, zodanig dat het luchtverkeer op een

veilige en efficiënte manier wordt afgehandeld binnen de gestelde milieurichtlijnen. In de Wet

luchtvaart zijn alle taken van LVNL vastgelegd. Daaronder vallen onder meer het verlenen van

communicatie‐, navigatie‐ en plaatsbepalingsdiensten, het verlenen van luchtvaartinlichtingendiensten,

het uitgeven van luchtvaartpublicaties en kaarten en het verzorgen of doen verzorgen van opleidingen

ten behoeve van luchtverkeersbeveiliging.

De raad van toezicht heeft op 19 april 2018 ingestemd met de jaarrekening. De jaarrekening wordt

gepubliceerd nadat de minister de jaarrekening heeft goedgekeurd.

De geconsolideerde jaarrekening van LVNL over 2017 omvat de joint ventures Stichting Knowledge and

Development Centre Mainport Schiphol en Stichting Bewonersaanspreekpunt Schiphol.

LVNL legt als ZBO verantwoording af over haar prestaties aan de Minister van Infrastructuur en

Waterstaat zoals dit is vastgelegd in de Regeling sturing van en toezicht op Luchtverkeersleiding

Nederland. Bovendien heeft de minister beslissingsbevoegdheid met betrekking tot de begroting en de

tarieven van LVNL.

Basis voor presentatie

2. Overeenstemmingsverklaring

In artikel 12 lid 1 van de EG‐verordening Nr 550/2004 van het Europees parlement en de Raad

betreffende de verlening van luchtvaartnavigatiediensten in het gemeenschappelijke Europees

luchtruim (zogenoemde luchtvaartnavigatiedienstenverordening) is het volgende vastgelegd:

“Verleners van luchtvaartnavigatiediensten moeten, ongeacht hun eigendomsstructuur of rechtsvorm,

hun jaarrekeningen opstellen, aan een onafhankelijke accountantscontrole onderwerpen en publiceren.

Deze jaarrekeningen moeten voldoen aan de door de Gemeenschap goedgekeurde internationale

standaarden voor jaarrekeningen (lees: EU‐IFRS). Wanneer deze jaarrekeningen vanwege juridische

status van de dienstverlener niet volledig aan de internationale standaarden voor jaarrekeningen

kunnen beantwoorden, streeft de betrokken dienstverlener ernaar zoveel mogelijk aan deze

standaarden te voldoen.”

Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft in overleg en afstemming met LVNL de reikwijdte

van de implementatie van Verordening 550/2004 van het Europees parlement en de Raad beperkt.

Deze beperking heeft betrekking op de reikwijdte van IAS 19 en IAS 19R. In de brief gedateerd op 5

februari 2015 heeft het ministerie de reikwijdte van de IAS 19 als volgt beperkt:


• Er is bepaald dat vooralsnog wordt afgezien van het treffen van een voorziening van de niet‐

afgefinancierde opgebouwde FLNA‐rechten. Het ministerie heeft aangegeven dat deze niet‐

afgefinancierde opgebouwde FLNA‐rechten moeten worden toegelicht onder de niet uit de balans

blijkende verplichtingen;

• Er is bepaald dat wordt afgezien van het toepassen van het direct verwerken van de actuariële

winsten en verliezen van een toegezegde pensioenregeling (DB‐regeling) in het eigen vermogen. De

actuariële resultaten worden dus verwerkt in de exploitatiekosten onder de personeelskosten.

Belangrijkste reden van het ministerie om de reikwijdte te beperken is ingegeven vanuit de regelgeving

over de prestatiesturing. Hierin moeten alle kosten worden verantwoord in de heffingszones en moeten

vanuit hier de controlable en uncontrolable kosten bepaald worden. Wanneer er kosten direct via het

eigen vermogen zouden lopen, zouden deze kosten buiten de prestatiesturing vallen en dus indien

nodig niet meer kunnen worden verhaald op, of worden teruggegeven aan de gebruikers.

De jaarrekening van LVNL voldoet daarmee aan de genoemde verordening. Hierdoor voldoet de

jaarrekening niet volledig, doch zoveel mogelijk, aan de vereisten van EU‐IFRS.

Daar waar in de jaarrekening de term LVNL‐waarderingsgrondslagen wordt gehanteerd, worden de

waarderingsgrondslagen bedoeld op basis van Verordening 550/2004 van het Europees Parlement en

de Raad en de brief van het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (nu Ministerie van Infrastructuur en

Waterstaat) met daarin de uitzonderingen op toepassing van IAS 19/19R Jaarrekening LVNL.

3. Waarderingsbasis

De grondslagen die worden toegepast voor de waardering van activa en passiva en de

resultaatsbepaling zijn gebaseerd op historische kosten.

4. Functionele valuta en presentatievaluta

De jaarrekening wordt gepresenteerd in euro; de functionele valuta voor LVNL. Alle financiële

informatie is afgerond op duizenden euro’s, tenzij anders vermeld.

5. Veronderstellingen en schattingen

Het management heeft bij het opstellen van de jaarrekening in overeenstemming met de geldende

grondslagen, op onderdelen gebruik gemaakt van veronderstellingen en schattingen die medebepalend

zijn voor de opgenomen bedragen. De feitelijke uitkomsten kunnen van deze veronderstellingen en

schattingen afwijken. De schattingen en onderliggende veronderstellingen worden voortdurend

beoordeeld. Herzieningen van schattingen worden opgenomen in de periode waarin de schattingen

worden herzien en in de toekomstige perioden waarvoor de herziening gevolgen heeft.

Het bovenstaande is van toepassing op de volgende onderwerpen:

a. Bijzondere waardeverminderingen van vaste activa

De boekwaarde van materiële vaste activa wordt periodiek getoetst aan de realiseerbare waarde als er

aanwijzingen zijn voor een bijzondere waardevermindering. Een aanwijzing voor een bijzondere

waardevermindering kan bijvoorbeeld zijn dat, naar inschatting van het bestuur, sprake is van:


• Een snellere daling van de marktwaarde van een actief dan zou voortvloeien uit het verloop over de

tijd of normaal gebruik;

• Een belangrijke wijziging in de toepassing van een actief of in de bedrijfsstrategie;

• Prestaties die sterk achterblijven ten opzichte van de verwachtingen, een significante verslechtering

in de bedrijfstak of economie, of veroudering of beschadiging van het actief.

Daarnaast kunnen omstandigheden, naar de inschatting van het bestuur, leiden tot de noodzaak tot het

terugnemen van een eerder toegepaste bijzondere waardevermindering.

Om in bovengenoemde gevallen te kunnen bepalen of daadwerkelijk sprake is van bijzondere

waardeverminderingen of de noodzaak tot herziening, wordt de realiseerbare waarde bepaald. Daarbij

maakt het bestuur gebruik van inschattingen en veronderstellingen ten aanzien van de bepaling van

kasstroom genererende eenheden, de toekomstige kasstromen en de disconteringsvoet. De

beoordelingen die hieraan ten grondslag liggen, kunnen van jaar tot jaar verschillen door economische

of marktomstandigheden, veranderingen in de bedrijfsomgeving of in wet‐ en regelgeving en door

andere factoren waar LVNL geen invloed op kan uitoefenen. Als de prognoses voor de realiseerbare

waarde moeten worden bijgesteld, kan dit leiden tot bijzondere waardeverminderingen of ‐ in het geval

van vaste activa ‐ herziening daarvan.

b. Economische levensduur en restwaarde van materiële vaste activa

De materiële vaste activa maken een belangrijk deel uit van de totale activa van LVNL en de kosten van

periodieke afschrijvingen vormen een belangrijk deel van de jaarlijkse bedrijfslasten. De vastgestelde

economische levensduur en restwaarden, gebaseerd op inschattingen en veronderstellingen van het

bestuur, hebben een belangrijke invloed op de waardering van materiële vaste activa. De economische

levensduur van materiële vaste activa wordt mede geschat aan de hand van de technische levensduur,

de ervaringen ten aanzien van soortgelijke activa, de onderhoudshistorie en de periode waarin de

economische voordelen uit hoofde van de exploitatie van het actief ten goede zullen komen aan LVNL.

Periodiek wordt getoetst of zich wijzigingen hebben voorgedaan in inschattingen en veronderstellingen

die een aanpassing van de economische levensduur en/of restwaarde noodzakelijk maken. Een

dergelijke aanpassing wordt prospectief doorgevoerd.

c. Actuariële aannames met betrekking tot voorzieningen personeelsbeloningen

Verplichtingen uit hoofde van actuarieel berekende personele regelingen en vorderingen, worden

actuarieel bepaald. Daarbij wordt gebruik gemaakt van veronderstellingen ten aanzien van toekomstige

ontwikkelingen in salaris, sterfte, personeelsverloop, rendement van beleggingen en andere

uitgangspunten.

Voor het disconteren maakt LVNL gebruik van de actuele effectieve marktrente, gebaseerd op

hoogwaardige ondernemingsobligaties, rekening houdend met de termijnstructuur van de

verplichtingen. Het is algemeen aanvaard hoogwaardig te vertalen naar AA‐rated

ondernemingsobligaties. Voor LVNL wordt de disconteringsvoet vastgesteld door de risicovrije

rentevoet ‐ de swapcurve ‐ te verhogen met de creditspread op basis van iBoxx (AA‐rated). iBoxx is een

index voor obligaties die wordt gepubliceerd voor verschillende sectoren (bijvoorbeeld overheid,

semioverheid, corporate), verschillende ratings en looptijden.


d. Aannames met betrekking tot ontslagvergoedingen

Bij het vaststellen van de voorziening voor ontslagvergoedingen is door het management een

inschatting gemaakt van het aantal overeen te komen vertrekregelingen en de kans dat

herplaatsingskandidaten gedurende de herplaatsingsperiode een nieuwe werkkring vinden. Verder is

rekening gehouden met de bepalingen in het rechtspositiereglement.

e. Claims en geschillen

Periodiek wordt door het bestuur een beoordeling uitgevoerd op alle claims en geschillen, om te

bepalen in welke mate sprake is van bestaande en/of voorwaardelijke verplichtingen. Een voorziening

wordt opgenomen voor bestaande verplichtingen, voor zover het waarschijnlijk is dat een uitstroom van

middelen plaatsvindt om de verplichting in te lossen en er een betrouwbare schatting kan worden

gemaakt van het bedrag van de verplichting. Een voorwaardelijke verplichting moet worden toegelicht.

Aan de hand van de uitkomst van deze beoordeling wordt bepaald voor welke claims en geschillen een

voorziening wordt getroffen en voor welke een toelichting wordt opgenomen. Als een voorziening moet

worden getroffen, vraagt ook de inschatting van de kans en omvang van een uitstroom van middelen

een aanzienlijke mate van beoordeling. In deze beoordeling maakt het bestuur mede gebruik van

juridisch advies.

f. Voorziening dubieuze debiteuren

De voorziening dubieuze debiteuren wordt gevormd ten behoeve van de luchtvaartmaat‐schappijen

waarvan onzeker is of zij aan hun betalingsverplichtingen kunnen voldoen. Op basis van de ouderdom

worden de posten individueel beoordeeld en wordt een schatting gemaakt voor het oninbare deel van

de vordering.

g. Resultaatbestemming

LVNL bepaalt haar resultaatbestemming aan de hand van de in het prestatieplan gemaakte afspraken

en de werkelijke kosten en volume van enig jaar. Op 22 maart 2017 is het prestatieplan 2015‐2019

goedgekeurd door de Europese Commissie.

h. Belastingen

In 2016 is de vennootschapsbelastingplicht voor overheidsbedrijven ingegaan. Door LVNL is een

inventarisatie gemaakt van alle activiteiten van LVNL. Voor een drietal activiteiten is volgens LVNL

sprake van het drijven van een onderneming. Hierdoor is sprake van een belastingplicht. Het gaat hierbij

om de volgende activiteiten:

1. Luchtverkeersdiensten;

2. Verstrekken abonnementen luchtvaartinformatie;

3. Verkopen luchtvaartkaarten.

Deze activiteiten zijn ook in de Wet luchtvaart benoemd als taken voor LVNL. LVNL is van mening dat

geen sprake is van concurrentie binnen Nederland. Alleen LVNL is immers door de wet toegestaan deze

activiteiten te verrichten. Op 6 september 2017 heeft de belastingdienst aangegeven de conclusie te

delen dat de activiteit ‘luchtvaartdiensten’ voldoet aan een overheidstaak en geen sprake is van

concurrentie waardoor de overheidstakenvrijstelling van toepassing is. Voor de verkoop van de

luchtvaartkaarten stelt de belastingdienst dat voor een gedeelte van deze activiteit geen objectieve


vrijstelling is. LVNL verstrekt deze kaarten tegen kostprijs. Daarom is geen sprake van een belastbare

winst.

6. Grondslagen voor financiële verslaggeving

De grondslagen voor de financiële verslaggeving zijn consequent toegepast op alle in deze

geconsolideerde jaarrekening vermelde perioden.

Het boekjaar van LVNL vangt aan op 1 januari en eindigt op 31 december van hetzelfde jaar.

LVNL is aangemerkt als eindgebruiker voor de btw. Hierdoor zijn de verantwoorde kosten inclusief btw.

a. Nieuwe standaarden en wijzigingen in standaarden en het effect op LVNL‐

waarderingsgrondslagen

De International Accounting Standards Board (IASB) heeft nieuwe en/of gewijzigde standaarden en

interpretaties uitgebracht, die met ingang van het boekjaar 2017 van toepassing zijn. De door de IASB

goedgekeurde wijzigingen zijn nog niet allemaal door de Gemeenschap (EU) goedgekeurd. Zoals blijkt

uit de overeenstemmingsverklaring (zie toelichting 2) moet LVNL bij het opstellen van de jaarrekening

voldoen aan de door de Gemeenschap goedgekeurde internationale standaarden voor jaarrekeningen

(lees: EU‐IFRS). Wanneer deze jaarrekening vanwege de juridische status van de dienstverlener niet

volledig aan de internationale standaarden voor jaarrekeningen kan beantwoorden, streeft de

betrokken dienstverlener ernaar zoveel mogelijk aan deze standaarden te voldoen.

In 2017 is een aantal aanpassingen of verduidelijkingen in de standaarden door de Gemeenschap

goedgekeurd. Een tweetal hiervan heeft een invoeringsdatum van 1 januari 2018. Zij hebben betrekking

op IFRS 9, financiële instrumenten, en IFRS 15, omzetverantwoording. Daarnaast is IFRS 16 Leases

goedgekeurd met een invoeringsdatum van 1 januari 2019

IFRS 9 Financiële instrumenten

IFRS 9 geeft nieuwe richtlijnen voor de waardering van financiële instrumenten met betrekking tot

classificatie en waardering, impairment en hedge accounting. De herziene richtlijnen voor classificatie

en waardering geven geen aanleiding om de waardering tegen kostprijs aan te passen. LVNL past geen

hedge accouning toe. Wat betreft het omgaan met bijzondere waardeverminderingen (impairment) van

financiële instrumenten is de conclusie dat dit niet zal leiden tot aanpassing van de voorziening voor

dubieuze debiteuren. Reden hiervoor is dat de huidige recovery rate op de vordering hoog is (99,8

procent). Daarom is LVNL van mening dat er geen reservering nodig is in de periode van de eerste 12

maanden, wanneer de vorderingen dan nog openstaan zal er een voorziening gevormd worden. Als er

een debiteur in surseance of failliet is verklaard wordt er direct een voorziening gevormd ook als de

vorderingen korter dan 12 maanden openstaan. Dit is in lijn met de huidige waarderingsgrondslag. IFRS

9 heeft daarom geen effect op de waardering in 2018.

IFRS 15 Omzetverantwoording

IFRS 15 omzetverantwoording leidt niet tot aanpassing van de waarderingsgrondslagen voor de

omzetverantwoording. Belangrijkste reden hiervoor is dat er bij LVNL geen contracten zijn waarin zowel

goederen als een dienst worden geleverd met afzonderlijke prestatiemomenten. Bij onze belangrijkste

opbrengst (het verlenen van luchtverkeersdiensten: 94 procent van totale opbrengsten) is het moment

van levering van de dienst ook het moment waarop de prestatieverplichting wordt vervuld. Hierdoor

wordt de opbrengst verantwoord op het moment van het verrichten van de dienst en valt de opbrengst

dus in dezelfde tijdscategorie als het moment van het leveren van de dienst. Dit is gelijk aan de huidige


waarderingsgrondslag. LVNL verwacht daarom dat IFRS 15 geen effect heeft op de

opbrengstverantwoording in 2018.

IFRS 16 Leases

IFRS 16 zorgt ervoor dat operationele lease‐ en huurcontracten op de balans verschijnen van de huurder

als activa. Tegenover dit actief (gebruikersrecht) komt er een huurverplichting op de creditzijde van de

balans. LVNL heeft een eerste inventarisatie uitgevoerd van het mogelijke effect voor LVNL. In 2018

vindt een gedetailleerde inventarisatie plaats.

Binnen de huidige exploitatierekening van LVNL zijn huur‐ en leasekosten, licentierechten, erfpacht,

huurlijnen en het gebruik van het radiospectrum verantwoord als kosten (totaal bedrag circa 4 miljoen

euro). De verwachting is dat een groot deel hiervan voldoet aan de criteria zoals aangegeven is in de

richtlijn. Zij moeten dus worden gewaardeerd als een gebruikersrecht. In 2018 wordt hiervoor de

impact verder bepaald. LVNL heeft niet de intentie de richtlijn voor 1 januari 2019 in te voeren.

Jaarlijkse aanpassingen

Begin 2018 is een aantal wijzigingen/verbeteringen doorgevoerd in het kader van de jaarlijkse

verbeteringen (cyclus 2014‐2016) met een invoerdatum van 1 januari 2017/2018. Deze wijzigingen

hadden geen effect op de waarderingsgrondslagen van LVNL.

b. Wijzigingen die vervroegd in 2017 mogen worden toegepast

LVNL heeft geen nieuwe standaarden, wijzigingen van bestaande standaarden of interpretaties

vervroegd toegepast die met ingang van het boekjaar 2017 of later verplicht zijn.

c. Grondslagen voor consolidatie

Algemeen

De grondslagen van waardebepaling en resultaatbepaling van de joint ventures van LVNL zijn waar

nodig aangepast aan de waarderingsgrondslagen van LVNL. Zie voor een nadere toelichting paragraaf 27

Gerelateerde partijen.

Joint ventures

Joint ventures zijn die entiteiten waarover LVNL gezamenlijk zeggenschap heeft, vastgelegd in een

contractuele overeenkomst en unanieme instemming vereist is voor strategische beslissingen over het

financiële en operationele beleid. De joint ventures worden volgens de nettovermogenswaarde

methode gewaardeerd.

Eliminatie van transacties bij consolidatie

Intragroepssaldi en ‐transacties en eventuele niet‐gerealiseerde winsten en verliezen op transacties

tussen LVNL en haar joint ventures, of baten en lasten uit dergelijke transacties, worden bij de

opstelling van de geconsolideerde jaarrekening geëlimineerd.

d. Financiële instrumenten

Niet‐afgeleide financiële instrumenten

De niet‐afgeleide financiële instrumenten omvatten vorderingen, geldmiddelen en kasequivalenten,

leningen en overige financieringsverplichtingen, handels‐ en overige schulden.

Niet‐afgeleide financiële instrumenten worden bij de eerste opname verwerkt tegen reële waarde plus,

voor instrumenten die niet zijn gewaardeerd tegen reële waarde met verwerking van


waardeveranderingen in de exploitatierekening, eventuele direct toerekenbare transactiekosten. Na de

eerste opname worden niet‐afgeleide financiële instrumenten op de hierna beschreven manier

gewaardeerd.

De geldmiddelen en kasequivalenten omvatten rekening‐courantkredieten bij commerciële banken en

het Ministerie van Financiën. Als het rekening‐courantkrediet bij het Ministerie van Financiën een

schuld betreft, wordt deze verantwoord onder de post leningen en overige financieringsverplichtingen.

De rekening‐courantkredieten maken in het kasstroomoverzicht deel uit van het saldo geldmiddelen en

kasequivalenten. De verwerking van financieringsbaten en ‐lasten wordt toegelicht onder noot k.

De vorderingen worden gewaardeerd tegen de geamortiseerde kostprijs op basis van de effectieve

rentemethode, gewoonlijk de nominale waarde, onder aftrek van een voorziening voor geschatte

oninbaarheid. Mutaties van deze voorziening worden verantwoord in de exploitatierekening.

De post leningen en overige financieringsverplichtingen bestaat uit leningen en schulden aan

kredietinstellingen en het Ministerie van Financiën. Leningen worden opgenomen tegen de

geamortiseerde kostprijs op basis van de effectieve rentemethode. Rentedragende leningen worden

verantwoord onder de kortlopende verplichtingen, voor zover wordt verwacht dat de aflossing binnen

twaalf maanden na balansdatum plaatsvindt.

e. Vreemde valuta

Transacties in vreemde valuta worden in de functionele valuta omgerekend tegen de geldende

wisselkoers per transactiedatum. In vreemde valuta uitgedrukte monetaire activa en verplichtingen

worden per balansdatum in de functionele valuta omgerekend tegen de op die datum geldende

wisselkoers.

