1929, Αργεντινή, 2008: Μία συγκριτική προσέγγιση

8/18/2019 1929, Αργεντινή, 2008: Μία συγκριτική προσέγγιση

1/30

[27/03/2016]

1929, Αργεντινή, 2008:

Μία συγκριτική προσέγγιση

Αλεξάνδρα-Μαρία Τράγκα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΛΕΥΚΩΣΙΑΣ ΔΙΕΘΝΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ


2/30

2

Πίνακας περιεχομένων

Εισαγωγή .......................................................................................................................3

Κεφάλαιο 1ο: Η Μεγάλη Κρίση .....................................................................................3

i. Η υιοθέτηση του Κανόνα Χρυσού..............................................................................3

ii. Η οικονομική άνθηση της δεκαετίας του 1920 .........................................................4

iii. Το Μεγάλο Κραχ......................................................................................................4

Φάση Ι: Οι απανωτές τραπεζικές κρίσεις του 1930 και του 1931.................................5

Φάση ΙΙ: Η μείωση των αποθεμάτων χρυσού λόγω μετατρεψιμότητας ........................5

Φάση ΙΙΙ: Ο τρίτος τραπεζικός πανικός του 1933 .........................................................5

iv. Οι επιπτώσεις της Μεγάλης Κρίσης .........................................................................6

Κεφάλαιο 2ο: Η κατάρρευση της Αργεντινής................................................................6

i. Η πορεία προς τον (οικονομικό) θάνατο ....................................................................6

ii. Η πτώχευση ...............................................................................................................7

Κεφάλαιο 3ο: Η κρίση του 2008 και η επιστροφή των οικονομικών της ύφεσης .........9

i. Η κρίσης της γενιάς μας: πώς φτάσαμε ως εδώ..........................................................9

ii. Η μεγάλη έκρηξη (The Big Bang) ...........................................................................12

iii. Η μετάδοση της κρίσης στην ευρωζώνη ................................................................13

iii. Η Ελλάδα στη δίνη της οικονομικής κρίσης ..........................................................16

Κεφάλαιο 4ο: 1929, Αργεντινή, 2008 - Μία συγκριτική προσέγγιση..........................20

i. Η κρίση του 1929 και η κρίση της Αργεντινής ........................................................21

ii. Η κρίση της Αργεντινής και η κρίση του 2007/2008 ..............................................22

iii. Η κρίση του 1929 και η κρίση του 2007/2008 .......................................................24

Επίλογος.......................................................................................................................26

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ .........................................................................................................29


3/30

3

Εισαγωγή

Τα διεθνή χρηματοοικονομικά είναι ο τομέας στον οποίο ταιριάζει σίγουρα, ο όρος

«οικονομική παγκοσμιοποίηση». Η παγκοσμιοποίηση των χρηματοοικονομικών, έχει

καταστεί κρίσιμο και χαρακτηριστικό στοιχείο της παγκόσμιας οικονομίας. Ο

ημερήσιος κύκλος εργασιών των νομισματικών συναλλαγών, αυξήθηκε από 15

δισεκατομμύρια δολάρια το 1973, στο 1,2 τρις το 1995, ενώ οι αγορές κεφαλαίου και

ομολόγων, αναπτύχθηκαν και έγιναν πιο παγκόσμιες.

Βασική απόρροια των σημαντικών εξελίξεων και των σύγχρονων τάσεων που

διαμορφώνονται τους τελευταίους δύο αιώνες στο Διεθνές Χρηματοοικονομικό

Σύστημα, είναι η αστάθεια των διεθνών αγορών, που επιτείνεται από την αυξανόμενη

κινητικότητα ή και φυγή κεφαλαίων, οι οποίες δύνανται να προκαλέσουν διεθνείς

χρηματοοικονομικές κρίσεις.

Σκοπός της ανά χείρας εργασίας, είναι η μελέτη των κύριων παραγόντων που

οδήγησαν στις οικονομικές κρίσεις του 1929, της Αργεντινής και την πρόσφατη του

2007/2008, καθώς και η συγκριτική προσέγγισή τους, προς εξαγωγή συμπερασμάτων

αναφορικά με την τυπολογία των κρίσεων.

Κεφάλαιο 1ο: Η Μεγάλη Κρίση

i. Η υιοθέτηση του Κανόνα Χρυσού

Μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, πολλές χώρες βρέθηκαν με μεγάλο πληθωρισμόκαι για να αντισταθμίσουν τις απώλειες ανταγωνιστικότητας, υποτιμούσαν το

νόμισμά τους, πράγμα που προκαλούσε ακόμα περισσότερο πληθωρισμό.

Για να αποφύγουν μία κρίση συναλλαγματικής αλληλοεξόντωσης και

υπερπληθωρισμού, το 1919 οι Ηνωμένες Πολιτείες αποφάσισαν να υιοθετήσουν τον

Κανόνα Χρυσού. Αυτό οδήγησε τις μεγάλες ευρωπαϊκές χώρες να οργανώσουν, τη

Διάσκεψη της Γένοβας με κεντρικό στόχο τη σταθερότητα των συναλλαγματικών

ισοτιμιών.

