1918│Zapomnianagranica│Stolatsąsiedztwopolsko-niemieckie│Projektkooperacyjny

1918.Zapomnianagranica Opisprojektu,stanna07.02.2018

Rok2018torokpamięciwwymiarzeeuropejskim.WNiemczechwspominasięzakończeniepierwszejwojnyświatowej,tamtejsząrewolucjęlistopadowąorazupadekCesarstwa.WPolscerok2018stoipodznakiemsetnejrocznicyodzyskanianiepodległościiodrodzeniasiępaństwapolskiegonamapieEuropypo123-letnimokresiezaborów.Pewienrozdziałeuropejskiejhistoriiporoku1918zapisanojednakrównieżnaziemiachmiędzyBerlinemaWarszawą.ZpowstaniemIIRzeczpospolitejwiązałasiękwestiaustalenianowejgranicypolsko-niemieckiej.SięgałaonaodGdańskaażpoGórnyŚląsk,przebijającpodwzględemdługościniemalczterokrotnieobecnągranicęz1945roku(1912kmwobecobecnych467km).Odsamegopoczątkunietraktowanojejjednakjaknormalnągranicę.ZwłaszczawNiemczech,którestraciływnastępstwieTraktatuWersalskiegoiwydarzeńkolejnychlatPrusyZachodnie,ProwincjęPoznańiwiększośćGórnośląskiegoOkręguPrzemysłowego,granicapolsko-niemieckauchodziłaza„krwawiącągranicę”,nacjonaliściirewanżyściobśmiewaliPolskęjako„państwosezonowe“.ZrewidowaniegranicyodsamegopoczątkujakoważnycelogłosiławiększośćznaczącychpartiipolitycznychwRepubliceWeimarskiej.Popolskiejstronienowejgranicyrozpoczętorozbudowęinfrastruktury.Gdynię,niegdysiejsząwioskęrybacką,rozbudowanowbardzokrótkimczasiedorozmiarównajwiększegopolskiegoportumorskiego.PoznaństałsiędziękizałożeniuUniwersytetuim.AdamaMickiewiczatrzecimintelektualnymośrodkiemwkrajupoWarszawieiKrakowie.EnergięelektrycznązasilającąIIRzeczpospolitądostarczanonatomiastzKatowic.

MiędzyGdańskiemaKatowicaminapisanojednaknowyrozdziałeuropejskiejhistoriinietylkowaspekciepolitycznym,alerównieżkulturalnym.Miastapograniczapolsko-niemieckiegokonkurowałyzesobąnp.ostosowanienajbardziejprzyszłościowychrozwiązańurbanistycznychiarchitektonicznych.NiewszędzieodwoływanosięprzytymdonowatorskiegostyluNeuesBauen,jaknp.GdyniczyKatowicach.WeFrankfurcienadOdrączywPoznaniu,dlaprzykładu,„stylmiędzynarodowy”poddanoarchitektonicznejnacjonalizacji,czyniącbudownictwosymbolemprzynależnościdonarodu.Panowałowtedyprzekonanie,żenarodowesymboletegorodzajunależałoumieszczaćzwłaszczawmiejscach,wktórychgranicauchodziłazanajbardziejsporną.NatymtleweFrankfurcienadOdrązorganizowanow1934rokuWschodniomarchijskieTargiRzemiosłaiRolnictwa(OstmarkschaufürGewerbeundLandwirtschaft,OGELA).WPoznaniunatomiastw1929rokuodbyłasięPowszechnaWystawaKrajowa,dziękiktórejstolicaWielkopolskistałasię–iwciążjest–najważniejszympolskimmiastemtargowymwPolsce.Równieżwnaucenowagranicastanowiłapoledokonfrontacji.NauniwersyteciewBreslau/Wrocławiu,który–podobniejakuczelnięwKönigsbergu/Królewcu–rozbudowanowcelunadaniamustatusu„uniwersytetupogranicza“,wprowadzono„niemieckiebadaniawschodnie”(Ostforschung),wPoznaniunatomiasttzw.„myślzachodnią“nadającąpoczątekpolskimbadaniomzachodnim,zdorobkuktórejpodrugiejwojnieświatowejzrodziłsięInstytutZachodni.ZarównoniemieckieOstforschungjakipolskiebadaniazachodniestanowiły,jeżelimożnaposłużyćsiętakimokreśleniem,formygeograficznej,politycznejikulturalnejobserwacjiwroga.Powyższefaktypozostajądziśwwiększościnieznane.RównieżprzebieghistorycznejgranicymiędzyPolskąaNiemcamipopadłwdużymstopniuwzapomnienie.Kiedywspółcześniemowaogranicypolsko-niemieckiej,chodziprawiewyłącznieogranicęustalonąpodczasKonferencjiwPoczdamiew1945roku.Tymwiększegoznaczenianabierabliższespojrzenienahistorięiprzebieggranicysprzedstulatorazmiejscapamięcioniej.Maonabowiemogromneznaczeniedlazrozumieniahistoriistosunkówpolsko-niemieckich,zarównowperspektywiewzajemnychkonfliktówjakizastosowanychrozwiązań.Polsko-niemieckiprojektkooperacyjnyMiędzyBerlinemiWarszawąnapisanozatemwłasnyrozdziałhistoriiregionalnejwwymiarzeeuropejskim.Zatytułujmygo„Od»krwawiącejgranicy«do»Europybezgranic«„albo„Odobserwacjiwrogadotransgranicznejwspółpracy“.