Koersverschillen worden ten gunste, respectievelijk ten laste gebracht van de exploitatierekening over

de per balansdatum afgesloten verslagperiode.

f. Omzet

Onder de omzet worden de vergoedingen verantwoord die LVNL ontvangt uit hoofde van het verrichten

van haar wettelijke taak, het verlenen van luchtverkeersdiensten binnen het Nederlandse

burgerluchtruim. Binnen het Nederlandse burgerluchtruim worden door LVNL drie heffingszones

onderkend: en‐route, terminal en North Sea Area Amsterdam (NSAA). De vergoedingen worden betaald

door de luchtvaartmaatschappijen. Daarnaast ontvangt LVNL een bijdrage van de overheid voor de

vrijgestelde vluchten en het VFR‐ (Visual Flight Rules) verkeer binnen het en‐route gebied. Deze bijdrage

wordt verantwoord onder de heffingen en‐route.

De omzet wordt verantwoord in de exploitatierekening zodra de dienst is geleverd, de vergoeding die

LVNL ontvangt op een betrouwbare wijze kan worden bepaald en het waarschijnlijk is dat de

economische voordelen aan LVNL toekomen.

g. Diverse opbrengsten

Onder de diverse opbrengsten worden de opbrengsten verantwoord uit hoofde van activiteiten die

LVNL voor derden verricht naast haar wettelijke kerntaak. Wanneer de dienst of het goed is geleverd

door LVNL worden de opbrengsten verantwoord in de exploitatierekening.


h. Subsidies

De subsidies zijn grotendeels verkregen uit hoofde van investeringen in materiële vaste activa. De

ontvangen subsidies worden in de balans opgenomen als vooruit ontvangen baten (zie noot o).

Binnen LVNL wordt onderscheid gemaakt in investeringssubsidies en exploitatiesubsidies.

Investeringssubsidies worden ontvangen voor de vervaardiging van een actief. Vaak wordt een subsidie

verstrekt voor de gemaakte directe kosten en de gemaakte interne uren. LVNL heeft weinig tot geen

interne uren die zich kwalificeren als direct toewijsbare uren voor het vervaardigen van een actief.

Hierdoor vallen de subsidiebedragen voor de interne uren vrij als bate in de exploitatierekening in het

jaar waarin deze uren worden gemaakt en er voldoende zekerheid bestaat dat zij worden toegekend.

Subsidiebedragen voor activeerbare kosten in de kostprijs van een actief vallen vrij zodra voldoende

zekerheid bestaat dat LVNL voldoet aan de gestelde voorwaarden en het betreffende actief

operationeel is. Zij worden gepresenteerd als vooruit ontvangen subsidies. Deze subsidiebedragen

vallen systematisch vrij in de exploitatierekening gedurende de gebruiksduur van het actief. Eventuele

nog te ontvangen subsidiebedragen worden verantwoord als vordering op de subsidieverstrekker

wanneer de managementinschatting is dat er voldoende zekerheid is dat aan de subsidievoorwaarden

zal worden voldaan.

Exploitatiesubsidies worden ontvangen voor onderzoek dat LVNL verricht met betrekking tot de

luchtvaart. Deze subsidiebedragen worden direct in de exploitatierekening verantwoord op het moment

van ontvangst en wanneer voldoende zekerheid bestaat dat zij worden toegekend.

Mocht onverhoopt blijken dat een subsidie niet wordt toegekend en LVNL deze moet terugbetalen, dan

wordt dit verwerkt als een schattingswijziging in het jaar van terugbetaling.

i. Verrekeningen met EUROCONTROL

De verrekeningen met EUROCONTROL betreffen de verrekeningen van de Nederlandse

contributiebijdrage aan zowel de centrale EUROCONTROL organisatie als MUAC, het verkeersvolume‐

en kostenrisico van MUAC en het gedeelte van het FABEC capacity incentive scheme dat voor rekening

en risico van MUAC komt. Deze verrekeningen worden als onderdeel van de goedkeuring van het

jaarverslag door de minister geheel of gedeeltelijk toegewezen aan een bestemming binnen of buiten

LVNL. Voor zover de verrekeningen aan LVNL worden toegewezen worden hieruit de vergoeding van de

vrijgestelde vluchten en de kosten van VFR verrekend (zie toelichting bij f Omzet). Het eventuele restant

wordt toegevoegd aan een vermogenscomponent bij de resultaatbestemming en in de

exploitatierekening verwerkt via de overige opbrengsten.

j. Lease

Voor contracten waar het economisch eigendom in handen is van derden, operational leases, worden

uitsluitend de huurtermijnen als kosten verantwoord in de exploitatierekening.

LVNL heeft geen leaseovereenkomsten die zich kwalificeren als financiële leases.

k. Financieringsbaten en ‐lasten

Financieringsbaten omvatten de rentebaten op ontvangen uitstaande bedragen en de rente op de

rekening‐courant kredieten.


Financieringslasten omvatten de rentelasten op opgenomen gelden, oprenting van voorzieningen en de

behaalde koersverschillen op vreemde valuta. Financieringslasten die niet rechtstreeks zijn toe te

kennen aan activa in aanbouw, worden met behulp van de effectieve rentemethode in de

exploitatierekening opgenomen.

Aan activa in aanbouw toegerekende rente wordt gecorrigeerd op de rentelasten in de

exploitatierekening vanaf het moment dat een activum in aanbouw is tot en met activering van het

activum onder de vaste activa. Toe te rekenen rente wordt bepaald met behulp van een gemiddelde

rentevoet. Wanneer sprake is van een specifieke objectfinanciering wordt de toe te rekenen rente

bepaald op basis van de betreffende lening. Bij het berekenen van de gemiddelde rentevoet wordt er

vanuit gegaan dat alle materiële vaste activa volledig worden gefinancierd met langlopende leningen.

Voor het niet gefinancierde deel wordt een rentepercentage genomen van de rekening courant.

Valutakoerswinsten en ‐verliezen worden gerapporteerd op gesaldeerde basis, als financieringsbate of

als financieringslast.

l. Immateriële vaste activa

Immateriële vaste activa omvat de geactiveerde ontwikkelkosten voor luchtverkeersleidings‐

apparatuur.

Uitgaven voor onderzoeksactiviteiten die worden verricht met het vooruitzicht technische kennis of

inzichten te verwerven, worden als last in de exploitatierekening genomen op het moment dat zij zich

voordoen.

Met ontwikkelactiviteiten is een plan of ontwerp voor de bouw van nieuwe of wezenlijk verbeterde

luchtverkeersleidingsapparatuur gemoeid. Uitgaven voor ontwikkelactiviteiten worden alleen

geactiveerd als de ontwikkelkosten betrouwbaar kunnen worden bepaald, het systeemtechnisch

haalbaar is, de toekomstige economische voordelen waarschijnlijk zijn, LVNL van plan is en over

voldoende middelen beschikt om de ontwikkeling te voltooien en het systeem actief te gebruiken is. De

geactiveerde uitgaven omvatten de materiaalkosten en de indirecte kosten die direct toerekenbaar zijn

aan het gebruiksklaar maken van het actief en de geactiveerde financieringskosten. De overige

ontwikkelkosten, waaronder de directe arbeidskosten, worden als last in de exploitatierekening

opgenomen op het moment dat deze worden gemaakt.

De geactiveerde ontwikkelkosten worden gewaardeerd tegen kostprijs, verminderd met cumulatieve

afschrijvingen en cumulatieve bijzondere waardeverminderingsverliezen.

m. Materiële vaste activa

Materiële vaste activa worden gewaardeerd tegen historische kostprijs, verminderd met cumulatieve

afschrijvingen en cumulatieve bijzondere waardeverminderingsverliezen. In de kostprijs zijn de kosten

begrepen die direct toerekenbaar zijn aan de verwerving van het actief.

De financieringskosten die samenhangen met de verwerving of bouw van in aanmerking komende

activa, worden ook in de kostprijs van materiële vaste activa opgenomen. Aangeschafte software wordt

geactiveerd als onderdeel van de daarmee samenhangende apparatuur.

Wanneer materiële vaste activa bestaan uit onderdelen met een ongelijke gebruiksduur, worden deze

als afzonderlijke posten onder de materiële vaste activa opgenomen.


Winst of verlies op de verkoop van een materieel vast actief wordt vastgesteld aan de hand van een

vergelijking van de verkoopopbrengsten met de boekwaarde van de materiële vaste activa en wordt

netto verantwoord onder de afschrijvingskosten in de exploitatierekening.

De kostprijs van de vervanging van een deel van een materieel vast actief wordt in de boekwaarde van

dat actief opgenomen, als het waarschijnlijk is dat de toekomstige economische voordelen van het

actief aan LVNL zullen toekomen en de kostprijs van het actief betrouwbaar kan worden bepaald. De

boekwaarde van het vervangen onderdeel wordt niet langer in de balans opgenomen. De kosten van

het dagelijkse onderhoud van materiële vaste activa worden als last in de exploitatierekening

opgenomen op het moment dat zij worden gemaakt.

Afschrijvingen worden gebaseerd op de kostprijs van een actief, verminderd met de restwaarde.

Belangrijke componenten van individuele activa worden apart beoordeeld. Als een component een

gebruiksduur heeft die afwijkt van de rest van dat actief, wordt het component apart afgeschreven.

Afschrijvingen worden ten laste van de exploitatierekening gebracht volgens de lineaire methode, op

basis van de geschatte gebruiksduur van ieder onderdeel van een materieel vast actief. Als het

redelijkerwijs zeker is dat LVNL de geleasede activa aan het einde van de leasetermijn in eigendom

neemt, worden deze afgeschreven in overeenstemming met de termijn van de leaseovereenkomst of

kortere gebruiksduur.

Afschrijvingsmethoden, gebruiksduur en restwaarde worden gedurende het boekjaar opnieuw

geëvalueerd en, indien noodzakelijk, aangepast.

De boekwaarde van materiële vaste activa wordt periodiek getoetst aan de realiseerbare waarde als er

aanwijzingen zijn voor een bijzondere waardevermindering. De realiseerbare waarde is de hoogste van

de directe opbrengstwaarde en de bedrijfswaarde. De directe opbrengstwaarde is het bedrag dat kan

worden verkregen uit de verkoop van het actief. De bedrijfswaarde is de contante waarde van de

geschatte toekomstige kasstromen die naar verwachting uit het actief zullen voortvloeien.

Als de realiseerbare waarde lager is dan de boekwaarde, wordt het verschil als een bijzondere

waardevermindering direct in aanmerking genomen in de exploitatierekening en in mindering gebracht

op de boekwaarde van het actief. Voorts wordt, voor zover van toepassing, de lineaire afschrijving over

de resterende economische levensduur bijgesteld.

n. Eigen vermogen

Het bestemmingsfonds is bedoeld om financiële effecten van de risico’s uit hoofde van de

Prestatieregeling te kunnen opvangen, het zogenoemde volume‐ en kostenrisico voor zover deze voor

rekening van LVNL komt. Ultimo 2011 is een bestemmingsfonds gevormd om de effecten uit hoofde van

het risicodelingsmechanisme en het incentive mechanisme als onderdeel van de Prestatieregeling vanaf

2012 op de heffingszone en‐route op te kunnen vangen. Vanaf 2015 is de Prestatieregeling ook van

toepassing op de terminal heffingszone. Vanaf 2014 is hiervoor een start gemaakt met het vormen van

een bestemmingsfonds.

De egalisatiereserve ‐ zoals bedoeld in artikel 33 van de Kaderwet ZBO ‐ omvat het met de gebruikers

verrekenbare deel van de gerealiseerde over‐ en onderdekkingen op de heffingszones van LVNL. Sinds

2012 wordt ook het aan de gebruikers toe te rekenen aandeel in het volume‐ en kostenrisico van de en‐

route heffingszone uit hoofde van de Prestatieregeling in de egalisatiereserve verwerkt. De

egalisatiereserve is onderverdeeld naar de heffingszones binnen de dienstverlening van LVNL: en‐route,

terminal en NSAA.


o. Vooruit ontvangen baten

In deze post zijn de vooruit ontvangen subsidies en vooruit ontvangen bijdragen op activa in aanbouw

opgenomen. De bedragen worden tegen het nominale bedrag gewaardeerd op de balans.

Subsidies en vooruit ontvangen bedragen op activa worden evenredig met de bijbehorende

afschrijvingslast van het actief in de exploitatierekening verantwoord onder de overige opbrengsten (zie

noot h).

p. Personeelsbeloningen

Vergoedingen na uitdiensttreding

LVNL is verplicht de pensioenregeling onder te brengen bij Stichting Pensioenfonds ABP. De

pensioenregeling wordt aangemerkt als een collectieve regeling van meerdere werkgevers. IAS 19

verlangt dat bepaalde informatie over toegezegde pensioenregelingen wordt toegelicht in de

jaarrekening. Met name het saldo van de met de regeling samenhangende activa en passiva moet in de

balans worden opgenomen als een vordering en verplichting. Het ABP heeft aangegeven niet in staat te

zijn aan de deelnemende ondernemingen de informatie te verschaffen die volgens IAS 19 noodzakelijk

is voor het verantwoorden van de pensioenregeling als een toegezegde‐pensioenregeling.

Daarom wordt de regeling verwerkt volgens de methodiek voor toegezegde‐bijdrageregelingen en is bij

de berekening van de verplichtingen voortvloeiend uit de pensioenregeling volstaan met het in

aanmerking nemen in de exploitatierekening van de verschuldigde premie ten behoeve van de

pensioenen. Voor zover de premie nog niet is betaald, is een verplichting opgenomen op de balans.

LVNL heeft bij eventuele tekorten in het pensioenfonds geen verplichting tot aanvullende bijdragen

anders dan toekomstige premieverhogingen.

Andere lange termijn personeelsbeloningen

Voorziening FLNA/IKV Rotterdam, Eelde en Beek

In 2017 is de Individueel Keuzeverlof‐regeling (IKV‐regeling) naast de FLNA‐regeling ingevoerd. De

medewerker maakt een keuze voor één van beide regelingen. De IKV‐regeling biedt de medewerkers,

op wie de FLNA‐regeling van toepassing is, de mogelijkheid om eerder te stoppen of juist langer door te

werken (opschorten). Deze keuze heeft invloed op de omvang van het op te bouwen uitkeringsrecht,

dat in deze regeling het IKV‐recht heet. De totale waarde van het opgebouwde IKV‐recht kan in tijd en

hoogte flexibel worden ingezet gedurende de IKV‐periode. Door deze regeling krijg de medewerker de

mogelijkheid om zijn AOW‐gat te overbruggen. De FLNA‐regeling eindigt namelijk bij 65 jaar en de IKV‐

regeling heeft als uiterste einddatum de AOW‐leeftijd. In 2016 was alleen de FLNA‐regeling van

toepassing. Vanaf 2 augustus 2017 is ook de IKV‐regeling van toepassing.

De voorziening FLNA/IKV Rotterdam, Eelde en Beek is opgenomen tegen de contante waarde van de te

verwachten toekomstige verplichtingen. Bij de berekening van de contante waarde wordt voor het

bepalen van de disconteringsvoet rekening gehouden met de looptijd van de voorziening. Jaarlijks

wordt de waardering van de toekomstige verplichtingen actuarieel berekend. De voorziening bestaat uit

de verplichting van de FLNA‐ en IKV‐rechten van luchtverkeersleiders op de regionale luchthavens

Rotterdam The Hague Airport (Rotterdam), Groningen Airport Eelde (Eelde) en Maastricht Aachen

Airport (Beek), die reeds zijn afgefinancierd in het kader van de doorgevoerde herstructurering.

Het actuarieel resultaat, de servicekosten en de rentelasten worden direct ten laste van de

exploitatierekening gebracht. Het berekende actuarieel resultaat wordt in afwijking van IAS 19


verantwoord in de exploitatierekening. De uitzondering op de toepassing van IAS 19 is opgenomen

onder toelichting 2 Overeenstemmingsverklaring.

Voor de overige FLNA‐ en IKV‐rechten van de luchtverkeersleiders op Amsterdam Airport Schiphol en de

nog niet‐afgefinancierde FLNA‐ en IKV‐rechten van luchtverkeersleiders op de regionale luchthavens

Rotterdam, Eelde en Beek, heeft LVNL geen voorziening gevormd. De uitzondering op de toepassing van

IAS 19 is opgenomen onder toelichting 2 Overeenstemmingsverklaring.

Voorziening gratificatie bij ambtsjubilea

De voorziening gratificatie bij ambtsjubilea is opgenomen tegen de contante waarde van de te

verwachten toekomstige verplichtingen. Bij de berekening van de contante waarde wordt voor het

bepalen van de disconteringsvoet rekening gehouden met de looptijd van de voorziening. De

verplichting ontstaat vanwege gratificatie bij ambtsjubilea, zoals opgenomen in de rechtspositieregeling

LVNL.

Jaarlijks wordt de waardering van de voorziening gratificatie bij ambtsjubilea onder IAS 19 actuarieel

berekend volgens de methode ‘Projected Unit Credit’. Dit houdt in dat aan het begin van het boekjaar

en aan het eind van het boekjaar van elke verplichting de waarde wordt bepaald. Hierbij wordt rekening

gehouden met:

• Toekomstige salarisstijgingen;

• Toekomstige rekenrente;

• Personeelsverloop: ontslag, sterfte en invalidering.

Deze lasten worden toegerekend aan de diensttijd van de werknemer. Er wordt berekend hoeveel de

uitkering bedraagt op de jubileumdatum. Vervolgens wordt een evenredig deel van deze uitkering

toegerekend aan elk dienstjaar en wordt de contante waarde hiervan bepaald, te weten de ‘Projected

Benefit Obligation’ (PBO).


exploitatierekening gebracht.

Ontslagvergoedingen

LVNL heeft voor een aantal medewerkers een ontslagvoorziening gevormd op basis van de

overeengekomen ontslagvergoedingen, dan wel de rechtspositionele wachtgeldregeling die van

toepassing is op medewerkers waarmee nog geen overeenstemming is bereikt. De voorziening voor

ontslagvergoedingen is opgenomen tegen de contante waarde van de toekomstige verplichtingen,

rekening houdend met de ingeschatte vertrekregelingen en de kans dat de herplaatsingskandidaten

gedurende de herplaatsingsperiode een nieuwe werkkring vinden. Ook is rekening gehouden met de

bepalingen in het rechtspositiereglement. De disconteringsvoet is bepaald op basis van de looptijd van

de voorziening.



Overige personele voorzieningen

Dit betreft verplichtingen die voortkomen uit de afkoopverplichtingen, FPU‐ en wachtgeldregelingen die

LVNL heeft. De overige personele voorzieningen zijn opgenomen tegen de contante waarde, rekening

houdend met de looptijd van de toekomstige verplichtingen.




Korte termijn personeelsbeloningen

De personeelsgerelateerde schulden zijn betaalbaar binnen twaalf maanden na het einde van het

boekjaar waarin de werknemer de prestaties heeft verricht. De kosten uit hoofde van deze

personeelsbeloningen worden in de exploitatierekening verantwoord onder personeelskosten, op het

moment dat de prestaties zijn verricht of rechten op beloningen zijn ontstaan (bijvoorbeeld

vakantiegeld).

Per balansdatum worden de niet‐opgenomen verlofrechten van het personeel gewaardeerd op basis

van het tegoed in uren tegen het verwachte tarief op het moment van uitbetaling. Deze kosten komen

ten laste van de exploitatierekening in het boekjaar waarin de rechten zijn verworven.

De verplichting die LVNL heeft bij de beëindiging van een dienstverband op grond van een met een

medewerker gemaakte vaststellingsovereenkomst tot beëindiging van de dienstbetrekking, of bij

onvrijwillig ontslag voor zover dit niet een aan de werknemer verwijtbaar ontslag is, wordt volledig in de

exploitatierekening van het boekjaar opgenomen zodra deze verplichting ontstaat. Er zijn verschillende

regelingen, waaronder wachtgeldregelingen, bovenwettelijke uitkering bij werkloosheid,

compensatieregelingen en WW‐conforme regelingen. Als de verplichting betrekking heeft op meerdere,

toekomstige jaren wordt een voorziening getroffen die onder de andere lange termijn

personeelsbeloningen wordt verantwoord.

Compensatie bij inkomensverlies

Een werknemer waarvan de mate van arbeidsongeschiktheid op grond van de WIA is vastgesteld op

minder dan 35 procent en die, als gevolg van een plaatsing in een andere functie of de eigen functie

onder andere voorwaarden, inkomensverlies heeft, maakt gedurende een tijdvak van vijf jaren

aanspraak op compensatie van dit inkomensverlies.

