NDEKLERNDEKLER............................................................................................................................................1 GR............................................................................................................................................................1 1. BLM....................................................................................................................................................2 DEVLETLK POLTKASINA GE...............................................................................................2

1.1. Millletirmeler......................................................................................3 1.2. Trk Lirasnn Deer Kaybna Kar nlemler......................................4 1.3. T.C. Merkez Bankasnn Kuruluu........................................................52. BLM....................................................................................................................................................7 DEVLETLK POLTKASININ SANAYLEME ZERNDEK ETKLER.............................7

2.1. Be Yllk Sanayi Planlar.......................................................................7 2.1.1. I. Be Yllk Sanayi Plan..................................................................8 2.1.2. II. Be Yllk Sanayi Plan...............................................................12 2.1.3. Sonular.......................................................................................13 2.2. Sektrler tibariyle Devletilik Politikas ve Uygulanmas...................13 2.2.1. Enerji............................................................................................13 2.2.2. Madencilik....................................................................................14 2.2.3. Ulatrma......................................................................................153. BLM..................................................................................................................................................16 DEVLETLK POLTKASI VE DI TCARET...............................................................................16

3.1. Sanayilemede D Ticaretin Rol......................................................17 3.1.1. thal kameci Sanayileme...........................................................17 3.2. Gmrk Tarifeleri...............................................................................19 3.3. Kambiyo Denetimi..............................................................................20 3.4. Takas ve Kliring Szlemeleri.............................................................21SONU.......................................................................................................................................................22 KAYNAKLAR...........................................................................................................................................23 EKLER.......................................................................................................................................................25

GRI. Dnya Sava, dnya ekonomik sistemini sarsarak uzun yllar devam etmi, krizlere neden olacak ekonomik dengesizlikleri de beraberinde getirmitir. 1929 yl, etkileri II. Dnya Savana kadar grlecek olan ekonomik krizin balang yl olmutur. 1929 Krizinin ortaya kard etkiler, o dneme kadar uygulanan iktisat politikalarnda deiikliklere gidilmesini gerektirmitir. 1

Sanayi Devriminden sonra, lkeler arasndaki gelimilik dzeyleri fark byk boyutlara ulaarak, merkez ve evre lkeler ayrm ortaya kmtr. 20. yzyla gelindiinde, Bat Avrupa lkeleri, sanayileme srecini tamamlayarak ekonomik durumlarn glendirmilerdir. Trkiye ise; ileri teknoloji ve sanayi seviyesine ulam, dnya ekonomik sistemini kontrol edebilen ngiltere ve A.B.D. gibi merkez lke olarak tabir ettiimiz lkelerin, hammadde ve tarmsal rn ihtiyacn karlayan bir evre lke olmutur. lke; yabanc sermayenin ak pazar konumunda, yerli sanayinin son derece geri olduu, tarma dayal bir yap arz etmektedir. Bu dorultuda Cumhuriyetin ilk yllarnda ama; ekonomik anlamda hzl bir kalknmann salanmasdr. Bu balamda alnan kararlar ve uygulamalar lkenin kalknma modelinde belirleyici olmutur. Cumhuriyetin ilk yllar, Trkiyede, sanayileme ve kalknma yolunda yaamsal neme sahip bir dnemi oluturmaktadr. Kalknmann, sanayileme ile salanabilecei gr dnemin iktisat politikalarna hakim olmutur. Lozan Antlamasnn 1929 ylna kadar devam edecek olan gmrk tarifeleri nedeniyle snai ithalata kota konulamamas, mill sanayinin gelimesi ynnde nemli bir engel tekil etmekteydi. 1930a kadar; Osmanl Devletinden intikal etmi bulunan teknolojik altyap ve sanayi tesislerine kayda deer bir ilave yaplamamt. Mill sanayi yok denecek kadar azd. Mevcut tesis ve iletmelerin, zellikle altyap yatrmlarnn nemli bir blm yabanclarn elindeydi. Bu dnemde zel teebbs, gerek liberal politikalar, gerekse tevik tedbirleri ile desteklense de nemli bir gelime kaydedilememiti. 1929 yl krizi sonrasnda ise, devletin nclnde sanayiye dayal ekonomi modeli benimsenmiti. Bu dorultuda Devletilik; Cumhuriyet Trkiyesinde kapitalist sermaye birikiminin zel bir yolu olarak, kapitalizmin geliiminde etkili olmutur. Devletilik kavram; kimi zaman liberalizmin kart olarak, devlet iletmeciliini de zorunlu klan mdahaleci bir iktisat politikas anlamnda kullanlmtr. Her ne kadar devlet, iktisadi faaliyetlerde bulunacak olsa da, zel sektr yatrmlarn tevik etmeye de devam etmitir. ktisad politika, sanayileme hamlesinin gerekletirilmesi ynnde dzenlemeye tabi tutulmutur. zellikle Sovyetler Birliinin etkisiyle, planl model benimsenerek, bu dorultuda Birinci ve kinci Be Yllk Sanayi Planlar hazrlanmtr. Gmrk tarifelerinin kstlayc etkilerinin ortadan kalkmasyla, yerli sanayinin korunmas ve geliimi ynnde d ticaret politikalar benimsenmitir. Bu dorultuda; gereken sermaye birikiminin salanmas ve sermayenin yatrma dntrlmesi iin mill bankalarn kurulmasna arlk verilmitir. Bir lkede para politikalarnn uygulanmas iin temel kurum olan Merkez Bankas da bu dnemde kurulmutur. Kurulu yllarnda ekonominin nde gelen sektrleri ticaret ve bankaclk iken, 1929 sonras ticaretin yerini sanayi almtr. 1930 ylna gelindiinde zel giriimcilik de gelime salanm; devlet, ekonomide ilk rgtlenme admlarn atmtr. 1933-1939 dneminde izlenen devleti politikalar neticesinde, sanayi ve buna bal olarak, bankaclk ve ulam sektrlerinde nemli gelimeler salanabilmitir. Bu alma ile; genel olarak 1929 krizi sonras dnem, zellikle 1933 yl itibariyle kendisini hissettirmeye balayan devletilik politikas dorultusunda, 1939 ylna kadar ele alnm; devletilik politikasnn hakim olduu bu dnemde, sanayileme ynnde yaplan atlmlarn lke ekonomisine etkileri ortaya koyulmaya allmtr.

1. BLMDEVLETLK POLTKASINA GEDevletilik politikasnn egemen olduu yllarda, Cumhuriyetin ilk kurulu yllarndan farkl olarak, belirlenen politikalar programlara bal yrtlmtr. Ayrca, kalknma yolunda hzl bir sanayileme ile birlikte, sanayi sektrnn ve alt yap sermayesinin gelimesine katkda bulunmas iin 2

tarmsal retim ve verimin artmasn salamak hedeflenmitir.1 Demiryollarnn millletirilmesi ile birlikte ise devletilik politikasnn ilk izleri grlmeye balanmtr.

1.1. MillletirmelerAtatrk, ncelikle i ve d siyasette her trl yabanc devlet imtiyaznn kaldrlarak siyasal ve ekonomik bamszln salanmas gerektii zerinde durmutur. Devleti iktisat politikasnn bir zellii olarak bu dnemde millletirmelere hz verilmitir.2 Millletirme hareketleri Cumhuriyetin ilk yllarnda balasa da, devletilik politikasnn hkim olduu 1933 ylndan itibaren younluk kazanmtr.3 Millletirmeleri; stratejik bir grev alan olarak kabul eden hkmet, Osmanl d bor demelerini zaman zaman ertelemek durumunda kalsa da, millletirme ile ilgili demelere ncelik tanmtr. 4 Devlet; yabanc sermayenin elinde bulunan altyap iletmelerini satn alarak, devletletirilmesine ynelmitir.5 Bu dorultuda dnemde, ou ngiliz ve Franszlara ait olmak zere, ehir hizmetleri ve ulatrma alannda faaliyet gsteren yabanc sermayeye ait irketler satn alnarak kamulatrlmtr.6 Yabanc sermayeye ait baz irketlerin devlet teekklleri kurularak milliletirilmesi ile ayn zamanda siyasi bamszln kazanlmas da amalanmtr.7 Milliletirmeler; devletin iktisadi teekkller kurmas ve iktisadi hayat dzenleyici tevik ve tedbirleri uygulamas eklinde olmak zere iki koldan yrtlmtr.8 Millletirmeler en fazla; demiryollar, limanlar ile elektrik, havagaz, su, telefon hizmetleri gibi belediye hizmetlerini ieren stratejik alanlarda younlamtr.9 Millletirilen demiryollarndan bazlar; Anadolu Demiryollar letmesi, Mersin- Tarsus-Adana Demiryolu letmesi, zmir-Aydn Demiryolu letmesi, Bandrma Demiryolu letmesi ve ark Demiryollar letmeleridir.10 Zira demiryollarn milliletirmeden, milli bir demiryolu politikas izlemek olanakszdr. Bu dorultuda en son, 1937de Trakya Demiryolu hattnn da millletirilmesiyle, yabanc irketlerin elinde bulunan son hat da alnmtr.11 Millletirilen balca irketler ise; Haydarpaa Liman letmesi (1928), stanbul Rhtm letmesi (1934), stanbul Su letmesi (1933), stanbul Telefon letmesi (1936), zmir Rhtm ve Tramvay letmesi (1937), Ereli Liman, Zonguldak atalaz Demiryolu ve Kmr Madeni letmeleri (1937), stanbul Elektrik letmesi (1938), stanbul skdar-Kadky Tramvay letmeleri (1938), zmir Telefon letmesi (1938), Ereli Liman ve letmesi ile atalaz Demiryolu Hattn ve Kmr Madeni letmelerini kapsayan Ereli irketi (1937)dir. Milliletirmeler, 1938 ylndan sonra da devam etmitir.

1 2 3 4 5 6 78 9

S.Yahya, Tezel, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi 1923-1950, 3.bsk., stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1994, s. 141. Yaa, Memduh v.d., Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, stanbul, Akbank Kltr Yayn, Apa Ofset Basmevi, 1980, s.84. Acar, Yaln, Tarihsel Adan Trkiye Ekonomisi ve zlenen ktisadi Politikalar (1923-1963), Bursa, Uluda niversitesi Basmevi, 1991, s. 56. Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.I 1929-1932, Ankara, A..S.B.F. Yaynlar No:569, 1.Blm, 1929-939, 1988.s. LVI. Koray Baol, Trkiye Ekonomisi, zmir, T.C. Dokuz Eyll niversitesi ..B.F. Yayn No:2, 1983., s. 62. Yaa v.d., s. 215. Aloba Bilge, Kksal A. Rasih, lkin, Trkiyede ktisadi Politikann Geliimi, y.y.,Yap ve Kredi Bankas A.. Yaynlar, 1973., s. 65. A.g.e., s. 6. Tezel, s. 198.

10

Afet, nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan XVI.Seri-Sa.14, 1972., s. 12. 11 Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.I,1929-1932, s. XXXIV.