Περίπου 20 χώρες υιοθετούν αμέσως τον Κανόνα, ενώ το 1925 εισέρχεται και η

Βρετανία. Επιπλέον, η αγγλική λίρα παύει να είναι νόμισμα αναφοράς, καθώς την

εποχή εκείνη οι ΗΠΑ είχαν μεγάλα αποθέματα χρυσού και το δολάριο αναδεικνύεται

«άγκυρα» του διεθνούς συστήματος1.

Η οικονομική θεωρία που κρυβόταν πίσω από τον Κανόνα του Χρυσού, ήταν η πιο

απλοϊκή μορφή της λεγόμενης Ποσοτικής Θεωρίας του Χρήματος. Βασική παραδοχή

1 Νίκος Χριστοδουλάκης, Οικονομικές Θεωρίες και κρίσεις: Μία κριτική εξιστόρηση, Κριτική, 2015, σ. 179-180


4/30

4

της θεωρίας αυτής ήταν ότι μία μακρά οικονομική κρίση είναι αδύνατον να συμβεί

εάν οι αγορές λειτουργούν απρόσκοπτα.

Ο απόλυτος αποκλεισμός από το θεωρητικό της πλαίσιο, της πιθανότητας οι

αγορές εργασίας και χρήματος να μην ανακάμψουν μετά από ένα Κραχ, αποδείχθηκεη αχίλλειος πτέρνα της θεωρίας και τελικά, η καταδίκη του Κανόνα του Χρυσού κατά

τη διάρκεια της Κρίσης του 19292.

ii. Η οικονομική άνθηση της δεκαετίας του 1920

Την ίδια περίοδο, το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης, παρουσίασε ραγδαία άνοδο

και σε μία επταετία, ο δείκτης είχε ανέβει κατά εννέα φορές, από τις 50 στις 450

μονάδες3. Οι επιχειρήσεις-δίκτυα, έδωσαν ώθηση στις επενδύσεις, ενώ η επέκταση

του τραπεζικού συστήματος πλημμύρισε τις αγορές με φτηνό χρήμα, το οποίο, με τη

σειρά του, σήκωσε ψηλότερα όλες τις βάρκες, τα πλοιάρια και τα θωρηκτά τηςοικονομίας. Πρώτη φορά ακούστηκε πειστικά η υπόσχεση προς τους Αμερικανούς

εργάτες ότι είχε βρεθεί η θεραπεία για τη φτώχεια: πώς αν ακολουθούσαν το ρεύμα

του χρηματοπιστωτικού καπιταλισμού, η ζωή τους θα βελτιωνόταν ραγδαία.

Για κάποιο διάστημα, το όνειρο φάνταζε εφικτό. Ένας εργάτης που το 1921 θα

άρχιζε να επενδύει 15 δολάρια από τον εβδομαδιαίο μισθό του σε μετοχές μεγάλων

εταιρειών, μπορούσε να προσδοκά ότι το 1941 θα είχε ένα χαρτοφυλάκιο μετοχών

αξίας 80 χιλιάδων δολαρίων και μηνιαία μερίσματα 400 δολαρίων. Το όνειρό του

όμως, έμελλε να μετατραπεί σε εφιάλτη4.

iii. Το Μεγάλο Κραχ

Η φούσκα, «έσκασε» απροσδόκητα, τον Οκτώβριο του 1929. Οικονομικοί κύκλοι

φοβούμενοι την κάμψη των τιμών των μετοχών άρχισαν να τις ρευστοποιούν. Στις 24

Οκτωβρίου 1929, 13 εκατομμύρια μετοχές άλλαξαν χέρια, αριθμός-ρεκόρ για τα

χρηματιστηριακά χρονικά (Μαύρη Πέμπτη). Πανικός άρχισε να καταλαμβάνει τους

επενδυτές και τους χρηματιστές.

Τη Δευτέρα 28 Οκτωβρίου, οι τιμές συνέχισαν την κατηφορική τους πορεία, μετους επενδυτές να ξεφορτώνονται τα «χαρτιά» τους, με σκοπό να αναζητήσουν πιο

πρόσφορες επενδυτικές ευκαιρίες. Ο δείκτης Dow Jones χάνει 12% της αξίας του και

16,4 εκατομμύρια μετοχές αλλάζουν χέρια.

2Γιάνης Βαρουφάκης, Κρίσης Λεξιλόγιο: Οι οικονομικοί όροι που μας καταδυναστεύουν, Ποταμός, 2011, σ. 70

3 Νίκος Χριστοδουλάκης, Οικονομικές Θεωρίες και κρίσεις: Μία κριτική εξιστόρηση, Κριτική, 2015, σ. 180

4Γιάνης Βαρουφάκης, Παγκόσμιος Μινώταυρος: Οι πραγματικές αιτίες της Κρίσης , Λιβάνης, 2011, σ. 100-101


5/30

5

Την επόμενη μέρα, η Γουόλ Στριτ καταρρέει (Μαύρη Τρίτη). Πολλές τράπεζες

που είχαν τοποθετήσει τα χρήματα των πελατών τους σε μετοχές για να αποκομίσουν

μεγαλύτερα κέρδη, αντιμετωπίζουν δυσεπίλυτα προβλήματα και τις επόμενες μέρες

κηρύσσουν πτώχευση5.