De te verwachten kosten van loonsuppletie bij arbeidsongeschiktheid worden volledig in de

exploitatierekening tot uitdrukking gebracht op het moment dat een personeelslid gedeeltelijk

arbeidsongeschikt wordt verklaard.

q. Overige voorzieningen

Een overige voorziening wordt in de balans opgenomen op het moment dat LVNL een in rechte

afdwingbare of feitelijke verplichting heeft als gevolg van een gebeurtenis in het verleden, waarvan een

betrouwbare schatting kan worden gemaakt en het waarschijnlijk is dat voor de afwikkeling van die

verplichting een uitstroom van middelen nodig is.

De overige voorzieningen zijn opgenomen tegen de contante waarde van de verwachte toekomstige

kasstromen. Voor het disconteren maakt LVNL gebruik van de actuele effectieve marktrente, gebaseerd

op hoogwaardige ondernemingsobligaties, rekening houdend met de termijnstructuur van de

verplichting.

r. Bepaling reële waarde

Een aantal grondslagen en de informatieverschaffing van LVNL vereisen de bepaling van de reële

waarde van zowel financiële als niet‐financiële activa en verplichtingen. Voor waarderings‐ en

informatieverschaffingsdoeleinden is de reële waarde op basis van de volgende methoden bepaald.


Indien van toepassing wordt nadere informatie over de uitgangspunten voor de bepaling van de reële

waarde vermeld bij het onderdeel van deze toelichting dat specifiek op het betreffende actief of de

betreffende verplichting van toepassing is.

Vorderingen

De reële waarde van vorderingen wordt geschat op de contante waarde van de toekomstige

kasstromen. Zij worden op hun beurt gedisconteerd tegen de marktrente op de verslagdatum.

Niet‐afgeleide financiële verplichtingen

De reële waarde van niet‐afgeleide financiële verplichtingen wordt bepaald ten bate van de

informatieverschaffing en berekend op basis van de contante waarde van toekomstige aflossingen en

rentebetalingen, gedisconteerd tegen de marktrente op de verslagdatum.

s. Rapportage WNT

Voor de uitvoering van de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke

sector (WNT) heeft LVNL zich gehouden aan de bepalingen van en krachtens de wet en deze als

normenkader bij het opmaken van deze jaarrekening gehanteerd.

t. Kasstroomoverzicht

Het kasstroomoverzicht is opgesteld op basis van de directe methode.

In de kasstroom uit financieringsactiviteiten is de kasstroom zichtbaar gemaakt van partijen waarvoor

LVNL een kassiersfunctie vervult.

LVNL verricht een kassiersfunctie voor EUROCONTROL binnen de en‐route heffingszone. De ontvangen

heffingen en‐route bevatten ook de heffingen voor EUROCONTROL en NSA, voor de dienstverlening ten

behoeve van de en‐route luchtruimgebruikers. De ontvangen heffingen terminal bevatten alleen het

LVNL‐deel. De betalingen aan EUROCONTROL zijn conform de opvragingen van de contributie vanuit

EUROCONTROL.

Daarnaast verricht LVNL een kassiersfunctie voor het KNMI. De betalingen KNMI betreffen de

afstortingen door LVNL voor het KNMI‐deel in de geïnde heffingen voor het NSAA‐heffingsdeel.

Door deze kasstromen separaat zichtbaar te maken kan een beter beeld worden verkregen van de

kasstromen die op LVNL betrekking hebben en de kasstromen van derden.

7. Financieel risicomanagement

De volgende risico’s worden door het bestuur onderkend:

• Kredietrisico;

• Liquiditeitsrisico;

• Marktrisico, zijnde valutarisico en renterisico.

Hieronder volgt een toelichting op elk van de bovengenoemde risico’s, de doelstellingen, grondslagen

en procedures van LVNL voor het beheren en meten van deze risico’s en het kapitaalbeheer van LVNL.


Kredietrisico

Kredietrisico is het risico van financieel verlies voor LVNL als een afnemer de aangegane contractuele

verplichtingen niet nakomt. Kredietrisico’s voor LVNL vloeien vooral voort uit vorderingen op

luchtruimgebruikers (luchtvaartmaatschappijen). LVNL heeft geen mogelijkheid haar kredietrisico te

beperken, omdat LVNL volgens de Wet luchtvaart verplicht is luchtverkeersdiensten te verlenen. LVNL

vormt een voorziening ter grootte van de geschatte verliezen uit hoofde van oninbare vorderingen.

Liquiditeitsrisico

Het liquiditeitsrisico is het risico dat LVNL niet op het vereiste moment aan haar financiële

verplichtingen kan voldoen. Het uitgangspunt voor het liquiditeitsrisicobeheer is dat er voldoende

liquiditeiten worden aangehouden om te kunnen voldoen aan de huidige en toekomstige financiële

verplichtingen, zonder dat daarbij onaanvaardbare verliezen worden gelopen, of de reputatie van LVNL

in gevaar komt. Zorgvuldig beheer van het liquiditeitsrisico brengt met zich mee dat LVNL voldoende

geldmiddelen en kasequivalenten aanhoudt en dat via een toereikend bedrag aan kredietfaciliteiten

financiering voorhanden is.

Valutarisico

Het valutarisico treedt op als toekomstige zakelijke transacties, verantwoorde activa en passiva en

netto‐investeringen, in activiteiten worden uitgedrukt in andere valuta dan de euro (de functionele

valuta van LVNL). Het valutarisico voor LVNL is afhankelijk van het aantal materiële transacties in

vreemde valuta. Het beleid van LVNL is erop gericht valutarisico’s zoveel mogelijk direct af te dekken.

Renterisico

Uit hoofde van de Comptabiliteitswet 2001 is LVNL gehouden aan schatkistbankieren waarvoor een

variabele rente geldt. De rente van de rekening courant die wordt aangehouden bij het Ministerie van

Financiën is gebaseerd op het eendaagse interbancaire rentetarief voor het Eurogebied (Euro Overnight

Index Average, EONIA). Hierdoor loopt LVNL een renterisico. Het renterisico is beperkt voor de

langlopende leningen, aangezien een vast rentepercentage over de gehele looptijd is afgesproken. De

leningen worden aangehouden tot het einde van de looptijd.


Toelichting op de geconsolideerde exploitatierekening

8. Omzet

De specificatie van de omzet is als volgt:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Heffingen en‐route 152.042 148.115

Heffingen terminal 63.843 61.315

Heffingen NSAA 1.671 1.508

Totaal 217.556 210.938

De omzet wordt ieder jaar berekend op basis van de formeel vastgestelde tarieven zoals deze in de

Staatscourant zijn gepubliceerd. Het tarief en‐route is vastgesteld door de Statenvertegenwoordigers in

de Uitgebreide Commissie van EUROCONTROL. Het tarief van de heffingszones terminal en NSAA is

vastgesteld door de Minister van Infrastructuur en Waterstaat. De tarieven zijn bepaald op basis van het

door FABEC, waartoe ook Nederland behoort, bij de Europese Commissie (EC) ingediende prestatieplan

voor de tweede referentieperiode (RP2, 2015‐2019). LVNL en haar tarief maken onderdeel uit van dit

plan.

Op 22 maart 2017 heeft de Europese Commissie haar besluit gepubliceerd dat de Nederlandse

(herziene) prestatieplannen in overeenstemming zijn met beide uitvoeringsverordeningen (EU

390/2013 en EU 391/2013). Hiermee voldoet het tarief 2017 aan de regelgeving en zijn daarin de

effecten van het herziene prestatieplan verwerkt. In een eerder stadium heeft de Europese Commissie

de tarieven voor 2015 en 2016 inconsistent verklaard met het toen onderliggende performance plan. In

het door de Europese Commissie goedgekeurde herziene prestatieplan is de LVNL‐component voor

2015 en 2016 niet gewijzigd. Naar verwachting verklaart de Europese Commissie de tarieven voor 2015

en 2016 binnenkort consistent met het goedgekeurde performance plan. Dit alles overziende voldoen

de gepresenteerde omzet 2016 en 2017 aan de regelgeving.

Nederland heeft de facturatie en inning van de en‐route heffingen, uit hoofde van internationale

overeenkomsten, belegd bij de Central Route Charges Office (CRCO) van EUROCONTROL. LVNL heeft de

inning van de terminal heffingen eveneens uitbesteed aan de CRCO. De facturatie en inning voor NSAA

wordt door LVNL verricht.

De basis voor de facturatie en bepaling van het tarief is gelegen in internationale wet‐ en regelgeving.

Een gebruiker van het luchtruim is verplicht luchtverkeersdienstverlening af te nemen en hiervoor een

vergoeding te betalen. Voor aanvang van de vlucht dient een gebruiker een vluchtplan in, op basis van

dit vluchtplan wordt de gebruiker gefactureerd voor de geplande vlucht en het gebruik van het

luchtruim. De facturatie vindt plaats tegen het tarief zoals gepubliceerd in de Staatscourant en zoals

goedgekeurd door de Europese Commissie. De opbrengst wordt verantwoord op het moment dat de

prestatie door LVNL wordt geleverd aan de gebruiker.

Op basis van Europese wet‐ en regelgeving zijn bepaalde vluchten ‐ waaronder VFR‐verkeer ‐ vrijgesteld

van heffingen. Als gevolg van deze regelgeving moet de overheid ervoor zorgen dat LVNL, KNMI en NSA

worden terugbetaald voor de diensten die zij voor vrijgestelde vluchten verleent. De Nederlandse

overheid heeft ervoor gekozen deze terugbetaling vanuit verrekening met EUROCONTROL te laten

plaatsvinden.


9. Overige opbrengsten

De specificatie van de overige opbrengsten is als volgt:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Diverse opbrengsten 4.419 5.785

Subsidies / Bijdrage derden 5.449 3.661

Verrekeningen EUROCONTROL 5.783 5.923

Totaal 15.651 15.369

De diverse opbrengsten hebben onder andere betrekking op de verkoop van luchtvaart‐publicaties, de

dienstverlening in de vorm van onderhoud van apparatuur voor derden, doorberekening van geleverde

diensten aan derden en de verhuur van ruimten aan derden. In alle gevallen betreft het verrichten van

dienstverlening. LVNL verantwoordt de opbrengsten op moment van levering van de dienst.

De subsidies zijn grotendeels verkregen in het kader van studieonderzoeken (SESAR‐subsidies),

investeringssubsidies vanuit het infrastructuurfonds Connecting Europe Facility for Transport (CEF

Transport) en vanuit het Europees Fonds voor Strategische Investeringen (EFSI). Deze laatste subsidies

worden verstrekt door de Innovation & Networks Executive Agency (INEA). De in 2017 vrijgevallen

subsidiebedragen betreffen subsidiegelden voor gemaakte exploitatiekosten van LVNL in deze

projecten.

De verrekeningen EUROCONTROL betreffen de verrekeningen van de Nederlandse contributiebijdragen

aan zowel de centrale EUROCONTROL organisatie als MUAC, de verkeersvolume‐ en kostenrisico’s van

MUAC en het gedeelte van het FABEC capacity incentive scheme dat voor rekening van MUAC komt. Op

basis van de met de overheid gemaakte afspraken moet LVNL vanuit deze verrekening de kosten voor

de vrijgestelde vluchten en VFR‐verkeer bekostigen. In 2017 heeft het ministerie aangegeven een deel

van de verrekeningen EUROCONTROL te willen gebruiken voor het dekken van een aantal kostenposten

voor de luchtverkeersdienstverlening op Bonaire. Over het resterende bedrag ‐ het zogenoemde vrij

besteedbare deel ‐ heeft LVNL met het ministerie afgesproken deze te mogen gebruiken ter

compensatie van de niet activeerbare ontwikkelkosten voor Lelystad Airport. Voor verdere informatie:

zie toelichting 18 Eigen vermogen, paragraaf Bestemmingsfonds.


10. Personeelskosten

De specificatie van de personeelskosten is als volgt:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Korte termijn personeelsbeloningen 110.192 107.466

Vergoedingen na uitdiensttreding 27.914 27.746

Andere lange termijn personeelsbeloningen 748 5.237

Ontslagvergoedingen 362 3.666

Overige personeelskosten 2.584 2.549

Totaal 141.800 146.664

In onderstaande tabel is een uitsplitsing opgenomen voor de korte termijn personeelsbeloningen:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Salarissen 101.310 98.908

Sociale lasten 8.882 8.558

Totaal 110.192 107.466

De stijging van de salariskosten wordt voornamelijk veroorzaakt door de cao‐stijgingen conform de

arbeidsvoorwaardenovereenkomsten voor het operationele personeel en het niet‐operationele

personeel en een lichte stijging van het aantal fte’s. De overeenkomst van het operationele personeel

heeft een looptijd van 1 februari 2017 tot en met 31 juli 2018 en voor het niet‐operationele personeel is

de looptijd van 1 februari 2017 tot en met 31 januari 2018. Beide groepen hebben in 2017 cumulatief

een structurele salarisverhoging ontvangen van 1,9 procent.

In onderstaande tabel is een uitsplitsing opgenomen voor de vergoedingen na uitdiensttreding:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Pensioenlasten 13.971 11.965

Pensioenlasten FLNA uit lopende exploitatie 13.238 13.381

Pensioenlasten FLNA via voorziening Regio 705 2.400

Totaal 27.914 27.746

De vergoedingen na uitdiensttreding bestaan uit de:

• Af te dragen pensioenpremie aan het ABP voor actieve en niet‐actieve personeelsleden;

• Vergoedingen die LVNL betaalt aan de FLNA‐gerechtigden die in het boekjaar gebruik maken van de

FLNA‐regeling (niet‐actief personeel) voor zover deze rechten niet zijn afgefinancierd;

• Jaarlijkse dotatie aan/vrijval van de voorziening FLNA Regio.


De dekkingsgraad en grondslag van het ABP zijn vermeld in het onderstaande schema:

ABP 2017 2016

Dekkingsgraad 104,4% 96,6%

Grondslag

actuele marktrente

actuele marktrente

Peildatum 31‐12‐2017 31‐12‐2016

Het ABP heeft aangekondigd dat zij vanaf 1 januari 2018 een structurele verhoging van de

pensioenpremie doorvoert van 1,4 procent. De belangrijkste redenen voor de stijging zijn de lage rente

en een hogere levensverwachting van de deelnemers.

Onder de andere lange termijn personeelsbeloningen worden de kosten voor de ambtsjubileum

uitkeringen verantwoord. De kosten bestaan uit de dotatie aan de voorziening voor ambtsjubilea. Voor

een verdere toelichting zie toelichting 21 Personeelsbeloningen.

De kosten voor ontslagvergoedingen bestaan uit de dotatie aan de voorzieningen voor

ontslagvergoedingen en de dotatie aan de overige voorzieningen (waaronder de wachtgeldregelingen).

De stijging ten opzichte van 2016 wordt voornamelijk veroorzaakt door een lagere dotatie aan de

overige personele voorzieningen in 2017. Voor een verdere toelichting zie toelichting 21

Personeelsbeloningen.

Onder de overige personeelskosten worden onder andere de vergoedingen voor reiskosten woon‐/

werkverkeer verantwoord.

Bezetting ultimo 2017

Het aantal personeelsleden ‐ inclusief FLNA, in opleiding en overig ‐ van LVNL bedroeg op 31 december

2017, op basis van fulltime equivalenten (38 uur) 1.016 fte (2016: 995 fte).


11. Afschrijvingen

De samenstelling van de afschrijvingen is als volgt:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Immateriële vaste activa 91 108

Materiële vaste activa 12.853 13.056

Totaal 12.944 13.164

De afschrijvingskosten voor de materiële vaste activa zijn als volgt te specificeren:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Gebouwen en terreinen 2.117 2.146

Verkeersleidingsapparatuur 7.319 7.498

Overige bedrijfsmiddelen 3.147 2.885

Subtotaal 12.583 12.529

Buitengebruikstellingen 270 527

Totaal 12.853 13.056

De boekwaarde van de buitengebruik gestelde activa is 271 duizend euro. Hierop is de ontvangen

inruilwaarde van 1 duizend euro van één bedrijfswagen in mindering gebracht.


12. Algemene kosten

De algemene kosten worden als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Inhuur personeel 11.823 7.742

Overige personeelskosten 3.291 3.824

Advieskosten 6.357 4.812

Diensten derden 1.874 2.034

Onderhoudskosten 8.865 7.825

Energiekosten 1.771 1.791

Aanschaf goederen 978 932

Verzekeringskosten 1.076 1.063

Communicatiekosten 2.218 1.879

Erfpacht en licentiekosten 2.798 2.559

Overige gebruikersrechten 2.002 1.708

Diverse algemene kosten 4.759 3.107

Totaal 47.812 39.276

De algemene kosten stijgen op totaal niveau met 8,5 miljoen euro. De belangrijkste stijgingen doen zich

voor bij de inhuur van personeel (4,1 miljoen euro) en advieskosten (1,5 miljoen euro). Daartegenover

dalen de overige personeelskosten (0,5 miljoen euro) en diensten derden (0,2 miljoen euro). De stijging

van de inhuurkosten en advieskosten wordt veroorzaakt door inzet van tijdelijke medewerkers en

aanvragen van advies op belangrijke strategische projecten, zoals de vervanging van het

luchtverkeersleidingssysteem, ontwikkeling Lelystad Airport en de samenwerking tussen Defensie en

LVNL voor de civiel‐militaire co‐locatie. Een deel van deze stijgingen worden gecompenseerd door

ontvangen subsidiebijdragen of bijdragen in de kosten door het Ministerie van Defensie. Deze bijdragen

worden verantwoord in de overige opbrengsten.

13. Financieringsbaten en ‐lasten

De financieringsbaten en ‐lasten kunnen als volgt worden weergegeven:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Rentebaten 39 76

Koersverschillen 1

Financieringsbaten 39 77

Koersverschillen 1 0

Rentelasten 1.495 1.851

Rente voorzieningen personeelsbeloningen 215 348

Geactiveerde rente op activa in aanbouw ‐495 ‐806

Financieringslasten 1.216 1.393

Netto financieringslasten 1.177 1.316


De netto financieringslasten zijn in 2017 gedaald ten opzichte van 2016. De belangrijkste verschillen

worden verklaard door de afnemende rentelasten van leningen en de toerekening aan de voorziening

personeelsbeloningen.

De rentelasten dalen ten opzichte van 2016 met 0,4 miljoen en deze daling is hoofdzakelijk het gevolg

van het afnemende bedrag aan uitstaande geldleningen.

Doordat er in 2017 meer eigen middelen worden ingezet voor de financiering van de activa daalt de

rentetoerekening aan de activa in aanbouw. Bovendien is sprake van een beperkte toename van de

activa in aanbouw positie met 3,7 miljoen euro ten opzichte van 2016. In 2017 is een aantal grote

projecten geactiveerd voor een totaal bedrag van 18,6 miljoen euro (vervanging AAA‐computers en

TAR‐west). In 2016 waren de activeringen in totaal 10,8 miljoen euro. In 2017 is er daarnaast een

bedrag van 22,4 miljoen euro geïnvesteerd, in 2016 bedroegen de investeringen 32,8 miljoen euro.


Toelichting op de geconsolideerde balans

14. Immateriële vaste activa

Het verloopoverzicht van de immateriële vaste activa is op 31 december als volgt samengesteld:

(bedragen in € 1.000)

Onderzoek en Ontwikkeling

Stand per 1 januari 2016 Aanschafwaarde 701

Cumulatieve afschrijvingen ‐320

Boekwaarde per 1 januari 2016 381

Mutaties gedurende 2016 Investeringen ‐

Desinvesteringen ‐

Desinvesteringen cum afschrijvingen ‐

Afschrijvingen ‐108

Saldo mutaties gedurende 2016 108‐

Stand per 31 december 2016 Aanschafwaarde 701


Boekwaarde 31 december 2016 273

Mutaties gedurende 2017

Investeringen

Desinvesteringen ‐82

Desinvesteringen cum afschrijvingen 82

Afschrijvingen ‐91

Saldo mutaties gedurende 2017 ‐91

Stand per 31 december 2017

Aanschafwaarde 701


Boekwaarde 31 december 2017 182

De immateriële vaste activa bestaan uit de ontwikkelkosten (onder andere gebruikersrechten) voor het

bouwen van een prototype voor het nieuw te ontwikkelen verkeersleidingssysteem. Dit prototype

wordt verder ontwikkeld en gebruikt voor test‐ en trainingsdoeleinden tot aan de ingebruikname van

het nieuwe verkeersleidingssysteem, naar verwachting in de winter 2021/22.