3

1.2. Trk Lirasnn Deer Kaybna Kar nlemlerAtatrk, Nutukta ekonomik konulara geni lde yer vermitir. Bu erevede milli paramzn istikrarn korunmasna byk nem verdiini belirtmektedir.12 Bu dnemde parann deerinin korunmas, adeta milli bir grev olarak addedilmitir. 1931-1938 dneminde, Osmanl Devletinden intikal eden borlar ve Osmanl Bankasnn emisyon yetkisinin dourduu olumsuz sonular hkmeti kat bir para politikasna yneltmitir.14 Yani Osmanl Bankasnn, fonksiyonlarn tam anlamyla yerine getirememesi nedeniyle, para politikas hkmet tarafndan ynlendirilmitir.15 Osmanl banknotlar zamannda enflasyonist etkiler grldnden, bu deneyimin de etkisiyle para arz sabit tutulmu, parann yabanc paralar karsnda deerinin korunmasna nem verilmiti.16 Bu dorultuda enflasyon grlmemesi; dnemin iktisat politikalarnn baarsnn nemli bir gstergesidir.13

Trk Liras, 1929 ylna kadar uluslararas kambiyo17 piyasalarnda fazla bir deer kayb yaamam olmakla birlikte; Trk parasnn bu snrl deer kaybnn en nemli nedeni, krizle birlikte bte aklarnn iki kat artarak 101 milyon liraya ulamasdr.18 Trkiyede liberal iktisat politikasnn uyguland bir dnemde, 1929 krizinin patlak vermesiyle fiyat ve talep dmesi ile Trk Lirasnn d deerindeki dme, devletilie geii zorlayc etki yaratmtr.19 Lozan Antlamas uyarnca; Osmanl borlarnn yaklak 2/3n, yeni Trk Devleti stlenmitir. Ancak 1929 ylna kadar bu demeler dondurulmutur. 1929 ylna kadar devaml ak veren d demeler dengesi, Osmanl d bor taksitlerinin denmeye balamas ve gmrk tarifelerinin ykselecei beklentisiyle parann d deerinde hzl bir de neden olmu, buna bal olarak da 1930 ylnda ilk mdahaleci kanunlar karlmtr.20 1930 ylnda 1030 kuru=1 sterlin olarak belirlenmi, bu sayede parann istikrar salanmaya allmtr.21 Parann d deerindeki dmeye kar; Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu 25.02.1930 tarihinde kabul edilirken22; ihra edilen mallarn denetimi, standardizasyonun salanmas ve pazarlanmas ynnde admlar atlarak ihracat hacminin arttrlmas amacyla, ihracatn tevikiyle ilgili ilk olarak, 10.06.1930 tarihinde 1705 sayl Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabesi Kanunu kabul edilmitir.23 Trk Parasnn Kymetini Koruma Kanunu ile, Trk Lirasnn deer kaybna kar hkmetin dviz talebi zerindeki denetimi arttrlmaya allmtr.24 Kanun; Trk Lirasnn deerini korunmas iin alnacak nlemleri belirtmemekle birlikte, parann kymetinin korunmas iin alnacak kararlarda Bakanlar Kurulunu yetkili klmaktadr. Bu sayede, parann deerinin dmesine neden olan kii ve kurumlarn cezalandrlmas amalanmtr.25 Yabanc irketler de, 1567 sayl Trk Parasn Koruma Kanununun hkmlerine tabi tutulmutur.26 Bu kanunla kambiyo, nakit ve tahvilat ile her trl menkul kymetin, lkeden ihra ve12 13

nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, s. 7. Bir lkede, kt para, tahvil ve bono, hisse senetleri gibi deerlerin ilk kez piyasaya srlmesidir.

14 1516

Vildan Serin, Para Politikas: Tarihi-Teorik Gelimeler ve Trkiye Uygulamas, stanbul, Marmara niversitesi Yayn No:440, 1987, s. 276.

Serin, s.256. Tezel, s. 124. 17 Para ya da para yerine geen belgelerin deitirilmesi ilemidir. Para alm ve satm ile ilgili ilemleri kapsar. Bunun yannda Kambiyo ktisat literatrnde "dviz", "efektif" anlamlarnda da kullanlmaktadr. 18 lker, Parasz, Trkiye Ekonomisi: 1923den Gnmze Trkiyede ktisat ve stikrar Politikalar ve Uygulamalar, stanbul, Ezgi Kitabevi Yaynlar, 1998, s. 25. 19 Korkut, Boratav, Trkiyede Devletilik, 2.bs., Ankara, Sava Yaynevi, 1982, s. 99. 20 A.g.e., s.10. 21 Parasz, s.39.2223

Korkut, Boratav, 100 Soruda Trkiyede Devletilik, 1.bs., stanbul, Gerek Yaynevi, 1974. s.38. Kksal, lkin, s. 95.

24

lhan, Tekeli Selim, lkin, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Ankara, ODT dari limler Fakltesi Yayn No:30, 1977. s. 82. 25 Tekeli, lkin, s. 116. 26 Yaa v.d., s.215.

4

ithaline izin verme konusunda Bakanlar Kurulu yetkili klnmtr.27 1933 ylnda ise, gerek kiilerin ve yabanc irketlerin kr transferleri zel izne balanmtr. te tm bu gelimeler ve parann deerindeki hzl d, Merkez Bankasna olan ihtiyac arttrmtr. 24.05.1930 tarihinde; Maliye Bakanl ve stanbuldan 13 bankann katlmyla Merkez Bankas kurulana kadar faaliyetini srdrmesi planlanan, bir Bankalar Konsorsiyumu kurulmutur. Konsorsiyum; 200.000 sterlini devletten, kalan ksm bankalardan temin edilen, toplam 1.040.000 ngiliz sterlini TL.nin deerinin korunmas yolunda kullanmtr. 28 1935 - 1939 yllar arasnda Trk Lirasnn dolara gre %67; sterline gre ise, % 59u bulan deer kaybetmesi, hkmeti 1939 ylnda kurlar resmiletirmek zorunda brakmtr.29 Atatrk, zellikle para politikalarna ve para deerinin istikrarna nem vermitir. Zaten Cumhuriyet tarihinde enflasyonsuz para politikas, ilk kez Atatrk Dneminde uygulanabilmitir.

1.3. T.C. Merkez Bankasnn Kuruluu1930 ylnda, hkmetin iktisadi programnn en nemli konusunu, Merkez Bankas oluturmaktadr.30 Bu yllarda; lkede para otoriteleri bulunmadndan iktisat politikalar iinde para sisteminin de etkinlii de olmamtr. Yani Trkiye, mill ekonomiler iin nemli fonksiyonlar bulunan Merkez Bankas gibi bir kurumdan yoksundur.31 lkede, Merkez Bankas niteliindeki ilk banka ise Osmanl Bankasdr.32 Dolaysyla, Merkez Bankas kurulana kadar, Osmanl Bankas, Merkez Bankas fonksiyonlarn yerine getirmitir.33 1935 ylnda, Osmanl Bankasnn imtiyazlar sona ermitir.34 Merkez Bankasnn kurulu almalar ise zellikle 1926 ylndan sonra younluk kazanm, bu husus 1927 yl hkmet programnda da ak bir dille ifade edilmitir. Bankann kuruluu iin, Bankas bata olmak zere, li ktisat Meclisi ve stanbul Ticaret Odas almalara balamtr.35 1929 Krizi ile ekonominin bal olduu d kredi kaynaklarnn tkanmaya balamas, Merkez Bankasnn kuruluunu hzlandran bir etki yaratmt.36 Bankann kurulu almalar iin, Almanya ve Hollandadan getirilen uzmanlarn, lkenin mevcut iktisadi yapsn dikkate almadan hazrladklar raporlar baarl olamam, hkmet bizzat konunun zerine eilmitir.37 Bu dorultudaki almalar neticesinde Devlet Bankasnn kurulu

27 28

Serin, s.262. A.g.e., s.263. Tezel, s. 173. Tekeli, lkin, s. 136. Serin, s.255. Baol, s.224. Serin, s.256. A.g.e., s.278. Tekeli, lkin, s. 131. Yaa v.d., s.468-469. Tekeli, lkin, s. 133.

2930

3132 33 34 35 36 37

5

esaslarna dair hazrlad raporu hkmet, incelenmek zere milletvekilleri ve bankaclardan oluan komisyona sevk etmitir.38 Merkez Bankas kurulmas abalarnda engeller de ortaya kmtr. Bunlar Osmanl Bankas ve Bankasnn kar giriimleridir.39 Osmanl Bankas; Merkez Bankasnn zaruri bir ihtiya olmadn belirterek, Merkez Bankas kurulana kadar Osmanl Bankasnn imtiyazlarnn devam etmesi ve kurulacak bankada da sz sahibi olmas ynnde taleplerini hkmete iletmitir. Nitekim kurulacak devlet bankasnn tamamen mill ve bamsz bir erevede kurulaca aka ifade edilmitir.40 Bankas Genel Mdr; M. Cell (Bayar) bir ticaret bankasnn, Merkez Bankasna dnt Hollanda rneinde olduu gibi, Trkiyede de Bankasnn, Merkez Bankas olarak faaliyetine devam edebileceini belirtmitir. Mustafa Kemal ise Meclisde yapt konumasnda, devletin para ve kredi politikalarnda birinci derecede sorumlu olan bir bankann, deil dier bankalarla ilikisinde drst olmas, Maliye Vekleti ne kar dahi grevini drst bir ekilde yerine getirmesinin mmkn olmadn belirtmitir.41 ktisat politikalar iin zorunlu olan Merkez Bankasnn; devlet tarafndan kurulmas, Bankas ve Osmanl Bankasndan gelen direnmelerle karlasa da 1930 ylnda, 1715 sayl kanunla gereklemi ve banka 3.10.1931 ylnda faaliyete balamtr.42 Merkez Bankas bir anonim irket olarak kurulmutur.43 Daha nce Osmanl Bankas tarafndan yrtlen ilemler Merkez Bankasna devredilmitir.44 1715 sayl kanunda bankann para istikrarn altn standard dorultusunda gerekletirecei asl grev olarak belirtilmitir. Ancak, Trk Lirasna karlk lke rezervleri yeterli olmad iin bu fonksiyon gerekleememitir.45 Asl grevi emisyon bankas olan Merkez Bankasnn; para-kredi politikasnn belirlenmesi, para basm, parann deerinin korunmas gibi amalarla faaliyetlerini srdrecei belirtilmitir.46 Bankalar dzenleyecek bir bankaclk yasas henz karlmadndan, kredi politikalar banka yneticileri tarafndan belirlenmitir.47 Merkez Bankasnn grevleri; - Devletin lke iinde ve dnda hazine ilemlerini yapmak ve hazineye ksa vadeli avans salamak, - Hkmetle birlikte Trk Lirasnn, istikrarnn salanmas ve para piyasasnn dzenlenmesi iin para politikalarnn uygulanmas, iskonto oranlarnn tespit etmek, - Maliye Bakanlnn izni ile dviz karl avans vermek, dviz alm-satm ilemleri yapmak, - Bankalarn verdii 4-9 ay vadeli ticari senetlerin reeskont48 ilemlerini yapmak, -Borsada kaytl devlet tahvilleri ile denmi sermayesi en az 4 milyon T.L. olan mill bankalarn, tahvillerinin alm-satmn yapmak olarak belirtilmitir.49

38 39 40 41 42 43 44 45

A.g.e., s. 136. A.g.e., s. 134. A.g.e., s. 135. Tekeli, lkin, s. 132. Boratav, Trkiyede Devletilik, s. 32. Serin, s.271. Acar, s. 28. Serin, s. 271.

46

Tuncay, Artun, Trkiyede Bankaclk: levi-Geliimi-zellikleri ve Sorunlaryla, stanbul, Tekin Yaynevi, 1980, s. 66. 47 Tekeli, lkin, s. 57. 48 Iskonto edilmi, dier bir deyile bir bedel karl (skonto) el deitirmi olan kymetlerin, yeniden bir bedel karl (re-skonto) el deitirmesini ifade eder. 49 Serin, s. 274-275.

6

Merkez Bankasnn kuruluu ile birlikte milli bir para otoritesi ortaya km50 ve bankaclk sektr lkede yeni bir boyut kazanmtr.51

2. BLM DEVLETLK POLTKASININ SANAYLEME ZERNDEK ETKLERSanayileme, gelime ann kapatlarak kalknmann salanmasnn n koulu olarak ortaya kmtr. Bir lkenin sanayileme politikas, ayn zamanda o lkenin d ekonomik ilikilerinin yapsn da yanstmakta,52 bu dorultuda sanayileme iin; ekonominin da almas zorunlu kabul edilmektedir.53 1923-1931 dneminin iktisadi yaps ve 1929 krizinin de etkisiyle bir dnm noktasna girilmitir. ktisadi bamszlk ve hzl kalknmann zel ve yabanc sermayeyi desteklemekle olamayaca grlmtr. Devletin bizzat kendi sanayisini kurmas ve ekonomik hayatn dier alanlarnda da kontroln arttrmasna karar verilmitir.54 Bu dnemde sanayi alannda yatrmlar daha ok Avrupa teknolojisi transfer edilerek gerekletirilmitir.55 1933-1939 dneminde yaplan yatrmlar henz tamamlanmadndan ve dolaysyla da henz retim srecine katlamadndan 1936 ya kadar retim ylda % 2.75 orannda artmtr.56 1930-1939 dneminde sanayi sektrnn, GSYH pay ortalamas % 13.45 dzeyinde gereklemitir. Dnem iinde en yksek seviyeye % 15.7 ile 1935 ylnda ulalmtr. Bununla birlikte, ele alnan dnem iinde sanayinin sabit fiyatlarla yllk byme hz %11.6 olarak kaydedilmi, en yksek byme hzna 1936 ylnda ulalmtr. Kriz yllar, devletin iktisadi konular bir program dahilinde ele alarak ekonomiye yn vermesine neden olmutur.