Σύμφωνα με το Νίκο Χριστοδουλάκη, η κρίση που ακολούθησε, χωρίζεται σε

τρεις φάσεις:

Φάση Ι: Οι απανωτές τραπεζικές κρίσεις του 1930 και του 1931

Το 1930 εκδηλώνεται σε ορισμένες Πολιτείες μαζική ανάληψη καταθέσεων που

σύντομα εξελίσσεται σε γενικευμένη «επιδημία φόβου» και οδηγεί στο κλείσιμο

εκατοντάδων τραπεζών. Η δεύτερη τραπεζική κρίση ξεκίνησε από το εξωτερικό με

την κατάρρευση μεγάλων τραπεζών στην Αυστρία και τη Γερμανία. Η επίδραση στις

ΗΠΑ ήταν διπλή: από τη μία έφευγαν κεφάλαια από την Ευρώπη αναζητώνταςασφαλέστερο καταφύγιο, από την άλλη όμως πολλές τράπεζες των ΗΠΑ είδαν τις

επενδύσεις τους στις ευρωπαϊκές τράπεζες να χάνονται και οι καταθέτες πάλι

πανικοβλήθηκαν και έτρεξαν να σηκώσουν τα κεφάλαιά τους.

Φάση ΙΙ: Η μείωση των αποθεμάτων χρυσού λόγω μετατρεψιμότητας

Το 1931 η Βρετανία εγκαταλείπει τον Κανόνα Χρυσού και ενσπείρει το φόβο ότι

σύντομα θα ακολουθήσουν τον ίδιο δρόμο και οι ΗΠΑ. Όσοι κατέχουν δολάρια στο

εξωτερικό ζητούν να τα μετατρέψουν σε χρυσό και το ίδιο κάνουν για άλλη μία φορά

και οι εσωτερικοί καταθέτες. Η διπλή διαρροή αποθεμάτων χρυσού προκαλεί μεγάλησυρρίκνωση στην ποσότητα χρήματος, η ρευστότητα καταρρέει και η πραγματική

οικονομία δοκιμάζεται από ακόμα μεγαλύτερη ύφεση.

Φάση ΙΙΙ: Ο τρίτος τραπεζικός πανικός του 1933

Οι διακοπές στη λειτουργία των τραπεζών και οι περιορισμοί πληρωμών ήταν

διάφορα μέσα που μετέρχονταν οι αρχές για να ελέγξουν τη ρευστότητα. Μία νέα

μαζική επιδρομή για αναλήψεις, προκλήθηκε από τον συνεχιζόμενο φόβο

κατάρρευσης των τραπεζών και την ανάγκη διακράτησης ρευστών διαθεσίμων για να

αντιμετωπίσουν τις πολυήμερες διακοπές. Ταυτόχρονα, είχε πολλαπλασιαστεί η

ζήτηση χρυσού και ξένων νομισμάτων κατά την προεκλογική περίοδο του 1932

εξαιτίας του φόβου υποτίμησης του δολαρίου από τη νέα κυβέρνηση. Αυτό

προκάλεσε νέα συρρίκνωση χρήματος και οικονομικής δραστηριότητας και επέτεινε

κατά πολύ την ύφεση6.

5 Η «Μαύρη Τρίτη» του 1929, Τvxs, 29 Οκτωβρίου 2015, http://goo.gl/BY5Xuw



6/30

6

iv. Οι επιπτώσεις της Μεγάλης Κρίσης

Η κρίση είχε καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στον ανεπτυγμένο, όσο και στον

αναπτυσσόμενο κόσμο. Επηρεάστηκε το διεθνές εμπόριο, η απασχολησιμότητα,

καθώς επίσης και τα προσωπικά εισοδήματα, τα έσοδα από φόρους, οι τιμές και τα

κέρδη. Η οικονομία πόλεων ανά τον κόσμο επλήγη, ιδίως εκείνων που εξαρτιόνταν

άμεσα από τη βαριά βιομηχανία.

Οι κατασκευές πάγωσαν, οι αγροτοκτηνοτροφικές εργασίες υποχώρησαν λόγω

πτώσης των τιμών στις σοδειές κατά 40% με 60%. Με τη ζήτηση σε διαρκή

υποχώρηση, σε συνδυασμό με την έλλειψη εναλλακτικών εργασιών, περιοχές που

εξαρτιόνταν από τον πρωτογενή τομέα όπως εκμετάλλευση γης, ορυχείων και ξύλου

υπέφεραν ακόμη περισσότερο7.

Κεφάλαιο 2ο: Η κατάρρευση της Αργεντινής

i. Η πορεία προς τον (οικονομικό) θάνατο

Η αφετηρία της διαδρομής προς τον οικονομικό θάνατο της Αργεντινής, βρίσκεται

στο 1983, με την πτώση της χούντας του Ρομπέρτο Εδουάρδο Βιόλα Πρεβεντίνι, ένα

χρόνο μετά τον καταστροφικό πόλεμο στα νησιά Φώκλαντ. Η επιχείρηση

«ανασυγκρότηση» έγινε με δανεικά, η αποπληρωμή των οποίων, αποδείχθηκε

ιδιαίτερα δυσχερής. Το εθνικό νόμισμα της Αργεντινής, «αουστράλ» που είχε

αντικαταστήσει το πέσο, κατέρρευσε.