15. Materiële vaste activa

Overzicht verloop materiële vaste activa

Het verloopoverzicht van de materiële vaste activa is op 31 december als volgt samengesteld:


Gebouwen en terreinen

Verkeers‐leidings‐

apparatuur

Overige bedrijfs‐middelen

Activa in aanbouw

Totaal

Stand per 1 januari 2016 Aanschafwaarde 102.318 285.647 39.101 21.133 448.199

Cumulatieve afschrijvingen ‐70.152 ‐239.932 ‐24.796 ‐ ‐334.880

Boekwaarde 1 januari 2016 32.166 45.715 14.305 21.133 113.319

Mutaties gedurende 2016 Investeringen ‐ ‐ 56 32.824 32.880

Desinvesteringen ‐3.276 ‐631 ‐898 ‐ ‐4.805

Desinvesteringen cum afschrijvingen 2.736 631 857 ‐ 4.224

Afschrijvingen ‐2.146 ‐7.498 ‐2.885 ‐ ‐12.529

In gebruik genomen activa 1.535 4.789 4.448 ‐10.772 ‐

Saldo mutaties gedurende 2016 ‐1.151 ‐2.709 1.578 22.052 19.770

Stand per 31 december 2016 Aanschafwaarde 100.577 289.805 42.707 43.185 476.274


Boekwaarde 31 december 2016 31.015 43.006 15.883 43.185 133.089

Mutaties gedurende 2017

Investeringen 22.356 22.356

Desinvesteringen ‐873 ‐3.906 ‐716 ‐5.495

Desinvesteringen cum afschrijvingen 612 3.906 706 5.224

Afschrijvingen ‐2.118 ‐7.319 ‐3.147 ‐12.584

In gebruik genomen activa 5.096 9.372 4.152 ‐18.620 ‐

Saldo mutaties gedurende 2017 2.717 2.053 995 3.736 9.501

Stand per 31 december 2017

Aanschafwaarde 104.800 295.271 46.143 46.921 493.135


Boekwaarde per 31 december 2017 33.732 45.059 16.878 46.921 142.590

In verband met de toekomstige verwerving van materiële vaste activa zijn contractuele verplichtingen

aangegaan, zoals nader is toegelicht onder toelichting 25 Niet uit de balans blijkende verplichtingen. Op

de materiële vaste activa zijn geen zekerheden aan derden verstrekt.


De geschatte gebruiksduur voor de huidige en vergelijkbare periodes is als volgt:

Materiële vaste activa Component Afschrijvingstermijn

Terreinen Gebouwen en Terreinen ‐

Gebouwen Gebouwen en Terreinen 20‐44 jaar

Verkeersleidingsapparatuur Verkeersleiding‐apparatuur 8‐20 jaar

Installaties en machines Overige Bedrijfsmiddelen 10‐15 jaar

Transportmiddelen Overige Bedrijfsmiddelen 5‐10 jaar

Inventaris Overige Bedrijfsmiddelen 10 jaar

IT‐middelen Overige Bedrijfsmiddelen 3‐10 jaar

Op terreinen wordt niet afgeschreven, met uitzondering van de in 1996 betaalde en geactiveerde btw

met betrekking tot een erfpachtcontract van het terrein op Schiphol, waarop het LVNL‐hoofdgebouw

staat. De btw wordt over een periode van dertig jaar (de duur van het erfpachtcontract) afgeschreven.

Op activa in aanbouw wordt niet afgeschreven. De overboeking van activa in aanbouw naar materiële

vaste activa vindt plaats nadat het object operationeel in gebruik is genomen.

Afschrijvingsmethoden, gebruiksduur en restwaarde worden jaarlijks geëvalueerd.

Schattingswijziging

De jaarlijkse evaluatie van de gebruiksduur van de activa heeft in 2017 niet geleid tot aanpassing van de

resterende levensduur.

Buitengebruikstelling activa (desinvesteringen)

In 2017 zijn enkele activa buiten gebruik gesteld. Het betreft hier voornamelijk activa die zijn vervangen

of verkocht. De eventuele resterende boekwaarde van de buiten gebruik gestelde activa is onder de

afschrijvingslasten verantwoord als buitengebruikstellingen.


Activa in aanbouw

De activa in aanbouw worden op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Primaire verkeersleidingssysteem (iCas) 25.151 18.752 Civiel‐Militaire samenwerking 1.389 2.652 Annex (Nieuwbouw SPL) 1.359 ‐ *

Vervanging TAR4 ‐ 6.990 Arrival Management Systeem (AMAN) 2.454 2.113 Vervanging AAA computers 6.243 6.487 Overige verkeersleidingssystemen 5.958 4.249 ICT‐onderwerpen 1.977 866 Lelystad 573 ‐ ATM Netwerk 278 ‐ Digi‐strippen Toren 608 ‐ Overige werken 931 1.076 *

Totaal 46.921 43.185 * Aangepast voor vergelijkingsdoeleinde

In 2017 is een aantal activa in gebruik genomen waaronder een deel van de vervanging van de AAA‐

computers, TAR‐west en enkele delen vanuit de civiel‐militaire samenwerking.

In 2017 bedraagt de geactiveerde rente 495 duizend euro (2016: 806 duizend euro). Dit komt neer op

een gemiddelde kapitaalkostenvoet van 0,81 procent (2016: 4,48 procent) voor generiek gefinancierde

investeringen. Daarnaast heeft LVNL voor een aantal investeringen specifieke financieringen

aangetrokken. Voor de ontwikkeling van het primaire luchtverkeersleidingssysteem zijn specifieke

leningen afgesloten. De geactiveerde rente voor deze investeringen wordt separaat berekend op basis

van de rentepercentages van de bijbehorende leningen.

16. Vorderingen

De vorderingen zijn op 31 december als volgt samengesteld:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Debiteuren 34.358 34.563

Vordering EUROCONTROL 1.223 976

Nog te ontvangen subsidie 7.052

Overige vorderingen 103 60

Overlopende activa 1.272 1.370

Totaal 44.008 36.969

Onder de post debiteuren wordt de positie opgenomen die LVNL heeft voor haar aandeel in de

Nederlandse tarieven in de heffingszones en‐route, terminal, NSAA en voor diensten aan derden. Het

aandeel in de tarieven van EUROCONTROL en KNMI wordt afzonderlijk gepresenteerd, omdat LVNL een

kassiersfunctie vervult en de risico’s op volume en kosten bij deze derde partijen liggen. Zie hiervoor

toelichting 22 Handels en overige schulden waar het nog af te dragen deel van de heffingen aan KNMI

en NSA is opgenomen.


LVNL brengt 9,88 procent (2016: 10,06 procent) interest aan haar debiteuren in rekening over de

openstaande saldi die niet binnen de betalingstermijn van dertig dagen zijn voldaan.

De debiteuren zijn op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

En‐route 23.666 23.384

Terminal 10.357 9.704

NSAA 370 198

Overige 906 1.890

Af: voorziening voor oninbaarheid ‐941 ‐613

Totaal 34.358 34.563

De voorziening voor oninbare vorderingen bedraagt 0,9 miljoen euro (2016: 0,6 miljoen euro). De

voorziening is gevormd voor luchtvaartmaatschappijen waarvan onzeker is of ze aan hun

betalingsverplichtingen kunnen voldoen. In 2017 is voor een bedrag van 22 duizend euro (2016: 85

duizend euro) afgeboekt aan vorderingen.

De vordering EUROCONTROL is het gevolg van de door EUROCONTROL teveel opgevraagde contributie

ten opzichte van de werkelijke kosten van het jaar. Deze post wordt in het derde kwartaal van het

volgende contributiejaar verrekend met de opvragingen voor de contributie over het betreffende jaar.

Deze verrekening vindt dus niet plaats via de tariefbepaling, maar is een daadwerkelijke verrekening

aan LVNL.

De post nog te ontvangen subsidie is het verschil tussen de verantwoorde subsidies en de

vooruitontvangen subsidiebedragen. INEA heeft een voorfinanciering verstrekt van 40 procent van het

toegekende subsidiebedrag. Deze voorfinanciering wordt telkens voor een periode van 2 jaar

afgegeven. Het resterende deel ontvangt LVNL bij de definitieve toekenning van de subsidie na afloop

van de subsidieperiode. Voor een verdere toelichting zie ook paragraaf 20 Vooruit ontvangen baten.

De overlopende activa zijn op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Licenties 610 557

Verzekeringspremie gebouwen en bedrijfsmiddelen 287 301

Subsidies ‐ 216

Overige posten 375 296

Totaal 1.272 1.370


17. Geldmiddelen en kasequivalenten

De geldmiddelen en kasequivalenten zijn op 31 december als volgt samengesteld:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Rekening‐courant Ministerie van Financiën 55.424 37.727

Bank 0 0

Kas 3 4

Totaal 55.427 37.731

In 2016 is de liquide middelen positie van LVNL toegenomen tot 55,4 miljoen euro (zie ook toelichting

25 op het geconsolideerde kasstroomoverzicht).

LVNL beschikte in het verslagjaar over een structureel rekening‐courant limiet van 25,0 miljoen euro bij

het Ministerie van Financiën (2016: 25,0 miljoen euro).

De nominale waarde van bovengenoemde bedragen is nagenoeg gelijk aan de reële waarde ervan.

18. Eigen vermogen

Het eigen vermogen bestaat uit een bestemmingsfonds en een egalisatiereserve. Het onderscheid vindt

zijn oorsprong in de invoering van de Europese Prestatieregeling en de daaruit voortvloeiende

aanpassingen in de heffingenverordening.

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Bestemmingsfonds 69.327 57.074

Egalisatiereserve 31.107 13.886

Totaal 100.434 70.960

In 2017 is mede op verzoek van het ministerie onderzoek uitgevoerd naar de benodigde omvang van

het eigen vermogen voor LVNL. In 2018 zullen de resultaten hiervan worden besproken.

Bestemmingsfonds

Het bestemmingsfonds is als volgt te specificeren:

(bedragen in € 1.000) En‐route Terminal Overige Totaal

diensten

Saldo per 1 januari 2016 34.898 14.182 ‐ 49.080

Resultaat 2016 2.656 5.004 334 7.994

Saldo per 31 december 2016 37.554 19.186 334 57.074

Resultaat 2017 7.246 5.007 0 12.253

Saldo per 31 december 2017 44.800 24.198 334 69.327


Vanaf 2012 is de Prestatieregeling van toepassing op de en‐route heffingszone en vanaf 2015 ook op de

terminal heffingszone. Dit betekent dat met het van toepassing verklaren van de Prestatieregeling het

met de gebruikers te verrekenen deel van het volumerisico en kostenrisico ten gunste of ten laste van

de egalisatiereserve mag worden gebracht. Het aandeel in deze risico’s dat voor rekening van LVNL

komt, moet ten gunste of ten laste van het bestemmingsfonds worden gebracht. Om dit mogelijk te

maken is met de overheid overeengekomen dat LVNL een bestemmingsfonds mag opbouwen voor

beide heffingszones. Eind 2013 heeft LVNL de vooraf gestelde vermogensdoelstelling voor de en‐route

heffingszone behaald. Op 22 maart 2017 is het prestatieplan RP2 voor de en‐route dienstverlening

alsnog goedgekeurd.

In 2017 is net als in 2016 met de overheid overeengekomen het vrij besteedbare deel vanuit de

verrekeningen EUROCONTROL te gebruiken voor het vormen van een bestemmingsfonds terminal,

omdat vanaf 2015 de Prestatieregeling ook van toepassing is op de terminal heffingszone en het feit dat

vanaf 2017 de ontwikkelkosten voor Lelystad Airport ten laste komen van de terminal heffingszone. De

risico’s vanuit de Prestatieregeling welke voor rekening van LVNL komen, moeten ten gunste of ten

laste van dit bestemmingsfonds worden gebracht.

Deze ontwikkelkosten voor Lelystad Airport kunnen niet worden verrekend met de gebruikers omdat de

luchthaven nog niet in gebruik is. Het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat heeft daarom

besloten om hiervoor het vrij besteedbare deel vanuit de verrekeningen EUROCONTROL toe te wijzen.

Vanaf 2016 wordt er ook een bestemmingsfonds gevormd voor de resultaten vanuit de Overige

Diensten. In 2016 heeft LVNL grond verkocht op de locatie Herwijnen. Deze grond was onderdeel vanuit

de verzelfstandiging en in overleg met het ministerie is besloten het behaalde resultaat (350 duizend

euro) afzonderlijk te bestemmen.

Egalisatiereserve

De egalisatiereserve per ultimo boekjaar 2017 bedraagt 31,1 miljoen euro (2016: 13,9 miljoen euro) en

is als volgt te specificeren naar gebruikers:

(bedragen in € 1.000) En‐route Terminal NSAA Totaal

Saldo per 1 januari 2016 ‐6.815 3.208 ‐400 ‐4.007

Resultaat 2016 15.067 2.803 23 17.893

Saldo per 31 december 2016 8.252 6.011 ‐377 13.886

Resultaat 2017 13.871 3.154 196 17.221

Saldo per 31 december 2017 22.123 9.165 ‐181 31.107

a. Egalisatiereserve en‐route

De exploitatietekorten tot en met het boekjaar 2011 werden tot de egalisatiereserve gerekend. Volgens

de regelgeving mag LVNL het saldo egalisatiereserve ultimo 2011 over een periode van maximaal acht

jaren (tot en met 2019) verrekenen. Met de invoering van de Prestatieregeling wordt met ingang van

2012 jaarlijks het met de gebruikers te verrekenen aandeel in het volume‐ en kostenrisico verwerkt in

de egalisatiereserve. De en‐route resultaten in 2012, 2013 en 2014 vallen in de eerste referentieperiode


van de prestatiesturing. Het met de gebruikers te verrekenen deel is berekend op basis van Europese

regelgeving en de uitgangspunten van het nationale prestatieplan.

In 2014 is het prestatieplan voor de tweede referentieperiode ingediend. Hierin is vastgelegd hoe het

totaalsaldo egalisatiereserve in de tweede referentieperiode van 2015 tot en met 2019 wordt

verrekend. Op 22 maart 2017 heeft de EC goedkeuring gegeven op het plan voor de tweede

referentieperiode en het daarmee in rekening gebrachte tarief voor 2015 en 2016.

b. Egalisatiereserve terminal

De op de balans verantwoorde egalisatiereserve weerspiegelt het nog met de gebruikers te verrekenen

bedrag. Gezien de voorwaardelijk overeengekomen stabilisatie van de tariefontwikkeling in de jaren

2012‐2014, wordt flexibiliteit betracht bij het verrekenen van de resultaten uit het verleden. De

Prestatieregeling is met ingang van 2015 ook van toepassing op de terminal heffingszone. In 2014 is het

prestatieplan voor de tweede referentieperiode ingediend. Het prestatieplan 2015‐2019 wordt voor

terminal gebruikt als norm.

In 2016 en 2017 heeft de minister besloten het vrij besteedbare deel vanuit de verrekeningen

EUROCONTROL toe te voegen aan de egalisatiereserve ten behoeve van de overeengekomen stabilisatie

van de tarieven en voor de compensatie van de ontwikkelkosten voor Lelystad Airport. Het saldo

egalisatiereserve kan, evenals bij en‐route het geval is, met de gebruikers worden verrekend tot uiterlijk

2019.

c. Egalisatiereserve NSAA

De resultaten behaald op de helikopteractiviteiten worden conform de geldende internationale wet‐ en

regelgeving voor de luchtvaartsector verrekend in de tarieven volgens de N+2 methode. LVNL heeft

inmiddels 0,2 miljoen euro positief ten laste van het tarief 2018 gebracht, hiermee zal de

egalisatiereserve zijn verrekend.

19. Leningen en overige financieringsverplichtingen

De leningen en overige financieringsverplichtingen zijn als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Langlopende verplichtingen Leningen banken 31.527 39.775

Totaal 31.527 39.775

Kortlopende verplichtingen Leningen banken 8.248 8.898

Totaal 8.248 8.898

Totaal 39.775 48.673


De samenstelling van de leningen is als volgt:


2017 2016

Leningdeel Aflossing in Rente Valuta Boekwaarde Boekwaarde

BNG 2018 4,60% EUR 650 1.950

BNG 2019 4,60% EUR 1.950 3.250

BNG 2020 4,60% EUR 3.250 4.550

BNG 2021 4,60% EUR 4.550 5.850

BNG 2022 4,60% EUR 5.850 7.150

Min. van Financiën 2028 2,89% EUR 18.656 20.352


Min. van Financiën 2019 0,67% EUR 154 231


Totaal 39.775 48.673

De geamortiseerde kostprijs is gelijk aan de boekwaarde, aangezien er bij het aangaan van de leningen

geen transactiekosten zijn betaald. Alle leningen hebben vaste rente‐afspraken voor de hele looptijd. De

rentepercentages zijn in bovenstaand overzicht opgenomen.

Op 31 december 2017 bedraagt het kortlopende deel van de leningen 8,2 miljoen euro (31 december

2016: 8,9 miljoen euro). Dit deel is opgenomen onder de kortlopende verplichtingen.

LVNL mag volgens de Comptabiliteitswet 2001 zowel bij het Ministerie van Financiën als bij

commerciële instellingen leningen afsluiten.

In het kader van bovenstaande leningsfaciliteiten is tot zekerheid bepaald dat LVNL geen van haar

tegenwoordige of toekomstige registergoederen, vorderingen, activa of delen daarvan ten behoeve van

anderen met een recht van hypotheek zal belasten, verpanden of anderszins met beperkende rechten

bezwaren, zonder voorafgaande toestemming van de lening verstrekkers.

In 2017 en 2016 zijn er geen nieuwe leningen aangetrokken.

Naast de leningen van Bank Nederlandse Gemeenten (BNG) en het Ministerie van Financiën, heeft LVNL

een structurele rekening‐courant kredietlimiet van 25 miljoen euro bij het Ministerie van Financiën. In

2017 is geen gebruik gemaakt van het rekening‐courant krediet.


20. Vooruit ontvangen baten

De vooruit ontvangen baten zijn op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Langlopende verplichtingen Activa in aanbouw 5.034 4.375

Subsidie 9.192 3.336

Totaal 14.226 7.711

Kortlopende verplichtingen Activa in aanbouw 2.484 335

Subsidie 1.807 1.565

Totaal 4.291 1.900

Totaal 18.517 9.611

Activa in aanbouw ‐ vooruit ontvangen

Onder de vooruit ontvangen bedragen zijn ontvangsten opgenomen op investeringen door Nederlandse

Olie en Gas Exploratie en Productie Associatie (NOGEPA) en vanuit het Ministerie van Defensie.

Daarnaast is er een bijdrage opgenomen die is ontvangen bij de aankoop van de verkeerstoren ten

behoeve van de vervanging van de ramen.

Eind 2003 heeft de Taskforce Noordzee een advies aan de Minister van Verkeer en Waterstaat (nu

Infrastructuur en Waterstaat) uitgebracht met betrekking tot de veiligheid van civiele

helikopteroperaties in de NSAA. In dit advies staat een groot aantal aanbevelingen die tot verbetering

van de veiligheid van deze operaties moeten leiden.

Met betrekking tot de financiering van de investeringen is LVNL met NOGEPA overeengekomen dat

laatstgenoemde een substantieel deel van de door LVNL te realiseren investeringen financiert. Hiermee

kon het exploitatierisico voor LVNL worden beperkt en kon een extreem sterke stijging van de tarieven

worden voorkomen.

In 2008 is de uitgebreide radiodekking ten behoeve van de helikopteroperatie boven de Noordzee

geactiveerd. De hierop in 2017 vrijgevallen bijdrage van 0,1 miljoen euro (2016: 0,1 miljoen euro) is

verantwoord onder de overige opbrengsten. Medio 2018 is de installatie volledig afgeschreven en loopt

de vrijval ook af.

In 2016 is de radardekking Noordzee in gebruik genomen. In 2017 is een vrijval van 0,15 miljoen

verantwoord onder de overige opbrengsten.

In 2012 heeft LVNL bij de aankoop van de toren op Schiphol‐Centrum een bijdrage van 0,9 miljoen euro

ontvangen voor de in de toekomst te vervangen ramen van de verkeerstoren. Deze bijdrage zal bij een

toekomstige vervanging van de ramen lineair vrijvallen met een looptijd van de afschrijvingen. In 2017

heeft geen vervanging plaatsgevonden.

Voor de ontwikkeling van de civiel‐militaire samenwerking ontvangt LVNL een bijdrage in de kosten

vanuit het Ministerie van Defensie. In 2017 heeft LVNL een bijdrage ontvangen van 3,2 miljoen euro

(2016: 2,0 miljoen). Een deel hiervan, 0,3 miljoen euro (2016: 0,5 miljoen euro), is vrijgevallen voor de

gemaakte exploitatiekosten in 2017. Het restant zal naar verwachting geheel in 2018 vrijvallen.


Subsidies ‐ vooruit ontvangen

LVNL heeft onder andere subsidies toegekend gekregen uit hoofde van Europese investeringspremie‐

regelingen in vaste activa vanuit het infrastructuurfonds Connecting Europe Facility for Transport (CEF

Transport). Deze subsidies worden beschikbaar gesteld door INEA.

LVNL heeft hiervoor een (verwachte) bijdrage vanuit de subsidie verantwoord van bijna 16 miljoen

euro. Hiervan heeft ruim 8 miljoen euro betrekking op gemaakte kosten verantwoord onder de activa in

aanbouw. Deze subsidie zal vrijvallen wanneer het actief operationeel in gebruik wordt genomen. De

jaarlijkse vrijval wordt bepaald op basis van de levensduur van het actief. De subsidie vanuit INEA is in

2017 voor het deel van de gemaakte exploitatiekosten op de projecten direct verantwoord in het

resultaat onder de overige opbrengsten en bedragen voor 2017: 4,8 miljoen euro (2016 2,4 miljoen

euro).