2.1. Be Yllk Sanayi PlanlarAtatrk; sanayi yatrmlarndan verim elde edilebilmesinin ancak plan yoluyla olabileceini belirtmitir. Buna gre; maliyet ve verimlilik analizlerini ieren sanayi planlar oluturulmas benimsenmitir.57 Devlet sanayi kurulurken, be yllk sanayi planlar esas alnmtr. Be Yllk Sanayi Plan; kamu kesimine ait yatrm programlar olarak da nitelendirilebilir.58 thal ikamesi politikalarnn bir anlamda temelini oluturan sanayi planlar ile ithalatn GSMH ya oran decek, yurt ii kaynaklarn kullanm artarak yatrm kapasitesi ykselecektir.59 Sanayi planlarnn hazrlanmasnda Sovyetler Birliinin uygulad planl ekonomi ile salad baarnn etkili olduu sylenebilir.60 Zira, Sovyetler Birlii, 1929 ylnda uygulamaya ald 5 yllk plan

50 51

Kuru, C.I 1929-1932, s. XLV. Tekeli, lkin, s. 57. 52 Uur, Eser, Trkiyede Sanayileme, Ankara, mge Kitabevi, 1993, s.145. 53 Eser, s.31. 54 Boratav, Trkiyede Devletilik, s. 23. 55 Yaa v.d.,s. 213. 56 A.g.e., s.185. 57 Ylmaz Karakoyunlu, Trk Ekonomisinde adalama Sreci, stanbul, Diyalog Yaynlar, 1997, s.201. 58 Yaa v.d., s.83.59 60

Kuru, C.1 1929-1932, s. XLIII. Acar, s. 44.

7

sayesinde krizden etkilenmeden geliimini srdrebilmitir. Sovyetler Birliinden sonra ilk planlama deneyimini ise Trkiye Cumhuriyeti gerekletirmitir.61 Yatrmlarn finansmannda i kaynaklarla beraber d kaynaklara da bavurulmutur.62 Sovyetlerden alnan sanayi kredisi; sanayileme hamlesini balatmay salayan ilk fondur. Hazrlanan her iki sanayi plan da genel karakter itibariyle; lkenin doal kaynaklarnn deerlendirilmesi amacyla fabrikalar kurulmasn ngrmektedir. Youn sermaye ve teknik bilgi gerektiren endstri kollarnda zel teebbse yer verilmemi olmakla beraber, dier alanlarda serbesti salanmtr. Beer yllk bu iki sanayi plan, devleti iktisat politikasnn tatbiki belgeleridir.63 2.1.1. I. Be Yllk Sanayi Plan I. Be Yllk Sanayi Plan, Cumhuriyet dneminin ilk byk sanayi atlmn ifade eder. 1. Be Yllk Plan, ekonomik kaynaklarn dzene girmesi ve devletilik politikasnn ilk somut rnei olmas bakmndan nem tar.64 1934de 1. Be Yllk Plan aklanrken, plann zel teebbs ve yatrmlar harekete geirecei vurgulanarak, devletilik politikasnn zel teebbse katk salayaca belirtilmitir.65 I.B.Y.S.P.nn temelini aslnda, 1930 ylnda ktisat Vekleti tarafndan hazrlanan ktisadi Vaziyetimize Dair Rapor oluturur. Raporda; bata pamuklu ve ynl dokuma, kt, demir-elik olmak zere ithal ikamesine gidilecek mal gruplar ele alnarak, bu dallarda fabrikalar kurulmas ve bu endstrilerin gelitirilmesi talep edilmitir.66 zellikle pamuk iplii ve pamuklu dokuma zerinde durularak; pamuklu ithalatta ithal ikamesi yoluna gidilebilecei vurgulanmtr.67 Ayrca raporda, yatrm yaplmas planlanan sanayiler ayrntl olarak ele alnarak analiz edilmitir. Raporda; kurulmas planlanan sanayi tesislerinde ihtiya duyulan mhendis ve teknik elemanlarn yetitirilmesi iin Avrupaya gnderilmeleri nerilmi ve mill sanayiye rakip olabilecek yabanc teebbsn zellikle stanbul civarnda kurulmasnn nlenmesi gerektii belirtilmitir.68 1933 ylnda hkmete sunulan plan; gizli Bakanlar Kurulu Karar ile Smerbanka verilen gizli emirle yrrle alnmtr. ktisat Vekili Celal Bey tarafndan hazrlanan ve kurulmas planlanan sanayi kurulularnn yerleri ile ilgili analizlerin belirtildii raporun genel esaslar yledir: 1) Pamuklu Mensucat: stanbul ve Nazillide lks ve ince kuma, Kayseri ve Konyada kaba kuma fabrikalarnn kurulmas, 2) ktisat ve Ziraat Vekletlerince keten ve kendir sanayi dallarnn kurulmas amacyla yaplmakta olan ettlerin sonulandrlmas, 69 3) Kamgran (Merinos yn iplii) retilmesinin teviki iin Bursada merinos yn ileyecek fabrikann kurulmas, 4) Demir sanayinin kurulmas iin Safranbolu civarnn tetkik edilmesi, 5)lkede her yl yaklak 10.000 ton artan kok ihtiyacnn karlanabilmesi iin, ncelikle 60.000 ton smikok salayacak tesisin Smerbank ve Kmr irketi tarafndan kurulmas,70 6) Bakr madeni retimi iin Smerbank tarafndan tetkikler yaplmas,

61 62

Tekeli, lkin, s. 18. Acar, s. 48. nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, s. 17. Acar, s. 46.

63 64 65

Orhan Trkdoan: Sanayi Sosyolojisi Trkiyenin Sanayilemesi Dn- Bugn-Yarn, Ankara Tre Devlet Yaynlar No:54, 1981, s. 465. 66 Tezel, s. 266.6768 69 70

A.g.e., s. 294. A.g.e., s. 300. A.g.e., s. 297. A.g.e., s. 298.

8

7) Beykozda Smerbank ve Bankas tarafndan genel ihtiyaca ynelik retim iin, ie ve cam fabrikas tesisi ile Ktahyada porselen fabrikas iin tetkikler yaplmas, 8) Kimya sanayi dalnda; sud kostik71 ve klor fabrikalarnn Smerbank tarafndan kurulmas,72 9) Smerbankn desteiyle stanbul zmir Liman irketinin snger sanayi alannda faaliyet gstermesi, 10) Glya, zeytinya ve sabun retimi iin tetkikler yaplmasyla, 11) Elektrifikasyon (elektriklendirme) ile ilgili rapor ve planlarn hazrlanmas, raporda belirtilmitir. 1932 ylnda smet nn, olumaya balayan programa, mali ve teknik destek salamak amacyla talya ve Sovyetler Birliine gitmitir. Bu dorultuda sanayi plannn deerlendirilmesi iin Sovyet uzmanlarn dnda; Amerikadan da uzmanlar grubu da arlmtr.73 Amerikal uzmanlarn hazrladklar rapora gre; Trkiyede dnya fiyatlarna gre krl bir retim yaplabilecei belirtilmitir. Ayn yl lkeye gelen Sovyet uzmanlar ise, programda belirtilen projeler ve kurulu yerleri ile ilgili genel deerlendirmelerini ieren raporu Baveklete sunmulardr. Buna gre; pamuk iplii, pamuklu dokuma, kt ve selloz, cam, ini, porselen eya gibi alanlarda yatrm yaplmasnn doru bir karar olduu belirtilmi, buna karlk demir-elik sanayi kurulmasnn ileri teknoloji gerektirdiinden ertelenmesi nerilmitir.74 Sovyet ve Amerikal uzmanlarn raporlar dorultusunda ktisat Vekletinin son eklini verdii sanayi plan, 1933 ylnda hkmete sunulmutur. Prof. Orlof bakanlndaki Rus heyetinin 1931-1933 yllar arasnda hazrlad; Snai Tesisat ve letme Raporu 17.08.1934te 1. Be Yllk Sanayi Plan olarak kabul edilmitir.75 2.1.1.1. Hedeflenen Yatrmlar I. Be Yllk Sanayi Plannda devletin dorudan doruya gerekletirmeyi dnd yatrmlar esas alnmtr.76 1933 ylnda uygulanmaya balanan, ancak 1934 ylnda ilan edilen bu plan ile zellikle imalat sanayi ve madencilik alannda kamu yatrmlarnn yaplmas hedeflenmitir. Gelitirilmesi hedeflenen balca sanayi dallar; dokuma sanayi ( pamuk, kendir, yn ), selloz sanayi, maden sanayi, seramik sanayi ve kimya sanayidir.77 Bahsi geen retim kollar ise; pamuklu mensucat, kendir, yn iplik, demir, smi kok, bakr, kkrt, kat, suni ipek, seramik, kimya, snger, gl ya, elektrik retimi, altn ve petroldr. Bu dallarda 20 adet fabrikann kurulmas planlanmtr.78 I. Be Yllk Plan temel amaca ynelik olarak hazrlanmtr: - Tarmsal retim ve doal kaynaklara dayal sanayi iletmelerinin kurulmas, - thal edilen mallarn lke iinde retimine ncelik verilmesi, - Sanayi iletmelerinin hammadde kaynaklarna ve igcne uygun blgelerde kurulmas.79 Plan; 9 ana blmde ele alnmtr. Buna gre; plan raporunda gelitirilmesi hedeflenen endstri dallar unlardr: 1. Madencilik:71

Sodyum hidroksit isimli dnyann en kuvvetli baznn ticari addr. Genel olarak endstriyel temizlik amac ile kullanlr. Gl bir dezenfektandr. Ayrca tekstil, zeytincilik, dkm, metal ileme, sabun, deterjan gibi sektrlerin imalat aamalarnda da kullanlr. 72 Tezel, s. 299. 73 A.g.e.,s. 294. 74 Tezel, s. 295.7576

Boratav, Trkiyede Devletilik, s. 111. Baol, s. 63. Yaa v.d., s. 184. A.g.e., s. 213. Acar, s. 46.