Wprojekciekooperacyjnym„1918.Zapomnianagranica“uczestnicząstowarzyszeniaiaktywnejednostkizPolskiiNiemiec.NależądonichStowarzyszenieSchlossTrebnitze.V.,UniwersytetEuropejskiViadrinaweFrankfurcienadOdrą,wramachktóregoudzielająsięwprojekciestudiamasterskieOchronaEuropejskichDóbrKulturyorazCentrumInterdyscyplinarnychBadańoPolsce,Polsko-NiemieckiInstytutBadawczyUniwersytetuEuropejskiegoViadrinaiUniwersytetuim.AdamaMickiewiczawPoznaniu,CollegiumPolonicumwSłubicach,MarketingMiejskiMiastaFrankfurtnadOdrąorazKatedraArchitekturyPolitechnikiPoznańskiej(TUPoznań).Doosóbzaangażowanychwprojektnależąm.in.DariusMüller,PełnomocnikKrajuZwiązkowegoBrandenburgiads.PartnerstwazWielkopolskąProf.drDagmaraJajeśniak-Quast,dyrektorCentrumInterdyscyplinarnychBadańoPolsceSusanneOrth,CentrumInterdyscyplinarnychBadańoPolsceProf.UAMdrhab.BeataHalicka,Polsko-NiemieckiInstytutBadawczyProf.drPaulZalewski,OchronaEuropejskichDóbrKulturyProf.drPiotrKorduba,Instytuthistoriisztuki,UAMPoznanDrSzymonPiotrKubiak,MuzeumNarodowy,SzczecinDrhab.HannaGrzeszczuk-Brendel,PolitechnikaPoznańska,KatedraArchitekturyDrKrzysztofWojciechowski(FundacjaCollegiumPolonicum,SłubiceUweRada,publicystaiautorksiążek,m.in.Odra.ŻycioryspewnejrzekiorazWrocławiBerlinStephanFelsberg,KierownikMarketinguMiejskiegoiTurystykiFrankfurtunadOdrąiSłubicProjektkooperacyjnywspierająm.in.FederalnaCentralaKształceniaPolitycznego,KulturlandBrandenburg,MarketingMiejskiiTurystykiMiastFrankfurtnadOdrąiSłubice,stowarzyszenieFrankfurt2003e.V.Projektkooperacyjny„1918.Zapomnianagranica.EuropamiędzyBerlinemaWarszawą“składasięztrzechprojektówskładowychorazszereguimprez:

#1 Odkrywającnanowozapomnianągranicę.PoszukiwanieśladówodGdańskadoGórnegoŚląska

#2 Zapomnianymodernizminarodowebudownictwo.ArchitekturaokresumiędzywojennegoweFrankfurcienadOdrąiPoznaniu

#3 Niemieckiebadaniawschodnieipolskiebadaniazachodnie.Odobserwacjiwrogadotransgranicznejwspółpracy