Οι αλλεπάλληλες υποτιμήσεις σε συνδυασμό με τις πτωχές επιδόσεις της

κυβέρνησης στο πεδίο της οικονομίας είχαν ως αποτέλεσμα τον υπερπληθωρισμό:

Στο μεγαλύτερο διάστημα της δεκαετίας του 80 κυμαινόταν στο 10%-20%, ενώ το

1989, ανήλθε στο ιλιγγιώδες ποσοστό του 5.000%! Μπροστά στο αδιέξοδο, η

Αργεντινή υιοθέτησε εκ νέου το «πέσο», επιβάλλοντας σταθερή ισοτιμία 1 προς 1 με

το δολάριο (peg).

Αρχικά, όλα έβαιναν καλώς. Η ποιότητα ζωής των Αργεντινών βελτιώθηκε, αφού

τους δόθηκε η δυνατότητα πραγματοποίησης ταξιδιών στο εξωτερικό, αγοράς

εισαγόμενων αγαθών και λήψης δανείων με χαμηλά επιτόκια δολαρίου. Ωστόσο, για

όλα υπάρχει ένα τίμημα8:

Η αύξηση των μισθών, διατήρησε σε υψηλά επίπεδα το κόστος παραγωγής,

ενθαρρύνοντας τις εισαγωγές, έναντι των εξαγωγών. Έτσι, το εμπορικό ισοζύγιο

7Ανδρέας Θεοφάνους, Ιωάννης Βιολάρης, Διεθνής Πολιτική Οικονομία, Διάλεξη 5η: Παγκόσμια οικονομική ύφεση

του 1929, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, 2016, σ. 1

8 Πώς πτώχευσε η Αργεντινή, Ημερησία, 7 Μαΐου 2010, http://goo.gl/a7FmOA


7/30

7

χειροτέρευε, το ίδιο και τα κρατικά έσοδα (δεδομένης της μείωσης της

απασχολησιμότητας)9.

Η ανταγωνιστικότητα της Αργεντινής, μειώθηκε κι άλλο, με την ενίσχυση του

δολαρίου, γεγονός που κατέστησε ακριβότερο το προσδεδεμένο σε αυτό, πέσο. Τοδολάριο αυξήθηκε απότομα έναντι του γιεν Ιαπωνίας μετά το 1995, έναντι των

νομισμάτων της Νοτιοανατολικής Ασίας μετά την κρίση του 1997 και του 1998 και

έναντι των ευρωπαϊκών νομισμάτων το 1999 και το 200010.

Αρνητικές όμως επιδράσεις στο κόστος χρηματοδότησης της οικονομίας της

Αργεντινής, είχαν αφενός η αθέτηση πληρωμών της Ρωσίας το 1998 και αφετέρου η

κρίση του μεγάλου για την εποχή επενδυτικού fund Long Term Capital Management.

Αλλά και η υποτίμηση του βραζιλιάνικου νομίσματος ρεάλ τον Ιανουάριο του 1999,

επέτεινε τη χειροτέρευση του εμπορικού ισοζυγίου της χώρας, αφού η

ανταγωνιστικότητα των εξαγωγικών προϊόντων της Αργεντινής, μειώθηκε εκ νέου.

ii. Η πτώχευση

Το 1999 η κυβέρνηση Μένεμ υπέγραψε συμφωνία με το ΔΝΤ για 12 δισ.

δολάρια11. Όταν το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, ανέλαβε τη δημοσιονομική

επιτήρηση της χώρας, το συνολικό δημοσιονομικό έλλειμμα, βρισκόταν στο 2,5% του

ΑΕΠ και το εξωτερικό δημόσιο χρέος είχε υπερβεί το 50% του ΑΕΠ.

Το ΔΝΤ θεώρησε υπερβολικά (!) τα επίπεδα αυτά και διέταξε την κυβέρνηση Ντε

Λα Ρούα, να εξισορροπήσει το συνολικό δημοσιονομικό έλλειμμα (δηλαδή να το

μηδενίσει) με την εφαρμογή μέτρων λιτότητας, προκειμένου να αυξηθεί η

εμπιστοσύνη των χρηματοπιστωτικών αγορών, έτσι ώστε να καταστεί δυνατή η

εισροή ιδιωτικών κεφαλαίων αλλά και να μειωθεί το κόστος δανεισμού της χώρας.

Πρόκειται για το ίδιο επιχείρημα που χρησιμοποιείται και σήμερα στην περίπτωση

της Ελλάδας από το ΔΝΤ, την ΕΚΤ καθώς και την ΕΕ.

Στο τέλος του 1999, μερικές εβδομάδες μετά την ανάληψη της εξουσίας, ο

Πρόεδρος Ντε Λα Ρούα, επέβαλε μείωση δημοσίων δαπανών ύψους 1,4 δις

δολαρίων. Τον Ιούνιο του 2000, πάντοτε υπό την καθοδήγηση του ΔΝΤ, με τηνανεργία να ανέρχεται σε ποσοστό 14% και προβλέψεις για την αύξηση του ΑΕΠ κατά

3,5% για το 2000, τα μέτρα λιτότητας επεκτάθηκαν: ζητήθηκε περαιτέρω μείωση των

δημοσίων δαπανών κατά 938 εκατομμύρια δολάρια και αύξηση φόρων κατά 2 δις

δολάρια.