77 78 79

9

a) ark kromlar, b) Ferrokrom sanayii, c) Ergani bakr madeni, d) Kvarshan ve Murgul bakr madenleri, e) Dier metal madenler ( simli kurun, inko, demir). 2. Maden kmr iletmeleri, 3. Mntka elektrik santralleri, 4. Ev mahrukat sanayi ve ticareti, 5. Toprak sanayi, 6. Gda maddeleri sanayi ve ticareti, 7. Kimya sanayi, 8. Mihaniki (mekanik) sanayi, 9. Denizcilik.80 I.B.Y.S.P. ile kurulmas hedeflenen sanayi kollarnn devletin z kaynaklar yannda d yardmlarla gerekletirilmesi hedeflenmitir.81 Yatrmlar; daha ok vergiler ve banka kredileri kullanlarak i borlanma yoluyla finanse edilmitir. 1934 ylnda Rusyadan alnan 8 milyon dolarlk d bor ile tekstil alannda iletmeler kurulmutur.82 Bte gelirleri 170-180 milyon T.L. iken planda hedeflenen toplam yatrm bedeli 44 milyon T.L. civarnda olmutur. Kurulacak iletme ve fabrikalarn kapasiteleri, lkenin toplam talebi gz nnde bulundurularak belirlenmitir. ngiltere ve Almanya, plann baars ve lkelerinden sanayi mal ithali gerektiren yatrmlar kapsad iin kredi teklifinde bulunmulardr.83 Plana bal olarak, 3.06.1933 tarihinde fabrikalarn kuruluu ve mevcut olanlarn iletilmesi ile bunlarn bankaclk muamelelerini gerekletirmek zere Smerbank kurulmutur.84 Hedeflenen yatrmlar; Bankas ve Smerbankn faaliyet kapsamna alnmtr.85 Belirtilen projelerin ou Smerbank, ie-Cam rnleri ile Semi-kok Fabrikas da Bankas tarafndan gerekletirilmitir.86 I. Be Yllk Sanayi Plannda yatrm yaplmas hedeflenen dokuma sanayi Smerbanka bal olarak rgtlendirilmitir.87 Ayca; yatrmlarn drtte biri, S.S.C.B den getirilecek tesislerle ve Sovyet kredileriyle gerekletirilecek; % 5i Bankas, geri kalan ise Smerbank tarafndan yaplacaktr. 2.1.1.2. Uygulamalar Plan, birtakm deiikliklerle de olsa uygulanabilmitir. 1933-1937 yllar arasnda uygulanan plana gre; meydana getirilen balca sanayi dallar unlardr: -Pamuklu Mensucat Sanayi, -Karabk Demir Sanayi, -zmit Kat Sanayi, -Bursa Kamgarn (Merinos ) Sanayi,80 8182

nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, s. 13-14. Kksal, lkin, s. 6. Baol, s. 63. Karakoyunlu, s. 203. Erol Zeytinolu v.d., Trkiye Ekonomisinin 50 Yl, stanbul, Fatih Yaynevi, 1973, s. 82. Kksal ,lkin, , s.7. Tezel, s. 274. Yaa v.d., s. 184.

8384

85 8687

10

-Toprak Sanayi ( Ktahya Seramik, Paabahe ie ve Cam Fabrikalar), -Keiborlu Kkrt Sanayi, -Kimya Sanayi. Kurulan iletmelerin 13 Smerbank tarafndan gerekletirilmitir.88 Etibank ve Smerbankn zel tasarrufu yatrma ynlendirmeleri dnlse de, planda belirtilen yatrmlar iin gerekli fonlar kamu tasarruflaryla salanmtr. Dokuma sanayi yatrmlarnn finansmannn tm S.S.C.B.den temin edilmitir.89 Plan sonucunda hedeflenen dokuz sanayi dalnda faaliyete giren yirmi fabrika unlardr: - Kimya Sanayi: Gemlik Suni pek, zmit Kibrit Asidi ve Isparta Glya fabrikalar, - Toprak Sanayi: Zonguldak Seramik, Paabahe ie ve Cam, imento fabrikalar, - Demir Sanayi: Karabk Fabrikas, - zmit Kt ve Selloz Fabrikas, - Kamgarn90 Sanayi: Bursa-Merinos, - Keiborlu Kkrt Sanayi, - Bodrumda Sngercilik, - Pamuklu Dokuma Sanayi: Bakrky, Kayseri, Ereli, Nazilli, Idr plik ile Malatya plik ve Dokuma Fabrikalar, - Kastamonuda Kendir Fabrikas kurulmutur. zmir Slfrik Asit fabrikas ile Karabkteki Klor Fabrikas hari dier iletmeler plan dnemi sonunda faaliyete balamtr.91 Planda, be yln sonunda hedeflenen yatrmlar byk lde tamamlanmtr. Buna gre pamuklu dokuma alannda Bakrkydeki fabrikaya ilave olarak Konya-Ereli, Kayseri ve Nazillide pamuk iplii ve kuma fabrikalar tamamlanarak faaliyete balamtr. Ayrca 7000 i kapasiteli Bursa Merinos yn iplii, Malatya pamuklu dokuma kombinas ile Gemlik suni ipek fabrikalarnn yapm gereklemitir.92 stanbul Paabahe ie Cam, Isparta Glya, Zonguldak Semi-Kok, zmit Kt Fabrikalar ile Keiborlu Kkrt Madeni letmesi ile Sngercilik irketi de faaliyetlerine balamtr.93 Madencilik alannda demir, kkrt, kmr ve bakra ncelik verilen plandan bu alanda nemli sonular alnmtr.94 I.B.Y.S.P. ile Keiborlu Kkrt ve Zonguldak Semi-Kok Fabrikas tamamlanm ve en pahal proje olan Karabk Demir-elik Kompleksi, 1936 ylnda ngilizlere ihale edilerek, 1940 ylnda faaliyete geirilmitir.95 1937 ylnda Ereli Takmr irketi ve Ergani Bakr letmesi devletletirilmi ve retim miktarlarnda art kaydedilmitir.96 2.1.1.3. Plann zellikleri Trkiyenin ilk sanayi plan olmasyla balca bir nem tar. Devletilik politikasnn ilk baarl rnei olarak kabul edilen I. Be Yllk Sanayi Plan ile toplam ithalat miktarnn yarya yakn yerli sanayi kullanlarak retilmitir.978889

Parasz, s. 54. Yaa v.d., s.185. 90 Gabardin. zg hkim dimi rglerde dokunan pantolonluk ve pardslk kumalardr. Dayankl ve esneklii az bir kumatr. 91 Zeytinolu v.d., s. 82.92 93 9495

Tezel, , s. 303. A.g.e., s. 304. Yaa v.d., s.234. Tezel, s. 285. Yaa v.d., s.234. Acar, s. 48.

9697

11

I.B.Y.S.P ile kalknmada devleti sanayi politikas ne kmtr. Bu dorultuda byk sermayeli devlet bankalarnn kuruluu gndeme gelmi; Smerbank, Etibank, Denizbank, ller Bankas ve Halk Bankas kurulmutur. I.B.Y.S.P. lkede temel sanayinin kurulmasn amalayan teknik bir program zellii gstermektedir. Trkiyede planl kalknma modeline nclk etmi olan plan, ayn zamanda Avrupa ve Ortadouda sanayilemenin bir program dahilinde yrtlmesi asndan da bir ilktir.98 Sanayi sektryle ilgili makro ifadeler tamayan plan, aslnda bir anlamda yatrm projeleri listesi olarak ifade edilebilir. Plan, ayn zamanda yatrmlarn gerektirdii hammadde, igc ve enerji ihtiyac ile dviz gereksinimi gibi faktrleri de iermektedir. Yatrm projeleri belirlenirken, lkenin temel ve ncelikli ihtiyalar gz nnde bulundurulmutur.99 Sektrel bazda detayl incelemelerin yapld plan; yalnzca ekonomik deil askeri ynden de deerlendirilmi ve yatrm hedefleri bu deerlendirmelere gre belirlenmitir. rnein; lke gvenlii dorultusunda genelde ky eridinden uzak yerler seilmitir.100 2.1.2. II. Be Yllk Sanayi Plan 2. Be Yllk Sanayi Plannda, iktisadi yap ve artlara uygun; youn sermaye ve teknoloji gerektiren ve hammaddesi lkede yer alan endstriler esas alnmtr. I.B.Y.S.P.da olduu gibi maden kaynaklarna arlk verilerek, madenlerimizin hammadde ya da yar mamul olarak ilenerek, kymet ve ihracat hacminin arttrlmas ynnde fabrikalar kurulmas hedeflenmitir.101 I.B.Y.S.P.dan farkl olarak tketim mallar talebine ynelik retimden ziyade, madencilik alannda retimin arttrlmas, denizyollar ve demiryollar ulamnda talebin canlandrlmas n grlmtr. 102 2.1.2.1. Plann Kapsad Projeler kinci Be yllk Sanayi Plannda; madencilik, maden kmr ocaklar, elektrik santralleri, ev yakacaklar sanayi, kimya sanayi, makine sanayi ve deniz ulam olmak zere dokuz dalda yatrmlar yaplarak iletmeler kurulmas hedeflenmitir. Makine sanayi, imento sanayi, gda sanayi, gemi yapm ve kimya sanayi gibi imalat sanayileriyle birlikte, enerji santrallerinin yapm ve madencilik alannda da kamu yatrmlarnn yaplmas planlanmtr.103 Ayn zamanda ihracata ynelik sanayi politikalarnn uygulanmas hedeflenmitir.104 2. B.Y.S.P.nnda, maden ve doal kaynaklara arlk verilmi; dnya retim hacminde nemli yeri olan krom madeninin yalnzca hammadde olarak deil ferrokrom olarak da ilenerek ihrac ngrlmtr. Madenciliimizin gelimesini zellikle; krom, bakr, antimon, demir, inko, molibden ve simli kurun madenlerinin iletilmesine bal olduu belirtilmitir.105 Planda, modern makine sanayine geite bir balang olarak, ziraat makineleriyle makine paralar retecek olan bir makine ve madeni eya fabrikasnn kurulmasnn gerektii de ifade edilmitir. Denizcilik alannda da neriler getirilmi; bu balamda zmir ve stanbul limanlarnn slah ile taze ve konserve balk sanayi iin tesisler kurulmas nerilmitir.106 2.1.2.2. Uygulamalar 2. Be Yllk Sanayi Plan dneminde savan balamasyla birlikte; lkenin tarafszlnn ve ekonomik bamszlnn korunmas endiesiyle, I.B.Y.S.P.dan farkl olarak d kredi kullanma yoluna98

Zeytinolu v.d., s. 82. Tezel, s. 301. Karakoyunlu, s. 201. nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, s. 17. Tezel, s. 303. Yaa v.d., s. 185. Zeytinolu v.d., s. 85.

99

100 101102 103 104

105

Afet nan, Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan XVI.Seri-Sa.21, 1973, s. 5. 106 A.g.e., s.7.

12

gidilmemitir.107 1936da yaynlanan ve 1938-1943 yllarn kapsayan 2. Sanayi Plan, birinci plana gre daha kapsaml olmakla beraber 2.Dnya Savann balamas nedeniyle uygulanamamtr. 2.1.3. Sonular Smerbank zellikle tekstil, imento, demir-elik ve selloz sanayi alt dallarnn gelimesinde nemli rol oynamtr. 1936 yl sonuna kadar Smerbank bnyesinde yaplmas hedeflenen yatrmlarn tm gereklemitir.108 1939 ylna gelindiinde Smerbankn sektr paylar; demir, karton, sperfosfat ve deri imalatnda %100, elik ve makine ya imalatnda ise %80 olarak kaydedilmitir. Smerbank dnda Ziraat Bankas ve Bankas da programda hedeflenen fabrikalara finansman destei salamlardr.109 Etibank; youn sermaye ve teknik bilgi gerektiren buna karn kr marj dk olan madencilik alannda nemli faaliyetlerde bulunarak yer alt kaynaklarnn iletilmesini salamtr.110 1937de beer yllk mevcut iki sanayi plan dnda; yllk bir maden program uygulamaya konulmutur. 16.08.1938 tarihinde ise bu yllk maden plann da ieren, 2. Be Yllk Sanayi Planndan ayr bir drt yllk plan daha yrrle girmitir. 3.03.1939da ise, sava artlarnn balamasyla drdnc plann birok karar ertelenmitir.111 Plan dneminde; ufak apta baraj ve silolar yaplm, yeni demiryollar ina edilmi zellikle madencilik alannda gelimeler kaydedilmitir.112 I. Be Yllk Sanayi Plannn sonucunda; zel teebbsn yatrm yapmad Anadoluda sanayi tesisleri kurulmutur. Ayrca zel teebbs yatrmlar da dahil olmak zere yatrm hacmi milli gelirin yaklak %10u olarak gereklemitir.113 Bu plan sonucunda kurulan iletmelerle birlikte ktisadi Devlet Teekklleri ortaya km olmaktadr.114 Her iki plan iin toplam 145 milyon T.L. sarf edilmi, ayrca yatrmlar iin S.S.C.B.den 10 milyon dolarlk faizsiz bir kredi alnmtr.115 Bu iki planla birlikte sanayi yatrmlarnda nemli lde art kaydedilmitir.