#4 Imprezy,programramowy,harmonogram

#1Odkrywającnanowozapomnianągranicę.PoszukiwanieśladówodGdańskadoGórnegoŚląska

11listopada1918rokuPolskaogłosiłaniepodległośćpo123latachzaborów.PonownepojawieniesięPolski(od1919jakoniezależnejrepubliki)namapieEuropypociągnęłozasobąproblematykęustaleniajejgranicznowymisąsiadami,wtymzRzesząNiemiecką,nadbałtyckimikrajamiLitwąiŁotwą,ZwiązkiemRadzieckim(przezkrótkiokresrównieżzUkrainą),RumuniąorazCzechosłowacją.PrzebieggranicPolskinawschodziezrodziłspory,anawetkonfliktyzbrojne,mianowiciewojnępolsko-ukraińską(1918-1919),polsko-radziecką(1919-1921)orazwalkioWilno(1920-1922).PrzebiegzachodniejgranicyPolskizostałnatomiastustalonywTraktacieWersalskim.Równieżnatympolupojawiłysięjednaklicznekonflikty.DotyczytozwłaszczapolskiegosporuzCzechosłowacjąoCieszynw1919roku,plebiscytyipowstanianaGórnymŚląsku,wwynikuktórychregionzostałostateczniepodzielony(1919-1921),PowstanieWielkopolskie(1918-1919),atakżeimplementacjakorytarzamiędzyRzeszą,WolnymMiastemGdańskiemaPrusamiWschodnimiorazplebiscytynaMazurachiwRejencjaKwidzyńska.

Analizowanetematyimiejscapamięciobejmująm.in.:korytarzpolski.Uprzywilejowanepociągiireżimwizowy;PolskaGranicazWolnymMiastemGdańsk:MostnaWiślewTczewie;rozbudowaGdynidoportumorskiegoipolskiego„oknanaświat”;ArchitekturawGdańskuiGdyniwzestawieniuporównawczym;GranicanaWybrzeżuprzedMierzejąHelską;PolskagranicazPrusamiWschodnimi:Iława/DeutschEylauiturystykaprzynowejgranicy;Piła/Schneidemühl,Krzyż/Kreuz,Chojnice/Konitz:PołączenieKolejąWschodniąidworcegraniczne;Poznań,BabimostiRawicz.MiejscaPowstaniaWielkopolskiego;odMiędzyrzecza/MeseritzdoGłogowa:MiędzyrzeckiRejonUmocnień,ŁukOdra-WartaorazstanowiskaobronnenaOdrze;Zbąszyn–Zbąszynek/Bentschen–Neu-Bentschen:Nowywęzełkolejowypostronieniemieckiej;Breslau/Wrocław:UniwersytetPogranicza.NiemieckieOstforschung.MniejszośćpolskaiKonsulatRP;GórnyŚląsk:Bytom/Beuthen.Przejściegranicznezpołączeniemtramwajowym.Podzielonemiasta;Architekturamodernistycznaw

KatowicachinaniemieckimGórnymŚląskuwprzekrojuporównawczym;Wzgórześw.Anny/Annabergjakomiejscepamięci;Cieszyn/Teschen:granicaPL–CZ.MostprzezOlzę.Celemniniejszegoprojektuskładowegojestponowneodkrycie,zbadanieiprzybliżeniebyłegoprzebiegugranicyprzezstudentówUniwersytetuEuropejskiegoViadrinaorazrzeczoznawcówzewnętrznych.Elementyprojektuczęściowego:Seminarium„zapomnianagranica“wCentrumInterdyscyplinarnychBadańoPolscenaUniwersytecieEuropejskimViadrinapodkierownictwemprof.drDagmaryJajeśniak-QuastorazdrEwyBagłajewskiej.Semestrletni2019Tygodniowaseminaryjnawyprawabadawczawczerwcu2018wceluzmapowaniaprzebiegugranicyipoddaniajejcyfrowejdokumentacjiPrzewodniki/lubblogwzdłużzapomnianejgranicyautorstwastudentekistudentóworazspecjalistekispecjalistów.Nawiązaniewspółpracyzwydawnictwemwcelupublikacjiikolportażudoksięgarni.