9Γιάνης Βαρουφάκης, Κρίσης Λεξιλόγιο: Οι οικονομικοί όροι που μας καταδυναστεύουν, Ποταμός, 2011, σ. 15

10Martin Feldstein, Argentina’s Fall , Foreign Affairs, vol.81, no.2, March/April 2002, σ. 8-14

11

Ανδρέας Θεοφάνους, Ιωάννης Βιολάρης, Διεθνής Πολιτική Οικονομία, Διάλεξη 8η

: Κρίση στην Αργεντινή,Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, 2016, σ. 2


8/30

8

Το αποτέλεσμα ήταν αντίθετο από το προβλεπόμενο: η οικονομία οδηγήθηκε σε

ύφεση. Αντί το ΑΕΠ να αυξηθεί σύμφωνα με την πρόβλεψη κατά 3,5% μειώθηκε

κατά 0,8%. Την ίδια στιγμή μειώθηκαν και τα φορολογικά έσοδα, αναγκάζοντας την

κυβέρνηση να προβεί σε νέα μείωση των δημοσίων δαπανών μέσω του περιορισμού

των συντάξεων εκ νέου, το Νοέμβριο του 2000.

Η αύξηση του συνολικού δημοσιονομικού ελλείμματος από 2% το 2000 και η

πρόβλεψη ότι αυτό θα αυξανόταν σε 2,5% το 2001, θεωρήθηκε ότι απομάκρυναν την

οικονομία από τους στόχους του μηδενικού ελλείμματος που είχε θέσει το ΔΝΤ, με

αποτέλεσμα τον Ιούλιο του 2001 η κυβέρνηση να προχωρήσει σε μείωση κατά 13%

των μισθών και των συντάξεων των δημοσίων υπαλλήλων, ενώ άρχισε η πληρωμή

των υψηλόμισθων δημοσίων υπαλλήλων με ομόλογα του Δημοσίου. Οι διαδηλώσεις

στη χώρα, μετά τα συγκεκριμένα μέτρα άρχισαν να πληθαίνουν.

Μεταξύ Ιουλίου και Νοεμβρίου οι κάτοικοι της Αργεντινής απέσυραν περίπου 15

δις δολάρια από το τραπεζικό σύστημα, τα μετέτρεψαν σε δολάρια και τα έστειλαν

στο εξωτερικό προκαλώντας τραπεζικό πανικό. Τρεις τοπικές τράπεζες,

επηρεάστηκαν σημαντικά. Στις 2 Δεκεμβρίου 2001 η κυβέρνηση επέβαλλε πάγωμα

στις τραπεζικές καταθέσεις επιτρέποντας αναλήψεις 1.000 δολαρίων το μήνα.

Οι συγκεκριμένες εξελίξεις προκάλεσαν σφοδρές αντιδράσεις από τους κατοίκους

των μεγάλων πόλεων και ειδικά στο Μπουένος Άιρες. Στη συνέχεια όμως πολλές από

αυτές τις αντιδράσεις, μετατράπηκαν σε βίαιες διαδηλώσεις, με καταστροφές

τραπεζών που είχαν ιδιωτικοποιηθεί. Αυτές, εκδηλώθηκαν το Δεκέμβριο του 2001. Οισυγκρούσεις με την αστυνομία ήταν έντονες, γεγονός που οδήγησε τον Πρόεδρο Ντε

Λα Ρούα να κηρύξει τη χώρα σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης στις 20.12.2001.

Όμως οι συγκρούσεις συνεχίστηκαν με μεγαλύτερη σφοδρότητα, εξαναγκάζοντας τον

Ντε Λα Ρούα σε παραίτηση.

Η Αργεντινή και ο νέος Πρόεδρος Ροντρίγκεζ Σαά δήλωσε αδυναμία πληρωμών

την τελευταία εβδομάδα του 2001 στο μεγαλύτερο μέρος του χρέους, ύψους 132 δις

δολαρίων. Πριν από το τέλος του 2001, ο Ροντρίγκεζ Σαά παραιτήθηκε και το

νομοθετικό σώμα εξέλεξε τον Εντρουάρντο Ντουχάλντε.

Τον Ιανουάριο του 2002, ο Ντουλχάντε εγκατέλειψε το καθεστώς της ισοτιμίας

πέσο-δολαρίου 1/1, η οποία ίσχυε για δέκα χρόνια. Η επίσημη ισοτιμία προς το

δολάριο καθορίστηκε στο 1,4, δηλαδή το πέσο υπέστη υποτίμηση 40%.

Η δραστική υποτίμηση του αργεντίνικου νομίσματος το 2002, προκάλεσε, υψηλό

πληθωρισμό. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς ο πληθωρισμός μετά την υποτίμηση,


9/30

9

ανήλθε στο 80%. Επισήμως, από την πλευρά της κυβέρνησης, υπολογιζόταν στο

40%12.

