1920'li Yıllarda Türk-Sovyet İlişkileri - Kronolojik Bir Çalışma - Çağatay Benhür

7/28/2019 1920'li Yllarda Trk-Sovyet likileri - Kronolojik Bir alma - aatay Benhr

1/37

TRKYAT ARATIRMALARI DERGS 277

1920li Yllarda Trk-Sovyet likileri:Kronolojik Bir alma

Turkish Soviet Relations in 1920s: A Chronological Studyaatay BENHR *

ZETBirinci Dnya Savanda dman taraflar olarak kar karya gelen Trkiye ve Rusya, sava-n sonunda Trkiyede balayan Milli Mcadele ve Rusyada meydana gelen Bolevik devri-min neticesinde birbirlerine yaklamlardr. Birinci Dnya Savann sonundan Trkiye B-

yk Millet Meclisinin alna kadar olan srede, karlkl olarak Trk ve Rus heyetleri gidipgelmi; siyas, asker, ekonomik ve kltrel pek ok alanda iyi ilikilerin temelleri atlmtr.1922 ylnda Sovyetler Birliinin ve 1923 ylnda da Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasn-dan sonra, 1920li yllar boyunca iki lke arasnda srekli gelien ve karlkl iyi niyete daya-

nan ilikiler yaanmtr.

ANAHTAR KELMELER1920ler, Trk-Sovyet likileri, Sovyetler Birlii, Rusya, Trkiye Cumhuriyeti.

ABSTRACT

Turkey and Russia, who were enemies during the First World War, got a warmer relationstowards the end of the war. This change was due to the National Independence movement in

Turkey and the Bolshevik Revolution in Russia. From the end of the World War to the openingof the Turkish Grand National Assembly, there was a good diplomatic relationship between

Turkey and Russia. Several political, military, financial and cultural steps were taken in thisperiod. Following the establishment of the Soviet Union in 1922 and the Republic of Turkey in

1923, Turkish and Soviet relations developed continuously based on good relations.

KEY WORDS

1920s,Turkish-Soviet Relations, Soviet Union, Russia, Republic of Turkey.

* Ar.Gr. Dr., Seluk niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Tarih Blm.


2/37

278 TRKYAT ARATIRMALARI DERGS

Giri

I.Dnya Savanda dman olarak savaan Trkler ile Ruslar, savan son-larna doru meydana gelen gelimelerle birbirlerine yaklamlardr. Rusyada1917 ylnda meydana gelen Bolevik ihtilali, ar II. Nikolann tahttan ekilme-si ve monarinin ortadan kalkmas ile sonulanmtr. arn yerini nce Mene-vik, ardndan da Bolevik Hkmetler almtr. Monarinin yklmas, Rus co-rafyasnda nemli deiikliklere de neden olmu; birok blgede merkezden

ayrlmalar balamtr. 29 Aralk 1922 tarihinde Sovyetler Birlii kuruluncayakadar Bolevik hkmetin en nemli meselesi, ayrlan paralarn tekrar topar-lanmas konusu olmutur.

Rusyada bu deiiklikler olurken, Trkiyede de savan kaybedilmesin-den sonra Trk ordusu kltlm; silahlar elinden alnm ve lke topraklardman kuvvetlerce igale balanmtr. gale kar merkez hkmetin yeter-siz kalmas ile lke apnda Kuv-y Milliye olarak adlandrlan mill direni

birlikleri ortaya kmaya balamtr. Mustafa Kemalin 19 Mays 1919da Sam-suna k ile birlikte, Trk Mill Mcadelesi resmen balamtr. Mustafa Ke-mal ve arkadalar ksa srede birbirinden bamsz olarak ortaya kan Kuv-

y Milliye glerini tekilatlandrmlar ve merkez bir idare altnda birletirmi-lerdir.

Gerek Trk gerekse Rus tarafnn iinde bulunduu durum, 1917 ylndanitibaren iki lkenin birbirine yaklamasna sebep olmutur. Trkiye Byk Mil-let Meclisi alncaya kadar olan pek ok Trk ve Rus heyeti karlkl ziyaretlergerekletirmiler; para, silah, malzeme, salk ekipman ve yiyecek gibi kalem-lerde de karlkl yardmlar yapmlardr. Bu dnemde yardmlarn arlnnRusyadan Trkiyeye olduu grlmektedir.

Bu almann konusu, 23 Nisan 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Mec-lisinin (TBMM) alndan 1930 ylna kadar olan Trk-Rus (Sovyet) ilikilerini

kronolojik olarak incelemek olacaktr. TBMMnin alnn balang noktasolarak kabul edilmesinin sebebi ise, Trk Mill mcadelesinin kurumsallat-nn simgesi olarak bu aln bir dayanak noktas grlmesidir. almada ikiliilikilerin siyas noktalar zerinde durulacak ve yeri geldike asker konular daayrntlara girilmeden ele alnacaktr.


3/37


2 Eyll 1919da toplanan Sivas Kongresi, mill mcadelenin en nemliadmlarndan birisi olmutur1. Sivas Kongresi sonrasnda da Halil (Kut) Paa,Mustafa Kemal tarafndan Moskovaya yollanr. Ama Sovyetlerle ilikileri ge-litirmek, silah, cephane ve para yardm salamaktr. 1920 baharnda vardMoskovada Trkiyenin iinde bulunduu ar durumu anlatan, ksa bir sresonra kurulacak mill hkmetten ve bu hkmetin Sovyetler ile dostluk ve

bar anlamas imzalama niyetinden bahseden Halil Paa kar taraftan daolumlu cevap alr2. Halil Paa Moskovaya gitmeden nce, zaten Sovyetler Bir-lii tarafndan Mahmudov adl bir temsilci Sivas Kongresine gzlemci olarakgnderilmitir3.

Sivas Kongresinden TBMMnin alna kadar olan Trk-Rus (Sovyet) ili-kileri iin, iki lke ve iki kltrn birbirini tanmaya balamas ile karlklyardmlarn gidip geldii dnem diyebiliriz. 23 Nisan 1920 tarihinde TBMMninaln izleyen 26 Nisan 1920 tarihinde, Atatrkn Lenine yazd nl mek-tup TBMM hkmetinin ilk d politika almalarndan birisi olarak ortayakar. Atatrk bu mektubu TBMM Bakan sfat ile yazm ve Moskovayagndermitir. Mektupta en dikkat ekici nokta emperyalizm aleyhine giriilecekortak mcadele iin Sovyetlerden balang olarak 5 milyon altn, asker, silah,cephane ve malzemenin gnderilmesinin istenmesidir4.

TBMM ilk Bakanlar Kurulu toplantsn 5 Mays 1920 tarihinde gerekle-tirmitir. Yeni Meclisin vekiller heyetinin ilk ii bat alemine kar durmu olanTrk milletinin bu mcadelede bsbtn yalnz kalmamasn salamak ve buyolda ilk adm da ayn dmanlarla uramakta olan Bolevik Rusya ile temasagemektir5. Zaman zaman ilgisiz ve yetkisiz kiilerin, kendi adlarna Anadoluhareketi temsilcileriymi gibi Sovyetlerle temas etmeleri Ankarada artk hokarlanmamaya balam ve bir nlem alnmas yolunda karar alnmtr. Bunedenle oluturulan heyet 11 Mays 1920de Ankaradan ayrlr6. 19 Temmuz

1 M. Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C.I., s.210-252. Sina Akin,stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, s.513-590.

2 M. Taylan Sorgun, Bitmeyen Sava Ktulamare Kahraman Halil Paann Anlar, s. 276 304.3 Erol Kaymak, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, s. 78.4 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s.304-305.5 Yusuf Hikmet Bayur, Trkiye Devletinin D Siyasas, s.48.6 Alev Cokun, Kuvay Milliyenin Kuruluu, s.322. Heyet yeleri: Bakan: Bekir Sami (Kunduh),

yeler: Yusuf Kemal (Tengirenk ktisat Vekili), Dr. brahim Tali (ngren), Osman Bey(Lazistan Mebusu), Seyfi (Dzgren Erkan Harbiye Kaymakam). Heyet Moskovaya vard-nda karlamaya hi kimse gelmez. Grmeler boyunca heyete verilen yiyecek miktar he-yete yeterli gelmez. Ayrca Sovyet yetkiler grmeler boyunca Ermeni yanls bir tutum izler-ler. Bkz. Bill N. imir, Bizim Diplomatlar, s.29. Fahri Belen,Askeri, Siyasal ve Sosyal YnleriyleTrk Kurtulu Sava, s.181. Heyet bakan Bekir Sami Bey ancak 31 Ocak 1921 tarihinde Trki-


4/37


1920de Moskovaya varan heyet Lenin de dhil nemli Sovyet yetkilileriylegrr ve taraflarca 24 Austos 1920de paraf edilen bir antlama tasla orta-ya kar7.

Trkiye-Ermenistan arasndaki gerginlik yznden kapanm olan Trk-Rus karayolu da, Boleviklerin Moskovada bulunan Ermeni heyeti ile yaptkla-r grmeler ve arabuluculuk tekliflerinin kabul edilmesi sonucunda, 1 Tem-muz 1920 tarihinde alm ve o sralarda Moskovada bulunan Halil PaaSovyet yardmlaryla bu yoldan Anadoluya dn yapmtr8. Halil Paa gelir-ken yannda Sovyet Dileri Komiseri ierinin 2 Temmuz 1920 tarihli mektu-

bunu da getirmitir. Bu mektubunda ierin iki lkenin karlkl iyi ilikilerinivmekte ve gelecee ilikin olumlu dileklerde bulunmaktadr9.

10 Austos 1920de Trkiyeyi ilgilendiren iki antlamann imzalandngryoruz. Bunlardan ilki Moskovada, Ermeniler ile Bolevik Hkmeti ara-snda imzalanan antlama olup, Trkiyeyi ilgilendiren ksm Ruslarn, Ermeni-lere Nahvan ve Culfadan ahtahtna kadar olan demiryolunun kontroln

brakyor olmasdr10. kinci antlama ise aslnda Osmanl Devletinin fiilen so-na erdiini syleyebileceimiz Sevres Antlamasdr. Bu antlamada Trk-Rusilikilerinin kesitii noktalar; Trk-Rus snrlarnn eski snrlar olarak bra-klmas (madde 27)11 ve Dou Anadoluda, denize k olan bir ErmenistanDevletinin kurulmas (madde 88) ile Brest-Litovsk Antlamasnn kaldrld-nn (madde 132) kabul edilmesidir12. Ayrca 40. madde ile Rusyaya, MilletlerCemiyetine katlmas ve kendi istemesi durumunda oluturulacak BoazlarKomisyonuna katlma hakk tannmtr13.

Tam bu noktada Trk-Sovyet ilikilerine nc bir pencereden bakacakolursak karmza 24 Austos 1920 tarihli Fransz istihbarat raporu kmaktadr.Bu rapora gre, stanbulda bir Bolevik Komitesi kurulmu; Rus ve on

yeye dnebilmitir. Gottard Jaeschke, Trk nklab Kronolojisi 1918-1923, C.I, ev.Niyazi RecepAksu, s.56.

7 Yusuf Kemal Tengirenk, Vatan Hizmetinde, s.172.8 Serpil Srmeli, Trk-Grc likileri 1918-1921 s.560.9 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s. 14.10 Serpil Srmeli, age., s.561.11 brahim Sdi ztrk,Mondros, Sevr, Lozan Andlamalar, s. 42.12 Rifat Uarol, age., s.517.13 Milletler Cemiyeti 28 Nisan 1919 tarihinde kurulmutur. Ayrntl bilgi iin bkz. Fahir

Armaolu, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, s.137-147.


5/37


Trkten oluan bu komite Anadoluda eitli ubeler am ve hatta Azerbay-can, Grcistan, Ermenistandaki Bolevik komiteleriyle de temasa gemitir14.

Bu arada Halil Paa ve Sovyet Eli Vekili Upmal bakanlndaki Trk veSovyet Heyetleri 8 Eyll 1920de getirdikleri altnlarla Erzuruma varrlar15. 200kilosu Dou Anadolu ordusu iin alkonulan bu altnlarn kalan Ankarayaulatrlr ve zellikle subay ve memurlarn maalarnn denmesinde kullan-lr16. Ayn dnemde Trk halk da alk eken Rus halk iin eitli yardmlartoplam ve gndermitir.

1921 Moskova Antlamasna Kadar Trk-Sovyet likileri

1921 Antlamasnn grmeleri iin Moskova heyetinde bulunan YusufKemal (Tengirenk) Bey, paraf edilen taslak ile kendi izlenimlerini ve Bekir Sa-mi Kunduh Beyin raporunu, vapurla geldii Trabzondan 18 Eyll 1920detelgrafla Ankaraya iletmitir17. Aslnda Yusuf Kemal Beyin de aralarnda bu-lunduu bir heyet Moskovada ierin ve Leninle eitli grmeler yaparken

bir yandan da iki lke arasnda eitli yazmalar gereklemitir. Grmelersrasnda ierin daha sert ve inat bir tutum sergilerken Lenin daha lml birtavr taknmtr. Bu grmelerin ana tkanma noktas Ruslarn Ermeniler ad-na yaptklar istekler olmutur. Yine de grmelerin sonucunda iki hkmetarasnda bir antlama tasla 24 Austos 1920 tarihinde paraf edilmitir18. Mus-

tafa Kemalin 26 Nisan 1920 tarihli mektubuna 3 Haziran 1920de cevap verenierin (bu cevap Trk tarafna 15 Haziran 1920 tarihinde ulamtr) Ermenis-tann da iinde olduu eitli blgelerde referandum yaplmasndan yana ol-duklarn bildirmitir19. TBMM Reisi sfat ile ierine 20 Haziran 1920de ce-vap veren Mustafa Kemal, zellikle Ermeni meselesi ve Sovyet arabuluculuu

14 MAE, Serie E Levant Turque, Vol. 93, 24 Austos 1920 tarihli Trkiyede Bolevik Propagan-das balkl istihbarat raporu, s.225ten aktaran Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri, s.75.

15 M.Perinek,Atatrkn Sovyetlerle Grmeleri, s.59.16 Mazhar Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C.II, s.591. Burada Kansu

maalarn demesine ilikin bilgiyi tam tarih vermeden belirtmise de genel kan ad geendnem ynndedir.