Daarnaast heeft LVNL voorfinanciering ontvangen vanuit INEA. Wanneer deze voorfinanciering hoger is

dan de werkelijk gemaakte subsidiabele kosten, is het restant opgenomen onder de subsidies als een

vooruitontvangen bedrag. In 2017 is dit een bedrag van bijna 3 miljoen euro.

21. Personeelsbeloningen

Het verloop in 2017 van de voorziening personeelsbeloningen is als volgt gespecificeerd:


FLNA/IKV Rotterdam,

Eelde en Beek

Ontslag‐vergoedingen

IUB 2009

Ontslag‐vergoedingen

IUB 2010

Gratificatie bij

ambtsjubilea

Overige personele

voorzieningen

Totaal

Saldo per 1 januari 2017 16.491 4.220 541 12.977 6.249 40.478

Exploitatie boekjaar:

Rente over de verplichting 31 7 ‐ 173 5 216

Dotaties aan voorziening 94 30 ‐ 676 1.045 1.845

Vrijval voorziening ‐ ‐276 ‐10 ‐ ‐415 ‐701

Actuarieel verlies/winst (‐) 611 ‐12 1 72 ‐ 672

0

736 ‐251 ‐9 921 635 2.032

Onttrekking voorziening

Uitbetaalde uitkeringen in het boekjaar 2.506 578 146 599 1.881 5.710

Saldo per 31 December 2017 14.721 3.391 386 13.299 5.003 36.800

FLNA/IKV Rotterdam, Eelde en Beek

De FLNA/IKV‐voorziening voor Rotterdam, Eelde en Beek omvat de contante waarde van de

opgebouwde FLNA/IKV‐rechten voor een deel van de LVNL‐medewerkers op deze luchthavens. De

voorziening is gevormd voor de FLNA/IKV‐rechten van luchtverkeersleiders op de regionale luchthavens

Rotterdam, Eelde en Beek, die reeds zijn afgefinancierd in het kader van de doorgevoerde

herstructurering. Voor de FLNA/IKV‐rechten van de luchtverkeersleiders op Schiphol en de nog niet‐

afgefinancierde FLNA/IKV‐rechten van luchtverkeersleiders op de regionale luchthavens, heeft LVNL

geen voorziening gevormd.


De algemene aanname is dat voor medewerkers die reeds gebruik maken van de FLNA‐regeling niets

wijzigt. Indien nog actieve medewerkers al een keuze hebben gemaakt voor de FLNA‐ of IKV‐regeling,

wordt hun keuze als zodanig verwerkt in de voorziening. Voor medewerkers die nog geen keuze hebben

gemaakt worden de uitgangspunten gehanteerd die in onderstaande tabel zijn weergegeven. Ter

vergelijking zijn de uitgangspunten 2016 ook weergegeven.

31 december 2017 FLNA/IKV‐recht op 55 jaar



31 december 2016

Startdatum FLNA/IKV

57 jaar, 2 jaar opschorten



Conform FLNA‐regeling 55/58/60 jaar, 0 jaar opschorten

Uitkeringsduur 10 jaar 7 jaar 5 jaar Conform FLNA‐regeling vanaf startdatum 55/58/60 tot 65 jaar

Eindleeftijd FLNA/IKV

67 jaar 67 jaar 66 jaar 65 jaar

Totaal FLNA/IKV‐recht

795% 575% 406% Conform FLNA‐regeling

Uitkering Gelijkmatig over uitkeringsduur

Gelijkmatig over uitkeringsduur

Gelijkmatig over uitkeringsduur

Conform FLNA‐regeling

AOW‐compensatie

Nee, tenzij de medewerker op 1 augustus 2017 reeds een FLNA‐uitkering ontvangt



Nee

Aan de waardering van de voorziening ligt een actuariële berekening ten grondslag. Zie onderstaande

tabel voor de actuariële veronderstellingen en overige uitgangspunten.

31 december 2017 31 december 2016

Disconteringsvoet 0,3% 0,2%

Beleggingsrendement 0% LVNL beschikt niet over beleggingen voor de financiering van deze verplichting.

0% LVNL beschikt niet over beleggingen voor de financiering van deze verplichting.

Algemene loonstijging 1,95% in 2018 en 1,5% jaarlijks in de jaren daarna

1,5% jaarlijks

Overlevingskansen Prognosetafel AG2016, met ervaringssterfte Universiteit/HBO 2016

AG‐prognosetafel 2016, met ervaringssterfte Universiteit/HBO 2016

Arbeidsongeschiktheid 0,25% 0,5%

Ontslagkansen 0% 0%

Voor de verwachte loonstijging en indexatie van de FLNA/IKV‐uitkering is aansluiting gezocht bij de door

LVNL doorgevoerde loonontwikkeling in de opgestelde meerjarenbegroting 2018‐2022 die is

goedgekeurd door de minister.


De pensioenlast met betrekking tot de FLNA in het boekjaar 2017 en verwachting voor 2018 bedraagt:

2017 2018

Rente over de verplichting 94 62

Aan dienstjaar toegerekende rechten 31 41

Actuarieel resultaat/vrijval voorziening 208 p.m.

Aanpassing regeling IKV 438

Totaal 736 103

Het actuarieel resultaat is een verlies als gevolg van de gewijzigde disconteringsvoet, de wijziging van de

verwachte loonontwikkeling in 2017 en toekomstige jaren en een wijziging van de aanname op

arbeidsongeschiktheid. Het actuarieel resultaat wordt in afwijking van IAS 19 verantwoord in de

exploitatierekening en niet als een directe vermogensmutatie in het eigen vermogen van 208 duizend

euro. Het verlies als gevolg van de nieuwe IKV‐regeling bedraagt 438 duizend euro. Dit komt met name

door de AOW‐compensatie van medewerkers die op 1 augustus 2017 al een FLNA‐uitkering ontvangen.

In 2016 zijn enkele wijzigingen doorgevoerd voor de berekening van pensioentoelage en

werknemerspremies tijdens de FLNA‐periode. Deze wijzigingen hebben tot een dotatie geleid van 0,9

miljoen euro en deze is verwerkt in het verslagjaar.

Naar verwachting wordt in 2018 een bedrag van 2,3 miljoen euro onttrokken. In de periode 2019‐2022

wordt naar verwachting een bedrag van 6,8 miljoen euro (contante waarde van de toekomstige

verplichtingen) onttrokken aan de voorziening FLNA Rotterdam, Eelde en Beek.

In de berekening is rekening gehouden met de fiscale eindheffing (52 procent) die moet worden betaald

bij de uitbetaling van de FLNA‐rechten.

Ontslagvergoedingen

Inkomsten en Uitgaven in Balans 2009 (IUB 2009)

Het bestuur heeft het programma ‘Inkomsten en Uitgaven in Balans 2009’ geïnitieerd om de financiële

positie van LVNL te verbeteren. Eén van de doelen van dit programma was de realisatie van een

personeelsreductie van honderd fte binnen de support staf. Dit doel is behaald. Met een aantal oud‐

medewerkers is niet tot een individuele vertrekregeling gekomen. Voor deze oud‐medewerkers is de

wachtgeldverplichting in de ontslagvergoedingen opgenomen.

In de berekening zijn de wachtgeldverplichtingen die langer lopen dan twaalf maanden na dit boekjaar

verdisconteerd tegen een disconteringsvoet van 0,3 procent (2016: 0,2 procent). Daarnaast is in de

voorziening rekening gehouden met een jaarlijkse loonstijging van 1,0 procent. Het actuarieel resultaat

is het gevolg van de gewijzigde disconteringsvoet. Het actuarieel resultaat wordt in afwijking van IAS 19

verantwoord in de exploitatierekening en niet als een directe vermogensmutatie in het eigen vermogen

van 12 duizend euro positief. De dotaties aan en vrijvallen van de voorziening zijn voornamelijk het

gevolg van kleine aanpassingen van enkele uitkeringen.

Naar verwachting wordt in 2018 een bedrag van 518 duizend euro ten laste van de voorziening

gebracht. In de periode 2019‐2022 wordt naar verwachting 1,7 miljoen euro (contante waarde) ten

laste van de voorziening gebracht en voor de jaren erna 1,2 miljoen euro (contante waarde). In de

exploitatierekening 2018 zal de rentelast 9 duizend euro bedragen.


Inkomsten en Uitgaven in Balans 2010 (IUB 2010)

In het vervolg op het programma ‘Inkomsten en Uitgaven in Balans’ heeft het LVNL‐bestuur medio 2010

besloten de ingeslagen weg van optimalisatie en efficiencyverbetering ook na 2010 voort te zetten.

Daarbij is als doel gesteld de totale formatie in de periode van 2011‐2014 verder af te laten nemen met

28 fte. LVNL heeft voor deze medewerkers een ontslagvoorziening gevormd op basis van de

overeengekomen ontslagvergoedingen of de verwachte uitkering aan de medewerkers.

In deze berekening zijn de verplichtingen die langer lopen dan twaalf maanden na dit boekjaar (de

wachtgeldverplichtingen) verdisconteerd tegen een disconteringsvoet van ‐0,2 procent (2016: 0,1

procent). Daarnaast is in de voorziening rekening gehouden met een jaarlijkse loonstijging van 1,0

procent. Het actuarieel resultaat volgt uit de gewijzigde disconteringsvoet. Het actuarieel resultaat

wordt in afwijking van IAS 19 verantwoord in de exploitatierekening en niet als een directe

vermogensmutatie in het eigen vermogen van 1 duizend euro.

Naar verwachting wordt in 2018 een bedrag van 149 duizend euro ten laste van de voorziening

gebracht. In de periode 2019‐2022 wordt naar verwachting 237 duizend euro ten laste van de

voorziening gebracht. In de exploitatierekening 2018 zal de rentebate 1 duizend euro bedragen.

Gratificatie bij ambtsjubilea

De voorziening gratificatie bij ambtsjubilea is gebaseerd op de contante waarde van de toekomstige

ambtsjubileumuitkeringen. Aan de bepaling van de hoogte van de voorziening ligt een actuariële

berekening ten grondslag. Zie onderstaande tabel voor de actuariële veronderstellingen en

inschattingen.

31 december 2017 31 december 2016

Disconteringsvoet 1,4% 1,3%

Beleggingsrendement 0% LVNL beschikt niet over beleggingen voor de financiering van deze verplichting

0% LVNL beschikt niet over beleggingen voor de financiering van deze verplichting

Algemene loonstijging Operationeel personeel: 1,95% in 2018 en daarna 1,5% per jaar. Niet‐operationeel personeel: 1,0% per jaar.

1,5% per jaar

Overlevingskansen Prognosetafel AG2016, met ervaringssterfte Universiteit/HBO 2016

Prognosetafel AG2016, met ervaringssterfte Universiteit/HBO 2016

Individuele salarisstijging, afhankelijk van leeftijd

Operationeel personeel: 9,18% (tot 27 jaar), 4,45% (28‐29 jaar), 6,36% (30‐31 jaar), 2,12% (32‐54 jaar), 0,00% (55‐66 jaar). Niet operationeel personeel: 5,00% (tot 29 jaar), 3,50% (30‐39 jaar), 1,00% (40‐66 jaar).

Operationeel personeel: 9,18% (tot 27 jaar), 4,45% (28‐29 jaar), 6,36% (30‐31 jaar), 2,12% (32‐54 jaar), 0,00% (55‐66 jaar). Niet operationeel personeel: 5,00% (tot 29 jaar), 3,50% (30‐39 jaar), 1,00% (40‐66 jaar)

Arbeidsongeschiktheid 0,25% 0,5%

Ontslagkansen Operationeel personeel 0%. Niet‐operationeel personeel 5%

Operationeel personeel 0%. Niet‐operationeel personeel 5%


De personeelslast met betrekking tot de ambtsjubilea in 2017 en de verwachting voor 2018 is:

2018 2017

Rente over de verplichting 662 676

Aan dienstjaar toegerekende rechten 190 173

Actuarieel resultaat p.m. 72

Totaal 852 921

Het actuarieel resultaat is een verlies, veroorzaakt door een verlaging van de

arbeidsongeschiktheidskans van 0,5 procent naar 0,25 procent. Het actuarieel resultaat wordt in

afwijking van IAS 19 verantwoord in de exploitatierekening en niet als een directe vermogensmutatie in

het eigen vermogen van 72 duizend euro. Dit wordt deels gecompenseerd door de stijging van de

disconteringsvoet en een lagere verwachte algemene loonontwikkeling dan vorig jaar.

In de voorziening zijn de vergoedingsrechten opgenomen voor de ambtsjubilea op 12,5 jaar, 25 jaar, 40

jaar en 50 jaar.

Naar verwachting wordt in 2018 een bedrag van 0,8 miljoen euro ten laste van de voorziening gebracht.

In de periode 2019‐2022 wordt naar verwachting 2,5 miljoen euro (contante waarde van de

toekomstige uitkeringen) ten laste van de voorziening gebracht.

Overige personele voorzieningen

In de overige personele voorzieningen zijn voorzieningen opgenomen voor: wachtgeldregelingen, 55+

regeling, ontslagvergoedingen, FPU‐suppletie en aanvullende uitkeringen bij arbeidsongeschiktheid. De

disconteringsvoet ultimo 2017 is 0,1 procent (2016: 0,1 procent).

De dotatie aan de voorziening is het gevolg van nieuwe WW‐verplichtingen. Daarnaast zijn de dotaties

aan en vrijvallen van de voorziening het gevolg van kleine aanpassingen van enkele uitkeringen.

Naar verwachting wordt in 2018 een bedrag van 1,7 miljoen euro ten laste van de voorziening gebracht.

In de periode 2019 tot 2022 wordt een bedrag van 2,3 miljoen euro ten laste van de voorziening

gebracht en voor de jaren erna 1,0 miljoen euro (contante waarde). In de exploitatierekening 2017 zal

de rentelast 3 duizend euro bedragen (2016: 6 duizend euro).

Gevoeligheidsanalyse voorzieningen

In onderstaand overzicht is de gevoeligheid weergegeven van gebruikte parameters bij de personele

voorzieningen. In de tabel zijn de eindwaardes van de voorzieningen opgenomen bij:

• Disconteringsvoet ‐/‐ 1 procent (DV ‐1 procent);

• Disconteringsvoet + 1 procent (DV +1 procent);

• Algemene loonontwikkeling + 1 procent (Loon + 1 procent);

• Veronderstelde uitstelduur IKV ‐/‐ 1 jaar;

• Veronderstelde uitstelduur IKV + 1 jaar.


(bedragen in € 1.000) Huidige stand

DV ‐1% DV +1% Loon +1%

IKV ‐/‐ 1 jaar

IKV + 1 jaar

FLNA* 14.721 15.404 14.090 15.486 14.707 14.734

Ambtsjubilea 13.299 15.037 11.864 15.080 13.299 13.299

IUB 2009* 3.391 3.533 3.259 3.550 3.391 3.391

IUB 2010* 386 391 380 394 386 386

Overige personele voorzieningen* 5.003 5.157 4.857 5.181 5.003 5.003

36.800 39.522 34.450 39.691 36.786 36.813

* De disconteringsvoet die is gebruikt bij het contant maken van deze voorzieningen is kleiner dan 1

procent. In bovenstaande tabel is bij de bepaling van de waarde op het moment dat de

disconteringsvoet 1 procent lager is daarom uitgegaan van een negatieve rente.


22. Handels‐ en overige schulden

De handels‐ en overige schulden zijn op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Personeelsgerelateerde schulden 7.755 7.110

Belastingen en sociale verzekeringspremies 10.670 12.035

Crediteuren 8.014 5.484

Overige schulden 2.095 1.700

Nog te betalen rente 606 761

Inhuur personeel 586 395

KNMI 192 326

NSA 370 397

Kassiersfunctie EUROCONTROL 16.393 10.132

Totaal 46.681 38.340

LVNL vervult de kassiersfunctie voor het KNMI in de heffingszone NSAA. De schuld aan het KNMI

bedraagt het aandeel in de ontvangen heffingen NSAA die LVNL nog moet afdragen aan het KNMI.

LVNL vervult de kassiersfunctie voor de NSA in de heffingszone en‐route. De schuld aan de NSA

bedraagt het aandeel in de ontvangen heffingen en‐route die LVNL nog moet afdragen aan de NSA.

De kassiersfunctie EUROCONTROL geeft de positie aan die LVNL heeft als gevolg van de kassiersfunctie

die LVNL voor EUROCONTROL uitvoert. LVNL ontvangt vanuit de heffingen en‐route het aandeel in de

tarieven voor en‐route dienstverlening. Vanuit deze ontvangsten moet LVNL de bijdrage in de kosten

EUROCONTROL financieren. Deze betaling vindt niet plaats via afdracht van ontvangen heffingen, maar

door afdracht van een vast bedrag aan contributie. De contributie is een bijdrage aan de werkelijke

kosten van EUROCONTROL. Hierdoor kan een onder‐ of overdekking ontstaan op de financiering van de

afgedragen contributie via de tarieven en de werkelijk betaalde contributie via de vaste bijdrage.

Daarnaast kan er een verschil zijn in de werkelijke kosten EUROCONTROL en de begrote kosten

EUROCONTROL bij het bepalen van het tarief. Met ingang van 2015 is EUROCONTROL ‐ MUAC eveneens

onderdeel geworden van het kosten‐ en volumerisico zoals dat ook voor LVNL geldt. Dit betekent dat

ook voor EUROCONTROL ‐ MUAC de consequenties van deze risico´s voor het aan EUROCONTROL ‐

MUAC en/of gebruikers toe te rekenen deel van het exploitatieresultaat moet worden bepaald. Dit leidt

ertoe dat LVNL vanuit de rol van kassiersfunctie voor EUROCONTROL ‐ MUAC dergelijke

verrekeningseffecten moet faciliteren. In een situatie waarin de thans gerapporteerde schuldpositie uit

hoofde van de kassiersfunctie EUROCONTROL niet volledig wordt verrekend met de gebruikers via de

toekomstige tarieven, is het aan de Nederlandse Staat om voor LVNL te bepalen wat met deze positie

moet worden gedaan. Dit resultaat, ultimo 2017 een schuld van 24,4 miljoen euro (2016: 17,9 miljoen

euro), wordt dus gecompenseerd door verrekening in toekomstige tarieven of komt toe aan de

Nederlandse Staat.

Daarnaast geeft deze post de nog door LVNL te ontvangen gelden aan op de openstaande vorderingen

van EUROCONTROL, ultimo 2017 een vordering van 8,0 miljoen euro (2016: 7,8 miljoen euro). Om een

beter inzicht te geven in de positie die LVNL heeft als gevolg van de kassiersfunctie zijn beide posities

gesaldeerd opgenomen, omdat beide posities betrekking hebben op de ontvangsten uit tarieven. De

post is onder de overige schulden opgenomen omdat EUROCONTROL meer heeft te verrekenen in haar

tarieven dan dat er aan debiteurenpositie uitstaat.


De personeelsgerelateerde schulden worden op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Vakantietoeslagen 4.246 4.144

Verlofdagen 3.356 2.883

Overige personeelsgerelateerde schulden 153 83

Totaal 7.755 7.110

De belastingen en sociale verzekeringspremies worden op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Loonheffing 8.461 8.373

Omzetbelasting 595 2.271

Pensioenpremie 1.614 1.391

Totaal 10.670 12.035

De overige schulden worden op 31 december als volgt gespecificeerd:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Overige personeelskosten 216 144

Advieskosten 439 387

Diensten derden 9 47

Onderhoudskosten 497 285

Energiekosten 144 146

Diverse algemene kosten 790 691

Totaal 2.095 1.700

23. Financiële instrumenten

Met de uitvoering van haar wettelijke taak is LVNL blootgesteld aan een verscheidenheid aan financiële

risico’s. De risico’s zijn in te delen naar kredietrisico, liquiditeitsrisico en marktrisico’s (waaronder het

risico op rentewijzigingen en het wijzigen van valutakoersen).

Transacties in financiële instrumenten kunnen er in resulteren dat LVNL financiële risico’s overgedragen

krijgt van of overdraagt aan een derde partij. De risicobeheersing van LVNL is erop gericht om de

negatieve effecten van de geïdentificeerde risico’s op liquiditeit en op het resultaat, en daarmee op de

tarieven voor luchtverkeersdienstverlening, te beperken. LVNL handelt niet in financiële instrumenten.

Kredietrisico

Kredietrisico ontstaat uit liquide middelen uitstaand bij banken en uit openstaande vorderingen op

derden, waarbij de tegenpartij niet aan haar contractuele verplichten kan voldoen.

In onderstaand overzicht is de blootstelling aan het kredietrisico weergegeven. Verondersteld wordt dat

de nominale waarde van de vorderingen na aftrek van de voorziening voor geschatte oninbaarheid de

reële waarde benadert.