2.2. Sektrler tibariyle Devletilik Politikas ve UygulanmasBu dnemde alt yap yatrmlarna nem verilmi, madencilik ve artan sanayi yatrmlarnn ihtiya duyduu enerjiyi karlamak zere yatrmlar yaplmtr. zellikle ta kmr retiminin mevcut en nemli yer alt kayna olduu tespit edilmitir. Linyit ve ta kmr kullanlacak elektrik santralleri kurulmasna gayret edilmise de elektrik enerjisi retiminde nemli bir gelime kaydedilememitir. Madencilik ve yeralt kaynaklarna verilen nem ve be yllk sanayi planlar dorultusunda gerekleen yatrmlarla birlikte sanayi sektrne katma deeri asndan en fazla dikkat eken sektr madencilik olmutur. 2.2.1. Enerji Sanayi planlar hazrlanrken kurulacak fabrikalarn enerji ihtiyacnn olabildiince yerli kaynaklardan karlanmas gerektii zerinde durulmu; olas talep ihtiyacnn hangi kaynaklardan temin edileceinin tespitine allmtr.116 Zira sanayilemeyle birlikte enerji talebi de artacaktr.117

107108

Karakoyunlu, s.206. A.g.e., s. 204. Zeytinolu v.d., s. 83. A.g.e., s. 84. Boratav, Trkiyede Devletilik, s. 113. Baol, s. 63. Kksal, lkin, s. 7. Tuna, s. 65. Yaa v.d., s. 84. A.g.e., s. 250. Baol, s. 155.

109 110 111112 113 114 115 116 117

13

lkenin bilinen en nemli enerji kanyann ta kmr olduu kabul edildii iin, takmr reten yabanc irketlerin milliletirilmesi yoluna gidilmitir.118 Sanayileme yolunda artan enerji ihtiyacnn temini iin; Ereli-Zonguldakta takmr ve Ktahyada linyit yakacak elektrik santrallerinin kurulmas nerilmitir.119 Sanayilemeyle beraber artan enerji ihtiyac dorultusunda zellikle elektrik enerjisi retiminde gelime salanmtr. Buna gre 1923 ylnda jenaratrlerle 50 kwh120 olan enerji retimi, 1930 ylnda 106 milyon kwh ve 1940 ylnda ise 383 milyon kwh olarak kaydedilmitir.121 1933 ylnda ktisat Vekleti tarafndan enerji ihtiyacnn karlanmas konusunda Smikok (sun antrasit) Raporu ile Elektrifikasyon Meselesi ve Enerji Tekilt Raporlar hazrlanmtr.122 1935 ylnda, 2819 sayl kanunla lkemizin elektrik ihtiyacn tespit ederek, elektrik retimine elverili su kaynaklarnn ve retim potansiyellerinin belirlenmesi gibi grevlerle Elektrik leri Etd daresi kurulmutur.123 Ayrca, 1936 ylnda ubuk Baraj, Avrupal irketler tarafndan ina edilerek iletmeye almtr.124 2.2.2. Madencilik Sanayilemenin gereklemesinde, maden ve yeralt kaynaklarnn deerlendirilmesi nemli lde etkilidir. Cumhuriyet dneminde madenleri iletecek yeterli yerli sermaye ve teknik bilgi ve altyap olmamas dolaysyla mevcut iletmelerin byk bir ksm yabanclar tarafndan iletilmitir. Trkiye Sanayi ve Maadin Bankas, 19.04.1925 tarihinde sanayi ve madencilik alannda yatrmlarn finansman ve ticari faaliyetlerin gerekletirilmesi maksadyla kurulmutur. Ancak yeterli sermaye salanamadndan istenilen baarya ulalamamtr.125 Madenlerin idaresi 2. Be Yllk Sanayi Plan ile kurulan Etibanka braklmtr.126 Etibank, maden kaynaklarnn retim ve iletmesiyle ilgili banka ilemlerinin yaplmas maksadyla kurulmutur. Zonguldak-Ereli kmr havzasnn kamulatrlarak, iletmesinin Etibanka devredilmesiyle ve bankann etkinlii sayesinde retimde nemli lde art kaydedilmitir.127 Petroln bulunarak retiminin salanmas iin; 1933 ylnda ktisat Vekletine bal Petrol Arama ve letme daresi kurulmutur. Ayrca altn iin de Altn Arama ve letme daresi kurulmutur.128 Sz konusu iletmelerin yeterli katky ve baary salayamamas zerine 2804 sayl kanunla 14.06.1935 tarihinde Maden Tetkik Arama Enstits kurulmutur. Madencilik alannda gnmze kadar grevini yrten M.T.A.nn grevleri; lkemizin iletmeye elverili maden kaynaklarn ortaya karmak, var olan iletmelerin verimini arttrmak ve mevcut iletmelerde alacak Trk jeolog, mhendis, uzman ve iilerin yetitirilebilmesi iin gerekli almalar yapmaktr.129 Bu dnemde M.T.A. ve Etibankn dnda Trkiye Kmr letmeleri Kurumu kurulmutur.130 da

118119

Yaa v.d.,s. 250-251. nan, Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, s. 5. Kilowattsaat, bir saat boyunca bir kilowatt g harcanarak elde edilen enerji birimine denir.

120 121

Ekrem Pakdemirli, Ekonomimizin Saysal Grnm: 1923ten Gnmze, 3.bs., stanbul, Milliyet Yaynlar, 1995, s.64. 122 Yaa v.d., s. 250.123 124125 126

Acar, s. 66. A.g.e., s. 213. Acar, s. 233. A.g.e., s. 84. Tezel, s. 304. Yaa v.d., s. 234. Acar, s. 64. Baol, s. 151.

127 128129 130

14

Devleti politikalar madencilik alannda baarl olmusa da liberal iktisad politikalarn uygulanmasn isteyen kesim tarafndan ar eletirilere maruz kalmtr. Ancak yine de 1929-1939 dnemi madencilik alannda nemli gelimelerin saland bir dnem olmutur. 2.2.3. Ulatrma Ulatrma sektrnde demiryollar, Cumhuriyet yllarnn ilk ina hareketi olarak kabul edilir. Cumhuriyetin kuruluu ile zdeleen demiryolu politikasnn, 1927den sonra hzlanarak 1939 ylnda sona erdii grlmektedir. Demiryollarna; demiryolu demek, devlet demektir gryle baklmtr.131 Cumhuriyet dnemine kadar Bat Anadoludan Gneydouya doru uzanan demiryolu hattnn amac, lke ile Avrupa ve Ortadou arasnda bir kpr kurmaktr. nk; bu gerekletirilmeksizin, lke ekonomisinin da kapal yapsnn krlmas mmkn deildi. Dnemin ktisat Vekili Mahmut Esat Beyin konumas, lkede ulamn durumunu gzler nne sermektedir; ... Trkiyenin her taraf bir olduu halde mesafenin uzaklndan ve yollarn fenalndan mateessf stanbuldaki tccarlarmz Avrupann uzak memleketindeki tccarlar tandklar halde, stanbuldaki iftilerimiz uzak memleketlerdeki iftileri tandklar halde, Erzurumu, Diyarbekiri, Bitlisi tanyamayacak kadar feci vaziyettedirler ... 132 Bu dorultuda devletin en kapsaml ekonomik faaliyeti 1923-1931 dneminde demiryolu inaat olmutur.133 Atatrk, Malatyada yapt konumasnda demiryollarnn tfekten ve toptan daha nemli bir gvenlik silah olarak nitelendirerek, bu anlamda demiryollarnn stratejik nemini vurgulamtr.134 C.H.F.nn ilk gnlerinde ulam konusu, zellikle de demiryollar ele alnm, ilerleyen yllarda da demiryolu yapmnn ve yabanclarn elindeki hatlarn satn alnmas iin giriimlere balanmtr. 23.05.1927 tarihli kanunla; devlete bal liman ve demiryollarn ina edip iletmekle grevli olarak Devlet Demiryollar ve Limanlar dare-i Umumiyesi kurulmutur. Sz konusu idare, 20.05.1929 Tarihinde Devlet Demiryollar ve Limanlar Umum Mdrl adyla faaliyetini srdrmtr.135 Demiryollarndaki yk tamacl 1923 ylnda 20 ton/kilometreden, 1938 ylnda 79 ton/kilometreye ykselmitir.136 1925-1933 yllar arasnda 2048 kilometre uzunluunda demiryolu yaplarak; Sivas, Malatya, Samsun ve Ktahyadan Balkesire kadar ulam salanmtr. 1930 ylnda Sivas hattnn almas, blge kaynaklarnn deerlendirilmesine zemin hazrlamtr.137 1933-1938 dneminde, 963 kilometre uzunluunda demiryolu yaplmtr.138 Bu dnemde demiryollarna arlk verilmi olmakla birlikte, tamamlayc karayolu a olmamasndan dolay kara ulamnn ekonomik kalknma ynnde etkinlii salanamamtr. Karayollar, 2.06.1929 tarih ve 1525 sayl ose ve Kprler Kanunu ile mill oseler (devlet yollar) ve vilayet yollar olmak zere iki guruba ayrlm; devlet yollarnn yapm Nafia Vekleti (Bayndrlk Bakanl), vilayet yollarnn yapmnda ise vilayetler grevlendirilmitir.139 Kanunun olumlu sonular alnsa da 1929 krizi ile birlikte yollarn ina ve bakmna devam edilememitir.140 Karayollarnda kpr yapmna da arlk verilerek 1938 ylna kadar 6.465 metre uzunluunda 84 yeni kpr ina edilmitir.141 Demiryollar ve karayollarnn yapm ile daha nce birbirinden kopuk olan i piyasada toplam talep, ihracat ve ithalat hacmi artmtr.142131 132 133134 135

Kuru, C.1. 1929-1932, s. XXXIII.

A.Gndz kn, Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir Haberler-Belgeler-Yorumlar, 4. bsk.,Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn No:59, 1997, s.11. Boratay, 100 Soruda Trkiyede Devletilik, s.40. Oktay, Yenal, Cumhuriyetin ktisat Tarihi, Ankara, Homer Kitabevi, 2003, s. 53. Boratav, Trkiyede Devletilik, s.76. Tezel, s.129. Kuru, C.1. 1929-1932., s. XXXIV. nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, s. 12. Acar, s. 38. Yaa v.d., s. 273. nan, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan, 1933, s. 12. Tezel, s. 230.

136 137138 139 140

141142

15

lkenin en nemli ulam an oluturan elerden biri de denizyollardr. zel sektrn ve kamu sektrnn bir arada bulunduu gemicilik sektrnde devletilik politikasnn uygulanmaya balanmasnn etkisiyle, 1933 ylnda 2048 sayl kanunla denizcilik faaliyetleri ve idaresi Seyr-i Sefain daresine verilmitir. 30.06.1933 tarihinde ise 2239 sayl kanunla birlikte belirli artlar dahilinde Seyri Sefain daresine armatrler tarafndan kurulmu olan Trk Vapurculuk irketi ortak edilmitir. Ancak irket, 1935 ylnda ar devleti politikalar nedeniyle faaliyetini durdurmak zorunda kalmtr.143 Hemen hemen btn denizcilik faaliyetleri devletletirilerek denizyolu ulamnda Seyr-i Sefain daresi yetkili klnmtr.144 1937 ylnda 3295 sayl kanunla yk ve yolcu tamacl ile gemi bakm ve denizcilik faaliyetlerinin yrtlmesi iin, Denizbank kurulmutur.145 Denizcilik Bankas, bu dnemde zel amala kurulan bankalar arasnda ilevini en az yerine getiren banka durumunda kalmtr.146

3. BLM DEVLETLK POLTKASI VE DI TCARETLozan Antlamasnn, d ticaret kontrollerini snrlayan etkilerinin ortadan kalkt 1929 ylna kadar, sanayileme de nemli rol olan d ticarette tam bir serbesti sz konusudur. 1929 ylna kadar, gmrk tarifelerini dzenleme yetkisi bulunmadndan serbest ticarete mdahale edilememitir. ktisadi kalknma yolunda, hzl bir sanayileme srecinin hedeflenmesiyle bu ynde uygulanacak d ticaret politikalar belirlenmeye allmtr. 1929 Krizinin, d ticaret ana sebep oluu ve Trk Lirasnn deerinin dmesi ile birlikte, himayeci politikalarn gerei savunularak, d ticaret politikasnn belirlenmesi yoluna gidilmitir.147 Bir anlamda, ihracat hacmi kadar ithalat yaparak, isel kaynaklara dayal ulusal bir ekonomi modeli oluturulmas benimsenmitir. 1929 ylnda, himaye ve tevik edici yeni gmrk tarifeleri ile daha etkin bir d ticaret politikas uygulanmaya balanmtr.148 Sanayileme srecinin balangcnda ithal ikamesine ynelik politikalara arlk verilse de ihracata ynelik politikalara da yer verilmitir.149 Yani, sadece ithal ikamesine ynelik politikalar uygulamak sermaye yetersizlii nedeniyle g olduundan, ithal ikamesine ynelik politikalarla birlikte ihracatn arttrlmasna da allmtr. Dolaysyla; her iki sanayileme politikas bir arada karma bir strateji biiminde uygulanmtr.150 thal ikamesine dnk politikalar, sanayileme ynnde bir ilk aama olduu ve belli bir sanayileme seviyesine ulaldktan sonra ihracata ynelik sanayileme politikalarnn uygulanmas gerektii hakim gr olarak ortaya kmtr. 1929 sonras, ekonomilerin ayn ticaret kalplarn benimsemi olduu, d ticarette ikili anlama, kota ve kstlamalarn bir sistem dahilinde ortaya kt bir dnem olmutur.151 1930 ylnda, ktisat Vekleti tarafndan ihracat arttrma ve ithal ikamesi olanaklarnn belirlendii ktisadi Vaziyetimize Dair Rapor Babakanla sunulmutur.152

143 144 145 146 147 148

Yaa v.d.,s.277. Acar, s. 39. A.g.e., s. 72. Artun, s.190. Boratav, Trkiyede Devletilik, s.74. Boratay, 100 Soruda Trkiyede Devletilik, s.48.