17 Bekir Sami Bey raporunda ierinin Ermenilere Mu ve Vanda nfuslaryla orantl bir yerverilmesi konusunda srarc olduunu, buradaki Mslman ahalinin de baka yerlere sevkedilerek blgenin sadece Ermenilerden oluturulmasn ve istiklallerinin tam olmas gerekti-inde srar ettiini yazmtr. Yusuf Kemal Tengirenk, age., s.162.

18 Stefanos Yerasimos, Kurtulu Savanda Trk-Sovyet likileri (1917-1923), s.237-238. Y. KemalTengirenk, age., s.178-180.

19 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.2, s. 404.


6/37


zerinde durmutur20. 24 Haziran 1920de, Erzurumdan ierine bir telgrafyollayan Bekir Sami Bey, Mustafa Kemale gelen mektuptan bilgi sahibi olduk-tan sonra ad geen telgraf kaleme alm ve ierinden, Ermenilerin kapalolan yolu amalar hususunda arabulucu olmasn istemitir21.

Trkiyeye atanan ilk Sovyet elisi alva Zurabovi Eliava idi. Fakat kendisihastal nedeniyle Trkiyeye gelememi ve yerine Y.Y.Upmal veklet etmitir.Sovyet elilik heyeti 4 Ekim 1920 gn Ankaraya varm22 ve 9 Kasm 1920dede Sovyet Bykelilii almtr23.

Moskovaya giden Trk heyeti geri dndkten sonra Bekir Sami (Kunduh)

Bey, bir sre daha Moskovada kalmtr. Bekir Sami Moskovada iken, 16 Ekim1920 tarihinde Mustafa Kemal tarafndan kendisine bir mektup yollanmtr.Mustafa Kemal bu mektubunda Ruslarn Ermeniler adna yaptklar toprakverme teklifine deinerek bu durumun samimi bir ilerleme gsteren Trk-Rusilikileri ile elitiinden sz etmi ve Ermenilere kesinlikle herhangi bir toprakparasnn verilmeyeceini bir kez daha belirtmitir. Atatrk mektubun deva-mnda, Ruslar eer Ermeni konusunda Ankara hkmetinin isteklerini kabulederlerse 24 Austos 1920de paraf edilen anlamay imzalamas iin Bekir SamiBeye yetki vermi, aksi taktirde gelimeleri takip etmesi iin bir sre dahaMoskovada kalmasn istemitir24.

11 Kasm 1920 tarihinde ierin, Moskova Radyosunda Trk-Sovyet iliki-lerini ilgilendiren nemli bir aklama yapmtrr. Trk ve Ermeni tarafna aryapan bu mesajda ierin, Rusyann Ermeni hkmetinin ricas ve Trk h-kmetinin kabul ile Trkiye ile Ermenistan arasnda arabuluculuk grevinizerine aldn aklamtr25. ierinin Trk-Ermeni meselesinde arabulucu-luk grevi verdii Budu Mdivani, 28 Kasm 1920de Gmrye gelerek Trk-Ermeni grmelerinde arabuluculuk rol stlenmek ister26. 3 Aralk 1920dedurumu Kzm Karabekir Paaya bildiren Mdivani, Rusyann Trkiye ile siya-

20 Ermenistan ve ranla snrlarmz saptamak iin Rusya Sovyet Cumhuriyetinin aracln

sevinle kabul ve siyasi grmeler ile bugn varolan glklerin zlmesi yolunu yele-

riz vedi nlemlerden olmak zere Elvile-i Selse iinde baz yerleri igal iin askeri harekatyapmak zorunluluunda kalm iken, mektubunuz zerine harekat erteledik. Halkmza karErmeni saldrlarnn durdurulmasn ve arabuluculuk iin ne srlecek nerilerin acele ola-rak ortaya konmasn dilerizAtatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, s.357-359.

21 Stefanos Yerasimos, age., s.232-233.22 M.Perinek, age., s.67.23 A.M. amsutdinov,Mondrostan Lozana Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, s.201.24 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s.375-377.25 Dokument Vreney Politiki SSSR,C.3, s. 209.26 Serpil Srmeli, age., s.600.


7/37


s bir ahidnme ve asker bir ittifaknme imzalamak istediini de belirtmitir27.Her ne kadar Ermeniler ile anlald iin Rus arabuluculuuna gerek kalma-m idiyse de Trk-Rus ilikilerinin yeniden olumlu bir ivme kazanmas acn-dan bu olay nemli bir yer tutar.

22 Kasm 1920de Byk Millet Meclisi, yaplacak olan Kominterne bir he-yet yollama karar alm ve zellikle Dr. Tevfik Rt Aras Beyin bu heyetedhil olmas konusunda kan tartmalara ramen Ali Fuat Paa, Dr.TevfikRt Bey, Besim (Atalay) Bey, Fuat (Carm) Bey, smail Suphi (Soysallolu)Beyden oluan heyetin Komintern toplantsna gnderilmesi benimsenmitir28.

9 Aralk 1920 tarihinde Trkiyenin Tiflis Elisi Kazm (Dirik) Bey, Sovyet-lerin Tiflis Elisi eynmanla bir grme yapm ve kendisine Kars, Ardahanve Batumun Trkiyeye ait olduunu sylemitir29. 10 Aralk 1920 tarihinde iseBolevik Ermenistandan Trkiyeye bir ar gelmitir30. Yine 9 Aralk 1920tarihinde ierin imzal bir Sovyet notas Trkiyeye yollanm ve MoskovadaTrkiye, Rusya, Azerbaycan ve Ermenistann katlaca bir konferansn yapl-mas istei ile karlkl iyi ilikilerden ve gerekletirilecek konferans ile tmtoprak sorunlarnn giderileceinden bahsedilmitir31.

14 Aralk 1920 tarihinde Meclis Bakan sfat ile Staline bir mektup gnde-ren Mustafa Kemal, kendisini Boleviklerle Mslmanlar kaynatrmak iin

yapt almalardan tr tebrik etmi ve bu almalarn iki lke arasndakiilikileri daha da ileri gtreceini belirtmitir32.

15 Aralk 1920 tarihinde ise dnemin Dileri Bakan Vekili Ahmet Muhtar(Mollaolu) Bey imzal notada Trkiye, Trk-Rus dostluundan bahsetmekte,Trk-Grc ve Trk-Ermeni iliki ve sorunlarnda Rusyann grlerini sor-makta, Sovyetleen Ermenistann gelecei konusunda bilgi edinmek istemekteve imzalanmas gndemde olan Sovyet-ngiliz Ticaret antlamasna atf yapa-

27 Selahattin Tansel,Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.IV, s.68.28 Heyetin gnderilmesi ilgili tartmalar iin bkz. T.B.M.M Zabt Ceridesi, C.VI, s.11-18.29 Serpil Srmeli, age., s.602.30 Ad geen tarihte Bolevik kontrolne girmi olan Ermenistann gnderdii bu arnn Mos-

kovadan habersiz gerekletii elbette dnlemez. arda Ermenistanda Tanak hkme-tinin ykldn, artk eski dmanlklarn yerini dostluun alacan ama Tanak hkmeti ileyaplan Gmr Antlamasnn geersiz saylarak yeni bir grme yaplmasn istenmekteydi.Bu ar Trk tarafnca kibar bir dille reddedilmitir. T.B.M.M Zabt Ceridesi, C.VII, s. 150-152.

31 Dokument Vreney Politiki SSSR,C.3, s. 333.32 S. Yerasimos, age., s.259. Stalin, Atatrkn kendisine ad geen mektubu gnderdii sralarda

Dou Halklar Siyasi Komiserlii grevini yrtmekte idi ve oklukla da Bolevik-Mslmanilikileri zerine almaktayd. Bu almalarndan dolay olsa gerektir ki Atatrk kendisinebu mektubu yollam olsun.


8/37


rak, ad geen grmeler hakknda Rus hkmetinden bilgi edinmek istemek-tedir33.

18 Aralk 1920 tarihinde de Meclis Bakan sfat ile Lenine bir telgraf ekenMustafa Kemal, Sovyet Rusyann Dastann bamszln tanmas konu-sunda memnuniyetini dile getirmi ve bu durumun Bolevik dnya ile Msl-man dnya arasnda olumlu ilikiler douracan belirterek Lenini tebrik et-mitir.

Bu arada Trkiyenin 18 Aralk 1920 tarihli notasna 19 Aralk 1920de ce-vap veren Rusya, karlkl iyi ilikilerden bahisle balad metinde daha sonra

Trk-Ermeni ilikileri konusuna deinmi ve Sovyetleen Ermenistann artkTrklere ve Mslmanlara kar dmanca bir tavr taknmayacan, Trk-Ermeni snr sorunlarnn zleceini belirttikten sonra Trk-Grc ilikileri-nin ve snr sorunlarnn da ncelikle dzeltilmesi iin Rusyann elinden geleniyapacan belirtmitir. ngiltere ile Rus heyetinin Londrada bir ticaret antla-mas yapmak iin grtnden bahseden Rus notas bu grmelerde zel-likle Trkiyeyi rahatsz eden bir politik antlamann olmayacann garantisinivermitir. Notann sonunda ksa olarak Rus-talyan ve Rus-Fransz ilikilerihakknda da Trk hkmetine eitli bilgiler sunulmutur34.

Bu dnemde alt izilmesi gereken bir dier olay da, 10 Ocak 1921 tarihinde

kazanlm olan I.nn zaferidir. Bu zafer, o tarihe kadar hl mill mcadele-nin baar kazanp kazanamayaca konusunda kafasnda soru iaretleri olankii ve lkeleri bu konuyu tekrar dnmeye sevk etmitir. Bu arada Sovyet-lerin yeni elisi Polikarp Gurgenovi (Budu) Mdivani 15 Aralk 1920 tarihindeatanmtr. 19 ubat 1921de Ankaraya ulaan Mdivani, 5 Mart 1921 tarihindegven mektubunu Mustafa Kemale sunarak resmen grevine balamtr. An-cak Mdivaninin Trkiyedeki grevi salk nedenleri ile uzun srmeyecek vekendisi 2 Haziran 1921 gn Trabzon zerinden Trkiyeden ayrlacaktr.

21 Kasm 1920de Mecliste gerekletirilen mzakereler sonucunda AnkaraMilletvekili Ali Fuat (Cebesoy) Paa Trkiyenin Moskova Bykeliliine

atanmtr35

. Ali Fuat Paa maiyetiyle birlikte yola ktktan sonra Yusuf Kemal33 Dokument Vreney Politiki SSSR,C.3, s.334.34 Dokument Vreney Politiki SSSR,C.3, s.146-148.35 T.B.M.M. Zabt Ceridesi, Cilt 5, s. 439-469. Ayn celsede elilik heyetinin maalar ve elilik bt-

esi de karara balanmtr. Heyet yeleri: ktisat Vekili Yusuf Kemal (Tengirenk) Bey, MaarifVekili Dr. Rza Nur Bey, Katip Mehmet Ali Bey ve heyete katlacak olan Moskova BykelisiAli Fuat Paa (Ali Fuat Paa Ankara Hkmetinin yurt dna atad ilk bykeli olmutur,B. imir, age., s,54) ve Moskova Askeri Ataemiz Saffet (Arkan) Beyden olumutur. B. im-ir, age., 40-42.


9/37


Tengirenk bakanlnda bir baka heyet daha Trkiyeden Moskovaya doruyola kar36. Bu iki heyet 7 Ocak 1921 tarihinde Karsta buluurlar37.

Karsta bulunan Ali Fuat Paa burada Ankaraya gitmekte olan Mdivani ilebir grme yapar. Bu grmeye gemeden evvel unu belirtelim ki; 3 Aralk1920 tarihinde Trkiye uzun yllar sonra ilk kez galip sfat ile Ermenistan ileGmr (Alexandropol) Antlamasn imzalamtr38. Antlamann ikinci mad-desi ile Trk-Ermeni snr izilmi; sekizinci maddesi ile tamamen insan se-

bepler ile Ermenistandan sava tazminat istenmemesine karar verilmi; onun-cu madde ile Ermeni hkmeti Sevri tmyle yok sayarak Avrupada bulunan

ve srekli Trkiye aleyhine tahrik grevi yapan temsilcilerini geri ekmeyi ka-bul etmitir. Antlama ile 1877-78 Osmanl-Rus Sava ile kaybedilmi olanArtvin, Posof, avat, ldr, Kars, Idr, Tuzluca, Sarkam ve Oltu yenidenanavatan topraklarna katlmtr. Ali Fuat Paa ile Mdivani Karsta bulutuklarsrada yukarda bahsettiimiz gelimeler oktan gereklemi ve Ruslarn Er-meni meselesi ile ilgili 1920 Austosunda takndklar olumsuz tavr artk ya-am alann kaybetmitir.

Rusyaya grmelere gitmekte olan Trk heyeti, 19 ubat 1921de Mosko-vaya varm ve asker trenle karlanmtr. Hemen ilk akam ierini ziyareteden heyet 21 ubatta grmelere balar ve sras ile Sovyetlerin o dnemdekieitli yetkilileri ierin, Karahan ve Stalin ile grrler. 26 ubat 1921 tarihin-de Sovyetlerin nerisi ile iki heyet arasnda Moskova Konferans ad verilen birtoplant balar39. Grmelerde garip bir tutum izleyen ierin, Trk heyetineMoskovaya neden geldiklerini bile sorar. ierinin garip tavrlar karsndasklan Trk heyeti daha sonra Stalinle grr. Stalin daha lml ve yapc birtavr sergiler. Ardndan yeniden ierinle gren heyet, onun da tavrnn ta-mamen deitiini gzlemler. Sonuta 16 Mart 1921 tarihinde Trkiye-SovyetRusya Dostluk ve Kardelik Antlamas imzalanr40. ki lke ilikilerinde nemli

36 Ayn dnemde aslnda Trkiyeden Sovyet Rusyaya 4 ayr heyet daha yola kmtr. Heyet-lerden ilki 8 kiilik bykelilik personeli, ikincisi Dr. Tevfik Rt Aras, Fuat Carm, BesimAtalay ve bir katipten oluan Sovyetler Birliini incelemeye giden mebuslar heyeti, ncs

drt kiilik askeri ataelik personeli ve drdncs de imali Kafkasya Mmessili Albay BekirSami (Kunduh), Azerbaycan Mmessili Mehduh evket (Esendal), Tiflis Mmessili Albay Ka-zm (Dirik) Bey ve heyetin dier yeleriyle birlikte 19 kiiden oluan Mmessiller heyetidir.Detayl bilgi iin bkz. Ali FuatCebesoy,Moskova Hatralar, s.101-104.