#2Zapomnianymodernizminarodowebudownictwo.ArchitekturaokresumiędzywojennegoweFrankfurcienadOdrąiPoznaniu

WrazzzakończeniemIwojnyświatowejiodrodzeniemsiępaństwapolskiegow1918rokuzerwanotradycyjnepołączeniekolejowemiędzyFrankfurtemnadOdrąiPoznaniem.PozbawionyswojegotradycyjnegozapleczaterytorialnegoFrankfurtstałsięjednymznajdalejnawschódwysuniętychmiastwRepubliceWeimarskiej.PolskiPoznańnatomiastzostałnajwiększymmiastemwzachodniejczęściIIRP.Pierwszelatapowojennenaznaczonebyłyintensywnąmigracją.SamPoznańwrazzbyłąniemieckąprowincjąwokółmiastamusiałoopuścić40.000Niemców.Ichmiejscezajęlinowiosadnicywywodzącysięzewschodniejpolski.Liczbamieszkańcówmiastazwiększyłasięze157.000w1914rokudo249.000wroku1931.WzrostudoświadczyłwokresiemiędzywojennymrównieżFrankfurt,któryurósłz69.000mieszkańcóww1919rokudo76.000mieszkańców1939roku.Wmieścienarosławzwiązkuztymszczególniepilnapotrzebazałagodzeniakryzysumieszkaniowegoprzezbudowęnowychlokali.Osobą,dziękiktórejbudownictwoweFrankfurcienadOdrąotrzymałowtymczasienoweoblicze,jestarchitektMartinKießling.Jednymzjegonajważniejszychprojektówwmieście,obokbudowynowegobudynkuDworcagłównego,byłoOsiedlewschodniomarchijskie(Ostmarksiedlung,znanedziśpodnazwąPaulinenhofsiedlung)dlanowychpracownikówDyrekcjiWschodniejKoleiRzeszy.Budowęrozpoczętow1922roku,azakończono2latapóźniej.DlaPoznanianatomiastnajważniejszymarchitektembyłwtymczasieWładysławCzarnecki.W1927rokunadzorowałonbudowęOsiedlatramwajarzy.CharakterystycznedwupiętrowebudowleitradycyjnaformadachównasuwająuzasadnioneskojarzeniazOsiedlemwschodniomarchijskimKießlinga.

InaczejniżwGdyniczyBerlinie,wktórychprzebiłsięstylmiędzynarodowyspodznakuneuesBauen,modernizmokresumiędzywojennegoweFrankfurcieiPoznaniupozostałwiernytradycji.KießlingpracowałweFrankfurciezelementamimającegonaceluochronęrodzimejkulturyHeimatschutzstil,zabudowęPoznaniazdominowałynatomiastneobarokineoklasycyzmwduchuwyraźnegoodcięciasięodneogotykuineoromantyzmuarchitekturyniemieckiej,którejznamienitymprzykłademjestchociażbyZamekCesarski.Architekturastałasiętymsamymkolejnymsymbolemprzynależnościnarodowejpoobustronachnowejgranicy.Towłaśniepograniczestałosięmiejscem,wktórymdokonanonacjonalizacjistylumiędzynarodowego.

CelemniniejszegoprojektuczęściowegojestponowneodkryciearchitekturymiędzywojennejweFrankfurcienadOdrąiwPoznaniuorazopracowaniehistoriijejpowstaniawkontekściewyznaczenianowejgranicymiędzyPolskąaNiemcami. Elementyniniejszegoprojektuskładowego:

Dwujęzycznawystawaporównawczazatytułowana„ArchitekturaokresumiędzywojennegowPoznaniuiFrankfurcienadOdrą”mazostaćzaprezentowanawformieCityLightPostersCLPweFrankfurcie,Poznaniu,SłubicachiTrebnitz.Naotwarciekażdejzwystawprzewidzianesąimprezytowarzyszące. Planowanejeststworzenie11tablicpoświęconychnastępującymtematom:Zakończeniewojny/Traktatwersalskiinowagranica/Budownictwo,rozruszanieinfrastrukturyający/Propaganda.Frankfurtjakobastionprzeciwko„państwusezonowemu”amyślzachodniawPoznaniu/„Narodowy“modernizm/Architekci.lAdamBallenstedtiHannsMartinKießling/NeuesBauenwPolsceiwNiemczech.BiałemiastawBerlinieiGdyni.ModernizmnaGornymŚląsku./Pokazysiłygospodarczej„WschodniomarchijskieTargiRzemiosłaiRolnictwa(OGELA)“weFrankfurciew1924rokuoraz„PowszechnaWystawaKrajowa“wPoznaniu/1939-1945.AgresjanaPolskę.Wojnaizniszczenie.Poczdamigranicaw1945roku/Teraźniejszość.StanosiedliiichwykorzystaniewEuropiebezgranic.Wuzupełnieniudoniniejszejwystawywydanazostaniezgłębiającaprzedstawionetematypublikacjaprof.PaulaZalewskiegozkierunkustudiówOchronaEuropejskichDóbrKulturynaUniwersytecieEuropejskimViadrina.Najesieni2019rokuwydanyzostaniedwujęzycznyprzewodnikpoarchitekturze.Wtomietymzostanieprzedstawionemiędzywojenne