149150

151 152

Serin, s. 243. Emin arkc, Yar Gelimi lkelerde ve Trkiyede Sanayileme Politikalar, Ankara, Turhan Kitabevi, 1983, s. 17. Bilsay Kuru, C.1. 1929-1932, s. XLVIII. Tezel, s. 239.

16

Trkiye, uygulad d ticaret politikalar sayesinde sanayilemeye uygun olarak ithalat ve ihracatn yapsn deitirebilmitir. Krizin etkilerinin yaand bu dnemde ihracat hacmi de nemli lde arttrlabilmitir.153

3.1. Sanayilemede D Ticaretin RolLozan Antlamasna bal ticaret szlemesine gre; belli istisnalar dnda Trkiye, d ticaret yasaklarn kaldracakt. Bu hkmler, hkmetin 1929a kadar d ticaret zerinde etkili bir d ticaret politikas izlemesini nledii gibi, gmrk vergilerinden de nemli lde yoksun brakarak iktisadi mdahale imknlarn fiilen frenlemiti.154 Krizle birlikte tarmsal rn fiyatlarnda hzl d yaanmt. zellikle buday ve dier tahllarn fiyatlarnda, kriz sonras dnemde %60lara varan oranlarda dler olmutu. Ttn, kuru zm, fndk gibi ihracatta yksek paya sahip tarm rnlerinin fiyatlarnda da % 50ye varan dler yaanmt.155 Yani, krizin etkileriyle d ticaret dengeleri Trkiye aleyhine bir seyir izlemitir. Bu nedenle, 1930 ylna kadar d ticaretimiz devaml ak vermiti.156 1930lu yllarla beraber zellikle 1933 ylndan sonra ithalatn yapsnda nemli lde deiiklikler yaanmtr. Devleti yllarda balayan sanayileme politikalar, d ticaretin yapsnda da etkilerini gstermitir. Dnem iinde; tketim mallar ithali derken, ara mal makine ve tehizat ithali artmtr. Buna gre; gda mallar, kuma ve dier tketim mallarnn cari ithalat deeri iindeki pay; 1930da % 42 iken 1938de % 22 ye dm, ara mallarnn pay ise, % 33den %40a ykselmitir. Tm bu gelimelere ramen, hammadde ihra edip mamul mal ithal eden bir lke olma zellii devam etmitir.157 3.1.1. thal kameci Sanayileme thal ikamesi; yerli sanayinin gelitirilmesi iin, dardan ithal edilen bir maln lke iinde retilmesi, dolaysyla da dviz tasarrufu salanmas olarak ifade edilebilir. Sanayilemekte olan lkelerde milli sanayinin tabannn ithal ikamesi politikalarla kurulduu sylenebilir. 1929 Kriziyle birlikte azalan d ticaret hacmi ve kr marjlarnn dmesiyle beraber, sanayilemekte olan lkelerde, ilk aamada ithal ikamesi eklinde srdrlen sanayileme programlar uygulanmaya balamtr.158 Bu lkeler ihracatlarn arttracak ve d piyasalarda rekabet edebilecek olanaklardan yoksun olduklar iin ithal ikamesi politikalara ynelmilerdir.159 Sanayileme abalarnda; ncelikle ithal ikamesi politikalarnn seilmesinde en geerli gr; bebek sanayi tezidir. Buna gre; yeni kurulan sanayilerin retimi henz d piyasalarda rekabet edecek dzeyde olmadndan, teknoloji geliip birim maliyetler dene kadar d rekabetten korunmas gereklilii savunulur.160 Dier taraftan; sanayilerin geliebilmesi iin d piyasalarla rekabet etmesi gerektiinden nemli olan ithal ikamesi politikalarla yerli sanayinin ne kadar sre ile d rekabetten korunacadr.161

153

A.g.e., s. 159. Boratav, Trkiyede Devletilik, s.101.

154 155

evket Pamuk: Dnya ktisadi Bunalm ve 1930lara Yeniden Bak, Bilano 1923-1998:T.C.nin 75.Ylna Toplu Bak Uluslararas Kongresi: Ekonomi-Toplum-evre, C.II., stanbul, Tarih Vakf yaynlar, 1999, s. 34. 156 Acar, s. 68.157158

Tezel, s. 120. alar, Keyder, Emperyalizm Az Gelimilik ve Trkiye, 2. bs., stanbul, Birikim Yaynlar, 1979, s. 33. 159 Bahar, anl, Sanayileme Stratejileri ve Trk D Ticareti: Sanayileme Stratejilerinin Trk D Ticaretinin Yaps zerindeki Etkileri, stanbul, Ikl Yayn Tantm, 1997., s. 9. 160 arkc, s. 19. 161 anl, s.26.

17

Tm bu unsurlarn yannda, Cumhuriyetin ilk yllarnda tm sanayi rnleri iin da baml olunmas da ithal ikamesi sanayileme stratejilerinin tercihinde nemli rol oynamtr.162 Trkiyenin sanayileme politikas; ie-ynelik ithal ikamesi esasna dayanr.163 Ali ktisat Meclisinin, 1929 ylnda hazrlam olduu ve daha sonra ktisad Vaziyetimize Dair Rapor ad altnda son eklini alan rapor, aslnda bir ithal ikamesi programdr.164 Trk parasnn deerinin korunmas iin gsterilen duyarllk ve d ticaret aklarnn kapatlmas gereksinimleri ile ithal ikamesi politikalarn youn bir ekilde uygulanmasna karar verilmitir.165 thal ikamesi politikalarla, ilk aamada lke iinde retilmesi mmkn olan niha tketim mallarn ve sonrasnda teknik bilgi ve altyap gelitike yatrm ve ara mallarn retmeye ynelme, esas alnmtr. thal ikamesine ynelik politikalarda en nemli sorun, ikamenin hangi sektrlerde gerekletirileceidir. Bu sektrler, lkenin iktisadi yapsna uygun olarak hedeflenen ncelikli alt sektrler; eker, tekstil, imento gibi hammaddesi lke iinde bulunan ve retim teknolojisi basit olan sektrlerdir.166 thal ikamesine ynelik politikalar, lke iinde mevcut ya da retilebilecek olan ithal mallarnn ithalatna kotalar ya da yasaklar getirilmesiyle uygulanmaya balanmtr.167 3.1.1.1. thalat Kota ve Yasaklar 1930larda ithalat kota ve kstlamalar ile yerli sanayiye koruma salanarak d ticaret dengesinin salanmas amalanyordu. D ticaret aklarn kapatmak ve sanayilemeyi hzlandrmak iin 1931 ylnda karlan bir kanunla, hkmete ithalata kota koyma yetkisi verildi.168 Sz konusu snrlamalarn yaps, her ya da alt ayda bir deiikliklerle belirlenerek hazrlanan kota listelerinde ilan edildi.169 Buna gre; tarm ve sanayide kullanlan hammadde makine ve tehizat ile ila ve tbb maddeler snrlama dnda tutuldu. Gda maddeleri, deri eyalar, parfm, alkoll iecekler gibi baz lks tketim mallarnn ithali tamamen yasaklanrken; lke iinde retilen hammadde ve ara mallarnn ithaline ise kota getirildi. Hkmet, gelirleri arttrmak amacyla sigara kd, eker, benzin, alkol ve alkoll iecekler gibi rnlerin ithalatn ise, tekeline ald.170 1931 ylnda karlan thalatn Snrlandrlmasna likin Yasa ile ithalat kontenjanlarna uyma zorunluluu getirildi.171 thalat yasaklar getirilen rnlerde yerli sanayi tamamen korunmu oluyordu. thalat kstlamalar ise, daha nce ithali serbest olan bu rnlerin fiyatlarnn artmasna neden olmutur.172 3.1.1.2. hracatn Teviki hracata ynelik sanayileme stratejileri, d piyasalarda rekabet edebilecek yani ihracat kabiliyeti bulunan sektr ve mallarn desteklenmesi olarak ifade edilebilir.173 thal ikamesi politikalarla beraber ihracat tevik edici uygulamalara da yer verilmitir. nk; bez, eker ve gazya gibi birok temel tketim maddesinin ithalatn, srekli tarm ve maden rn ihra ederek karlama olana bulunamayacandan, ithalat ksma ile birlikte ihracat gelirlerinin arttrlmas da gerekmektedir.174

162

A.g.e., s. 61.

163

Halil Seyidolu, Trkiyede Sanayileme ve D Ticaret Politikas, Ankara, Turhan Kitabevi Yaynlar, s. 1. 164 Tekeli, lkin, s. 100.165166 167 168 169 170 171 172 173 174

Tezel, s. 159. A.g.e., s. 155. anl, s. 6. Tezel, s. 173. Tezel, s. 174. A.g.e., s. 163. Yenal, s. 66. Tezel, s. 175. anl, s.2. Tezel, s. 235.