37 M.Perinek, age., s.96.38 Mahmut Gololu, nc Merutiyet, s. 285.39 Andrei Kohnovich, mperiya Stalina, Bee, Moskva 2000, s. 203-204.40 smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Andlamalar, C.1, s.27-38. Anlamann metni ayn zamanda

metni imzalayanlardan birisi olan Yusuf Kemal (Tengirenk) Beyin anlarnda da vardr. Bkz.Yusuf Kemal Tenginenk, Vatan Hizmetinde, s.346-358. Ad geen antlama 21 Temmuz 1921


10/37


bir yeri olmas nedeniyle anlamann nemli maddeleri ksaca yorumlanrsa:Birinci maddede, Sovyetler Birlii Byk Millet Meclisini ve Meclisin setiihkmeti Trkiyenin yasal hkmeti olarak tandn beyan etmekte ve Mi-sk- Milli snrlarn Trkiye snrlar olarak tanmaktadr. kinci maddeye gre,Batum Grcistana braklm; fakat Batumda yaayan Mslman halka bazzerklikler tannmas kabul edilmitir. nc maddeye gre, Nahvan zerk

bir statde braklm ve kontrol Azerbaycana verilmitir. Beinci maddeyegre, Karadeniz ky rejimi ve boazlar meselesi daha sonra toplanacak bir kon-feransa braklmtr. Bu konferansa Karadenize kys olan dier devletlerin dekatlmas ngrlmtr. Altnc maddeye gre de, iki lke arasnda yaplm

olan eski anlamalar iptal edilmi ve Trkiyenin arlk Rusyasna olan maliykmllkleri ortadan kaldrlmtr. Anlamann yedinci maddesi uyarncakapitlasyonlar kaldrlmtr. Sekizinci maddeye gre ise, her iki lke dierin-de faaliyet gsteren zararl rgtleri desteklemeyeceini belirtmekte ve Kafkascumhuriyetleri zerinde ortak ykmllkler stlenmektedir. On ikinci mad-deye gre, eski Rus topra iken Trk topra, Trk topra iken Sovyet toprahline gelen blgelerdeki halk serbest bir ekilde ana vatanna g etme hakknelde etmi ve bu g esnasnda eya, mal ve para nakline serbestlik tannmtr.On nc maddeye gre, taraflar arasnda esir dei tokuu yaplacaktr ve budeiimin esaslar daha sonra yaplacak zel bir szleme ile belirlenecektir. Bumaddelerin dnda genel olarak deinmek gerekirse iki lke arasnda veraset,iletiim, ulam ilikilerinin dzenlenmesi, ileride karlkl anlamalar yaplma-s kararlatrlmtr.

Grld zere anlama metni pek ok nemli karar iermektedir ve ikilke lideri tarafndan da memnunlukla karlanmtr. Lenin konferansla ilgiliyapt aklamada: Moskovada Trk delegeleriyle balayan grmeler zel-likle memnunluk uyandran bir olgudur. nk Trk hkmetinin temsilcile-riyle aramzda dolaysz grmelerin balamas, birok engelle karlam-tTrkiye, emperyalist devletlerce yama edilmeye yle bir iddetle karkoydu ki, ilerinde en kabaday olan bile elini ondan ekmek zorunda kald.Trk hkmetiyle yaptmz grmeleri byk bir baar saymamzn nedeni

budur41 derken, ayn konuda Mustafa Kemalin gr yledir: Rus ralarCumhuriyetiyle mevcut iyi mnasebetlerimiz ve balarmz bu geirdiimizsene zarfnda, en mkemmel bir surette gelimesinde devam etmitir. 16

tarihinde Byk Millet Meclisinde onaylanarak yrrle girmitir. 16 Mart 1921 Antlamasiin ayrca bkz. A.D. Bogaturov, Sistemnaya storiya Mejdunarodnyh Otnosheniy, MoskovskiyRabochiy, Moskva 2000, s.73 ve sonras.

41 Dou Perinek, Lenin Stalin Maonun Trkiye Yazlar, s.136.


11/37


Martta Moskovada bir dostluk antlamas yaptk. Bu antlama ile, emperya-lizmin ihtiraskr saldrsna hedef olan iki devlet arasnda tabii etkenlerdenmeydana gelen dayanma, hukuki bir ekil ile de tespit edilmi oldu42.

Moskovada yukardaki gelimeler olurken ayn zaman dilimine denk gelengnlerde Londrada da ehrin adyla anlan bir konferans gerekletirilmektey-di. Aralarndaki anlamazlklar artan tilaf Devletleri Trkiyeye kar siyasetle-rini deitirme karar alarak ad geen Konferans dzenlemilerdi. 21 ubat 12 Mart 1921 tarihleri arasnda gerekleen konferansta43 eitli ak ve gizli an-lamalar imzalanrken, alma konumuz itibaryla konferansa damgasn vuran

olay Trk heyetindeki Bekir Sami Beyin Sovyetler Birliince beenilmeyentavrlar sergilemesi ve Sovyet topraklar ile alakal ttifak Devletleriyle baz ta-sarruflara girimesidir. Bu durum Sovyet yetkilileri olduka rahatsz etmi veierin, 12 Mart 1921 tarihinde Moskova Bykelisi Ali Fuat Paaya bir notavererek bu durumu protesto etmitir44.

1921 Moskova Antlamasndan Leninin lmne Kadar kili likiler

Hastalanan ve greve devam edemeyecei anlalan Mdivaninin yerineSergey Petrovi Natsarenus 3 Mays 1921 tarihinde Sovyetler Birliinin yeniBykelisi olarak atanr. 27 Haziran 1921 de Atatrke gven mektubunu su-nan Natsarenusu kabulnde Atatrk yine Moskova Antlamasna deinmi ve

16 Mart 1921 Moskova antlamas, ayn zamanda mill prensipleri dhilin-de mcadele eden, tam bamszln temin etmek isteyen Trk Milletini hakikisimasyla dost Rus milletine tantacak bir belgedir demitir45.

Bu arada 22 Ekim 1921 tarihinde ierin dnya devletlerine bir nota gnde-rerek Sakarya Sava sonras Yunan vahetini knamtr46. Sovyet Rusya ileolaylar bu ynde geliirken Sovyet Azerbaycannn elisi brahim Abilovda 12Ekim 1921 tarihinde 25 kiilik elilik heyeti ile birlikte Ankaraya gelmi ve g-ven mektubunu 14 Ekim gn Mustafa Kemale vermitir47.

1921 Ekiminde gerekleen bir baka olay da Trkiye ile Ermenistan, Azer-baycan ve Grcistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri arasnda imzalanan Dost-

luk Antlamasdr. 13 Ekim 1921 tarihinde Karsta imzalanan antlamaya RusyaSovyet Sosyalist Cumhuriyeti de bir temsilci yollamtr. Trkiye Byk Millet

42 Atatrkn Btn Eserleri, C.12, s.285.43 Selahattin Tansel, age., C.IV, s.27 ve ilerleyen sayfalar.44 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.3, s. 605-607.45 Atatrkn Btn Eserleri, C. XI, s.210.46 Dokument Vreney Politiki SSSR,C.4, s. 401.47 Atatrkn Btn Eserleri, C. XII, s.36 ve 50 ve ilerisi.


12/37


Meclisi Hkmeti adna Kzm (Karabekir) Paa, Muhtar, Veli ve Mahmut ev-ket Beylerin imzalad antlamaya Ermenistan adna skinaz Maradya veBouz Makizyan, Azerbaycan adna Behbut ah Tahtineski, Grcistan adnaalva lyava ile Aleksandr Svanidze, Rusya adna da Jak Halski imza koymu-lardr48. Be nsha olarak imzalanan antlama 16 Mart 1922de Byk MilletMeclisince onaylanm ve onay belgeleri 11 Eyll 1922 gn Erivanda yetkilile-re teslim edilince yrrle girmitir49.

26 Kasm 1921 tarihi ise Ukrayna Bolevik Partisi Merkez Komite Delegele-rinden Mihail Vasilyevi Frunzenin Trkiyeyi ziyaret tarihidir. Ukrayna Sov-

yet Cumhuriyeti adna gerekleen bu ziyarette ama Trkiye ile Sovyetler Bir-liine dhil olan her cumhuriyet arasndaki ilikileri gelitirmektir. Krk kiilikheyeti ile 21 Kasm 1921de Trabzona deniz yolu ile gelen Frunze ve heyeti e-hirde drt gn kalr50. Aralk aynda Ankaraya ulaan Frunze ve heyeti 25 Ara-lk 1921 gn Yusuf Kemal Bey, Mnir Bey, Yusuf Akura, Hikmet Bey, Musta-fa Abdlhalik Bey ve Miralay Kazm Beyden oluan Trk heyetiyle Ukrayna-Trkiye konferansn balatr. 2 Ocak 1922 gn taraflar arasnda Trkiye Ukrayna Dostluk ve Kardelik Antlamas imzalanr51. P. Moisseyev ve Y.Rozalinakn ariv belgelerine dayandrd kitaplarna gre de Frunze, Trki-yede kald sre ierisinde Sovyet hkmeti adna babas cephede lm o-cuklara para yardm yapm; mermi ve sava malzemesi retimi iin hammad-

de ve tehizat vermitir52. Frunze heyeti ile birlikte daha sonralar Atatrk vedier Trk yetkililerle eitli defalar grm; eitli konularda fikir alveri-inde bulunmulardr53.

Bahsetmekte olduumuz tarih dilim ierisinde Trkiyeyi ziyaret eden birbaka Sovyet heyeti de Buhara Sovyet Halk Cumhuriyeti (BSHC) temsilcileri-

48 .Soysal, age., s.39-47.49 Age., s.40.50 Frunzenin Trabzonda geirdii gnler iin baknz: Sami Sabit Karaman, Trabzon ve Kars Hat-

ralar 1921-1922 stikll Mcadelesi ve Enver Paa, s.65 ve ilerisi, Yakov liev, S Dobroy Missiyey,Zvezda, No:4, Moskva 1963, s.152.

51 T.C. Dileri Bakanl, Trkiye Cumhuriyetinin Andlamalar, C.I s.61-69. Anlama 2 Ocak1922 tarihinde imzalanm olup 16 Mart 1922 tarihinde 206 sayl karar olarak Mecliste onay-lanm ve yrrle girmitir. Anlamann Rusa metni iin ayrca bkz. Dokument VreneyPolitiki SSSR, C.5, s.9. Anlama ile ilgili az da olsa bahsedilen Ukrayn dilindeki kaynak ise:O.V. Gisem Martinyuk O. O. , storiya Ukraini, Navalna Kniga-Bogdal, Ternopil 2003, s. 342ve sonras.

52 P. Moisseyev Y. Rozaliyev, K storii Sovyetsko-Turetskih Otnoeniy, Gospolitizdat, Moskva1958, s.28.

53 Atatrk ve Frunze arasnda geen grmelerin detay iin bkz.Yavuz Aslan,Mustafa Kemal M. Frunze Grmeleri / Trk Sovyet likilerinde Zirve, s.108 ve ilerisi.


13/37


dir. 31 Aralk 1921 tarihinde Ankaraya varan heyet iin ayrca 7 Ocak 1922deMecliste bir tren dzenlenmitir54. Bu heyetin geliinden sonra Galip PaaTrkiyenin Buhara Elilii grevine atanm, Rahmi Apak Ataemiliter, RuenEref Beyde Elilik Bakatibi olarak Buharaya gnderilmilerdir55. Ancak buheyet Enver Paann Sovyetlerdeki faaliyetleri gereke gsterilerek Batumdangeri evrilmi ve Trabzona dnen heyeti Ankara hkmeti geri armtr56.

26 Ocak 1922 tarihi ise yeni Sovyet Elisi Semyen vanovi Aralovun Anka-raya geldii tarihtir.

16 Mart 1922 tarihinde ise, Trkiye ile Ermenistan Azerbaycan Grcis-

tan arasnda Karsta Transkafkasya Muahedenamesi imzalanmtr. Antlamaile taraflar arasndaki snr ihtilaflar giderilmeye allmtr ve taraflar 1920Misak- Milli snrlarnda anlamlardr. Taraflar ayn ekilde, 1921 MoskovaAntlamasn tanmay da kabul etmilerdir57.

10 Nisan 1922 tarihinde Avrupa lkeleri genel durumu deerlendirmekamacyla Cenovada bir konferans toplarlar58. Toplantya Sovyetler Birlii davetedilirken Trkiye davet edilmez. Konferansta Trkiye ile ilgili konulara da de-inilmez. Sovyet yetkililer konferans boyunca eitli temaslar yaparak Trki-yenin de konferansa katlmasn salamaya almlardr59. Sovyetlerin bu a-

balar sonuta baarsz olsa da Trk-Sovyet ilikilerinin durumunu gstermesi

asndan nemlidir. Cenova Konferans nemli sonular alnamadan sona er-mitir.

Btn bu gelimeler olurken 22 Nisan 1922 gn Moskovadaki Trk Aske-ri Ataelii EKA Polisi tarafndan baslarak arama yaplr, baz belgelere elkonulur ve kimi personel snr d edilir. Bu basknn nedeni baz personelincasusluk yapt iddiasdr60. Yine de diplomatik kurallar inenerek yaplan bu

baskn Moskova Bykelisi Ali Fuat Paa ve Ankarada byk memnuniyet-sizlik meydana getirir. Baz personelin snr d edilmesine ok kzan Ali FuatPaa, Sovyet D leri Komiser Yardmcs Karahann grme isteini redde-derek Moskovadan ayrlr ve Ankaraya dner. Ali Fuat Paaya gre olay k-

54 M.Perinek, age., s.129-130.55 Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, s.260.56 M. Perinek, age., s.147.57 T.C. Dileri Bakanl, Trkiye Cumhuriyetinin Andlamalar, C.I s.71-85.58 Mehmet Gnlbol Cem Sar,Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938), s.39.59 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.5, s.63.60 Bill imir, Bizim Diplomatlar, s.64-65.