budownictwonaprzykładzie20budynkówzokresudwudziestoleciaweFrankfurcienadOdrąiSłubicach.KolejnymimiejscamiweFrankfurcie,któredoczekająsięwłasnegoopracowaniawpublikacji,są:placAnger,osiedlePaulinenhof,rejonAmGrünenWeg,placWieckego(Wieckeplatz),uliceLeipzigerStraße,HumboldstraßeiFerdinandstraße,placDworcowy,Gimnazjumim.Hindenburga,AkademiaPedagogiczna,DomMuzyki,SzkołaRzemiosłaBudowlanego,SzkołaZawodowadlaDziewcząt,SądRejonowy(Amtsgericht),Kościółpw.św.Jerzego(st.Georg),krematoriumidomprzedpogrzebowy,stadion,kino.

#3Niemieckiebadaniawschodnieipolskiebadaniazachodnie.Odobserwacjiwrogadotransgranicznejwspółpracy

PopierwszejwojnieświatowejiutracieswojegodotychczasowegozapleczaterytorialnegoFrankfurtnadOdrąprzeobraziłsięwnajważniejszyośrodekniemieckiegosprzeciwuwobecgranicwyznaczonychwTraktacieWersalskim.„Antypolskienastawienie”Frankfurtumiałoobjawićsię,jakpodkreślahistorykMartinSchieckzUniwersytetuEuropejskiegoViadrina,jużwtrakciepierwszejwojnyświatowej,podczasgdywlatachdwudziestychnastąpiłojedyniejegowyraźniezaostrzenie.Frankfurtstałsię„Bastionem”chroniącymniemieckośćprzedPolakamiiich„państwemsezonowym“.Samagranicadoczekałasięniebawemprzydomku„krwawiącejgranicy“.W1927rokuówczesnyNadburmistrzKinnewygłosiłzokazji„DniaMieszkańcówWschodniejMarchii“następująceprzemówienie:

„JakonajwiększemiastoWschodniejMarchiipostrzegamyzanaszświętyobowiązeksłużyćjakoprzedmurzeprzednapierającąsłowiańszczyzną.Hasłonaszepowinnobrzmieć:Jednawola,jednadroga,jedencel:MarchiaWschodniajestniemiecka,niemieckamapozostaćinapowrótmusistaćsiętakniemiecka,jakbyłaniegdyś.“

Realizacjitegopolitycznegocelusłużyłopowołanielicznychinstytucjipodwspólnymszyldem„WschodniejMarchii“.NależałydonichrównieżPaulinenhofsiedlungMartinaKießlinga,noszącepierwotnienazwęOsiedlaWschodniejMarchii,orazWschodniomarchijskieTargiRzemiosłaiRolnictwa.

NauniwersyteciewBreslau/Wrocławiu,który–podobniejakuczelnięwKönigsbergu/Królewcu–rozbudowanowcelunadaniamustatusu„uniwersytetupogranicza“,wprowadzono„niemieckiebadaniawschodnie”(Ostforschung).JednymzprotagonistówtejszkołybyłAlbrechtPenck,uzasadniającypolitycznycelrewizjigranicteoriąo„ludowejIkulturowejniemieckościtejziemi“.

WPoznaniubezpośredniopowojniezałożononatomiastUniwersytetim.AdamaMickiewiczajakotrzecipaństwowyuniwersytetwPolscepoKrakowieiWarszawie.Wmieścietymnarodziłasięteżpopierwszejwojnieświatowejmyślzachodnia.Nadałaonapoczątekpolskimbadaniomzachodnim,zdorobkuktórychpodrugiejwojnieświatowejzrodziłsięInstytutZachodni.ZarównoniemieckieOstforschungjakipolskiebadaniazachodniestanowiły,jeżelimożnaposłużyćsiętakimokreśleniem,formygeograficznej,politycznejikulturalnejobserwacjiwroga.