(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Vorderingen 44.008 36.969

Geldmiddelen en kasequivalenten 55.427 37.731

Totaal 99.435 74.700

Op de uitstaande vorderingen loopt LVNL kredietrisico. Voor het overgrote deel bestaan de vorderingen

van LVNL uit debiteuren met betrekking tot verstrekte luchtverkeersdienstverlening. Uit de

ouderdomsanalyse van de openstaande vorderingen valt af te leiden dat het betaalgedrag van de

debiteuren goed is. Slechts 2,6 procent van de vorderingen (3,4 procent in 2016) heeft een vervaldatum

ouder dan twee maanden. Ten behoeve van het risico op oninbaarheid is een voorziening dubieuze

debiteuren gevormd. Daarnaast is bij LVNL een debiteurenbeleid van kracht.

Ouderdomsanalyse debiteuren 2017:

(bedragen in € 1.000) Bruto Voorzien Netto

Niet vervallen (< 60 dagen) 34.377 ‐19 34.358

Vervallen (> 60 dagen) 922 ‐922 0

Totaal 35.299 ‐941 34.358

De ouderdom van de debiteuren per 31 december 2016:

(bedragen in € 1.000) Bruto Voorzien Netto

Niet vervallen (< 60 dagen) 33.995 ‐10 33.985

Vervallen (> 60 dagen) 1.181 ‐603 578

Totaal 35.176 ‐613 34.563

Mutaties in de voorziening voor oninbaarheid zijn als volgt te specificeren:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Stand per 1 januari ‐613 ‐730

Onttrekkingen 22 85

Vrijval / Dotaties ‐350 32

Stand per 31 december ‐941 ‐613

Naast het risico op oninbaarheid van debiteuren loopt LVNL risico op het in gebreke blijven van partijen

waarmee op basis van vooruitbetalingen afspraken zijn gemaakt over de levering van toekomstige

diensten en/of nog te leveren producten. Deze post overlopende activa is verantwoord onder

vorderingen. LVNL dekt dit risico af door zorgvuldige leveranciersbeoordelingen en waar noodzakelijk

zijn bankgaranties vereist bij vooruitbetalingen aan leveranciers.

LVNL is verplicht tot schatkistbankieren. Dit betekent dat LVNL alleen liquide middelen aanhoudt op een

rekening‐courant bij het Ministerie van Financiën. LVNL beoordeelt het kredietrisico op het aanhouden


van liquide middelen bij het Ministerie van Financiën als zijnde nihil. Samenvattend acht LVNL bij het

opstellen van het jaarverslag 2017 het kredietrisico gering.

Liquiditeitsrisico

Liquiditeitsrisico is het risico dat LVNL over onvoldoende middelen beschikt om aan de directe

verplichtingen te voldoen. Bij het beoordelen van het liquiditeitsrisico maakt LVNL gebruik van

kasstroomvooruitzichten. Om het liquiditeitsrisico te beheersen zorgt LVNL voor voldoende liquide

middelen en kredietfaciliteiten.

Bij de beoordeling van het liquiditeitsrisico is uitgegaan van de contractuele kasstroom. De contractuele

kasstroom is inclusief eventuele renteverplichtingen (bij leningen en leaseverplichtingen).

De niet‐afgeleide financiële instrumenten in onderstaand overzicht zijn opgenomen tegen de reële

waarde, behoudens de posten vooruit ontvangen baten en handels‐ en overige schulden. Van deze

laatste posten is de boekwaarde gepresenteerd. De boekwaarde van de vooruit ontvangen baten en

handels‐ en overige schulden benadert de reële waarde. Voor de bepaling van de reële waarde van de

verplichtingen uit hoofde van leningen is de discounted cash flow methode gebruikt op basis van de

rentepercentages die van toepassing zijn op schatkistbankieren.

Reële Contractuele < 1 jaar 1 ‐ 5 jaar > 5 jaar

(bedragen in € 1.000) waarde kasstroom

Verplichtingen uit hoofde van leningen 44.119 ‐45.119 ‐9.538 ‐22.117 ‐13.464

Handels‐ en overige schulden 46.681 ‐46.681 ‐46.681 ‐ ‐

Totaal 90.800 ‐91.800 ‐56.219 ‐22.117 ‐13.464

Afgeleide financiële verplichtingen

Voor het risico < 1 jaar heeft LVNL in 2017 80,4 miljoen euro middelen ter beschikking: 55,4 miljoen

euro aan geldmiddelen en kasequivalenten, 25 miljoen euro rekening‐courant faciliteit bij het Ministerie

van Financiën.

Het liquiditeitsrisico beoordeelt LVNL als gering.


Marktrisico

Marktrisico betreft het risico op liquiditeit‐ en resultaatwijzigingen door veranderingen in de markt,

zoals wijzigingen in rentetarieven en gewijzigde valutakoersen. Voor de beheersing van marktrisico’s

zijn richtlijnen vastgesteld door LVNL.

Onderstaande posten zijn opgenomen tegen de nominale waarde. De nominale waarde benadert de

reële waarde.

Boekwaarde

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Financiële activa Vorderingen 44.008 36.969

Geldmiddelen en kasequivalenten 55.427 37.731

99.435 74.700

LVNL loopt enkel valutarisico op openstaande posities ten aanzien van handels‐ en overige schulden.

Eind 2017 heeft LVNL voor 28 duizend euro aan inkoopverplichtingen in buitenlandse valuta openstaan

voor leveringen na 31 december 2017 (in GBP en USD). LVNL beoordeelt dit risico als gering.

Gevoeligheidsanalyse

2017 2016

(bedragen in € 1.000) Boekwaarde Toename Afname Boekwaarde Toename Afname

Rentemutatie met 100 basispunten

Financiële activa

Vorderingen 44.008 440 ‐440 36.969 370 ‐370

Geldmiddelen en kasequivalenten 55.427 554 0 37.731 377

Gevoeligheid kasstromen (netto) 994 ‐440 747 ‐370


24. Niet uit de balans blijkende verplichtingen

De voorwaardelijke en investeringsverplichtingen bestaan onder meer uit:

(bedragen in € 1.000) 2017 2016

Materiële vaste activa in bestelling en huurcontracten 46.866 31.182

Overige inkoopverplichtingen 19.050 17.936

Verplichting jegens de Staat der Nederlanden 6.645 6.645

Totaal 72.561 55.763

De verplichting jegens de Staat der Nederlanden betreft het verschil tussen de taxatiewaarde en de

boekwaarde van gebouwen en terreinen op het moment van verzelfstandiging van LVNL. Het bedrag is

opeisbaar op het moment dat LVNL in liquidatie gaat, overgenomen wordt of fuseert.

Juridische procedures

LVNL heeft op 12 maart 2010 cassatie aangetekend tegen de uitspraak van het Gerechtshof Amsterdam

over onrechtmatig handelen van LVNL met betrekking tot ruimtelijke plannen van Chipshol Holding B.V.

voor een gebied in de nabijheid van de luchthaven Schiphol. Chipshol heeft eveneens (incidenteel)

cassatieberoep ingesteld. De Hoge Raad heeft op 25 mei 2012 zowel het cassatieberoep van LVNL als

dat van Chipshol verworpen. Dit betekent dat nu onherroepelijk vaststaat dat LVNL over de perioden

maart 1999 en 29 november 2002 tot 18 oktober 2005 onrechtmatig heeft geadviseerd. De eventueel

hieraan verbonden schadevergoeding moet in een schadestaatprocedure nader worden bepaald. Bij

brief van 30 april 2017 heeft Chipshol aangegeven de verjaring, als bedoeld in artikel 3:317 BW, te

stuiten.

Op 11 januari 2013 hebben (de verzekeraars van) Turkish Airlines alsmede Boeing, LVNL (mede‐)

aansprakelijk gesteld voor het ongeval van Turkish Airlines op 25 februari 2009. LVNL wordt verzocht

een deel van de schadevergoeding voor haar rekening te nemen. LVNL is voor eventueel te vergoeden

schade verzekerd. De aansprakelijkstellingen zijn afgewezen en (ook) in het verslagjaar 2017 hebben er

geen juridische vervolgacties van Turkish Airlines respectievelijk Boeing plaatsgevonden.

Naast de hierboven genoemde procedures loopt er nog een beperkt aantal kleine procedures. Hiervoor

zijn indien nodig reserveringen opgenomen.

Voorziening FLNA/IKV

De verplichting uit hoofde van de niet‐afgefinancierde opgebouwde FLNA/IKV‐rechten bedraagt 451

miljoen euro per 31 december 2017 (2016: 426 miljoen euro).

Aan de waardering van de voorziening ligt een actuariële berekening ten grondslag. In deze berekening

is voor 2017 een disconteringsvoet gehanteerd van 1,6 procent (2016: 1,6 procent). Alle overige

actuariële veronderstellingen en uitgangspunten zijn gelijk aan de veronderstellingen en

uitgangspunten in de voorziening FLNA/IKV Rotterdam, Eelde en Beek. Zie hiervoor paragraaf 21

Personeelsbeloningen.


In 2017 is de IKV‐regeling ingevoerd. Deze wijziging heeft geleid tot een daling van 2 miljoen euro.

Daarnaast is de verplichting gestegen door de gestegen maximumsalarissen door cao‐afspraken (circa 2

miljoen euro), hogere sociale lasten en pensioenpremies per 1 januari 2018 (circa 4,3 miljoen euro) en

bijstelling van de kans op arbeidsongeschiktheid (circa 9,5 miljoen euro).

In de berekening is rekening gehouden met de fiscale eindheffing (52 procent) die moet worden betaald

bij de uitbetaling van de FLNA‐rechten.

De regeling wordt gefinancierd zodra de uitkeringen zich voordoen. De vergoeding die LVNL betaalt aan

de FLNA‐gerechtigden die in het boekjaar gebruik maken van de FLNA‐regeling (niet‐actief personeel) is

verantwoord onder de pensioenlasten (voor 2017 een bedrag van 13,2 miljoen euro). De verwachte

onttrekking in 2018 bedraagt 12,6 miljoen euro.

Op 15 augustus 2016 heeft de rechtbank van Amsterdam uitspraak gedaan ten gunste van de voormalig

CEO. Met deze uitspraak kan hij na zijn uitdiensttreding bij LVNL aanspraak maken op de FLNA

(vervangende) regeling tot en met de maximale bezoldiging vanuit deze regeling. Omdat betrokkene

tijdens het verslagjaar elders een dienstbetrekking heeft met inkomsten die de maximale bezoldiging

van genoemde vervangende regeling overstijgt, bestaat vanaf en gedurende deze indiensttreding geen

aanspraak op bezoldiging vanuit genoemde regeling en is de aanspraak als een voorwaardelijke

verplichting geclassificeerd.

25. Toelichting op het geconsolideerde kasstroomoverzicht

Netto‐kasstroom uit operationele activiteiten

In 2017 genereert LVNL een netto‐kasstroom uit operationele activiteiten, die 8,0 miljoen euro hoger is

dan vorig jaar. Deze toename is met name het gevolg van de stijging in het aantal door LVNL

afgehandelde vliegbewegingen in zowel de en‐route als terminal heffingszone. Daarnaast zijn de

inkomsten voor diensten aan derden gestegen.

De operationele betalingen stijgen met 11,0 miljoen door meer betalingen aan personeel door de cao‐

afspraken en de toename van de kosten (onder andere inhuur).

Uit hoofde van de kassiersfunctie wordt ook een positieve kasstroom gegenereerd. Deze partijen

profiteren eveneens van een toename van het en‐route verkeer in 2017.

Netto‐kasstroom uit investeringsactiviteiten

De kasstroom uit investeringen daalt ten opzichte van vorig jaar met 10,5 miljoen euro. Voor een

toelichting op de lopende projecten zie de toelichting in paragraaf 14 Immateriële vaste activa en

paragraaf 15 Materiële vaste activa.

Netto‐kasstroom uit financieringsactiviteiten

Net als vorig jaar is sprake van een kasuitstroom. Deze kasuitstroom wordt onder andere veroorzaakt

door de reguliere aflossingen op de langlopende leningen. De aflossingsverplichting is gelijk gebleven. Er

zijn geen nieuwe leningen afgeroepen in 2017. De uitstroom is lager dan vorig jaar omdat er in 2017 een

aanzienlijk bedrag aan vooruit ontvangen subsidiebedragen is ontvangen.


26. Specificatie naar heffingszone

LVNL verleent haar diensten in de volgende heffingszones:

a) En‐route De en‐route dienstverlening omvat de algemene dienstverlening, inclusief

naderingsverkeersleiding van de luchthaven;

b) Terminal De terminal dienstverlening omvat de torendienstverlening op de luchthavens

Amsterdam Airport Schiphol, Rotterdam The Hague Airport, Groningen Airport Eelde

en Maastricht Aachen Airport;

c) NSAA De NSAA‐dienstverlening betreft met name het helikopterverkeer in het gebied North

Sea Area Amsterdam.

Volgens de EU‐verordening EU 550/2004 moet LVNL een transparante verantwoording opstellen. Er

moet onderscheid worden gemaakt in de kosten voor het verlenen van luchtverkeersdiensten en de

diensten die een provider maakt anders dan het verlenen van luchtverkeersdiensten. De kosten van

luchtverkeersdiensten bestaan uit alle kosten die worden gemaakt om de gebruiker in het luchtruim te

voorzien van luchtvaartnavigatie. Er is hier geen sprake van gesegmenteerde informatie volgens de

IFRS‐standaard IFRS 8.

Overige diensten zijn activiteiten die LVNL verricht buiten haar wettelijke taak. Het gaat hier om

werkzaamheden die LVNL verricht voor bijvoorbeeld de civiel‐militaire samenwerking en de verhuur van

ruimte die ‘tijdelijk’ niet wordt gebruikt. In overleg met en met instemming van het ministerie van

Infrastructuur en Waterstaat is besloten om deze diensten vanaf 2016 afzonderlijk te presenteren als

Overige diensten in zowel de begroting als de jaarrekening.

2017 Wettelijke taak Overige diensten Totaal (bedragen in € 1.000) Verlenen van

luchtverkeerdiensten

Omzet 217.556 ‐ 217.556

Overige opbrengsten 10.078 3.974 14.052

Bedrijfsopbrengsten 227.634 3.974 231.608

Kosten 199.759 3.974 203.733

Resultaat 27.875 ‐ 27.875

2016 Wettelijke taak Overige diensten Totaal (bedragen in € 1.000) Verlenen van

luchtverkeerdiensten

Omzet 210.938 ‐ 210.938

Overige opbrengsten 10.265 5.104 15.369

Bedrijfsopbrengsten 221.203 5.104 231.608

Kosten 195.650 4.770 203.733

Resultaat 25.553 334 25.887


De uitsplitsing naar heffingszones over 2017 is als volgt:

Verreken methodiek Totaal

Prestatiesturing N+2 Wettelijke taak

En‐route Terminal NSAA Luchtverkeerdiensten

Omzet 152.042 63.843 1.671 217.556

Overige opbrengsten 4.153 7.270 254 11.677

Bedrijfsopbrengsten 156.195 71.113 1.925 229.233

Kosten 135.078 62.952 1.729 199.759

Resultaat 21.117 8.161 196 29.474

Resultaatbestemming

Bestemmingsfonds 7.246 5.007 ‐ 12.253

Egalisatiereserve 13.871 3.154 196 17.221

21.117 8.161 196 29.474

Op alle heffingszones zijn positieve resultaten behaald.

De uitsplitsing naar heffingszones over 2016 is als volgt:

Uitsplitsing wettelijke taak: verlenen van luchtverkeersdiensten

Verrekenmethodiek Totaal

Prestatiesturing N+2 Wettelijke taak

En‐route Terminal NSAA Luchtverkeersdiensten

Omzet 148.115 61.315 1.508 210.938

Overige opbrengsten 3.340 6.679 246 10.265

Bedrijfsopbrengsten 151.455 67.994 1.754 221.203

Kosten 133.732 60.187 1.731 195.650

Resultaat 17.723 7.807 23 25.553

Resultaatbestemming

Bestemmingsfonds 2.656 5.004 ‐ 7.660

Egalisatiereserve 15.067 2.803 23 17.893

17.723 7.807 23 25.553

Op alle heffingszones zijn positieve resultaten behaald.

27. Gerelateerde partijen

De Staat der Nederlanden en de Minister van Infrastructuur en Waterstaat

De Staat der Nederlanden is verantwoordelijk voor de wetgeving met betrekking tot het verlenen van

luchtverkeersdiensten. Uit artikel 5.14 lid 1 Wet luchtvaart blijkt dat binnen het vluchtinformatiegebied

Amsterdam luchtverkeersdiensten kunnen worden verleend door: a) LVNL en b) de Minister van

Defensie. Uit artikel 5.14 lid 2 Wet luchtvaart blijkt dat de Minister van Infrastructuur en Waterstaat en

de Minister van Defensie samen bepalen welke instanties luchtverkeersdienstverlening mogen geven.


Door de Minister van Infrastructuur en Waterstaat wordt jaarlijks bepaald welk deel LVNL ontvangt

vanuit de verrekeningen EUROCONTROL en hoe LVNL deze moet bestemmen. Voor 2017 is deze als

volgt bepaald:

Verrekeningen EUROCONTROL 9.518

af: Vergoeding vrijgestelde vluchten ‐2.502 Vergoeding VFR ‐583 Vergoeding Bonaire ‐650

‐3.735

Vrij besteedbare deel verrekeningen EUROCONTROL 5.783

Bestemming door ministerie 2017 Compensatie ontwikkelkosten Lelystad 2017 4.278 Toevoegen bestemmingsfonds Terminal 1.505

5.783

Joint ventures

LVNL heeft belangen in een tweetal joint ventures waarin LVNL gezamenlijke zeggenschap uitoefent in

bedrijfsvoering en financieel beleid.

• Stichting KDC (Knowledge and Development Centre Mainport Schiphol). Deze stichting heeft als

doel het ontwikkelen en integreren van kennis om te komen tot oplossingen die het mogelijk

maken de positie van de luchtvaart in Nederland in het algemeen en de Mainportpositie van

Amsterdam Airport Schiphol in Europa in het bijzonder zeker te stellen en uit te bouwen. In deze

stichting nemen naast LVNL ook Schiphol Nederland B.V. en de Koninklijke Luchtvaart Maatschappij

deel;

• Stichting Bas (Bewonersaanspreekpunt Schiphol). Deze stichting is opgericht door LVNL en Schiphol

Nederland B.V. met als doel de registratie, behandeling, analyse en rapportage van klachten over

luchtvaartactiviteiten die op en in de omgeving van Amsterdam Airport Schiphol plaatsvinden, het

geven van informatie daarover en al hetgeen met het bovenstaande verband houdt of daartoe

bevorderlijk kan zijn.

Naam

Plaats van vestiging

Direct/indirect belang

Stichting KDC Schiphol 33%

Stichting Bas Schiphol 50%

Deze joint ventures worden gewaardeerd volgens de netto‐vermogenswaardemethode. Voor 2017 en

2016 is de nettovermogenswaarde van deze joint ventures gelijk gesteld aan 0 euro.

Voor beide stichtingen heeft LVNL geen oprichtingskapitaal gestort. De kosten van de door deze

stichtingen verrichte diensten zijn opgenomen onder de algemene kosten in de exploitatierekening.

In 2017 bedragen de kosten voor Stichting KDC 59 duizend euro (2016: 73 duizend euro) en voor

Stichting Bas 228 duizend euro (2016: 203 duizend euro).


Topfunctionarissen

Voor informatie over transacties met de bestuursleden en de leden van de raad van toezicht verwijzen

wij naar de toelichting 28. Er zijn in 2017 geen andere transacties geweest dan salarissen en de

verstrekte vergoedingen genoemd in de toelichting 28.

28. Rapportage WNT

Algemeen

Per 1 januari 2013 is de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector

(WNT) in werking getreden. LVNL valt hierbij onder regime 2, waar het algemene bezoldigingsmaximum

van toepassing is. In 2017 is de geldende norm hiervoor 181.000 euro (2016:179.000 euro).

Topfunctionarissen: bestuur

Het bestuur is belast met de dagelijkse leiding van LVNL en vertegenwoordigt LVNL in en buiten rechte.

Bestuursleden worden voor een periode van ten hoogste vijf jaren benoemd door de Minister van

Infrastructuur en Waterstaat op voordracht van de raad van toezicht. Herbenoeming kan telkens voor

een periode van maximaal vijf jaar plaatsvinden. Het bestuur van LVNL volgt de principes van collegiaal

bestuur. Het bestuur geeft leiding aan de organisatie en de daarbinnen onderkende bedrijfsprocessen.

Het bestuur hanteert het Reglement inrichting en bedrijfsvoering LVNL (Bestuursreglement).

Michiel van Dorst had in 2017 een hogere bezoldiging dan de geldende norm van 181.000 euro. De

bezoldiging van Michiel van Dorst is conform een gezamenlijk besluit van de Minister van Infrastructuur

en Waterstaat en de Minister van Binnenlandse Zaken, met instemming van de ministerraad.

Onderstaande tabel toont de bestuurdersbeloningen in 2017.