Τα θετικά της ραγδαίας υποτίμησης όμως δεν άργησαν να φανούν. Οι εξαγωγές

έγιναν φθηνές, ο τουρισμός αυξήθηκε και η οικονομία επανέκτησε την

ανταγωνιστικότητά της. Έτσι, το Μάιο του 2003 η άνοδος στην προεδρία του

Κίρχνερ σηματοδότησε και την έξοδο της χώρας από το τούνελ της ύφεσης.

Το 2005, ύστερα από σειρά σκληρών διαπραγματεύσεων, η χώρα κατάφερε να

πετύχει την αναδιάρθρωση του χρέους της προς τους ιδιώτες επενδυτές με έκπτωση

κατά 25-35% της αρχικής ονομαστικής αξίας των ομολόγων και αύξηση του χρόνου

αποπληρωμής.

Τον Δεκέμβριο του 2005 ο Πρόεδρος της Αργεντινής, ανακοίνωσε ότι τα

συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας είναι ικανά να καλύψουν τις υποχρεώσεις της,

ελευθερώνοντάς την από το ζυγό του ΔΝΤ. Πράγματι, το 2006, η Αργεντινή,εκμεταλλευόμενη τα πλεονάσματα λόγω της οικονομικής της ανάπτυξης,

αποπλήρωσε το χρέος της προς το ΔΝΤ πληρώνοντας ποσό ύψους $9,5 δις13.

Κεφάλαιο 3ο: Η κρίση του 2008 και η επιστροφή των οικονομικών της ύφεσης

i. Η κρίσης της γενιάς μας: πώς φτάσαμε ως εδώ

Το Κραχ του 2008 και η κρίση που ακολούθησε, όπως η ατομική έκρηξη πάνω

από τη Χιροσίμα, είχε θύματα, τα οποία ακόμα δεν έχουν γεννηθεί. Σπάνια ηανθρωπότητα ξαφνιάζει τον εαυτό της με αυτόν τον τρόπο. Όταν όμως το κάνει,

τίποτα δεν μένει το ίδιο. Το 1929 ήταν μία τέτοια στιγμή. Το 2008 ήταν η επόμενη.

Κανείς δεν θα ξεχάσει εκείνες τις ημέρες και τον τρόπο που όλα άλλαξαν. Για

πρώτη φορά μετά το 29, προνομιούχοι και μη φοβήθηκαν το ίδιο, οι λίγοι

εναπομείναντες αντιφρονούντες αναθάρρησαν, οι κυβερνητικοί άρχισαν να

ξεσκονίζουν βιβλία και ιδέες που είχαν από καιρό μείνει στο χρονοντούλαπο, οι

μετανάστες πήραν των ομματιών τους και εγκατέλειψαν το Λονδίνο, το Δουβλίνο, τα

Εμιράτα ψάχνοντας δουλειά σε χώρες φτωχότερες αλλά πιο σίγουρες. Ας πάμε όμως

λίγο στα γεγονότα. Πώς και γιατί έσκασε η φούσκα το 200814

;

Με τους διαφημιστές και τους μαρκετίστες να τους βομβαρδίζουν με τα

καταναλωτικά «πρότυπα» μίας «επιτυχημένης ζωής», με όλο και πιο εντυπωσιακά

gadgets να κυκλοφορούν, με νέες μορφές καταναλωτικών «αναγκών» να τους

12Κώστας Μελάς, Αργεντινή Ελλάδα: Μία περιγραφική συγκριτική ανάλυση των οικονομικών εξελίξεων στις δύο

χώρες μετά τις αθετήσεις πληρωμών, Πατάκης, 2015, σ. 22-26

13Γιάνης Βαρουφάκης, Κρίσης Λεξιλόγιο: Οι οικονομικοί όροι που μας καταδυναστεύουν, Ποταμός, 2011, σ. 16-17

14Γιάνης Βαρουφάκης, ό.π., σ. 84


10/30

10

περιτριγυρίζουν, οι μισθωτοί Αμερικανοί βρέθηκαν πρώτη φορά στην ιστορία των

ΗΠΑ σε ένα τεράστιο χάσμα μεταξύ εκείνων που «έπρεπε» να αγοράσουν και

εκείνων που τους επέτρεπε να αγοράσουν ο στάσιμος πραγματικός μισθός τους.

Ξάφνου, προέκυψε μία εξαιρετική ιδέα στο συλλογικά πανούργο νου των

τραπεζιτών: να χρησιμοποιήσουν τις αυξανόμενες εισροές κεφαλαίων στις τράπεζές

τους προκειμένου να δανείζουν, με το αζημίωτο φυσικά, σε μη προνομιούχους

Αμερικανούς, ώστε να μπορέσουν και εκείνοι να αγοράσουν αυτά που δεν τους δίνει

τη δυνατότητα να χαίρονται ο μισθός τους. Να πώς άρχισαν να ρέουν τα προσωπικά

δάνεια και να αβγατίζουν οι πιστωτικές κάρτες.

Κι όσο για τις αναστολές που κάποτε είχαν οι εργαζόμενοι εναντίον του

δανεισμού, οι τραπεζίτες τους έπεισαν ότι δεν υπήρχε πρόβλημα: όσο η αξία του

σπιτιού τους αυξανόταν, τα νέα χρέη θα καλύπτονταν από την αυξανόμενη αξία του

οικογενειακού σπιτιού. Στη χειρότερη περίπτωση θα το πουλούσαν και θα

μετακόμιζαν σε ένα μικρότερο.