18

1929 ylnda henz kriz balamadan hkmet, ihracat hacmini arttrmak ve ihracatlarn dnya pazarlarnda paylarn arttrmas iin, ktisat Bakanlna bal bir Harici Ticaret Dairesi kurma giriimlerinde bulunmu, ancak tepkiler nedeniyle bu proje gerekleememiti.175 hra edilen mallarn denetimi, standardizasyonun salanmas ve pazarlanmas ynnden admlar atlarak ihracat hacmi arttrlmaya allmtr. hracatn tevikiyle ilgili ilk olarak, 10.06.1930 tarihinde 1705 sayl Ticarette Taiin Meni ve hracatn Murakabesi Hakknda Kanun yrrle girmitir.176 1936 ylnda bu kanuna ek olarak 3018 sayl kanun karlm ve sanayilemi lkelerin dzeyine ulaabilmek iin d ticarette tekilatlanmak gerei belirtilmitir.177 I. Be Yllk Sanayi Plan dorultusunda ise, planda da belirtildii gibi d piyasalarda talebi fazla olan maden kaynaklarmzn hammadde ve yar mamul olarak ihracatnn arttrlmas iin, maden sanayine nem verilmitir.178 Ancak sanayi belli bir aamaya ulatktan sonra politika deiikliine ynelinmemesi nedeniyle lke ekonomisinin d piyasalarla balants kopmutur.179

3.2. Gmrk TarifeleriCumhuriyet dnemine Osmanldan; ithal mallarn himaye eden bir gmrk rejimi intikal etmitir. Lozan Antlamasna bal ticaret szlemesine gre; Trkiye; ngiltere, Fransa, talya, Japonya, Yunanistan gibi d ticaretinde nem tayan lkelere, 1.09.1916da belirlenmi gmrkleri uygulamay kabul etmitir.180 Lozan Antlamasnn hkmleri gereince; 1929 ylna kadar, himaye edici gmrk politikalar uygulanamadndan, bu dnemde lke ithalata ak haldedir.181 Antlama hkmleri uyarnca; 5 yl sreyle ngiltere, Fransa, talya, Yunanistan gibi en fazla d ticaretimizin olduu lkelere 1.09.1916da belirlenen gmrk resimleri uygulanmaya devam edilecektir. Belli istisnalar dnda ihracat ve ithalata kota konulamayacaktr.182 Buna gre hkmet; antlamaya dahil lkeler iin sz konusu oranlar 9 kata indirmeyi ve be yl boyunca deitirmemeyi taahht etmitir. Ancak, olaanst kriz durumu ve Trk Lirasnn, sterlin karsnda %30dan fazla deer kaybetmesi durumunda, oranlarda yeniden dzenlemeye gidebilecekti.183 Bu durumda; gmrk tarifelerinin yerli sanayiyi koruyacak ekilde dzenlenmesi ancak 1929 ylndan sonra mmkn olabilecekti.184 Himaye edici gmrk vergilerinin uygulanamay sanayinin geliimini engelleyen nemli faktrlerden biriydi.185 1929 ylnda uygulanacak olan gmrk tarifesiyle ilgili olarak, 1925 ylndan itibaren ktisat Vekletinde Kurulan Tarife Komisyonu, stanbul Ticaret ve Sanayi Odas ve li ktisat Meclisi tarafndan almalara baland.186 Belirlenen yeni gmrk tarifesine gre; tarm makine, ara ve gereleri gmrk vergisinden muaf tutuldu. Ayrca Trkiyede retilmeyen sanayi hammaddeleri ile ilgili gmrk oranlar dk tutuldu. Buna karlk; iplik, kuma, eker, imento gibi gelimekte olan yerli sanayi rnleri yksek gmrk oranlaryla vergilendirildi.187

175 176 177 178179

Tekeli, lkin, s. 89. Kksal, lkin, s. 94. A.g.e., s. 95. A.g.e., s. 8. Seyidolu, s. 2. Tekeli, lkin, s. 34. Yaa v.d., s. 213. Yaa v.d., s. 232. Tezel, s. 160. Acar, s. 27. Baol, s. 120. Tekeli, lkin, s. 69. Tezel, s. 162.

180 181182 183

184 185186 187

19

li ktisat Meclisi; ubat 1929da yeni gmrk vergileriyle ilgili kanun tasarsn meclise sundu.188 Tarife komisyonunda; gmrk tarife oranlarnn %24 - %25 gibi dnya ortalamas dzeyinde olmas, ancak ikili ticaret antlamalarda geerli olmak zere oranlarn %20ler dzeyinde kalaca grlmt.189 Haziran 1929da kanunlaan gmrk tarifesine gre, himaye bakmndan mallar be gruba ayrlmt.190 a) Himaye edilenler: Memleket hammaddesini ileyerek satan ihracat sanayisi ile i talebi karlayabilen snai ve zirai rnler. b) Himaye edilmeyenler: D piyasada rekabet gcne sahip ihracat mallar, c)lkede retimi olmayan zorunlu ihtiya maddeleri: Sanayilemeye katkda bulunacak hammadde ve yatrm mallar, inaat malzemeleri ile lke savunmasnda kullanlacak malzemeler, d) Muaf saylacaklar: zel kanunla gmrkten muaf tutulan mallar ile lkede bulunmayan yatrm mallar, eitim ve salk ile ilgili ara gereler, e) thali yasaklanan veya yksek tarifelere tabi tutulacaklar: Lks tketim mallar ile zrai ve snai retime zarar verecek mallar. Bavekil smet Paa; himayeci politikalarn uygulanacan ve ilk etapta tarm rnlerinin zellikle, kriz nedeniyle fiyat den buday ve dokuma rnlerinin dikkate alnacan belirtmitir. 1929 yl ile birlikte devlet d ticaret alannda ekin rol oynamaya balamtr.191 Be yllk srenin dolduu 1929 ylnda, yrrle giren yeni gmrk tarifesine gre, tarm makineleri, ara ve tehizat gmrkten muaf tutulmu, Trkiyede retilmeyen baz sanayi hammaddeleri yine gmrkten muaf tutulurken, bazlar iinde oran indirimine gidilmitir.192 thal edilen mal kalemleri iin farkl gmrk tarifeleri belirlenmesiyle, belli sanayi kollar desteklenmeye allmtr.193 thal mallar karsnda, yerli retim yksek gmrk duvarlar ile korunarak aslnda sanayileme de tevik edilmi olmaktadr.194 Sanayinin teviki ve korunmas iin; zellikle gda maddeleri, iplik, deri ve aa rnleri gibi rnlerin ithaline yksek vergi oranlar belirlenmitir.195 Bu dnemde belirlenen gmrk politikalarnn, hkmetin uygulad ithal ikamesi sanayileme politikalarna uyumlu olduu ve ithal mallara olan talebi daraltt sylenebilir. Ancak talebin daralmas gmrk vergilerinden salanan geliri de azalttndan 1933 ve 1934 yllarnda ay, kahve, benzin gibi ithal mallarna harcama vergisi getirilmitir. Toplam gmrk vergisi geliri; 1929 ylnda 41 milyon T.L.den 1930 ylnda 56 milyon T.L. ye ykselmekle beraber uygulanan devleti politikalar neticesinde 1934 ylnda 33 milyon T.L.ye dmtr.196

3.3. Kambiyo Denetimi1930lu yllara kadar kambiyo ilemlerini yrtebilecek bir Merkez Bankas olmad iin d ticaret srekli ak vermitir. Piyasada belirlenen kur sisteminde, paray destekleyecek aralar olmadndan dolay, d ticaret aklar Trk Lirasnn deerini dorudan etkilemitir.197 Ayrca, Sermaye evreleri kazanlarnn bir blmn lke dna aktarmlardr. Tm bu etkenler demeler dengesi aklarn byterek kambiyo denetimine olan gereksinimi arttrmtr.198188 189 190 191 192

Tekeli, lkin, s.71. A.g.e., s. 70. A.g.e., s. 73. Boratav, Trkiyede Devletilik, , s.30. Tezel, s. 160. arkc s. 86-87. ark, s. 54. Tezel, s. 163. A.g.e., s. 169. A.g.e., s. 170. A.g.e., s. 173.

193 194195 196 197 198

20

Hkmet kambiyo denetimi iin ilk olarak, 1929 ylnda kamu kesimi ithalatn bir sreliine durdurmutur.199 1929 ylnda Menkul Kymetler Kambiyo Borsalar Kanunu ile dviz kuru kontrol altna alnmtr.200 Kanunda dviz ve yabanc tahvil ilemlerinin Maliye Bakanlnn iznine gre gerekleecei belirtilmitir.201 Bylece; Trkiyede ilk dviz kontrol uygulamasna geilmitir.202 Kanunun 29. maddesinde; dviz ve nakit ilemlerinde speklasyon yasaklanyor, ayrca kii ve kurumlarn nceden bildirmeksizin dolayl ya da dorudan dviz alm-satm yapamayacaklar belirtiliyordu. Yani bir anlamda; dviz ilemlerinin oluturulacak bir bte dorultusunda yaplma zorunluluu getirilmitir.203 25.02.1930 tarihli Trk Parasnn Kymetini Koruma Hakknda Kanun ise kambiyo denetiminin temelini oluturur. Bu kanun ile dviz ilemleri kontrol alna alnmaya balanmtr.204 Hkmete d ticaret ve kambiyo alannda mdahale imkn veren sz konusu kanunlar; himayeci d ticaret politikalarnn da temel talar ve devleti iktisat politikasna geiin iaretleri olarak da grlebilir. Bu kanunlar takiben 1932 ylnda Takas Komisyonlar Tekiline Dair karlan kanunla lkeye kambiyo kontrol rejimi getirilmitir.205

3.4. Takas ve Kliring SzlemeleriD ticaret an gidermek amacyla kambiyo kontrol ve ithalat yasaklarndan baka; takas ve kliring, kontenjan usulleri gibi yollara da bavurulmutur.206 1929 krizinin yaratt deme glkleri d ticaretin kontrol iin bu tr politikalar zorunlu klmtr.207 1930lu yllarda yalnzca ithal ikamesine ynelmenin yeterli olmayaca; ihracat arttrmak amacyla kliringle yrtlen ikili d ticaret anlamalarna da nem verilmesi gerektii belirtilmitir.208 Bu nedenle kriz sonrasnda; dviz tasarrufu salamak ve d ticareti canlandrmak amacyla kliring anlamalarna209 gidilmitir. Kliring anlamalarna dahil lkelerin ihracats ve ithalats arasnda dorudan bir ba olmamakta, takas ofisleri araclyla para ak gereklemektedir. 1932 ylnda Trkiye ile d ticaret hacimlerine gre bata Almanya, Fransa, ngiltere, talya olmak zere gmrk oranlar, kota ve kliring dzenlemelerini ieren ikili ticaret anlamalar imzalanmtr.210 kili anlamalar neticesinde, lke ve mal gruplarna gre deien oranlarda gmrk vergisi indirimleri getirilmitir. 1933 ylna gelindiinde Trkiyenin d ticaretinde yer alan lkelerin neredeyse tamamyla ikili ticaret anlamalar imzalanmtr.211 1933 ylnda, kuma ve deri eyalar bata olmak zere baz mallarda gmrk tarifeleri arttrlm, 1933 ylnda yaplan bu tarife deiiklikleri sayesinde hkmet ikili ticaret antlamalarna yksek gmrk oranlaryla balama imkn bulmutur.212 2. Dnya Savann sonuna kadar yrrlkte kalan, Trk Parasnn Kymetini Koruma hakkndaki kararname ile d ticaret byk lde takas ve kliringe dayandrlarak takas ilemlerinde Takas Limitet irketleri yetkili klnmtr.213199 200 201 202

Ayn yer. Baol, s.214. Kksal, lkin, s.136. A.g.e., s.135. Parasz, s. 39. Baol, s. 315. Kksal, lkin, s.40. Yaa v.d., s.85. A.g.e., s. 339.

203204 205 206 207

208

Bilsay Kuru, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.2. 1933-1935, Ankara, A..S.B.F. Yaynlar, No:580, 1.Blm, 1929-1939, 1993, s. 129. 209 Kliring anlamalar; kambiyo denetimi uygulayan ve paras evrilemeyen lkeler arasnda yaplan iki tarafl deme anlamalardr. 210 Tezel, s. 169. 211 A.g.e., s. 174. 212 A.g.e., s. 167. 213 Serin, s.278.

21

1934-1939 dneminde kliring ve kotalar yoluyla yaplan d ticaret toplam ithalatn %84n ihracatn ise % 81ini oluturmutur.214 1939 ylna gelindiinde d ticaretin neredeyse tm kliringle yrtlmeye balanm, serbest dvizin pay azalmtr. Kliring ve takas yntemleriyle d ticaret hacminin arttrlmas abalar ihra rnlerinin fiyatlarnn yapay olarak artmasyla sonulanmtr.215

SONU1929da A.B.D.de balayan dnya ekonomik krizi, ksa srede tm dnyay etkisi altna alarak, liberal iktisat politikalarnn terk edilmesiyle, devletin ekonomiye geni lde mdahalesini gndeme getirmitir. Trkiye, uygulad devleti politikalar neticesinde, krizin nemli lde dnda kalmay baarmtr. Cumhuriyet dnemi iktisat politikalar aratrlrken en nemli dnemin, 1930larda balayan devleti iktisat politikasnn uyguland yllar olduu grlr. Trkiyede devletilik olarak nitelendirdiimiz sanayileme politikalar ile da kapal bir model yaratlm, devletin nclnde sanayiye dayal ekonomi modeli benimsenmitir. Bu dnemde ekonominin temel kurumlar oluturulmu; zellikle para ve d ticaret politikalaryla ekonomiye yn verilmitir. Kurulan mill bankalar vastasyla da tasarruflarn yatrma ynelmesinin hedeflendii bu dnem, bu balamda kapitalist sermaye birikimi ve kapitalizmin geliimine katkda bulunmutur. 1930 ylnda para politikalarnn uygulanabilmesi iin, devletin temel kurumlarndan biri olan Merkez Bankas kurulmutur. thal ikamesine ynelik sanayi politikalar ile sanayi planlar ekonomiye yn veren en nemli iki unsur olmutur. Sanayilemenin ancak plan dahilde salanabilecei gryle, yatrm hedef ve analizlerinin belirlendii sanayi planlar oluturulmutur. thal ikamesine dnk sanayileme politikalar, uyguland dnemden itibaren, yarm yzyl boyunca ie dnk sanayileme modelinin temel gelime214 215

Tezel, s. 175. Parasz, s.46.