14/37


krtmadr61. Ali Fuat Paa daha sonra anlarnda, 2 Temmuz 1922 gn SovyetHkmetinin resmen zrlerini bildirdiini ve konunun tamamen kapandnsylemitir62. Ali Fuat Paa bu olaydan sonra Moskovaya dnmez ve yerineAhmet Muhtar (Mollaolu) atanr63.

15 Austos 1922 gn Sovyetler Birliinin Ankaradaki elilik binas yanar.Olayn kundaklama olduundan phelenilir ve ortada pek ok itham dolar.Mustafa Kemal Paa yangn sndrme almalarn bizzat yerinde denetleye-rek olaya olan ilgisini ortaya koymutur64.

26 Temmuz 1922 tarihi Trk ordusunun Byk Taarruzu balatt gndr.

Byk Taarruz esnasnda Yunan Komnistleri ve Bolevik ajanlar Yunan or-dusunun moralinin bozulmas iin almalar yapmakta ve geni bir propagan-da kampanyas yrtmekteydiler. Balkan Komnist Federasyonu btn kom-nistleri Anadoludaki Yunan seferine kar kmaya armt. Bu arya kar-lk olarak 1921 Maysnda zel bir komite kurularak Anadoluda Yunan ordusuiinde sava kart faaliyetler yapma fikri benimsenmi idi65. Byk Taarruzun

baar ile sonulanmas ile Ege ve Marmara da ilerleyiini srdren Trk birlik-leri karsnda artk asker zafer mitleri tkenen tilaf Devletleri, bir atekesantlamas imzalanmas konusunda almaya balamlardr. Trk tarafnn dascak bakt bu antlama iin Mudanya ilesi merkez seilmi; 3 Ekim 1922gn baz general, uzman ve gazeteciler Mudanyada yaayan Rus tccarAleksander Ganyanoffun villasnda toplanmlardr66. Toplantnn bir Rus tc-carn evinde olmas dnemin Trk Rus ilikilerine baka rnek tekil etmek-tedir.

11 Ekim 1922 tarihinde imzalanan metin ile Mudanya Atekes Antlamastamamlanm ve Anadoluda Trk askeri zaferi ilan edilmitir67. Zafer SovyetRusyada da yank bulmu ve eitli etkinliklerle kutlanmtr. Trkistan SSCSovyeti Merkez Yrtme Kurulu, Byk Millet Meclisine bir kutlama telgraf

61 Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, s.428. Daha sonra olay deerlendiren Ali Fuat PaaAtaemiliterlerin esasl vazifelerinden bir tanesinin, nezdinde bulunduklar devlet ordularn

her trl gizli ilerini mmkn olduu kadar renmeye almalar idi. Fakat bu vazifeleriniyaparlarken asla bir crmmehuda sebebiyet vermemeleri zarureti aikrd. Maateesf yeniAtaemiliterlerimiz, bu ite tecrbesizliklerinin kurban olmulard. Ali Fuat Cebesoy, SiyasiHatralar, C.I, s. 8.

62 A.F.Cebesoy,Moskova Hatralar, s.452.63 Dileri Bakanl Bilgi Edinme Birimi, ENFD.0.0-321.20-2005/401596 .64 A.Glebov, Liniya Drujbt, Sovyetski Pisatel, s.79.65 Blent Gkay, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye, s.169.66 Salahi R. Sonyel, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, C.II., s. 281.67 S.Tansel, age., C.IV, s.212 ve sonras.


15/37


gndermi, 12 Ekimde Buhara da byk bir miting dzenlenmi ve katlmclartarafndan Mustafa Kemale bir telgraf ekilmitir. 16 Ekimde ise Hivede top-lanan mitinge byk bir kalabalk katlm; miting sonunda Trk halkna birkutlama telgraf ekilmitir68.

17 Ekim 1922 tarihinde Mdivani tekrar Trkiyeye gelir, bu ziyaretin oldu-u gnlerde Avrupada hummal bir alma srmektedir. Bu almann amacTrkiye ile bir bar antlamas imzalamak ve Avrupadaki gerginlii sona er-dirmektir. Konferansn toplanaca yer olarak svirenin Lozan kenti seilir.Lozan Konferansna Sovyet Rusyann katlmas da Trkiye asndan ayr bir

muamma olmutur69

. Sonuta Trkiye, Sovyet Rusyann Konferansa katlma-sn istemi ve gerek Trk ve gerekse Rus tarafnn yapt almalar sonucun-da Sovyetlerin konferansta kendilerini ilgilendiren oturumlara temsilci gn-dermeleri kabul edilmitir70.

Konferansn balamasna ok az bir sre kala Lenin baz ngiliz gazeteleri-ne yapt aklamada kinci olarak, programmz, Boazlarn bar zama-nnda olsun, sava zamannda olsun btn sava gemilerine kapatlmasn n-grmektedir. Bu, btn devletlerin, sadece topraklar Boaza bitiik olanlarndeil, btn tekilerin dolaysz ticari karnadr 71 diyerek konferansta izlene-cek Sovyet stratejisinin ipularn vermitir 72. 20 Kasm 1922 tarihinde balayanve bir kez ara verilen Lozan Konferans, 23 Temmuz 1923 gn imzalanan nihaisenet ile sona ermitir. Ksaca sylememiz gerekirse Lozan grmeleri boyun-ca Trk ngiliz Sovyet istekleri arasnda eitli strateji savalar yaanm;sonuta her devlet istedii sonuca ulamaya almtr.

68 M. Perinek, age., s.151.69 Bu konuda gzden geirdiimiz telif eserler iki ayr ana grte toplanmaktadrlar: Birinci

gr Sovyetler Birliinin iyi bir mttefik olarak konferansa katlmak istemesi ve orada dakarlkl karlar korumaya ynelik sonular aldrmak istemesidir. Bkz. Blent Gkay, age., s.180 ve sonras. TC Dileri Bakanl Yay., Montreux ve Sava ncesi Yllar, s.37 ve sonras.kinci gre gre ise Sovyet Rusya konferansa tamamen kendi karlarn korumak amal ka-tlmak istemekte; burada Trkiyeyi kullanarak eitli kazanmlar elde etmeyi ummaktadr.Bkz. Salahi R. Sonyel, age., s. 290 ve sonras. Aslnda bizim burada dikkat ekmek istediimiz

nokta; gerek Gkay ve gerekse Sonyelin eserlerinde akladklar grleri ngiliz Ariv belge-lerine dayandrarak vermeleridir. Ayrca Lozan Konferans srasndaki ngiliz-Rus mcadelesiiin bkz. Ali Naci Karacan, Lozan, s.147 ve sonras.

70 Tm bu oturumlarn detaylar iin bkz. Lozan Bar Konferans Tutanaklar Belgeler, eviren:Seha L. Meray, C.I, s. 131-156, 162-179, 229-259, 269-294. C.II., s. 50-59, 119- 122.

71 Dou Perinek, age., s.176.72 Konferans ncesi Sovyet tarafnn gr asn ksa bir zetle anlatan metin iin baknz:

(15.09.2007) http://www.i-u.ru/biblio/archive/gromika_istorija/05.aspx. Ayn konudaUkrayn dilindeki bilgi iin baknz: http://kimo.univ.kiev.ua/WW/24.htm (15.09.2007).


16/37


Lozanda grmeler srerken Trkiye sava sonras yeni atlmlar yap-makta, hzla dnya konjonktrne uymaya almaktadr. Bu balamda z-mirde 17 ubat 1923 tarihinde zmir ktisat Kongresi dzenlenir73. Kongreyeilerinde Aralov, Abilov ve Astanovun da aralarnda bulunduu Sovyet tem-silcileri de katlr. Kongre boyunca eitli temaslar gerekletiren heyet, 23 u-

bat 1923 gn Azerbaycan Bykelisi Abilovun lm ile sarslr. Abilovdansonra Azerbaycann Trkiye Elilii kapanacak ve tm Sovyet Cumhuriyetle-rinin almalar SSCB Bykelilii ats altnda toplanacaktr74.

Bu arada Moskovaya geri arlan Aralov, 1923 Nisannda Moskovaya

dner ve yerine bir sre iin Rozenberg vekalet eder75

. Aralovdan sonra Sov-yetler Birliinin Trkiye eliliine Y. Z. Surits atanm ve haziran aynda gre-vine balamtr.

1923 yl Haziran ay ile Ekim ay arasnda iki lke arasnda siyas alanda(Temmuz aynda Lozan Antlamas imzalanm ve her iki devlet de bu antla-maya imza koymulardr) nemli bir gelime yaanmam ve 29 Ekim 1923 ta-rihinde Trkiyede Cumhuriyet ilan edilmitir.

Bir yanda bu gelimeler srerken dier yanda Sovyet Sosyalist Cumhuri-yetler Birliinin kurucusu Vladimir li Ulyanov (Lenin) rahatszlanm ve y-netimi eklen srdrse de aslnda Sovyetler Birlii ynetiminden uzaklamtr.

27 Mart 1923 tarihinde Leninin salk durumu hakknda Ankaraya telgraf e-ken Moskova Bykelisi Ahmet Muhtar Bey, Leninin fel geirdiini, doktor-larn gayretleri sonucunda iyileme ynnde tepkiler verdiini belirtmi veSovyetler Birlii Bakan Kalinine bir telgraf ekilmesinin uygun olacan be-lirtmitir76. Bunun zerine de Atatrk, 4 Nisan 1923 gn Kalinine bir telgrafgndermitir77. Moskovada olumlu karlanan bu telgrafa Kalinin bizzat cevapvermitir78. Rahatszl artan Lenin, son gnlerini Moskova yaknlarndaki

73 Ayrntl bilgi iin baknz: Tevfik avdar, Trkiye Ekonomisinin Tarihi (1900-1960), s. 148-164.A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi.

74 M. Perinek, age., s.162.75 S.. Aralov, Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, s.220.76 DBA-Mt. 1/118 Moskova Bykeliliinden Dilerine ifre tel. 27.3.39 (1923), No.317den

aktaran Bill imir, Bizim Diplomatlar, s.114-115.77 Yolda Leninin salk durumunun iyilemekte olduunu byk bir memnuniyetle ren-

dim. Kendisine acil ifa dileklerimi iletmenizi rica ederim. DBA-Mtden aktaran, B.imir,age., s.115-116.

78 Sovyet Rusya ile dou halklar arasnda dostluun gerekli olduu dncesinin koruyucusuYolda Leninin salk durumunun gnden gne iyiye gittiini sevinle haber verdikten sonra,bu dosta dilek iin Lenin adna ve Rusya Cumhuriyeti adna itenlikle teekkr ederim. Bunuhalklarmz birletiren ban yeni bir gstergesi olarak selamlarm. DBA-Mtden aktaran,B.imir, age., s.116.


17/37


Gorki kentinde geirmi ve burada 21 Ocak 1924 gn lmtr79. Lenininlm Trk-Sovyet ilikilerinde hareketli gnler yaanmasna neden olmu veTrk tarafndan Sovyet tarafna pek ok taziye mesaj gitmitir.

Trkiye Cumhuriyeti Cumhurbakan Mustafa Kemal, Sovyetler BirliiBakan Kalinine 23 Ocak 1924 tarihinde ektii taziye telgrafnda: rtihaliziyadesiyle ayan- teessf olan Leninin ahsnda Rusyann duar olduumucib-i elem ziyan hasl ettii hakiki teessratm kabul buyurmanz rica ede-rim demitir80. Yine ayn gn smet Paa, Rus Dileri Bakan ierine veMeclis Bakan Ali Fethi Bey de Kalinine birer taziye mesaj gndermilerdir.

Bu telgraflarn Moskovaya ekildii gn Ahmet Muhtar Bey de Ankaraya birtelgraf ekmi ve Leninin cenazesine bir elenk gnderilmesinin lkemiz adnaolumlu olacan belirtmitir81.

Ankara tarafndan kabul edilen bu neri zerine cenazeye elenk yollan-m; ayrca Ahmet Muhtar Bey ierine bir mektup yazarak Leninin lmnedeniyle kendisi ve Trk hkmeti adna basal dilemitir. Derin bir hissi-yatla yazlm bu mektuba ierin de ayn itenlikle bir cevap yazm ve zorgnlerinde yanlarnda olan dost Trkiyeye teekkr etmitir82.

Lenin Sonras Trk-Sovyet likileri

Asl ad Iosif Vissarionovi ugavili olan ve genlik yllarnda Rusa da

elik Adam anlamna gelen Stalin takma adn kullanmaya balayan83 Sta-lin, Leninin yataa bal geen son dneminde, Komnist Parti ierisinde etki-sini arttrmaya abalam ve Leninden sonra iktidar koltuuna oturmak iinzemin hazrlamtr. 1922de Parti Merkez Komitesi Genel Sekreterlii konu-munu ele geiren Stalin, parti ii atamalar kendi amalar dorultusunda kul-lanarak nemli bir g sahibi olmu ve daha sonra elde edecei diktatrl-nn temellerini atmtr. Leninin lm ile hemen harekete geen Stalin, radyove gazetelerde Lenin hakknda yapt aklamalar ile bir anda n plana kma-

79 Leninin hayat ve lm iin bkz. Georg Von Rauch, Lenin, Seriya storieskiye Siluet Lenin-

Stalin, s. 9-164. Ana Britannica, Lenin, C.XIV, s.385-388. Byk Sovyet Ansiklopedisi nternetAdresi: http://www.ezi.ru/1/42/164.htm (15.09.2007).

80 DBA-Mtden aktaran, B.imir, age., s.117.81 DBA-Mt Moskova B.Eliliinden Dilerine ifre tel.23.1.1924, No.53ten aktaran, B.imir,

age., s.117.82 Age., s.118.83 http://www.cnn.com/SPECIALS/cold.war/kbank/profiles/stalin (04.07.2005).