(bedragen in euro’s) Beloning Pensioenpremies WNT‐bezoldiging

Michiel van Dorst 209.916 19.084 229.000

Marlou Banning 162.989 17.997 180.986

Totaal 372.905 37.081 409.986

De pensioenpremies betreffen het werkgeversdeel van de pensioenkosten. De bezoldiging van de

individuele bestuurders wordt door de raad van toezicht vastgesteld. De bestuursleden hebben een full

time dienstverband van 38 uur. Onderstaande tabel toont de bezoldiging van de bestuursleden in 2016.

(bedragen in euro’s) Beloning Pensioenpremies WNT‐bezoldiging

Michiel van Dorst

(vanaf 1 mei 2016) 133.050 11.251 144.301

Marlou Banning

(vanaf 8 augustus 2016) 60.390 6.299 66.689

Paul Riemens

(tot 7 april 2016) 101.824 5.028 106.852

Jos van Rooijen

(tot 1 september 2016) 209.789 12.310 222.099


Topfunctionarissen: managementteam LVNL

De werkorganisatie onder het bestuur is ingedeeld in directoraten. Aan het hoofd van ieder directoraat

staat een Director of een General Manager, belast met de leiding over het directoraat. Zij worden

benoemd door het bestuur.

Tot 2014 heeft LVNL deze managers aangemerkt als topfunctionarissen. In het huidige

bestuursreglement is echter aangegeven dat het bestuur de dagelijkse bedrijfsvoering aanstuurt, het

managementteam is daarbij slechts een adviserend orgaan zonder formele beslissingsbevoegdheden

ten aanzien van de gehele rechtspersoon. Hierdoor kwalificeren de leden van het managementteam,

zoals per 31 december 2014 in de jaarrekening is toegelicht, niet (langer) als topfunctionaris. Zij worden

derhalve vanaf 2015 toegelicht als gewezen topfunctionaris en daarvoor geldt geen bezoldigingsnorm.

Onderstaande tabel toont de gewezen topfunctionarissen.

(bedragen in € 1) Functie Beloning Pensioenpremies WNT‐bezoldiging

Jurgen van Avermaete General Manager 185.246 18.516 203.762

Marcel Bakker General Manager 193.552 18.724 212.276

Martin Beringer Verkeersleider FLNA 195.649 25.499 221.148

Jasper Daams General Manager 193.979 18.724 212.703

Hans Keetman General Manager 211.466 18.832 230.298

Onderstaande tabel toont de bezoldiging van de gewezen topfunctionarissen in 2016.

(bedragen in € 1) Functie Beloning Pensioenpremies WNT‐bezoldiging

Jurgen van Avermaete General Manager 180.611 16.028 196.639

Marcel Bakker General Manager 188.368 16.211 204.579

Martin Beringer Verkeersleider FLNA 183.216 22.063 205.279

Jasper Daams General Manager 188.965 16.210 205.175

Hans Keetman General Manager 206.173 16.306 222.479

Overzicht niet‐topfunctionarissen

De rapportagegrens voor de niet‐topfunctionarissen bedraagt 181.000 euro bij een fulltime

dienstverband (38 uur). Er is een aantal medewerkers met een parttime dienstverband. De voor hen

toepasselijke rapportagegrens is als volgt:

Uren per week Rapportagegrens in

euro

26,60 126.700 30,00 142.895

30,40 144.800

31,65 150.754

32,30 153.850

34,20 162.900

LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

124 pagin

a's 107

Bedragen in euro’s

2017

2016

Fu

nctienaa

m ultim

o 2017

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2017

Beloning + belastbare

onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2017

WNT bezoldiging 2017

Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2017

Functienaa

m ultim

o 2016

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2016


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2016


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2016

1. Director / Unit manager okt‐92 38,00 264.348 20.451 284.800 ‐ ‐

Unit Manager okt‐92 38,00 253.825 17.655 271.497 ‐ ‐

2. Supervisor / Unit manager mei‐93 38,00 260.477 20.451 280.929 ‐ ‐

Unit Manager mei‐93 38,00 254.414 17.655 272.069 ‐ ‐

3. Supervisor / General

manager

nov‐93 38,00 255.933 20.330 276.264 ‐ ‐

General Manager /

Supervisor

nov‐93 38,00 250.479 17.565 268.044 ‐ ‐

4. Supervisor okt‐88 38,00 255.402 20.321 275.723 ‐ ‐

Supervisor okt‐88 38,00 261.424 17.547 278.971 ‐ ‐

5. Unit Manager / Supervisor nov‐95 38,00 253.901 19.740 273.642 ‐ ‐

Supervisor nov‐95 38,00 229.922 17.035 247.058 ‐ ‐

6. Supervisor sep‐86 38,00 252.120 20.128 272.248 ‐ ‐

Supervisor sep‐86 38,00 243.266 17.374 260.641 ‐ ‐

7. Supervisor / Unit manager nov‐93 38,00 240.113 20.350 260.463 ‐ ‐

Unit Manager nov‐93 38,00 258.622 17.565 276.223 ‐ ‐

8. Supervisor sep‐85 38,00 237.889 21.667 259.557 ‐ ‐

Supervisor sep‐85 38,00 226.780 17.024 243.804 ‐ ‐

9. Unit Manager / Supervisor okt‐92 38,00 238.915 19.825 258.740 ‐ ‐

Supervisor okt‐92 38,00 222.558 16.614 239.173 ‐ ‐

10. Supervisor apr‐88 38,00 238.930 19.777 258.707 ‐ ‐

Supervisor apr‐88 38,00 231.299 17.067 248.367 ‐ ‐

11. Unit Manager / Supervisor jan‐90 38,00 236.884 19.812 256.696 ‐ ‐

Supervisor jan‐90 38,00 230.025 17.110 247.135 ‐ ‐

12. Supervisor apr‐91 38,00 235.705 19.801 255.507 ‐ ‐

Supervisor apr‐91 38,00 229.011 17.110 246.121 ‐ ‐

13. Supervisor aug‐84 38,00 234.448 20.309 254.758 ‐ ‐

Supervisor aug‐84 38,00 230.454 17.110 247.564 ‐ ‐

14. Supervisor sep‐85 38,00 234.448 19.825 254.273 ‐ ‐

Supervisor sep‐85 38,00 230.454 17.110 247.587 ‐ ‐

15. Supervisor okt‐88 38,00 234.448 19.825 254.273 ‐ ‐

Supervisor okt‐88 38,00 231.831 17.110 248.941 ‐ ‐

16. Supervisor mei‐89 38,00 234.448 19.825 254.273 ‐ ‐

Supervisor mei‐89 38,00 230.454 17.110 247.564 ‐ ‐

17. Supervisor nov‐89 38,00 234.448 19.825 254.273 ‐ ‐

Supervisor nov‐89 38,00 230.454 17.110 247.564 ‐ ‐

18. Supervisor jan‐90 38,00 234.448 19.825 254.273 ‐ ‐

Supervisor jan‐90 38,00 231.831 17.110 248.941 ‐ ‐

19. Supervisor jan‐97 38,00 234.448 19.825 254.273 ‐ ‐

Supervisor jan‐97 38,00 230.343 17.110 247.453 ‐ ‐

20. Supervisor okt‐92 38,00 233.924 19.777 253.701 ‐ ‐

Supervisor okt‐92 38,00 229.922 17.067 246.989 ‐ ‐

21. Supervisor apr‐87 38,00 232.527 19.777 252.304 ‐ ‐

Supervisor apr‐87 38,00 228.545 17.067 245.612 ‐ ‐

22. Supervisor okt‐92 38,00 232.252 19.774 252.026 ‐ ‐

Supervisor okt‐92 38,00 221.091 16.898 237.989 ‐ ‐

23. Supervisor mei‐97 38,00 231.173 19.741 250.913 ‐ ‐

Supervisor mei‐97 38,00 227.239 17.034 244.274 ‐ ‐

24. Supervisor sep‐96 38,00 230.517 19.724 250.241 ‐ ‐

Supervisor sep‐96 38,00 226.918 17.110 244.028 ‐ ‐

25. Supervisor okt‐97 38,00 229.836 19.726 249.562 ‐ ‐

Supervisor okt‐97 38,00 218.613 16.855 235.467 ‐ ‐

108

124 pagin

a's LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

2017

2016

Functienaa

m ultim

o 2017

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2017


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2017


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2017

Functienaa

m ultim

o 2016

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2016


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2016


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2016

26. Supervisor nov‐97 38,00 229.607 19.704 249.311 ‐ ‐

Supervisor nov‐97 38,00 220.358 16.833 237.191 ‐ ‐

27. Supervisor apr‐91 38,00 229.580 19.714 249.294 ‐ ‐

Supervisor apr‐91 38,00 218.919 16.823 235.742 ‐ ‐

28. Supervisor aug‐97 38,00 228.910 19.728 248.638 ‐ ‐

Supervisor aug‐97 38,00 222.367 16.855 239.222 ‐ ‐

29. Supervisor apr‐88 38,00 228.353 19.676 248.029 ‐ ‐

Supervisor apr‐88 38,00 224.634 16.965 241.599 ‐ ‐

30. Supervisor okt‐96 38,00 227.105 19.570 246.675 ‐ ‐

Supervisor okt‐96 38,00 221.966 16.887 238.853 ‐ ‐

31. Supervisor aug‐95 38,00 227.026 19.440 246.466 ‐ ‐

Supervisor aug‐95 38,00 212.124 16.614 228.738 ‐ ‐

32. Supervisor / Unit manager okt‐94 38,00 225.758 20.398 246.156 ‐ ‐

Unit Manager okt‐94 38,00 252.316 17.608 270.018 ‐ ‐

33. Supervisor jan‐97 38,00 223.805 19.463 243.268 ‐ ‐

Supervisor jan‐97 38,00 209.504 16.616 226.120 ‐ ‐

34. Supervisor /

Verkeersleider (2)

aug‐97 38,00 223.406 19.553 242.959 ‐ ‐

Verkeersleider (2) aug‐97 38,00 204.504 16.390 220.894 ‐ ‐

35. Supervisor jan‐91 38,00 222.088 19.471 241.559 ‐ ‐

Supervisor jan‐91 38,00 216.922 16.787 233.708 ‐ ‐

36. Supervisor mei‐93 38,00 218.087 19.777 237.864 ‐ ‐

Supervisor mei‐93 38,00 229.922 17.067 246.989 ‐ ‐

37. Unit Manager / Supervisor jan‐90 38,00 216.527 19.255 235.782 ‐ ‐

Supervisor jan‐90 38,00 208.660 16.614 225.275 ‐ ‐

38. Supervisor mei‐92 38,00 215.401 19.211 234.612 ‐ ‐

Supervisor mei‐92 38,00 214.136 16.898 231.034 ‐ ‐

39. Supervisor mrt‐05 38,00 215.310 19.211 234.522 ‐ ‐

Supervisor mrt‐05 38,00 211.861 16.560 228.421 ‐ ‐

40. Supervisor sep‐90 38,00 213.329 19.255 232.584 ‐ ‐

Supervisor sep‐90 38,00 208.660 16.614 225.275 ‐ ‐

41. Supervisor jan‐95 38,00 212.057 19.255 231.312 ‐ ‐

Supervisor jan‐95 38,00 208.584 16.598 225.183 ‐ ‐

42. Supervisor okt‐97 38,00 211.874 19.253 231.127 ‐ ‐

Supervisor okt‐97 38,00 200.881 16.310 217.192 ‐ ‐

43. Supervisor sep‐90 38,00 211.580 19.211 230.792 ‐ ‐

Supervisor sep‐90 38,00 209.430 16.576 226.005 ‐ ‐

44. Supervisor nov‐89 38,00 211.107 19.218 230.326 ‐ ‐

Supervisor nov‐89 38,00 228.545 17.067 245.612 ‐ ‐

45. Supervisor okt‐88 38,00 210.689 19.216 229.905 ‐ ‐

Supervisor okt‐88 38,00 220.069 16.898 236.967 ‐ ‐

46. Supervisor okt‐88 38,00 210.531 19.211 229.743 ‐ ‐

Supervisor okt‐88 38,00 207.452 16.576 224.027 ‐ ‐

47. Verkeersleider (2) jan‐01 38,00 208.732 19.077 227.809 ‐ ‐

Verkeersleider (2) jan‐01 38,00 203.058 16.460 219.517 ‐ ‐

48. Supervisor feb‐00 38,00 207.522 18.864 226.386 ‐ ‐

Supervisor feb‐00 38,00 193.393 16.116 209.509 ‐ ‐

49. Verkeersleider (2) nov‐91 38,00 207.036 19.060 226.096 ‐ ‐

Verkeersleider (2) nov‐91 38,00 194.598 16.150 210.747 ‐ ‐

50. Verkeersleider (2) jul‐00 38,00 206.724 19.088 225.812 ‐ ‐

Verkeersleider (2) jul‐00 38,00 202.273 16.470 218.743 ‐ ‐

51. Supervisor sep‐99 38,00 206.349 19.077 225.426 ‐ ‐

Supervisor sep‐99 38,00 196.576 16.310 212.886 ‐ ‐

52. Verkeersleider (2) feb‐88 38,00 206.291 19.077 225.368 ‐ ‐

Verkeersleider (2) feb‐88 38,00 201.843 16.460 218.315 ‐ ‐

53. Verkeersleider (2) okt‐92 38,00 205.829 19.034 224.863 ‐ ‐

Verkeersleider (2) okt‐92 38,00 200.160 16.422 216.582 ‐ ‐

LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

124 pagin

a's 109

2017

2016

Functienaa

m ultim

o 2017

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2017


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2017


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2017

Functienaa

m ultim

o 2016

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2016


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2016


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2016

54. Verkeersleider (2) mei‐93 38,00 205.829 19.034 224.863 ‐ ‐

Verkeersleider (2) mei‐93 38,00 202.589 16.422 219.011 ‐ ‐

55. Verkeersleider (2) apr‐88 38,00 205.824 19.034 224.858 ‐ ‐

Verkeersleider (2) apr‐88 38,00 200.160 16.422 216.582 ‐ ‐

56. Verkeersleider (2) aug‐97 38,00 205.675 19.032 224.706 ‐ ‐


57. Supervisor nov‐96 38,00 205.283 19.022 224.305 ‐ ‐

Supervisor nov‐96 38,00 199.721 16.399 216.119 ‐ ‐









62. Supervisor okt‐94 38,00 203.287 19.034 222.321 ‐ ‐

Supervisor okt‐94 38,00 208.617 16.927 225.544 ‐ ‐









67. Supervisor jan‐02 38,00 199.859 18.862 218.720 ‐ ‐

Supervisor jan‐02 38,00 188.015 16.130 204.144 ‐ ‐

68. Supervisor okt‐85 34,20 200.192 17.658 217.850 ‐ ‐

Supervisor okt‐85 34,20 199.849 15.110 214.960 ‐ ‐



70. Supervisor jan‐99 38,00 196.749 18.738 215.487 ‐ ‐

Supervisor jan‐99 38,00 187.529 16.022 203.551 ‐ ‐



72. Supervisor sep‐88 38,00 193.505 18.995 212.499 ‐ ‐

Supervisor sep‐88 38,00 198.657 16.382 215.039 ‐ ‐

73. Verkeersleider (2) sep‐97 38,00 193.085 18.574 211.659 ‐ ‐

Verkeersleider (2) sep‐97 38,00 180.589 15.768 196.381 ‐ ‐

















110

124 pagin

a's LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

2017

2016

Functienaa

m ultim

o 2017

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2017


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2017


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2017

Functienaa

m ultim

o 2016

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2016


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2016


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2016

82. Supervisor mei‐89 34,20 189.460 17.297 206.757 ‐ ‐

Supervisor mei‐89 34,20 186.536 14.899 201.436 ‐ ‐



84. Supervisor mrt‐03 38,00 184.759 18.569 203.327 ‐ ‐

Supervisor /

Verkeersleider (2)

mrt‐03 38,00 165.535 15.554 181.089 ‐ ‐

85. Supervisor nov‐95 30,40 184.786 15.727 200.512 ‐ ‐

Supervisor nov‐95 30,40 179.320 13.557 192.877 ‐ ‐


Verkeersleider (2) sep‐96 34,20 183.420 14.732 198.151 ‐ ‐

87. Verkeersleider (2) mrt‐03 38,00 178.748 18.375 197.123 ‐ ‐

Verkeersleider (2) mrt‐03 38,00 164.093 15.523 179.616 ‐ ‐





90. Teammanager sep‐96 38,00 176.199 18.267 194.466 ‐ ‐

Teammanager sep‐96 38,00 169.606 15.456 185.062 ‐ ‐






Verkeersleider (2) jan‐02 38,00 162.530 15.554 178.084 ‐



95. Verkeersleider (2) dec‐04 38,00 170.055 18.165 188.220 ‐ ‐

Verkeersleider (2) dec‐04 38,00 167.239 15.660 182.899 ‐ ‐


Verkeersleider (2) sep‐02 38,00 162.918 15.523 178.441 ‐



98. FIC Verkeersleider (2) apr‐87 38,00 169.110 18.162 187.272 ‐ ‐

FIC Verkeersleider (2) apr‐87 38,00 166.764 15.664 182.428 ‐ ‐


Verkeersleider (2) mei‐02 38,00 160.966 15.445 176.411 ‐



101. Verkeersleider (2) jul‐98 31,65 169.941 16.684 186.625 ‐ ‐

Verkeersleider (2) jul‐98 38,00 161.839 16.165 178.004 ‐


Verkeersleider (2) nov‐00 38,00 157.750 15.445 173.194 ‐



104. Senior Verkeersleider jul‐98 38,00 164.799 17.904 182.703 ‐ ‐

Senior Verkeersleider jul‐98 38,00 156.963 15.439 172.417 ‐





107. Senior Verkeersleider mei‐92 30,40 133.914 14.314 148.228 ‐ ‐

Senior Verkeersleider mei‐92 30,40 125.458 12.332 137.789 ‐ ‐



109. Teammanager jan‐98 38,00 76.615 5.706 82.321 apr‐17 ‐

Teammanager jan‐98 38,00 162.684 15.400 178.131 ‐

LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

124 pagin

a's 111

2017

2016

Functienaa

m ultim

o 2017

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2017


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2017


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2017

Functienaa

m ultim

o 2016

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2016


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2016


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2016

110. General Manager /

Supervisor

nov‐91 38,00 233.205 19.777 252.982 ‐ ‐

General Manager /

Supervisor

nov‐91 38,00 229.922 17.067 247.514 ‐ ‐

111. Verkeersleider FLNA dec‐83 38,00 219.582 26.183 245.765 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA dec‐83 38,00 205.350 22.665 228.014 ‐ ‐

112. Verkeersleider FLNA jun‐82 38,00 206.764 25.570 232.334 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA jun‐82 38,00 198.520 22.070 220.590 ‐ ‐

113. Verkeersleider FLNA apr‐88 38,00 202.309 25.559 227.868 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA /

Supervisor

apr‐88 38,00 212.688 19.646 232.334 ‐ ‐

114. Verkeersleider FLNA mei‐86 38,00 202.247 25.564 227.810 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA mei‐86 38,00 195.282 22.120 217.402 ‐ ‐

115. Verkeersleider FLNA nov‐84 38,00 201.004 25.499 226.503 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA nov‐84 38,00 194.134 22.063 216.197 ‐ ‐

116. Verkeersleider FLNA jul‐88 38,00 199.815 25.641 225.456 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA /

Supervisor

jul‐88 38,00 228.998 17.533 246.531 ‐ ‐


Verkeersleider FLNA nov‐84 38,00 203.703 22.125 225.828 ‐


Verkeersleider FLNA dec‐84 38,00 191.242 22.125 213.368 ‐

119. Verkeersleider FLNA sep‐86 38,00 196.885 25.479 222.364 ‐

Verkeersleider FLNA sep‐86 38,00 188.657 22.045 210.702 ‐ ‐

120. Verkeersleider FLNA nov‐87 38,00 196.005 25.479 221.484 ‐


121. Verkeersleider FLNA jun‐82 38,00 198.436 19.343 217.779 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA jun‐82 38,00 185.460 16.757 202.217 ‐ ‐

122. Verkeersleider FLNA jan‐83 38,00 187.399 25.287 212.686 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA jan‐83 38,00 184.707 21.876 206.583 ‐



124. Verkeersleider FLNA jan‐82 38,00 181.127 24.923 206.051 ‐

Verkeersleider FLNA jan‐82 38,00 173.165 21.555 194.720 ‐ ‐

125. Verkeersleider FLNA /

FIC verkeersleider (2)

jul‐78 38,00 182.311 20.219 202.530 ‐ ‐

FIC Verkeersleider (2) jul‐78 38,00 152.775 15.346 168.121 ‐ ‐

126. Verkeersleider FLNA okt‐85 38,00 175.871 24.825 200.696 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA okt‐85 38,00 165.884 21.469 187.352 ‐ ‐




Verkeersleider FLNA okt‐85 38,00 171.454 21.555 193.009 ‐





131. Verkeersleider FLNA aug‐89 38,00 171.150 19.670 190.820 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA aug‐89 38,00 176.161 21.624 197.784 ‐ ‐





134. Verkeersleider FLNA sep‐80 38,00 169.050 19.740 188.791 ‐ ‐


112

124 pagin

a's LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

2017

2016

Functienaa

m ultim

o 2017

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2017


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2017


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2017

Functienaa

m ultim

o 2016

Datum in

dienst

Uren p/w

ultim

o 2016


onko

sten

vergoed

inge

n

ABP W

G‐last 2016


Datum uit dienst

Ontslagvergo

eding 2016




Verkeersleider FLNA dec‐73 38,00 161.465 17.035 178.501 ‐ ‐





139. Verkeersleider FLNA jan‐76 38,00 155.844 17.080 172.924 nov‐17 ‐


140. Verkeersleider FLNA apr‐87 30,40 131.098 19.535 150.634 ‐ ‐

Verkeersleider FLNA apr‐87 30,40 123.721 16.889 140.610 ‐ ‐

141. Verkeersleider FLNA sep‐76 30,00 130.355 19.317 149.672 ‐ ‐


142. Verkeersleider FLNA okt‐70 38,00 138.417 10.895 149.311 jul‐17 ‐


143. Verkeersleider FLNA nov‐71 38,00 112.391 5.898 118.289 apr‐17 ‐


144. Verkeersleider FLNA okt‐74 38,00 100.776 10.376 111.152 jul‐17 ‐


145. Manager feb‐01 38,00 185.550 18.519 204.069 ‐ ‐

Manager feb‐01 38,00 180.756 16.027 196.886 ‐ ‐

146. Manager ICAS jan‐12 38,00 183.196 18.537 201.733 ‐ ‐

Manager ICAS jan‐12 38,00 187.808 16.212 204.020 ‐ ‐

147. Medewerker / Director dec‐84 38,00 303.039 24.592 327.631 ‐ ‐

Director dec‐84 38,00 276.446 18.090 294.666 ‐ ‐

LV

NL‐jaarverslag 2

017 ‐ versie 1

.1

124 pagin

a's 113

Toelichting bij bovenstaande tabel

Nummer 1 t/m 109

De beloning van LVNL‐verkeersleiders is in lijn met de beloning van luchtverkeersleiders in andere Europese landen. Het management van verkeersleiders (e.g. director, unit

managers, supervisors) is afkomstig uit de groep verkeersleiders en ontvangt een beloning passend binnen het loongebouw van LVNL. Verkeersleiders en het management

van verkeersleiders ontvangen als onderdeel van de beloning een toeslag voor onregelmatige diensten (TOD).