Κάπως έτσι, εκατομμύρια Αμερικανοί δανείστηκαν για να αγοράσουν κατοικίες

και μάλιστα δανείστηκαν πολύ γρήγορα δεύτερη και τρίτη φορά, με ενέχυρο το σπίτι

τους, για να αγοράσουν άλλα (κυρίως εισαγόμενα) αγαθά. Το αποτέλεσμα ήταν να

διογκωθούν τα ιδιωτικά χρέη πιο γρήγορα από την κερδοφορία των επιχειρήσεων,

ενώ αυξανόταν και το εμπορικό έλλειμμα της χώρας.

Όπως ήταν λογικό, τα επισφαλή δάνεια αυξήθηκαν σε δυσθεώρητο επίπεδο. Τη

δεκαετία του 1990, το επίπεδο του χρέους αυξήθηκε και πάλι σε σύγκριση με τη

δεκαετία του 1980 «μόνο» κατά 180%, σε μεγάλο βαθμό εξαιτίας της ύφεσης του

1991. Και οκτώ χρόνια πριν από το κραχ του 2008, παρατηρήθηκε αύξηση της τάξης

του 163% σε σύγκριση με την ήδη «υπερχρεωμένη» δεκαετία του 199015.

Αντίστοιχη φρενίτιδα, επικρατούσε και στον επιχειρηματικό τομέα: σε ένα τυπικό

έτος, πριν το 2006, βουνά ζεστού χρήματος έρεαν από όλο τον κόσμο προς τη Wall

Street, εκεί ενώνονταν με τα ποτάμια εταιρικών κερδών των αμερικανικών εταιρειών

και στη συνέχεια κατέληγαν, με τη μορφή ομολόγων, μετοχών και δανείων στο

αμερικανικό Δημόσιο, σε αμερικανικές επιχειρήσεις και υπό τη μορφή επισφαλών

δανείων στα φτωχότερα νοικοκυριά της Αμερικής.

Οι μαζικές κεφαλαιακές εισροές σε συνδυασμό με την αύξηση της κερδοφορίας

των εταιρειών, προκάλεσαν ένα γιγάντιο κύμα συγχωνεύσεων επιχειρήσεων το οποίο,

όπως ήταν φυσικό, απέφερε ακόμα περισσότερα κέρδη για τους χρηματιστές16.

Τα κύματα «παγιοποιήσεων», είχαν κοσμοϊστορικές συνέπειες για τη Wall Street,

καθώς πολλαπλασίασαν τα κεφάλαια που διαχειρίζονταν οι τράπεζες, οι




11/30

11

παρατράπεζες και τα υπόλοιπα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα. Πιο απλά, το τραπεζικό

σύστημα γιγαντώθηκε εξαιρετικά δυσανάλογα σε σχέση με την πραγματική,

«βαρετή» οικονομία17.

Ωθούμενη από την υπερβολική απληστία για κερδοφορία, η Goldman Sachs είχε

δημιουργήσει ένα χρεόγραφο το οποίο ήταν τόσο αδιαφανές και περίπλοκο, ώστε θα

παρέμενε για πάντα παρεξηγημένο από επενδυτές και οίκους πιστοληπτικής

αξιολόγησης: το συνθετικό εγγυημένο χρεωστικό ομόλογο, ή CDO, με κάλυμμα

ενυπόθηκα ομόλογα.

Όπως και το CDS, έτσι και το CDO, είχε εφευρεθεί για να αναδιανείμει τον

κίνδυνο αθέτησης υποχρεώσεων που προέκυπταν από εταιρικά και κρατικά ομόλογα

και τώρα αναπροσαρμοζόταν έτσι ώστε να καλύπτει τον κίνδυνο από τα ενυπόθηκα

δάνεια.

Η λογική του ήταν ακριβώς ίδια με των αρχικών ενυπόθηκων ομολόγων. Στηνπερίπτωση των ενυπόθηκων ομολόγων, συγκέντρωνες χιλιάδες δάνεια και,

θεωρώντας δεδομένο ότι είναι εξαιρετικά απίθανο να πάψουν να εξυπηρετούνται όλα

μαζί, δημιουργούσες έναν πύργο από ομόλογα, όπου τόσο ο κίνδυνος όσο και η

απόδοση μειώνονταν όσο ανέβαινες. Στην περίπτωση του CDO συγκέντρωνες εκατό

διαφορετικά ενυπόθηκα ομόλογα και τα χρησιμοποιούσες για να χτίσεις έναν εντελώς

καινούριο πύργο από ομόλογα.

Στην πράξη, το CDO ήταν μία υπηρεσία ξεπλύματος πιστώσεων για τους

μικρομεσαίους Αμερικανούς. Για τη Wall Street ήταν μία μηχανή που μετέτρεπε το

μολύβι σε χρυσάφι18.