18/37


y ve gerek halkn gerekse partinin nemli kiilerin beenisini kazanmay ba-armtr84.

Stalin, Lenin ldkten sonra iktidar devralmak iin lke ierisinde bir ta-km siyas manevralar yaparken dier yandan da kafasndaki d politika strate-

jilerini Sovyetler Birliinin devlet politikas hline getirmek iin ura vermekteidi. Stalinin ilk yllarndaki d politikasnn temelini bat lkeleri ile siyas ili-kiler kurmak ve Sovyetler Birliine ynelik ittifaklarn kurulmasn nlemekoluturmutur85. I.Dnya Sava sonrasnda Avrupa da sular durulup da talaryava yava yerine oturmaya baladktan sonra, Sovyetler Birliinde, batda

kendilerine kar bir ittifak kurulma olasl zerine endieler belirmeye ba-lamt. Aslnda sava sonrasnn galip devletleri de Avrupadaki durumdantam olarak emin ve honut deillerdi. zellikle Fransa, sava sonrasnda Al-manya zerinden elde ettii karlar korumak adna birtakm endieler ta-makta idi. Savatan galip kmasna ramen urad byk ekonomik kaypda ngiltereyi rahatsz etmeye devam ediyordu. Almanya ise hi phesizVersailles Antlamasnn kendince ar hkmlerinden kurtulmak iin frsatkollamaktayd86.

Tm bu rahatszlklar zerine ilk harekete geen lke Fransa oldu ve 1919ylnda ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri ile karlkl saldrmazlk anla-malar imzalad. Bu anlama, Almanyann olas bir saldrs karsnda ABD vengilterenin Fransaya askeri yardm vermesini ngrmekteydi87. Fakat Ameri-ka ile yaplan anlamann onaylanmamas bu ittifaklarn geersiz olmasna ne-den oldu. Bunun zerine Fransa, 7 Eyll 1920de Belika, 19 ubat 1921de Po-lonya ve 25 Ocak 1924de ekoslovakya ile ayr ayr ittifak anlamalar imzala-yarak Kk Antant meydana getirdi88. 28 Nisan 1919da kurulmu olan Mil-letler Cemiyeti de, Avrupa da istenilen gven ortamn o gn iin salayabilmideildi. 1925 ylna gelindiinde Fransa hl Almanyann Alsace-Lorraineialma giriimi olaslndan endie duymaktayd. ki lke arasnda sava tazmi-nat ve onarm almalar konusundaki giriimlerden dolay gelien olumluhava, Alman Babakan Gustav Stresemannn 1925 ubatnda Fransaya ngil-

tere ve talyann da katlmyla ortak bir saldrmazlk pakt teklifiyle bir andaok olumlu bir noktaya gelmitir. 5 Ekim 1925 tarihinde Locarnoda toplanan

84 P. Kosolapov, Slovo Tovarishi Stalinu, s.11.85 aatay Benhr, Stalin Dnemi Trk-Sovyet likileri, Seluk niversitesi Trkiyat Aratrmalar

Dergisi, S.15, .326.86 R.Uarol, Siyas Tarih, s.521.87 Fahir Armaolu, 20.yy Siyasi Tarihi, s.153.88 R.Uarol, age., s.522.


19/37


konferansa Almanya, Fransa, ngiltere, talya, Belika, Polonya ve ekoslovak-ya katlm ve 16 Ekim 1925te hazrlanan antlama 1 Aralk 1925te Londradaimzalanmtr. Locarno Antlamasna gre, Almanya bat snrlarnn sreklili-ini ve herhangi bir anlamazlk hlinde Milletler Cemiyetine bavurmay ka-

bul etmi; ayrca tm taraflarca btn anlamazlklarn bar yolu ile zm-lenmesi kararna varlmtr89. Grld gibi Locarno Antlamas ile Almanya

bat snrlarna gvence verirken dou snrlar sz konusu edilmemitir. Budurum da I. Dnya Sava ve ncesindeki gelimeleri ok iyi bilen Almanya,dou snr komularn ve Sovyetler Birliini endieye drmek iin yeterliortamn olumasna zemin hazrlamtr.

1921 anlamas ile Lenin dneminde resm bir ekle brnm olan Trk-Rus (Sovyet) ilikileri, 1922 ylnda Sovyetler Birliinin kurulmas90 ve Lenininlmnn ardndan, Trkiyede Cumhuriyetin ilan ve bata CumhurbakanMustafa Kemal ve Sovyet tarafnda ise Stalinin nderliinde devam etmitir.

Dnyadaki deiiklikleri dikkatle izleyen ve zmleyen Atatrk, 1 Mart1924 tarihinde Mecliste Trk-Sovyet ilikilerini deerlendirerek unlar syle-mitir: Rusya ralar ttihad Cumhuriyeti ile mnasebatmzn dostane mahi-yette muhafazasna ve fiilen inkafna halisane atf kymet ediyoruz. Bazmkilt ksmen ameli olarak halledilmitir. Hemen neticeye takarrubetmiolan konsolosluk mukavelesinin imzas teehhur etmiyecektir midindeyiz91.Atatrk 1 Kasm 1924te Mecliste yapt al konumasnda da Kadim Dos-tumuz Rusya Sovyet Cumhuriyetiyle mnasebatmz dostluk vadisinde her gndaha ziyade inkiaf ve terakki etmektedir. Hkmet-i Cumhuriyetimiz RusyaSovyet Cumhuriyetiyle hakiki ve vsi hsn mnasebat, mazide olduu gibi,iar siyasi addetmektedir eklinde Trk-Sovyet ilikileri ile ilgili yorum ya-parken ayn zamanda dnyada gelimekte olan siyasi durumu deerlendirmi;Avrupann geleceine k tutmutur92.

Avrupa ve Sovyetler Birliinde bu gelimeler olurken, henz yeni kurul-mu olan Trkiye Cumhuriyeti de baz sorunlarla uramaktayd. Yeni devletve sistemin oturtulmas, ekonomik ve sosyal sorunlarn giderilmesi, siyasi are-

nada Musul sorunu, nfus mbadelesi ve Gneydouda kan isyanlar bu so-runlarn en bata gelenlerini oluturmaktayd. Grld zere i ve d pek

89 Age., s. 525-526.90 Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birlii, 29 Aralk 1922 tarihinde resmen kurulmutur.91 Atatrkn Milli D Politikas, C.II., s.43.92 Age., C.II., s.45.


20/37


ok sorunla kar karya olan Trkiye ve Sovyetler Birlii, Lenin sonrasndakidnemde de nceki gibi youn bir ikili iliki sreci ierisinde olacaktr.

23 Haziran 1923 tarihinde Yakov Zaharovi Surits, Mustafa Kemale gvenmektubunu sunarak Aralovun yerine Sovyet Bykelisi olarak Trkiyedekigrevine balamtr. Bu deiiklik, Lenin sonrasnda Trk-Sovyet ilikilerininekillenmesinde ve devamnda olduka etkili olacaktr. nk Surits, SovyetlerBirliinin en etkili ve bilgili diplomatlarndan birisidir93.

Trkiye, 24 Temmuz 1923de Lozan Atlamasn imzalayarak Milli Mca-dele sonrasnda dnya konjonktrnde kendisine yer am ve mill devlet yo-

lunda hzla ilerlemeye balamtr. Cumhuriyetin ilan ile yeni yaplanma artkresmlemi ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti tarih sahnesinde yerini almtr.Devletin ilk Cumhurbakan da, Mustafa Kemal olmutur. Mustafa Kemal buarada kendisine tebrik telgraf yollayan Sovyetler Birliinin cra Komitesi Ba-kan (Bu grevin karl, SSCB Cumhurbakan sfatdr) Kalinine 4 Kasm1923 tarihinde bir teekkr telgraf yollamtr94.

Bu arada 1924 ylnn Eyll ayndan itibaren ileride imzalanacak olan Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Paktnn temelleri atlmaya balamtr. SovyetBykelisi Suritsin, Babakan smet Paaya eski Moskova Antlamasnn95hkmlerini yenileyerek gelitirme nerisi ile balayan grmeler zaman za-

man kesintilere urasa da 1925 ylnn sonunda tamamlanacaktr96. Grmelerdevam ederken ierin, 19 Eyll 1924te Suritse bir telgraf ekerek, ileride ya-placak ittifak anlamasna askeri tarafszlk ve bir dierine kar askeri oluum-lara katlmama artn Trk tarafna teklif etmesini istemitir97. Grmeler 1925

93 1882 Dvinsk doumlu olan Surits Berlin niversitesinde Uluslar aras likiler eitimi alm,Trkiye Bykeliliine atanmadan nce de Sovyetler Birliinin Afganistan Bykelilii,Trkistan Sorumluluu ve Norve Bykelilii grevlerinde bulunmutur. Ayrntlar iinbkz. K.A. Zalesskiy, mperiya Stalina, s. 434-435.

94 Trk Milletinin kaderini dorudan doruya ve tam bir hkimiyet dairesinde bizzat ynetme

hakkn kesin bir surette tesbit eden ve gemite son derece zarar grd istibdada ilelebetson veren Cumhuriyetin ilan dolaysyla vaki olan tebriklerinize Trk milleti ve hkmetiadna temiz yrekle ve itenlikle teekkr ederim. Cumhurbakanlna seilmem mnasebe-tiyle yaptnz tebrikler ve hakkmda gsterdiiniz hissiyattan dolay son derece mtehasssoldum. ki millet ve hkmetlerimizi birletiren dosta balarn zlmez olduu hakkndakigveninize ve ibu balar gittike glendirerek ve pekletirerek her iki devletin gelimesineve iki milletin mutluluuna hizmet edeceine kaniyim.Hkimiyet-i Milliye (05.11.1923).

95 Eski Moskova Antlamasndan kast 1921 ylnda imzalanandr.96 M. Perinek, age., s.168.97 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.766.


21/37


Aralnda sone ermeden nce, 1 Kasm 1925te TBMMnin al konumasndaAtatrk yine Trk-Sovyet ilikilerine atfta bulunmutur98.

Lozan Antlamasnda zlemeyen Musul meselesi, uzun dnem Trkiyeile ngiltere arasnda sorun olmu ve iki lke arasnda zaman zaman gerginlikyaanmtr. eyh Sait isyan, Avrupadaki gelimeler ve Trkiyenin ierisinde

bulunduu sosyo-ekonomik koullar Trk hkmetinin Musul meselesindekitavrnda etkili olmutur. O dnemde Cemiyet-i Akvam olarak adlandrlan Mil-letler Cemiyeti, tamamen ngilterenin etkisi altndayd ve oradan ngilterealeyhine bir sonucun kmas olas grnmemekteydi. Bu durumu analiz eden

Mustafa Kemal, Trk d politikasn buna gre dzenlemitir99

. Ayn dnemdeSovyetler Birlii, yukarda da d politikaya genel bakn zetlediimiz ekil-de, kendisine kar ittifaklar kurulmasndan endie etmekteydi ve bu yzdenTrkiye ile sregelen dostluk grmelerine ok nem veriyordu. Bu nedenlede Sovyetler Birlii, Musul grmeleri boyunca batya kar Trk tezini savu-nur bir tutum sergilemitir. Bu dnemde Batllarn da Trk-Sovyet ilikilerinisekteye uratmak iin baz abalar olmusa da bunlar bo giriimler olmaktanteye gidememitir100.

Sovyetler Birliinin yukarda bahsettiimiz gibi gerek Musul meselesi vegerek eyh Said ayaklanmas sebebiyle Trkiyeyi destekleyen tutumu ile eli-en bir olay ise 3 Mart 1925 tarihli Pravdada yaymlanan Trkiye haritasdr.Haritada, Dou Karadeniz ve Dou Anadolu, Ermenistan snrlarnda, Gney-dou Anadolu ise Krdistan olarak gsterilmitir101.

Sovyet basnnn bahsettiimiz ekilde yapt yaynlara ramen, Musulmeselesinde Sovyetler Birliinin desteini kaybetmek istemeyen Trkiye, Tev-fik Rt Aras eliyle Suritse Musuldan gelen komisyon raporlarn gstermi-tir. 7 Austos 1925 tarihinde Aras ile yapt grmenin de kendisinde uyan-

98 Komumuz ve dostumuz Sovyet Cumhuriyetiyle mnasebetimiz samimanedir. Yekdiere

kar emniyetbah bir hatt hareket zerindeyiz.Atatrkn Milli D Politikas, C.2, s.46.99 Musul meselesindeki vaziyet-i hukukiyemiz Cemiyet-i Akvam Komisyonu mahsusunun

mahallinde tetkikiyle bir daha tezahr eyledi.Bu hakikate ramen meselenin halli yenidenduari teahhur oldu. Bizim bu meselede vaziyetimiz pek byk fedakarlklarla istihsl olunanLozan Muahedesiyle muayyendir. En nihayet ahd icabn ve hakk eldin teslim olunmasnaemniyetle muntazrz.Age., s.46.

100 Bu giriimlerden en ok ses getiren ikisi: SSCBnin talya ile Trkiye aleyhine gizli bir askeriantlama imzalad ve SSCBnin Trkiyeye saldrmak amacyla Trk snrna askeri ynakyaptdr. Bkz. Dokument Vneney Politiki SSSR, C.8, s.673 ve M. Perinek, age., s.170.

101 Pravda, 03.03.1925. Harita, ayn gazetenin 28 Austos 1925, 29 Austos 1925, 1 Eyll 1925 ve 29Ekim 1925 tarihli saylarnda eitli deiiklikler ve giderek gerek haritaya doru dzeltme-lerle tekrar yaymlanmtr.


22/37


drd intibalar ile Moskovaya bilgi veren Sovyet Bykelisi, TrkiyeninMusul meselesinde ok kararl olduunu sylemektedir102. Ayn dnemdeTrk-Sovyet ilikileri ile ilgili Trk basnnda eitli makaleler yaymlanmtr.zellikle bir ksm basnda Trk-Sovyet ilikileri hakknda olumsuz tavr sergi-lenirken dier bir ksm da bunun tam tersini vurgulamtr103.