Nummer 110

Deze general manager heeft een achtergrond als verkeersleider en functioneert ook nog steeds deels als verkeersleider, hetgeen van belang is voor het uitvoeren van de

functie. De beloning past binnen het loongebouw van LVNL.

Nummer 111 t/m 144

Deze verkeersleiders maken gebruik van de regeling FLNA, passend binnen de rechtspositie en het loongebouw van LVNL. Binnen de kaders van de vigerende rechtspositie en

arbeidsvoorwaarden kunnen functionarissen een vergoeding ontvangen additioneel aan de FLNA‐vergoeding wanneer zij nog actieve werkzaamheden blijven verrichten door

na te dienen als verkeersleider, manager of verkeersleidingexpert. De gerapporteerde bedragen betreffen de som van de FLNA‐vergoeding en de additioneel verworven

vergoeding.

Nummer 145 t/m 146

Deze medewerkers ontvangen een bezoldiging die hoger ligt dan het bezoldigingsmaximum voor topfunctionarissen zoals bedoeld in de Wet normering topinkomens. Deze

bezoldiging wordt passend geacht bij de functie die zij uitoefenen bij LVNL.

Nummer 147

Aan deze medewerker is sinds 1 juli 2017 buitengewoon verlof verleend.


Topfunctionarissen: raad van toezicht

De raad van toezicht ziet toe op de werkzaamheden van het bestuur en staat het bestuur met raad

terzijde. De leden van de raad worden benoemd door de Minister van Infrastructuur en Waterstaat

voor een periode van vier jaar en zijn eenmaal herbenoembaar voor een tijdvak van vier jaar.

De minister kent aan de leden van de raad van toezicht een vergoeding toe waarbij de WNT in acht

wordt genomen. De hoogte van deze vergoeding is gerelateerd aan de omvang van de organisatie en de

gemiddelde tijdsbesteding. De leden van de raad van toezicht vallen onder het bezoldigingsregime van

de WNT. Voor 2017 is de geldende norm hiervoor 27.150 euro voor de voorzitter van de raad van

toezicht en 18.100 euro voor de leden van de raad van toezicht.

Onderstaande tabel toont de bezoldiging 2017.

(bedragen in € 1) Beloning

Belastbare vaste en variabele onkosten‐vergoeding

Pensioen‐premies

Gerlach Cerfontaine 22.000 ‐ ‐

Tom Bakker 11.250 ‐ ‐

Pieter van Geel 15.000 ‐ ‐

Charlotte Insinger 15.000 ‐ ‐ Lodewijk Hijmans van den Bergh 15.000 ‐ ‐ Luitenant‐Generaal b.d. A. Schnitger 3.750 ‐ ‐

Onderstaande tabel toont de bezoldiging 2016.

(bedragen in € 1) Beloning

Belastbare vaste en variabele onkosten‐vergoeding

Pensioen‐premies

Gerlach Cerfontaine 22.000 ‐ ‐

Tom Bakker 15.000 ‐ ‐

Pieter van Geel 15.000 ‐ ‐

Charlotte Insinger 15.000 ‐ ‐

Lodewijk Hijmans van den Bergh 15.000 ‐ ‐

Schiphol, 19 april 2018,

Michiel van Dorst, Chief Executive Officer,

Marlou Banning, Chief Financial Officer.


Overige gegevens

Controleverklaring van de onafhankelijke accountant

Aan: de Raad van Toezicht en het Bestuur van Luchtverkeersleiding Nederland

Verklaring over de in het jaarverslag opgenomen geconsolideerde jaarrekening

Ons oordeel

Wij hebben de geconsolideerde jaarrekening 2017 van Luchtverkeersleiding Nederland (hierna ‘de

Luchtverkeersleiding Nederland’) te Schiphol (hierna ‘de geconsolideerde jaarrekening') gecontroleerd.

Naar ons oordeel geeft de betreffende geconsolideerde jaarrekening een getrouw beeld van de grootte

en samenstelling van het vermogen van Luchtverkeersleiding Nederland per 31 december 2017 en van

het resultaat over 2017, in overeenstemming met artikel 12 lid 1 van Verordening (EG) 550/2004 van

het Europees Parlement en de Raad en de brief van het ministerie van Infrastructuur en Milieu

gedateerd op 5 februari 2015 met onderwerp ‘Ontheffing toepassing IAS19/IAS19R’ en de bepalingen

van en krachtens de Wet normering bezoldiging topfunctionarissen (semi)publieke sector (WNT).

De geconsolideerde jaarrekening bestaat uit:

• Geconsolideerd overzicht van gerealiseerde en niet‐gerealiseerde resultaten;

• Geconsolideerde balans;

• Geconsolideerd mutatieoverzicht van het eigen vermogen;

• Geconsolideerd kasstroomoverzicht voor 2017;

• Toelichting op de geconsolideerde jaarrekening;

• Toelichting op de geconsolideerde exploitatierekening;

• Toelichting op de geconsolideerde balans.

De basis voor ons oordeel

Wij hebben onze controle uitgevoerd volgens het Nederlands recht, waaronder ook de Nederlandse

controlestandaarden, de Nadere Uitwerking Controleprotocol voor de Luchtverkeersleiding Nederland

en de Regeling controleprotocol WNT 2017 vallen. Onze verantwoordelijkheden op grond hiervan zijn

beschreven in de sectie ‘Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de geconsolideerde

jaarrekening’.

Wij zijn onafhankelijk van Luchtverkeersleiding Nederland zoals vereist in de Wet toezicht

accountantsorganisaties (Wta), de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij

assurance‐opdrachten (ViO) en andere voor de opdracht relevante onafhankelijkheidsregels in

Nederland. Verder hebben wij voldaan aan de Verordening gedrags‐ en beroepsregels accountants

(VGBA).

Wij vinden dat de door ons verkregen controle‐informatie voldoende en geschikt is als basis voor ons

oordeel.

Benadrukking van aangelegenheid omtrent de gehanteerde waarderingsgrondslagen

Wij vestigen de aandacht op pagina 57 en 58 in de toelichting van de geconsolideerde jaarrekening,

waarin is uiteengezet dat de reikwijdte van de door Luchtverkeersleiding Nederland gehanteerde


waarderingsgrondslagen van artikel 12 lid 1 van Verordening (EG) 550/2004 van het Europees

Parlement en de Raad zijn beperkt met betrekking tot de toepassing van IAS19/IAS 19R. Ons oordeel is

niet aangepast als gevolg van deze aangelegenheid.

Verklaring over de in het jaarverslag opgenomen andere informatie

Naast de geconsolideerde jaarrekening en onze controleverklaring daarbij, omvat het jaarverslag andere

informatie, die bestaat uit:

• Bestuursverslag (Voorwoord LVNL‐bestuur, Veiligheid, Efficiëntie, Maatschappij en milieu, Onze

topprioriteiten, Overige ontwikkelingen, Personeel, Financiën);

• Bestuursstructuur;

• In control statement;

• Bericht van de raad van toezicht;

• Overige gegevens;

• Afkortingen.

Op grond van onderstaande werkzaamheden zijn wij van mening dat de andere informatie met de

geconsolideerde jaarrekening verenigbaar is en geen materiële afwijkingen bevat;

Wij hebben de andere informatie gelezen en hebben op basis van onze kennis en ons begrip, verkregen

vanuit de controle van de geconsolideerde jaarrekening of anderszins, overwogen of de andere

informatie materiële afwijkingen bevat.

Met onze werkzaamheden hebben wij voldaan aan de vereisten in de Nederlandse Standaard 720 en de

Nadere Uitwerking Controleprotocol voor de Luchtverkeersleiding. Deze werkzaamheden hebben niet

dezelfde diepgang als onze controlewerkzaamheden bij de geconsolideerde jaarrekening.

Het Bestuur is verantwoordelijk voor het opstellen van de andere informatie.

Beschrijving van verantwoordelijkheden met betrekking tot de geconsolideerde jaarrekening

Verantwoordelijkheden van het Bestuur en de Raad van Toezicht voor de geconsolideerde jaarrekening

Het Bestuur is verantwoordelijk voor het opmaken en het getrouw weergeven van de geconsolideerde

jaarrekening in overeenstemming met artikel 12 lid 1 van Verordening (EG) 550/2004 van het Europees

Parlement en de Raad en de brief van het ministerie van Infrastructuur en Milieu gedateerd op 5

februari 2015 met onderwerp ‘Ontheffing toepassing IAS19/IAS19R’ en de bepalingen van en krachtens

de WNT. In dit kader is het Bestuur verantwoordelijk voor een zodanige interne beheersing als het

Bestuur noodzakelijk acht om het opmaken van de geconsolideerde jaarrekening mogelijk te maken

zonder afwijkingen van materieel belang als gevolg van fouten of fraude.

Bij het opmaken van de geconsolideerde jaarrekening moet het Bestuur afwegen of de onderneming in

staat is om haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit voort te zetten. Op grond van genoemd

verslaggevingsstelsel moet het Bestuur de geconsolideerde jaarrekening opmaken op basis van de

continuïteitsveronderstelling, tenzij het Bestuur het voornemen heeft om de Luchtverkeersleiding

Nederland te liquideren of de bedrijfsactiviteiten te beëindigen of als beëindiging het enige realistische

alternatief is. Het Bestuur moet gebeurtenissen en omstandigheden waardoor gerede twijfel zou

kunnen bestaan of de onderneming haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten, toelichten

in de geconsolideerde jaarrekening.


De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor het uitoefenen van toezicht op het proces van financiële

verslaggeving van de Luchtverkeersleiding Nederland.

Onze verantwoordelijkheden voor de controle van de geconsolideerde jaarrekening

Onze verantwoordelijkheid is het zodanig plannen en uitvoeren van een controleopdracht dat wij

daarmee voldoende en geschikte controle‐informatie verkrijgen voor het door ons af te geven oordeel.

Onze controle is uitgevoerd met een hoge mate maar geen absolute mate van zekerheid, waardoor het

mogelijk is dat wij tijdens onze controle niet alle materiële fouten en fraude ontdekken.

Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fraude of fouten en zijn materieel indien redelijkerwijs kan

worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische

beslissingen die gebruikers op basis van de geconsolideerde jaarrekening nemen. De materialiteit

beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect

van onderkende afwijkingen op ons oordeel.

Wij hebben deze accountantscontrole professioneel‐kritisch uitgevoerd en hebben waar relevant

professionele oordeelsvorming toegepast in overeenstemming met de Nederlandse

controlestandaarden, de Nadere Uitwerking Controleprotocol voor de Luchtverkeersleiding Nederland

en de Regeling controleprotocol WNT 2017, ethische voorschriften en de onafhankelijkheidseisen. Onze

controle bestond onder andere uit:

• Het identificeren en inschatten van de risico’s dat de geconsolideerde jaarrekening afwijkingen van

materieel belang bevat als gevolg van fouten of fraude, het in reactie op deze risico’s bepalen en

uitvoeren van controlewerkzaamheden en het verkrijgen van controle‐informatie die voldoende en

geschikt is als basis voor ons oordeel. Bij fraude is het risico dat een afwijking van materieel belang

niet ontdekt wordt groter dan bij fouten. Bij fraude kan sprake zijn van samenspanning, valsheid in

geschrifte, het opzettelijk nalaten transacties vast te leggen, het opzettelijk verkeerd voorstellen

van zaken of het doorbreken van de interne beheersing;

• Het verkrijgen van inzicht in de interne beheersing die relevant is voor de controle met als doel

controlewerkzaamheden te selecteren die passend zijn in de omstandigheden. Deze

werkzaamheden hebben niet als doel om een oordeel uit te spreken over de effectiviteit van de

interne beheersing van Luchtverkeersleiding Nederland;

• Het evalueren van de geschiktheid van de gebruikte grondslagen voor financiële verslaggeving, en

het evalueren van de redelijkheid van schattingen door het Bestuur en de toelichtingen die

daarover in de geconsolideerde jaarrekening staan;

• Het vaststellen dat de door het Bestuur gehanteerde continuïteitsveronderstelling aanvaardbaar is.

Tevens het op basis van de verkregen controle‐informatie vaststellen of er gebeurtenissen en

omstandigheden zijn waardoor gerede twijfel zou kunnen bestaan of de Luchtverkeersleiding

Nederland haar bedrijfsactiviteiten in continuïteit kan voortzetten. Als wij concluderen dat er een

onzekerheid van materieel belang bestaat, zijn wij verplicht om in onze controleverklaring de

aandacht te vestigen op de relevante gerelateerde toelichtingen in de geconsolideerde

jaarrekening. Als de toelichtingen inadequaat zijn, moeten wij onze verklaring aanpassen. Onze

conclusies zijn gebaseerd op de controle‐informatie die verkregen is tot de datum van onze

controleverklaring. Toekomstige gebeurtenissen of omstandigheden kunnen er echter toe leiden

dat de Luchtverkeersleiding Nederland haar continuïteit niet langer kan handhaven;

• Het evalueren van de presentatie, structuur en inhoud van de geconsolideerde jaarrekening en de

daarin opgenomen toelichtingen; en


• Het evalueren of de geconsolideerde jaarrekening een getrouw beeld geeft van de onderliggende

transacties en gebeurtenissen.

Wij communiceren met de met de Raad van Toezicht onder andere over de geplande reikwijdte en

timing van de controle en over de significante bevindingen die uit onze controle naar voren zijn

gekomen, waaronder eventuele significante tekortkomingen in de interne beheersing.

Rotterdam, 20 april 2018,

KPMG Accountants N.V.,

J.J. Visser RA.


Afkortingen

A

AAA Amsterdam advanced air traffic control system

ABP Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds

ACC Amsterdam area control centre

AENA Aeropuertos Españoles y Navegación Aérea

AG Actuarieel Genootschap

AIS Aeronautical Information Services

AMAN Arrival management systeem

ANSP Air navigation service provider

AOCS Air Operations Control Station

AOW Algemene Ouderdomswet

APP Approach

ATC Air traffic control

ATFM Air traffic flow management

ATM Air traffic management

B

Bas Bewonersaanspreekpunt Schiphol

b.d. Buiten dienst

BNG Bank Nederlandse Gemeenten

btw Belasting over de toegevoegde waarde

BV/B.V. Besloten vennootschap

BW Burgerlijk Wetboek

C

c.q. Casu quo

CANSO Civil Air Navigation Services Organisation

cao Collectieve arbeidsovereenkomst

CBR Centraal Bureau Rijvaardigheidsbewijzen

CBT Crisisbeleidsteam

CEF Connecting Europe Facility

CEO Chief Executive Officer

CFO Chief Financial Officer

CLSK Commando Luchtstrijdkrachten

CNS Communicatie, Navigatie en Surveillance

COVRA Centrale Organisatie Voor Radioactief Afval

CRCO Central Route Charges Office

CRSTMP Air traffic control capacity, air traffic control routings, air traffic control staffing, air traffic control equipment, airspace management, special event


D

DB Defined Benefit

DFS Deutsche Flugsicherung

DNV GL Det Norske Veritas Germanischer Lloyd

DV Disconteringsvoet

E

EASA European Aviation Safety Agency

EFSI Europees Fonds voor Strategische Investeringen

EG Europese Gemeenschap

EONIA Euro Overnight Index Average

EoSMS Effectiveness of Safety Management Systems

EU Europese Unie

F

FAB(EC) Functional Airspace Block (Europe Central)

FIC Flight Information Centre

FLNA Functioneel leeftijds non‐activiteit

FPU Flexibel pensioen en uittreden

fte Full time equivalent

FWS Frisdranken, waters en sappen

G

GBP Great Britain Pound sterling

GRC Governance, Risk and Compliance

H

HBO Hoger beroepsonderwijs

I

IAS(B) International Accounting Standards (Board)

ICAO International Civil Aviation Organisation

iCAS iTEC Centre Automation System

I(C)T Informatie (communicatie) technologie

IFRS International Financial Reporting Standards

IKV Individueel Keuzeverlof‐regeling

INEA Innovation and Networks Executive Agency


I ‐ vervolg

ISO International Organization for Standardization

iTEC Interoperability Through European Collaboration

IUB Inkomsten en uitgaven in balans

K

KDC Knowledge and Development Centre

KLM Koninklijke Luchtvaartmaatschappij

KNMI Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut

KPMG Kleynveld Peat Marwick Goerdeler

L

LA Lelystad Airport

LVB Luchtverkeersbeveiligingsorganisatie

LVNL Luchtverkeersleiding Nederland

M

MT Managementteam

MUAC Maastricht Upper Area Control Centre

MVO Maatschappelijk verantwoord ondernemen

N

NAK Nederlandse Algemene Keuringsdienst

NATS National Air Traffic Services

NCDO Nationale Commissie voor internationale samenwerking en Duurzame Ontwikkeling

NLR Nationaal Lucht‐ en Ruimtevaartcentrum

NOGEPA Nederlandse Olie en Gas Exploratie en Productie Associatie

NSA National Supervisory Authority

NSAA North Sea Area Amsterdam

NV/N.V. Naamloze vennootschap

O

OR Ondernemingsraad

ORS Omgevingsraad Schiphol

OVV Onderzoeksraad voor Veiligheid


P

PBO Projected Benefit Obligation

PCP Pilot Common Project

PwC PricewaterhouseCoopers

PZEM Provinciale Zeeuwse Energie Maatschappij

R

RAT Risk Analysis Tool

RMI Regeling milieu‐informatie luchthaven Schiphol

RP Referentieperiode

RPAS Remotely Piloted Aircraft System

S

SES Single European Sky

SESAR Single European Sky ATM Research

SLU Sociedad limitada unipersonal

SMS Safety Managementsysteem

SU Service unit

T

TAR Terminal area surveillance radar

TOD Toeslag voor onregelmatige diensten

TWR Tower

U

USD United States dollar

V

VFR Visual Flight Rules

VPS Veiligheidsplatform Schiphol

VvAA Vereniging van Artsen Automobilisten

W

WIA Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen

WNT Wet normering bezoldiging topfunctionarissen publieke en semipublieke sector


W ‐ vervolg

WOB Wet openbaarheid van bestuur

WW Werkloosheidswet

X

XMAN Cross‐Centre Arrival Management

Z

ZBO Zelfstandig bestuursorgaan

Luchtverkeersleiding Nederland

Stationsplein Zuid‐West 1001

1117 CV Schiphol

Postbus 75200

1117 ZT Schiphol

T 020 406 2000

www.lvnl.nl

Documents

180419 JV2017 v1 - LVNL · Het totaal aantal meldingen per jaar is een zeer algemeen overzicht. Daarnaast is eind 2015 een Europese verordening van kracht geworden waarin verplicht