MarekPrawda,socjologibyłyambasadorRPwNiemczech,mówiłwtymkontekścieo„dwóchmonologach“prowadzonychwobukrajach.Współcześnie„obserwacjawroga“przeistoczyłasięwtransgranicznąwspółpracęnaukową,amonologiustąpiływzajemnemudialogowi.Byćmożewyrażasięonawnajbardziejwidocznysposóbwinstytucjonalnejwspółpracypolskichniemieckichplacóweknaukowychnapograniczu.Odzwierciedlajązresztąrównieżprojektkooperacyjny„1918.Nieznanagranica“.

Celemniniejszegoprojektuczęściowegojestprześledzenierozwojuniemieckichbadańwschodnichipolskichbadańzachodnichnaprzestrzeniostatnich100lat.Dotyczytozarównohistoriiwposzczególnychinstytucjinaukowych,jakiewolucjipodejmowanychprzeznietematówbadawczych.

WniniejszymprojekcieczęściowymzawierasięelementkonferencjiCentrumInterdyscyplinarnychBadańoPolsce(CIP)UniwersytetuEuropejskiegoViadrinapodtytułem„OdEuropyŚrodkowejdoVisionsofaCommonEurope,1918-2018.”Konferencjaodbędziesięwdniachod18do20października2018rokuweFrankfurcienadOdrą.

#4Imprezy,programramowy,harmonogram

Projektkooperacyjny„1918.Zapomnianagranica“zostanieprzedstawionyszerszejpublicznościzwykorzystaniemzarównoistniejącychjakinowych,uzupełniającychjeformatów.Zagadnienietostaniesięnaczelnymtematem2018rokuwRozmowachZamkowychwTrebnitz,PoznańskichSpotkaniachSieciowychorganizowanychprzezPełnomocnikds.Partnerstwa,trzechpublicznychwykładachPolsko-NiemieckiegoInstytutuBadawczegoprzyCollegiumPolonicum,wKolokwiumWschodnioeuropejskimUniwersytetuEuropejskiegoViadrina,wtrakcieDniaOtwartychPomnikóworazDniaArchitektury,atakżeprzynajmniejtrzechprezentacjiksiążekiczterechotwarćwystaw,dziękiczemuzostanieonwłączonydobieżącejdebatypublicznej.Łączniena2018rokplanujesięokoło10imprez.Harmonogramna2018rokKwiecień-czerwiec SeminariumnaUniwersytecieEuropejskimViadrinaCzerwiec Wyprawabadawczawzdłuż„nieznanejgranicy“Sierpień-Grudzień ImprezywPoznaniu,Trebnitz,FrankfurcienadOdrą,Słubicach,Gorzowie,

Berlinie,GreifswaldzieiPociąguKulturyBerlin-WrocławWrzesień Prezentacja„Przewodnikapoarchitekturze”weFrankfurcienadOdrą,

3KolokwiawPolsko-niemieckimInstytucieBadawczymwCollegiumPolonicumwSłubicach(dolistopada)

Październik OtwarciewystawyweFrankfurcienadOdrąiSłubicach

CorocznaKonferencjaCentrumInterdyscyplinarnychBadańoPolsceweFrankfurcienadOdrą

Listopad OtwarciewystawyiseriaimprezwPoznaniu,finisażwe

FrankfurcieGrudzień WystawawTrebnitz,Prezentacjaprzewodnika„Zapomnianagranica“

1918│Zapomnianagranica│Stolatsąsiedztwopolsko-niemieckie│Projektkooperacyjnystanna15.12.2017

Patronat

JacekJaśkowiak,PrezydentMiastaPoznaniaMartinWilke,PrezydentMiastaFrankfurtunadOdrąTomaszCieszewicz,BurmistrzSłubic

Patronatuproszony: MarekWoźniak,marszałekwojewództwawielkopolskiegoDietmarWoidke,premier Brandenburgii,koordynatorrząduRFNds.niemiecko-polskiejwspółpracyspołecznejiprzygranicznej

PartnerówprojektuPartnerówprojeku

Wsparcie