Sovyetler Birlii d politika belgelerine gre, Trk-Sovyet ttifak Antla-masn istemeyen ngilizler, bu antlamann bozulmas iin eitli uralar ver-miler; hatta bir ara (Kasm ay ierisinde) Yunanistan da planlarna dhil et-meye almlardr. Fakat ngilizlerin tm abalar sonusuz kalm ve anlama

gereklemitir104

. Kasm 1925 tarihi ierisinde Trk-Sovyet ilikileri asndangerekleen bir baka olay da, talya da yaanmtr. SSCB ile talyann Trkiyekart bir ittifak yapt duyumunu alan Trkiyenin Roma Bykelisi SuatBey, burada ziyaret ettii Sovyet Bykelisine durumu sormu ve ondan ke-sinlikle byle bir oluum yoktur cevabn almtr105.

16 Aralk 1925 tarihinde Cemiyet-i Akvam, Musul sorunu konusunda Tr-kiyenin aleyhine bir karar alr. Bu zc sonucu biraz olsun hafifletecek bir dpolitik atak ise ertesi gn yani 17 Aralk 1925te Pariste106 ierin ile TevfikRt Aras arasnda imzalanan Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Ant-lamasdr107. Trkiye Cumhuriyeti Hkmeti ile Sovyet Sosyalist CumhuriyetlerBirlii, taraflar birbirine balayan srekli dzgl ilikilerin ve iten dostluun g-lendirilmesine yararl koullarn ak biimde belirlenip saptanmasnn her iki tarafnkarlarna uygun olacana inanarak eklinde balayan metin her iki lkeninimzalad ilk saldrmazlk anlamas olmas nedeniyle de ayrca nemlidir 108.17 Aralk 1925 Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamas109,

102 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.317.103 Cumhuriyet, 15.06.1925. Makalenin ad: Trkiye-Rusya: Rusya ile Trkiye Arasnda Mtekabil Te-

minata Mstenit Bir Dostluk Vardr.104 A.V. Berezkin .N. Zemskov .F. vain, storiya Vneney Politiki SSSR1917-1945, s.225.105 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.651. Trk ve Sovyet Bykelilerinin konumas iin

ayrca bkz. Raid Tacibayev, Kzl Meydandan Taksime, s.39.106 Antlama ierinin uzun deniz yolculuu yapamayacak kadar hasta olmas ve Arasn da

ayn dnemde Cenevrede bulunmasndan dolay Pariste imzalanmtr.107 Ad geen antlama Sovyet literatrnde Sovyet-Trk Dostluk ve Tarafszlk Antlamas

olarak anlmaktadr. M.A. Gasratyan P.P. Moyseyev, SSSR i Turtsiya 1917-1979, s.65.108 Kmuran Grn, Trk-Sovyet likileri, s.117.109 smet nn hatralarnda gerek ad geen antlamay ve gerekse dnemin Avrupa siyasi ge-

limelerini mkemmel bir ekilde yorumlamtr: 1925 Antlamas Ruslarn devrimden sonraizledikleri genel politikann tabii bir neticesi olarak, bize daha yakn bulunmak arzularndandomutur. Rusya, Batl devletler tarafndan kuatlmaktan kurtulmak iin yakn komularile dostluk ilikileri iinde bulunmak ve Almanyann ngiltere ve Fransaya yaklamasn n-lemek istiyordu. Politikasnn esas bu idi. Fakat, Fransa ve ngiltere, Almanyay da yanlarna


23/37


TBMMnde 11 ubat 1926 tarihinde onaylanm ve bunun zerine ierin, gn-derdii bir telgraf ile Trk tarafn tebrik etmitir110.

22 Aralk 1925 tarihinde ise Sovyet TASS ajans, hem Trk-Sovyet ilikileri-nin iyiliinden bahseden hem de ortalarda dolaan, Trkiye kart Sovyet-talyan ittifaknn aslsz olduunun belirtildii bir aklama yapmtr111.

1925 Antlamas Sonrasnda Trk-Sovyet likileri

Trk-Sovyet ilikileri bahsettiimiz ekilde ilerlerken, Musulun 1925 sonla-rnda ngiltere mandasna braklmas ve ardndan da Lahey Uluslararas Ada-let Divannda Trkiyenin itiraznn reddedilmesi sonucunda, Trk-ngiliz ili-kileri gergin bir hl almtr112. Bu gerginlik ksmen de olsa 5 Haziran 1926 tari-hinde Ankarada imzalanan Hudut ve yi Komuluk Antlamas ile giderilmeyeallmtr113. I. Dnya Sava sonras ve Lozanda zlemeyen sorunlar tektek ele alp sonulandrmaya balam olan Trkiye Cumhuriyeti, Franszlarlaolan Suriye sorununu da 26 Mays 1926 tarihinde imzalanan Ankara Antlamasile byk lde zmlemitir114.

Avrupa Devletleri ile bu gelimeler olurken, Trk-Sovyet ilikilerine ve1926 ylnn ubat ayna dnecek olursak, 18 ubat 1926da Ankarada SSCBEliliinde yaplan grmede Atatrk, 1925 Dostluk ve Tarafszlk Antlama-snn iki lke arasndaki ilikilerin sadece balangc olduunu, daha ok ze-

rinde allmas gerektiini ve niha hedefin Trk-Sovyet ittifak antlamas ya-

alarak, talya, Polonya ve ekoslovakyann da iinde bulunduu Lokarno Antlamasn yap-tlar. Bu antlama, Sovyetlerin izledikleri politikaya aykr idi. Bizim politikamza da uygundt iin, Lokarno Antlamasndan hemen sonra, aralk aynn ortasnda, Ruslarla Paristezel bir tarafszlk antlamas imzaladk. Bu 1925 Antlamas, Lokarnodan hemen hemen ikihafta sonradr ve ona yant anlamndadr. Sovyetler, ilk zamandan itibaren, Almanya ile dierdevletler arasnda yaplan antlamalar ve yaknlama giriimlerini daima endie ile karlam-lardr. 1925te bizim antlamamzla ona cevap vermek istediler. Sovyetlerle ilikilerimizinemniyet zerinde bulunmas ve araya bir phe girmeksizin devam etmesi, bizim iin ilk gn-den beri nemli bir dikkat konusu olmutur. Bu bakmdan 1925 Tarafszlk Antlamas bizimpolitikamza da uygun dyordu. smet nn,Hatralar, C. II, s.243.

110 Atatrkn Milli D Politikas, C.II., s. 123.Ayrca 17 ubat 1925 Trk-Sovyet Tarafszlk ve Saldrmazlk Antlamasnn onaylanmas s-

rasnda yaplan konumalar ve onaylanan 3 madde hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Age.,s.123-127.

111 Dokument Vreney Politiki SSSR, C.8, s.754.112 Hasan Kni, Trkiyenin Bat le likileri,Atatrkn D Politikas Sempozyumu, s.5.113 Antlamann ayrntlar iin bkz. smail Soysal, Trkiyenin Siyasal Antlamalar, C.I, s.313. Bu

antlama ve ncesinde imzalanm olan 14 Mart 1925 Ayrcalk Szlemesi Trkiyenin Irakpetrolleri zerindeki birtakm haklarn ve kazanmlarn da dzenlemekte idi. Bu bakmdanayrntl bilgi iin bkz. Hikmet Ulubay, Petropolitik, s.517-519.

114 Bu antlama ile taraflar nc bir devletin saldrs karsnda tarafsz olmay stlenmilerdir.smail Soysal, Trk Fransz likileri, Belleten, C. XXXXVII, S. 188, s. 977.


24/37


plmas olduunu sylemitir115. 19 Nisan 1926 tarihinde Sovyetler BirliininAnkaradaki yeni elilik binas almtr. Dzenlenen resepsiyona katlan Ata-trk ile Sovyet Bykelisi Surits arasnda zellikle Balkanlarn durumu ile n-giliz ilikileri ekseninde, Trk-Sovyet ilikileri konuulmutur116.

1926 ylnn Nisan aynda Trk-Sovyet ilikilerinde grlen bir baka ge-lime de Ziraat Bakan Sabri (Toprak) Bey ve heyetinin gerekletirmi olduuMoskova ziyaretidir117. 9 Eyll 1926 tarihinde ise Trk-Sovyet snr arazisininkesin tespiti ile ilgili snr dzenleme protokol imzalanarak snr son hlinialmtr118.

11 Kasm 1926da Dileri Bakan Tevfik Rt Aras, Hamidiye Zrhls ileOdessaya giderek Sovyetler Birliini ziyaret etmitir119. ierin bu ziyaretinkonusuna ilikin yapt aklamada, iki dileri bakannn hkmetlerini ilgi-lendiren konular gzden geirdiklerini belirtmi ve daha sonra yapt baka

bir aklama ile de ayrnt vermitir: Yaklak bir yl evvel Pariste (Arasla)bulutuk ve iki memleket iin ok nemli bir tarafszlk antlamas imza ettik.ki hkmeti ilgilendiren birok konuyu konutuk. Ancak zamanmz yeterlideildi ve aradan bir yln olaylar geti. Bunlar yeniden gzden geirmek ge-rekti Gemite Sovyetler Birlii ile Trkiyenin gelimesi paralel olmutur.imdi de iki memleket snrlar iinde bar uralara girimilerdir. SovyetlerBirlii ile Trkiye dnya kapitalizminin memleketlerine szmalarna kar m-cadele etmektedirler120. Odessa grmelerinde iki Bakan arasnda Trkiyedeyaayan arlk mensuplar ve onlarn SSCB aleyhine gerekletirdikleri faaliyet-ler konusunda da bir konuma gemi ve ierin bu faaliyetlere son verilmesiniTrk tarafndan rica etmitir121. Trk heyeti Odessada olduka iyi karlanm-tr. Hatta 13 Kasm 1926 gn Trk heyetini Odessaya gtren Hamidiye Zrh-lsnn denizcileri iin de bir ziyafet verilmitir122. Odessa grmelerinden son-

115 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.9, s.118.116 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.9, s.248 ve sonras.117 BCA, f.030.18.1.1., y.16.69.15.118 Fahri Belen,Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, s.306.119 Ziyaretin detaylar ve Ruslarn karlamalar ile ilgili olarak dnemin Moskova Bykelisi

Zekai Bey tarafndan Dileri Bakanlna gnderilmi telgraf grlmeye deerdir. Zekai BeyMoskovadan Odessaya ierinle birlikte gelmitir. Ayrntlar iin bkz. Atatrkn Milli DPolitikas, CII, s.138-139. Tevfik Rt Beyde ayrca 14 Kasm 1926 tarihinde bir telgraf ileOdessa intibalarn merkeze bildirmitir. Bkz.Age., s. 141.

120 J.Degras, Soviet Documents on Foreign Policy C.II den aktaran Ahmet Suat Bilge, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri 1920-1964, s.101. ierinin bahsettiimiz konumas ayrcazvestiya gazetesinde de yaynlanmtr. Ayrntl bilgi iin bkz. zvestiya, 24.11.1926.

121 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.9, s.543.122 zvestiya, 14.11.1926.


25/37


ra aralk aynda Berline giden ierin, burada Odessa grmeleri ile ilgili ola-rak yapt aklamalarda, Trklerle konu zerinde konutuklarn belirtmive bu konular: Ticaret antlamas, Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi vetalya meselesi olarak belirtmitir123. Bu arada belirtmemiz gereken bir noktada, gerek Trk ve gerekse Sovyet yetkililerin karlkl olarak Trkiye veSSCBnde gelien olaylar, ortaya kan bulular vb. takip etmeleridir. Buna birrnek olarak Trkiyenin Moskova Bykelilii Kasm 1926da Sovyetler Birli-inde gerekleen yeni bte konumalarn ve vergi kalemlerini bir rapor hli-ne getirmi ve incelenmek zere merkeze gndermitir124.

1927 ylnn Ocak aynda Trkiye, 3 Mart 1924 Trk-Alman Dostluk Ant-lamasndan sonra Almanya ile ikinci bir anlama olarak Karlkl kametAntlamas adn tayan bir metin imzalam ve ilikilerini gelitirmitir125.Trkiye bu antlama ve bu dnemde gerekletirdii dier giriimler ile Avru-padaki yerini gn getike salamlatrmakta ve artk zerinde mcadele edi-len bir devlet olmaktan kurtulmaktadr. Bu dnemde Trkiyenin uluslararaspolitika sahnesinde daha aktif bir rolde olduunu sylememiz olasdr. Ayrca1927 ylnda Trkiye ile Sovyetler Birlii arasnda ekonomik ilikileri gelitir-mek amacyla, 11 Mart 1927 tarihinde Ankara da Ticaret ve Seyrisefarin Ant-lamas imzalanmtr.

12 Mays 1927 tarihinde ngiliz Polisi Londrada bulunan ngiliz-Rus Koo-peratif irketi ARCOSun brosunu basm ve birtakm evraka el koymutur.Daha sonra yaplan incelemeler sonucunda bu firma ierisinde alan bir Sov-yet casus ebekesi ortaya karlm ve 24 Mays 1927 tarihinde ngiltere, SovyetRusya ile ilikilerini kesmitir. Bu olayn Trk-Sovyet ilikilerini ilgilendiren

blm ise, baskn ve sonras hakknda sert tepki veren Rus basnnda TevfikRt Arasn adnn gemesidir. Habere gre Tevfik Rt Aras, Rus Masla-hatgzar Potemkine, ARCOS basknnn nceden hazrlandn ve Pekin B-ykeliliinin baskn ile ilikili olduunu sylemitir126.

Avrupadaki tm bu siyas gelimelerin yannda Trkiye Cumhuriyeti veAtatrk, Sovyet ihtilalinin onuncu yl dnmn unutmamlar ve Sovyetler

123 A.S.Bilge, age., s.101-102.124 BCA, f.030.10.,y.247.673.23.125 Yavuz zgldr, Trk-Alman likileri 1923-1945, Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara 1993,

s. 36-39.126 Kmuran Grn, Trk-Sovyet likileri, s.121-122. ARCOS Londradaki Sovyet ticar ilikilerini

dzenlemek amal kurulmu bir irket idi. Rus basnnn Tevfik Rtnn olay ilikilendir-diini syledii in baskn ise, Nisan 1927 tarihinde inli yetkililerin Pekinde bulunan RusBykelilik binasn basmalarndan ibarettir.