22

stratejisi olarak varln srdrmtr. thal ikamesine dnk sanayi politikalar ile birlikte gmrk tarifeleri, kambiyo denetimi, ikili ticaret antlamalar yoluyla mill sanayinin geliimi desteklense de, maml mal ithal edip, hammadde ihra eden yaps deitirilememitir. 1929-1939 devleti iktisat politikasnn en nemli zelliini oluturan I. Be Yllk Sanayi Plan ve II. Be Yllk Sanayi Plan sonucunda; bata tekstil olmak zere, demir- elik ve selloz sanayi alt dallarnda nemli gelimeler kaydedilmitir. Planlarda hedeflenen yatrmlar daha ok Smerbank ve Bankasnn finansman desteiyle gerekletirilmitir. I. Be Yllk Sanayi Planna gre daha kapsaml olarak hazrlanan II. Be Yllk Sanayi Plan, II. Dnya Savann balamasyla uygulanamamtr. Genel olarak bakldnda, devleti iktisat politikasnn youn olarak uyguland 1929-1939 dneminde; zellikle madencilik, ulatrma gibi youn sermaye gerektiren sanayi dallar ve alt yap alannda yatrmlar yaplarak, temel sanayinin kurulmas ynnde kayda deer gelimeler salanmtr. Devleti iktisat politikas dorultusunda, yabanc sermayenin elinde bulunan zellikle alt yap yatrmlarnn millletirilmesi yoluna gidilmitir. Sanayileme atlmlar ile birlikte artan yatrmlarn enerji ihtiyacnn, yerli kaynaklar kullanlarak karlanmas iin; zellikle beer yllk sanayi planlarnda maden ve yeralt kaynaklaryla birlikte elektrik enerji retimine de nem verilmi, madencilik en fazla gelien sektrlerden biri olmutur. Sonu olarak; devleti iktisat politikasnn hakim olduu ve sanayilemenin plan dahilinde yrtld 1929-1939 yllar, Trkiye ekonomisi iin hzl bir byme dnemi olmutur.

KAYNAKLARAcar, Yaln, Tarihsel Adan Trkiye Ekonomisi ve zlenen ktisadi Politikalar (1923-1963), Bursa, Uluda niversitesi Basmevi, 1991. Artun, Tuncay, Trkiyede Bankaclk: levi-Geliimi-zellikleri ve Sorunlaryla, stanbul, Tekin Yaynevi, 1980. Boratav, Korkut, Trkiyede Devletilik, 2.bs., Ankara, Sava Yaynevi, 1982. -----------------, 100 Soruda Trkiyede Devletilik, 1.bs., stanbul, Gerek Yaynevi, 1974. Baol, Koray, Trkiye Ekonomisi, zmir, T.C. Dokuz Eyll niversitesi ..B.F. Yayn No:2, 1983. arkc, Emin, Yar Gelimi lkelerde ve Trkiyede Sanayileme Politikalar, Ankara, Turhan Kitabevi, 1983. Eser, Uur, Trkiyede Sanayileme, Ankara, mge Kitabevi, 1993. nan, Afet, Devletilik lkesi ve Trkiye Cumhuriyetinin Birinci Sanayi Plan 1933, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan XVI.Seri-Sa.14, 1972. 23

---------------, Trkiye Cumhuriyetinin kinci Sanayi Plan 1936, Ankara, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan XVI. Seri-Sa.21, 1973. Karakoyunlu, Ylmaz, Trk Ekonomisinde adalama Sreci, stanbul, Diyalog Yaynlar, 1997. Keyder, alar, Emperyalizm Az Gelimilik ve Trkiye, 2. bs., stanbul, Birikim Yaynlar, 1979, s. 33. Kksal, Aloba Bilge lkin, A. Rasih, Trkiyede ktisadi Politikann Geliimi, y.y.,Yap ve Kredi Bankas A.. Yaynlar, 1973. Kuru, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.1: 1929-1932, Ankara, A..S.B.F. Yaynlar No:569, 1988. ---------------, Kuru, Bilsay, Belgelerle Trkiye ktisat Politikas, C.2: 1933-1935, Ankara, A..S.B.F. Yaynlar No:580, 1993. kn, A.Gndz, Trkiye ktisat Kongresi 1923-zmir Haberler Belgeler- Yorumlar, 4. bsk., Ankara, Sermaye Piyasas Kurulu Yayn No:59, 1997. Pakdemirli, Ekrem, Ekonomimizin Saysal Grnm: 1923ten Gnmze, 3.bs., stanbul, Milliyet Yaynlar, 1995. Pamuk, evket,. Dnya ktisadi Bunalm ve 1930lara Yeniden Bak, Bilano 1923-1998: T.C.nin 75.Ylna Toplu Bak Uluslararas Kongresi: Ekonomi-Toplum-evre, C.II., stanbul, Tarih Vakf yaynlar, 1999. Parasz, lker, Trkiye Ekonomisi: 1923den Gnmze Trkiyede ktisat ve stikrar Politikalar ve Uygulamalar, stanbul, Ezgi Kitabevi Yaynlar, 1998. Serin, Vildan, Para Politikas: Tarihi-Teorik Gelimeler ve Trkiye Uygulamas, stanbul, Marmara niversitesi Yayn No:440, Fatih Yaynevi Matbaas, 1987. Seyidolu, Halil, Trkiyede Sanayileme ve D Ticaret Politikas, Ankara, Turhan Kitabevi Yaynlar, 1982. anl, Bahar, Sanayileme Stratejileri ve Trk D Ticareti: Sanayileme Stratejilerinin Trk D Ticaretinin Yaps zerindeki Etkileri, stanbul, Ikl Yayn Tantm, 1997. Tekeli, lhan lkin, Selim, 1929 Dnya Buhrannda Trkiyenin ktisadi Politika Araylar, Ankara, ODT dari limler Fakltesi Yayn No:30, 1977. Tezel, S.Yahya, Cumhuriyet Dneminin ktisadi Tarihi 1923-1950, 3.bsk., stanbul, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1994. Trkdoan, Orhan, Sanayi Sosyolojisi Trkiyenin Sanayilemesi Dn-Bugn- Yarn, Ankara Tre Devlet Yaynlar No:54, 1981. Vildan Serin, Para Politikas: Tarihi-Teorik Gelimeler ve Trkiye Uygulamas, stanbul, Marmara niversitesi Yayn No:440, 1987. 24

Yaa, Memduh v.d., Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ekonomisi, stanbul, Akbank Kltr Yayn, Apa Ofset Basmevi, 1980. Yenal, Oktay, Cumhuriyetin ktisat Tarihi, Ankara, Homer Kitabevi, 2003. Zeytinolu, Erol v.d., Trkiye Ekonomisinin 50 Yl, stanbul, Fatih Yaynevi, 1973.

EKLERTablo 1: I. Be Yllk Plann En Byk Sanayi Kurulular:216 Kurulu retime Kayseri Bez Fabrikas Bakrky Bez Fabrikas zmit Kt Fabrikas Paabahe Cam Fabrikas Zonguldak Semikok Fabrikas Konya-Ereli Bez Fabrikas Nazilli Basma Fabrikas Bursa Merinos Fabrikas Gemlik Suni pek Fabrikas Karabk Demir elik Fabrikas Malatya Bez Fabrikas 01.ubat.1938 04.Nisan.1937 09.Ekim.1937 Alma Tarihi 16.Eyll.1935 13.Austos.1934(yenilenerek ald). 18.Nisan.1936 29.Kasm.1935

216

Oktay Yenal, Cumhuriyetin ktisat Tarihi, Ankara, Homer Kitabevi, 2003, s.94.

25

Tablo 2: II. Be Yllk Sanayi Plannnda ngrlen Endstriler217 Kurulacak Fabrikalarn n Grlen Katma Deeri (Fiziki) 100.000.000 m. 1.000ton 6.000ton 125.000ton 60.000ton 24.000ton 5.000ton 20.000ton 300ton 750.000ton Kurulacak Fabrikalarn n Grlen Katma Deeri (Parasal) (TL) 35.0000.000 2.500.000 12.000.000 1.000.000 13.000.000 400.000 5.000.000 500.000 850.000 250.000

Kurulacak Fabrikalar

Kurulacak Fabrikalarn n Grlen Maliyeti (TL)

Pamuklu Yn plii Kendir Demir-elik Yarm Kok Bakr Kkrt Kt Suni pek ie ve Cam

18.538.000 1.650.000 1.700.000 10.000.000 1.000.000 550.000 300.000 3.790.000 490.000 1.250.000

217

Zeytinolu, s. 85.

26

Porselen Kimya; - Slfrik Asit - Sper Fosfat - Kire kayna - Posata - Selloz

800.000 2.360.000 3.000ton 3.000ton 6.000ton 2.500ton 300.000 400.000 600.000 300.000 1.025.000 43.450.000 74.000.000

Tablo 3: II. Be Yllk Sanayi Plan (1936-1938) Genel Gstergesi218Kurulacak Tesisin Says, Kapasitesi Sabit Sermaye Kollar retimin Cinsi Adet (Ton) Mtedavil (Milyon TL) Kromit, Ferrokrom, Bakr, Kurun, inko,Antimon,Molibden,Civa, Demir Cevheri, elik Vs. Sermaye

altrlacak i ve Memur Says

malatn Kymeti (Milyon TL)

Maden

10-11

547.500

23,40

7.850

17,30

Maden Kmr Ocak Ve letmeleri Mntka Elektrik Santralleri

Ta Kmr, Linyit

4

5.500.500

21,65

21.250

26

Elektrik Enerjisi

2

2,47 Milyon (Kwh)

15,70

200

4,4

218

Kksal, lkin, s. 9.

27

Ev Mahrukat Sanayi ve Ticareti Toprak Sanayi

Semikok ( Tketimde)

1

240 Bin Semikok , 25 Bin Katran

4

500

2,5

Cruf imentosu, Samot (Atee Dayanr Malzeme)

2

136.800

2,275

300

2

Gda M. Sanayi Ve Ticareti Un, Zeytinya, Ya-Kuru Konserve Meyva, Et ( Tketim) 39 170 Bin Ekmek 52 Bin Dierleri 9,75 2.075 29,45

Kimya Sanayi Mihaniki Sanayi

Soda, Reine, Morjin, Glya, Gliserin, Petrol Rafinerisi, Benzin, Azot (Asit Nitrik Vs).

11

--,--

11,04

1585

12,045

Makine, Madeni Eya, Kalay, l Sanayi, Boru Sanayi

4

--,--

4,60

650

4,25

Denizcilik

Deniz Hizmetleri, Su Mahsulleri Sanayi.

18

800 Balk Konservesi 2000 Taze Balk , 4000 Balk Ya, 3200 B. Unu, 10 Havyar, 8000 Adet B. Derisi.

13,13

350

1,75

Tablo 4: Balca Madenlerin retimi 1933-1939 (Bin ton)219 Yllar 1933 1934 1935 1936 1937 1938 1939 Ta Kmr 1852 2.288 2.340 2.299 2.307 2.589 2.696 Linyit 29.7 52.8 73.4 95.2 73.4 95.2 116.4 Krom 75.4 119.8 150.5 160.4 192.5 213.8 183.5 0.4 2.5 5.9 76.5 239.0 Bakr Demir

219

Acar, s. 65.

28

29