26/37


Birlii Bakanlar Kurulu Bakan Kalinine 17 Kasm 1927 tarihinde bir tebrikmesaj gndermilerdir127. Ayn tarihte Ankaradaki Sovyet Eliliinde dzen-lenen kutlamaya da bizzat itirak eden Atatrk, burada bykeli ile yaptgrmede hem Trk-Sovyet dostluundan bahsetmi; hem de Trk-ran iliki-leri hakknda grlerini aklamtr. Atatrke gre gelecek dou milletlerininellerinde ykselecektir128.

28 Kasm 1927 tarihinde smet Paa ile Sovyet Bykelisi Surits, Ankaradagrm ve smet Paa ngiliz-Sovyet ilikilerinin genel gidiat ve Avrupanndurumu hakkndaki yorumlarn Suritse aktarmtr129.

7 Aralk 1927de ierinle gren Trkiyenin Moskova Bykelisi Tev-fik (Byklolu) Bey ile Sovyet Dileri Bakan arasnda Cemiyet-i Akvam, Po-lonya-Litvanya gerginlii, Trk-ngiliz-talyan ilikileri, Boleviklere muhalifolanlarn durumlar, ticari konular ve Trkiyenin demir yollar konular konu-ulmutur. Burada dikkat eken nokta ierinin Trkiyeden zellikle yiyecekithal etmek istediklerini belirtmesi ve Trkiyede kurulan demiryollarnn Al-man imtiyaznda olup olmayacan sormasdr. Tevfik Bey, cevabnda TrkDemiryollarnn mill olacan ve yabanc lkelere sadece mteahhitlik greviverilebileceini sylemitir130.

1917 ihtilali sonrasnda gelien olaylar ve dnya konjonktr nedeniyle ba-

tl devletler uzun sre Sovyetler Birliini tanmak istememiler ve bu tutumla-rn 1920lerin sonlarna kadar srdrmlerdir. Zamanla Sovyetler Birliinini ve d politikalarnn oturmas, sistemin anlalmas ve Avrupada da savanizlerinin kllenmeye balamas ile birlikte, Sovyetler Birlii bat sahnesindekendisine daha fazla yer bulmaya balamtr. Bu gelimeler sonucunda, Sov-yetler Birlii Milletler Cemiyetinin arka kmas ile Cenevrede toplanan Silah-szlanma Konferansna davet edilmitir. Sovyetler Birlii bu konferansa Trki-yenin de katlmas iin teklifte bulunmutur131. Silahszlanma KonferansnnHazrlk Komisyonunda grevli bulunan Sovyet temsilcisi Litvinof, TrkiyeCumhuriyeti dnya siyasetinde oynamakta olduu mhim rol ve corafi du-rumu sebebiyle komisyon almalarna katlmaldr aklamasnda bulunmu-

tur. Sovyetler Birliinin teklifi zerine, Mart 1928de Trkiye, Cenevreye davet

127 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s. 591.128 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.10, s.480 ve ilerisi.129 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.10. s.63.130 BCA, f.030.10.,y.247.673.36.131 Bu toplantnn organizasyon komitesinde yer alan Litvinof, Trkiyenin stratejik yeri ve nemi

dolaysyla toplantya itirak etmesi gerektiini belirtmitir. Ayrntlar iin bkz. DokumentVneney Politiki SSSR, C.11, s.136.


27/37


edilmitir. Bu toplantda Trk temsilcisi tam silahszlanma konusunda Sovyettezini desteklemitir132.

1928 Martnda Trkiyeye gelen bir in heyeti Sovyetler Birlii yetkililerin-de telaa sebep olmutur. Trkiye ve Mustafa Kemalden etkilenecek heyetinSovyet kontrolnden kacan dnen SSCB yetkilileri telaa kaplmlar-dr133. Bilindii gibi o dnemde in, etkin bir Sovyet nfuzu altndadr.

10 Mart 1928 tarihinde talyann Trkiyeye sunduu, eitli ittifak ve ibir-lii konularn ieren anlama taslana ve talyann Yunanistan da ibirliinekatalm arsna ramen Trkiye, anlamaya Sovyetler Birliinin katlmasn

teklif etmitir134. ierinin 20 Nisan 1928de Suritse gnderdii telgrafta daaa yukar ayn konular mevcuttur. ierin, Balkanlar da glenecek talya veYunanistann Polonya ve Romanya konularnda SSCBni rahatsz edebileceini,ayn ekilde bu durumun Trkiye iin de eitli olumsuzluklar ortaya karabi-leceini belirterek, Trkiyenin yaplacak antlamalara Sovyetler Birliinin dekatlmasn istemesinin Surits tarafndan Trk hkmetine bildirilmesini iste-mitir135.

Bu arada Locarno Antlamasndan beri Avrupadaki gcn gelitirmekiin ura veren ve bu nedenle de Amerikaya yakn bir izgi sergileyen Fransa,1927 ylnda Amerikaya aralarnda hibir zaman sava yapmayacaklarna dair

bir ebedi bar antlamas nermitir. Fransann bu nerisine Amerikann ce-vab, bu tr bir barn sadece Fransa ile snrl kalmasn istemedikleri, btndnya lkeleri ile byle bir paktn yaplmasn ve savan yasa d ilan edilme-sini arzu ettikleri eklinde olmutur. Bundan sonra Fransa Dileri BakanBriand ile ABD Dileri Bakan Kellogg arasnda bir mektup trafii balamtr.Ortaya kan gelimeleri dier Avrupa lkeleri ile de paylaan Kelloggun ne-risi zellikle dier lkelerde hemen olumlu yank bulmu ve 27 Austos1928de Pariste, ABD, ngiltere, Almanya, talya, Japonya, Polonya, ekoslo-vakya ve Belika arasnda Kellogg pakt imzalanmtr136. Bu antlamaya Trki-ye 8 Eyll 1928 tarihinde katlmtr. Batl devletlerin saldrsna uramaktan

132 Mehmet Gnlbol Cem Sar, 1919 1939 Yllar Arasnda Trk D Politikas, Olaylarla Trk DPolitikas, s.85-86.

133 Mehmet Saray,Atatrkn Sovyet Politikas, s.87.134 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.249.135 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.274.136 R.Uarol, age., s.527-528.


28/37


ekinen Sovyetler Birlii ise pakta katlmakla kalmayp bu belgeyi tasdik edenilk devlet olmutur137.

13 Mays 1928de Moskovadaki Trk Bykelisi, ziyaret ettii ierin ilestanbulda bulunan Sovyet Mlkleri, arlk dneminden kalan Rus mallar veMolokan kyllerinin durumlar hakknda bir grme yapmtr138. Sovyetvatandalarnn, Trkiye Cumhuriyeti snrlar ierisindeki mallar ve onlarndurumlaryla ilgili olarak verilen bir Sovyet notas da 22 Mays 1928 tarihindeTrk makamlarnn eline ulamtr. Notada, ikili anlamalarla belirlenen Sov-yet vatandalarnn mal edinme ve bunlarn korunmas konularna Trk H-

kmetinin ihtimam gstermesi vurgulanmtr139

.15 Haziran 1928 tarihinde Idrda bulunan Trk askeri mfreze raporuna

gre, Rus snr direinin dibinden alan ate sonucu Vahid adnda bir Trkvatanda hayatn kaybetmitir. Atein snrn dier ucundan yaplmas nede-niyle, ate edeni yakalamak mmkn olmamtr. Durumu Dileri Bakanl-na bildiren Dou Snr Komutan Hsn Bey, ilgili bakanlka olaya mdaha-le edilmesini ve takibinin gerekletirilmesini ilgili makamlara arz etmitir140.

21 Temmuz 1928 tarihinde Ankarada Saraolu ile Sovyet Elilii alan-larndan bir heyetin grt konu, yine Trkiyede bulunan Sovyet uyruklu-larn mallarnn durumu olmutur141. Bu konu 7 Austos 1928 tarihinde tarafla-

rn anlamas ve konuya binaen bir metin imzalamas ile sona ermitir142.Trkiye Cumhuriyetinin kuruluunun beinci yl nedeniyle Trkiyeyi kut-

layan Sovyet yetkililere Atatrk tarafndan 31 Ekim 1928 tarihinde bir telgrafekilerek teekkr edilmi ve her iki lkenin dostane ilikilerinin kendilerine vednyaya getirdii olumlu ve bar havadan sz edilmitir143. Yine Atatrktarafndan 7 Kasm 1928 tarihinde Sovyet ihtilalinin 11. yldnm nedeniyleKalinine bir telgraf ekilmi ve onun ahsnda Sovyetler Birlii tebrik edilmi-tir144.

Trkiyenin Moskova Bykelisi Vasf nar Bey, 7 Ocak 1929 tarihindemerkeze gnderdii bir telgraf ile Sovyet Dileri yetkililerinden Stomanyokof

137 Mehmet Gnlbol Cem Sar, agm., s.86.138 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.315.139 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.327 ve sonras.140 BCA, f.030.10.,y.247.673.40.141 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.427.142 Dokument Vneney Politiki SSSR, C.11, s.472.143 Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, s.599.144 Age., s.599-600.


29/37


ve Rotetayn ile grtn bildirmi ve merkezden talimat istemitir. G-rmede zerinde durulan konular, Romanya ve Lehistann Trkiyeden des-tek almak ve Sovyetler Birliine kar faaliyetler gelitirmek amacyla yaptklargiriimler, Macar-Romen olas birlemesi, Lehistandaki saldrgan emeller g-den politikaclar, Baltk devletlerinin olas bir savataki pozisyonu, FranszlarnLehistandaki Sovyet, kart faaliyetleri, Trk-Bulgar, Trk-Yunan, Trk ngiliz, Trk-Fransz, Trk-ran ve Trk-talyan ilikileridir. Vasf Bey konu-mada Trk-Sovyet ilikilerinin dostane olduunu, Trkiyenin Sovyet kartherhangi bir giriimin iinde olmayacan belirtmitir145.

Stalin rakiplerini alt ederek 1927 ylnda Sovyetler Birliinde l ynetimisonlandrm ve lkenin tek hakimi olmutur. Stalinin dnya gr ve dpolitika yaklam, srekli phe ve Sovyetler Birliine kar olas ittifaklar en-gellemek zerine kurulu idi. Bundan dolay Kellogg Paktna olumlu yaklaanSovyetler paktn Dou Avrupa lkelerinde daha abuk uygulanmas amacyla 9ubat 1929da Moskova da Polonya, Romanya, Letonya ve Estonya ile LitvinofProtokol diye bilinen bir protokol imzalamtr146. Trkiyenin de bu protokolekatlmasn isteyen Ruslar, Ankara elileri Surits aracl ile metni Dileri Ba-kan Tevfik Rt Beye ulatrmlardr. Trk yetkililer metne olumlu yaklan-ca, TBMM 1 Nisan 1929 tarihli oturumunda Litvinof Protokolne katlm ka-

bul etmitir147. Trkiye ile birlikte Litvanya ve ran da protokole katlmlar-

dr148.Bu arada, 12 ubat 1929 tarihinde, Leninin nemli dostlarndan ve dne-

min Kzl Ordu komutanln da yapm olan, Leninden sonra Sovyet iktidar-nn en nemli varisi olarak grlen ancak Stalin tarafndan ustalkla tasfiye edi-len Troki stanbula gelmitir149.

145 BCA, f.030.10., y.247. 674. 3. Sovyet yetkililer zellikle Macaristandaki faaliyetleri iin Trki-yeden yardm istemilerdir: Macaristanda sefaretimiz yoktur, aldmz malmat ok az-dr, sizin gibi merkezi Avrupada ve Bdapetede uzun zeman kalm ve ora ahvaline yakinenvakf olduunu anladmz kymetli bir dostumuzdan ok istifade olan siyasetimizde sizin(conseil) lerinize ok ihtiyacnz olacaktr, bunlar sizden daima reca edeceiz.Agb., s.3.

146 Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, C.II, s. 423-424.147 Mecliste protokol grlrken konu hakknda T. Rt Arasn szleri yledir: Meclisi

linin tasdikine arzolunan Protokol esas Byk Meclisin tasvip ve tasdikine iktiran etmiolan Kellog paktnn bir an evvel ark Avrupada mer,iyete gemesi iin komumuz ve dos-tumuz Sovyet Hkmeti tarafndan yaplan bir teebbs zerine muhtelif alakadar hkmet-ler meyannda Trkiyenin de itirak ettii bir paktr. Mehmet Gnlbol- Cem Sar, agm., s. 86-87. Bu konumalar topluca takip etmek iin ayrca bkz. Tevfik Rt Aras, Lozann zlerinde10 Yl, s.63 ve ilerisi.

148 SSSR i Turtsia, s.75.149 Trotzkiy,Moja jizn, s. 177.


30/37


17 Austos 1929 tarihinde Trkiyenin Moskova Bykelisi Hseyin RagpBey, Sovyet Dileri Bakan Yardmcs Karahanla makamnda grmtr.Grmede Trk-Fransz, Trk-Yunan ilikileri hakknda yzeysel bilgi alveriinde bulunulmu, Trk-Sovyet ilikilerinin iyiliinden bahsedilmitir. B-ykelinin istei zerine Karahana, Trk-Sovyet ticari ilikilerindeki skntlaranlatlm ve zlmesi yolunda ricada bulunulmutur. Son olarak daKarahann yaknda Trkiyeye yapmay planlad ziyaret hakknda gralveriinde bulunulmutur150.

17 Ekim 1929 tarihinde ise Trkiye-Sovyetler Birlii Karadeniz Silahlarnn

Snrlandrlmas Antlamas imzalanmtr.12 Aralk 1929 gn Sovyet Dileri Komiser Yardmcs Karahan Trki-

yeye resm bir ziyarette bulunmutur. Ziyaretin ana konusu 17 Aralk 1929dasona erecek olan 1925 Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Paktnn yenilen-mesi ve ek protokollerle geniletilmesidir151. stanbuldan Ankaraya geenKarahan, 13 Aralk 1929da enternasyonal mar eliinde Dileri Bakan Tev-fik Rt Aras tarafndan karlanmtr. Tevfik Rt, smet nn, Kazmzalp gibi devrin nemli kiileri ile gren Karahan, 16 Aralk 1929 tarihindede Cumhurbakan Atatrk tarafndan kabul edilmitir152. Babakanlk Cumhu-riyet Arivi dosyalarnda bulunan bir ifrede smet nn, 14 Aralk 1929 tari-hinde Atatrke; Karahan, kendisi ve Tevfik Rt Bey arasnda geen konu-mada edindii intibalar iletmitir. Buna gre Karahan, smet Paa zerindesamimi ve iyi bir intiba brakmtr. nnye gre, sresi dolan protokollerinuzatlmas, demiryolu ve denizyolu ile ilgili eitli anlamalar imzalanmas ola-sdr153. Antlamann ncesinde Trk basnnda da Trk-Sovyet ilikilerini venyazlar yaymlanmaya balam; ilikilerin ne kadar iyi olduundan dem vu-rulmutur154.

17 Aralk 1929 tarihinde ise 1925te imzalanm olan Trk-Sovyet Dostlukve Saldrmazlk Pakt yaplan ek bir protokolle iki yllna uzatlmtr.Karahann Trkiye ziyareti ile ilgili Sovyet basnnda eitli makaleler yayn-

150 BCA, f. 030. 10., y.247. 674. 21. Bu grmede Karahan, Trk hkmeti hakknda, Sovyet

hkmetinin yegane dostu sfatn kullanmtr.Agb., s.2.151 1925 Trk-Sovyet Dostluk ve Saldrmazlk Pakt yaps gerei imzalayan taraflar alt ay nce-

den fesih kararlarn bildirmezlerse otomatik olarak bir yl sre ile uzamaktayd. Bu madde1928de iletilmi ve antlama bir yl uzamt. Karahann ziyareti antlamaya yeni maddelereklemek iin her iki tarafn gr ve dncelerini almak amaldr.

152 M. Perinek, age., s.180.153 BCA, f.030. 01.,y. 1.5.32.154 Hkimiyet-i Milliye, 15.12.1929.


31/37


lanmtr. Bunlardan protokoln uzatlmasndan sonra kan bir makalede, an-lamann uzatlmasnn ok faydal olduu fakat kalc bar iin kapitalist dev-letlerin de bara katlmas (hatta devre d kalmas) ile mmkn olabilecei,

bu devletlerin gerek Lokarno ve gerekse dier protokol ve anlamalarla daimaTrk-Sovyet ilikilerini bozmaya altklarn yazlmtr155.

Trk-Sovyet ilikileri bu ekilde ilerlerken, zaman zaman bahsettiimiz gi-bi, Trkiye, gerek komu gerekse Avrupa ve dnya lkeleri ile ilikilerini geli-tirmeye devam etmitir. Bu almalardan birisi de 30 Mays 1928de Romadaimzalanan Trk-talyan Tarafszlk, Uzlama ve Adli Tesviye Antlamasdr.

Bizzat Mussolini ve Tevfik Rt Aras arasnda imzalanan antlama ile Trkiyeve talya karlkl olarak sonuna kadar diplomasiyi kullanmay kabullenmi-lerdir156.

1929 ylnn SSCB ve dnya tarihi asndan bir nemli olay da; ierininyerine Litvinovun Sovyetler Birlii Dileri Bakanl grevine gelmesidir157.

Sonu

1920li yllara lkesi igal edilmi, Mill Mcadele sava veren, tarm ve sa-nayisi yaralanm, ekonomisi km bir durumda giren Trkiye ile rejim dei-iklii sonras i sava hlinde olan, ekonomik ve sosyal ynden karmaa ieri-sinde bulunan ve byk toprak kayplar yaayarak giren Rusya, gerek bahset-

tiimiz artlar ve gerekse corafi yaknlklar nedeniyle ksa srede birbirleriyletemasa gemi ve ilikilerini artrmaya gayret gstermilerdir. ki lkenin mev-cut meselelerinin zmnde karlkl iyi ilikiler ok nemli bir yer tutmutur.

1922 ylnda SSCBnin ve 1923 ylnda Trkiye Cumhuriyetinin kurulmala-r ile iki lke gerek d ve gerek ite verdikleri mcadelenin sonucunu almlarve dnya sahnesinde yerlerini almlardr. Trkiye Cumhuriyetinin kurucusuMustafa Kemal Atatrk ile Sovyetler Birliinin kurucusu Lenin arasnda, Mill

155 Pravda, 19.12.1929.156 Mehmet Gnlbol- Cem Sar, agm., s.89. Trk-talyan Antlamas, Trkiyenin dier lkelerle

yapt antlamalarn dnda ayr bir neme sahiptir. Trk-Sovyet ilikilerinde srekli bir geri-lim noktas olarak grlen Sovyet-talyan yaknlamas ve talyann (zellikle 1922den sonraMussolininin iktidara gelmesinden sonra) Balkanlar zerindeki bilinen emelleri Trkiyeyidaima tedirgin etmitir. Her ne kadar Sovyet yetkilileri talyan-Sovyet ilikilerindeki gelime-lerde Trkiye aleyhine herhangi bir unsurun olmadn defalarca Trkiyeye bildirmilerse deTrkiye bu konuda daima bir soru iaretine sahip olmutur. 1928 Antlamas ile Trk-talyanilikilerinin imza altna alnmas ve antlamann ieriinin daima bar ilkesine dayanmasTrkiyeyi olduka rahatlatm ve bu durum Trk-Sovyet ilikilerine de olumlu bir ekildeyansmtr.

157 Tacibayev, age., s.72.


32/37


Mcadele dneminden kalma iyi ilikiler, iki lke ilikilerinin de iyi ynde ge-limesinde nemli etki yapmtr.

Leninin 1924 ylnda lmesinden sonra Sovyetler Birliinde grnrdeoklu fiiliyatta ise Stalinin etkisinde bir ynetim olumutur. 1927 ylnda Sta-linin tm yetkileri zerinde toplamasna kadar devam eden bu srete Trk-Sovyet likileri nceki dnemde olduu gibi dostane ve iyi ekilde srmesineramen, Stalinin genel d politika ilkeleri ve Sovyetler Birliine kar kurul-mas muhtemel ittifaklar paranoyas, Trk-Sovyet ilikilerini de etkilemitir.Stalin, batl lkelere kar Sovyetler Birliinin d politikasn daima kukular

ve olas Sovyet kart ittifaklar nlemek eklinde planlam ve dier lkelerleolan ilikilerini de hep bu erevede gelitirmitir. Ayn dnemde batc ve sta-tkocu bir politika izleyen Trkiye ise, tm lkelerle dostane ilikiler kurmakve yeni cumhuriyeti dnya kamuoyuna kabul ettirmek istemitir. Sovyetler Bir-liinin batya kar kukulu politikalar hi phesiz batc bir politika izleyenTrkiye ile olan ilikilerini de etkilemitir fakat dnya konjonktr Trkiye ileSovyetler Birliinin birbirinden uzaklamasnn 1920li yllar boyunca olmasnengellemi, iki lke arasndaki en iyi ve ileri ilikiler bu zaman dilimi ierisindegereklemitir.

1920li yllardaki Trk-Sovyet d politika ilikilerinin temelini yeri geldikenc lkelere kar uluslararas platformlarda birbirini destekleme ilkesioluturmutur. D politika alannda mevcut olan Trk-Sovyet ilikileri, ticarive kltrel alanda ayn ekilde geliememitir. Bahsedilen konularda eitliilikiler yaanmsa da bunlar siyasi ilikilerle kyaslanamayacak kadar azdr.

1921 Moskova Antlamas ile 1925 ylnda Pariste imzalanan Trk-SovyetDostluk ve Tarafszlk Antlamas sadece 1920li yllarn deil; Trk-Sovyet ikiliilikiler tarihinin en nemli antlamalarndandr. Bu antlamalar ile II. DnyaSavanda dnya konjonktr deiinceye kadar olan Trk-Sovyet ilikileridzenlenmi ve sonrasndaki tm siyasal gelimeler bu ereveye oturtulmu-tur.

Bu almann kapsad sre ierisinde dikkat eken bir baka durum da,iki lkenin nemli mevkilerindeki yetkililerin karlkl olarak gerekletirdikle-ri ziyaretlerdir. Bu ziyaretler ve etkileri, basn ve radyo yoluyla iki halka dayanstlarak iki milletin birbirine yaknlamas da salanmaya allmtr. Budnemde grlen sosyal etkiler bu abann ksmen baarl olduunu gster-mektedir. zellikle Trk taraf yeni kurulan baz kurum ve kurulularda Sovyetmodelinden olduka fazla yararlanmtr.


33/37


Sonu olarak 1920li yllar iin, Trk-Rus ilikileri olarak balayan temasla-rn Trkiye-Sovyetler Birlii ekline dnd, karlkl iyi niyet ierisinde ol-duu, d politikada tarih boyunca ulat en st noktaya geldii ve ticari, kl-trel, eitim gibi konularda da ilikilerin gelitirilmeye alld bir zamandilimidir diyebiliriz. 1920li yllarda oluturulan Trk-Sovyet politik temeli et-kisini uzun yllar kaybetmemi, yine ayn dnemde balanan dier ilikiler deilerleyen yllarda gelierek devam etmitir.


34/37


KAYNAKLAR

A.ARVLER

Babakanlk Cumhuriyet Arivi

f.030.18.1.1., y.16.69.15.

f.030.10., y.247.673.23.

f.030.10., y.247.673.36.

f.030.10., y.247.673.40.

f.030.10., y.247. 674. 3.

f. 030. 10., y.247. 674. 21.

f.030. 01., y. 1.5.32.B.KTAPLAR VE MAKALELER

AFETNAN, A., zmir ktisat Kongresi, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1989.

APAK, Rahmi, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Trk Tarih Kurumu Yay., Ankara

1988.

ARALOV, S.., Bir Sovyet Diplomatn Trkiye Hatralar, Burak Yaynevi, stanbul

1995.

ARAS, Tevfik Rt, Lozann zlerinde 10 Yl, Akam Matbaas, stanbul 1935.

ARMAOLU, Fahir, 20. Yzyl Siyasi Tarihi, Alkm Yay., stanbul 2005.

ASLAN,Yavuz,Mustafa Kemal M. Frunze Grmeleri / Trk Sovyet likilerinde Zir-

ve, Kaynak Yay., stanbul 2002.

Atatrkn Btn Eserleri, C.12, Kaynak Yay., stanbul 2003.

Atatrkn Milli D Politikas, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1981.

Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yay., Ankara

2006.

BAYUR, Yusuf Hikmet, Trkiye Devletinin D Siyasas, Trk Tarih Kurumu Yay.,

Ankara 1995.

BELEN, Fahri, Askeri, Siyasal ve Sosyal Ynleriyle Trk Kurtulu Sava, Babakanlk

Kltr Mstearl, Ankara 1973.

BENHR, aatay, Stalin Dnemi Trk-Sovyet likileri, Seluk niversitesi Trkiyat

Aratrmalar Dergisi, S.15, Konya 2004.

BEREZKN, A.V. Berezkin .N. ZEMSKOV .F. VAN, storiya Vneney PolitikiSSSR1917-1945, Nauka, Moskva 1966.

BLGE, Ahmet Suat, G Komuluk Trkiye Sovyetler Birlii likileri 1920-1964 , Tr-

kiye Bankas Kltr Yay., Ankara 1992.

BOGATUROV, A.D., Sistemnaya storiya Mejdunarodnyh Otnosheniy, Moskovskiy

Rabochiy, Moskva 2000.

CEBESOY, Ali Fuat,Moskova Hatralar, Temel Yay., stanbul 2002.


35/37


COKUN, Alev, Kuvay Milliyenin Kuruluu, ada Yay., stanbul 1996.

AVDAR, Tevfik, Trkiye Ekonomisinin Tarihi (1900-1960), mge Kitabevi, Ankara

2003.

Dokument Vneney Politiki SSSR, C.2-3-4-5-8-9-10-11, Gospolizdat, Moskva 1959-

1967.

GASRATYAN, M.A.P.P. MOYSEYEV, SSSR i Turtsiya 1917-1979. zdatelstvo,

Moskva 1981.

GSEM, O.V. O. O. MARTNYUK, storiya Ukraini, Navalna Kniga-Bogdal, Ternopil

2003.

GLEBOV, Anatoli, Liniya Drujbt, Sovyetski Pisatel, Moskva 1960.

GOLOLU, Mahmut, nc Merutiyet, Banur Matbaas, Ankara 1970.GKAY,Blent, Bolevizm ile Emperyalizm Arasnda Trkiye, Tarih Vakf Yurt Yay., s-

tanbul 1997.

GNLBOL, Mehmet Cem SAR, Atatrk ve Trkiyenin D Politikas (1919-1938),

Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi Yay.,

Ankara 1997.

GNLBOL, Mehmet Cem SAR, 1919 1939 Yllar Arasnda Trk D Politikas,

Olaylarla Trk D Politikas, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yay.

No:279, Ankara 1969.

GRN, Kmuran, Trk-Sovyet likileri (1920-1953),Trk Tarih Kurumu Yay., An-

kara 1995.

LEV,Yakov, S Dobroy Missiyey, Zvezda, No:4, Moskva 1963.

NN, smet, smet nnnn Hatralar, Yeni Gn Haber Ajans Basn ve Yay.

A.., stanbul 1998.

JAESCHKE, Gottard, Trk nklab Kronolojisi 1918-1923, C.I, ev.Niyazi Recep Aksu,

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yay., stanbul 1939.

KANSU, Mahzar Mfit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, Trk Tarih

Kurumu Yay., Ankara 1997.

KARACAN, Ali Naci, Lozan, Nokta Kitap, stanbul 2006.

KARAMAN, Sami Sabit Karaman, Trabzon ve Kars Hatralar 1921-1922 stikll Mca-

delesi ve Enver Paa, Arma Yay., stanbul 2002.

KAYMAK, Erol, Sultan Galiyev ve Smrgeler Enternasyonali, rfan Yay., stanbul1993.

KOHNOVCH, Andrei, mperiya Stalina, Bee, Moskva 2000.

KOSOLAPOV, P., Slovo Tovarishi Stalinu, Eksmo, Moskva 2002.

KN, H