Σε αυτό το σημείο, αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1932 και μετά οι τράπεζες των

ΗΠΑ ήταν υποχρεωμένες να κρατούν καλού-κακού ένα ποσοστό των κεφαλαίων

τους. Να μην τα δανείζουν, έτσι ώστε αν κάτι δεν πάει καλά, να υπάρχει αρκετό

χρήμα στα ταμεία για να εξυπηρετούνται οι συναλλαγές τους. Δεδομένου όμως ότι τα

CDO που ήταν αξιολογημένα με ΑΑΑ θεωρούνταν ισότιμα με χαρτονομίσματα της

ίδιας ονομαστικής αξίας, οι τράπεζες μπορούσαν να διατηρούν τα CDO που

αγόραζαν, χωρίς να τα συμπεριλάβουν στους υπολογισμούς των κεφαλαιοποιήσεών

τους.

Αυτό σήμαινε ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιούν ατιμωρητί τις καταθέσεις των

πελατών τους για να αγοράζουν CDO χωρίς να μειώνεται η δυνατότητά τους να

χορηγούν καινούρια δάνεια σε άλλους πελάτες και άλλες τράπεζες. Όταν λοιπόν το

2008 κατέρρευσε το τραπεζικό σύστημα, τι νομίζετε ότι βρήκαν οι αρχές στα ταμεία

των τραπεζών; CDO βρήκαν, των οποίων η αξία, είχε στο μεταξύ, εξαφανιστεί.


18Michael Lewis, Το μεγάλο σορτάρισμα, Παπαδόπουλος 2010, σ. 110-111


12/30

12

Δεν είναι τυχαίο λοιπόν που ο Warren Buffett είχε χαρακτηρίσει τα CDO όπλα

μαζικής καταστροφής19.

ii. Η μεγάλη έκρηξη (The Big Bang)

Το πρώτο εξάμηνο του 2007 ήταν μία πολύ παράξενη περίοδος τηςχρηματοοικονομικής ιστορίας. Τα πραγματικά δεδομένα της αγοράς κατοικιών

απέκλιναν όλο και περισσότερο από τις τιμές των ομολόγων και της ασφάλισής τους.

Αντιμέτωπες με δυσάρεστα γεγονότα, οι μεγάλες εταιρείες της Γουόλ Στριτ έδιναν

την εντύπωση ότι απλώς διάλεγαν να τις αγνοούν.

Και τότε κάτι άλλαξε –αν και στην αρχή ήταν δύσκολο να καταλάβει κανείς τι

ήταν αυτό. Στις 14 Ιουνίου έβαλαν λουκέτο δύο hedge fund που επένδυαν σε

ενυπόθηκα ομόλογα και ανήκαν στην Bear Stearns. Τις δύο επόμενες εβδομάδες, ο

εισηγμένος στο χρηματιστήριο δείκτης των βαθμολογούμενων με 3B ενυπόθηκων

ομολόγων έχασε σχεδόν 20%.

Την ίδια στιγμή, ο συνολικός αριθμός των δανείων σε οριστική καθυστέρηση

εκτινάχθηκε. Στις 25 Ιουνίου, στο 18,68%, τον Ιούλιο στο 21,4%, τον Αύγουστο στο

25,44% και μέχρι το τέλος του έτους, είχε φτάσει στο 37,7%! Οι ζημιές αρκούσαν για

να εκμηδενίσουν την αξία όλων των ομολόγων που είχαν λάβει υψηλή βαθμολογία20.

Στις 9 Αυγούστου του 2007, μεγάλη κρίση ξέσπασε στις ΗΠΑ από την αδυναμία

μεγάλων ομάδων του πληθυσμού να ανταποκριθεί στις υποχρεώσεις του για δάνεια

subprimes. Οι πλειστηριασμοί διαδέχθηκαν ο ένας τον άλλον και ολόκληρες πόλεις

έμειναν στο δρόμο.

Οι τράπεζες ξέμειναν από ρευστό και οι καταθέτες έσπευσαν στον γκισέ των

τραπεζών για να κάνουν ανάληψη των χρημάτων τους. Άλλοι προέβησαν σε μαζικές

ηλεκτρονικές αναλήψεις των λογαριασμών τους στη Βρετανία, ένα φαινόμενο

γνωστό ως «Πανικός μέσω Ίντερνετ» (ή ιντερνετικός πανικός).

Η αδυναμία είσπραξης των απαιτήσεων των αμερικανικών τραπεζών από τους

δανειολήπτες των subprimes, συνεπάχθηκε και την αδυναμία πληρωμής των

υποχρεώσεων σε τοκομερίδια και αξίες ομολόγων και CDOs (ομόλογα β’ γενιάς) στα

οποία είχαν επενδύσει πολλές ευρωπαϊκές τράπεζες, την ίδια στιγμή που πλήθαιναν οιαναλήψεις πανικού21.

Έπειτα, στα μέσα του 2008, συμβαίνει το αναπόφευκτο. Στις Ηνωμένες Πολιτείες,

τα φτωχότερα νοικοκυριά, υπερχρεωμένα, δεν μπορούν πλέον να αποπληρώσουν τα


20Michael Lewis, ό.π., σ. 259-265

21

Ανδρέας Θεοφάνους, Ιωάννης Βιολάρης, Διεθνής Πολιτική Οικονομία, Διάλεξη 9η

: Διεθνής Χρηματοπιστωτικήκρίση του 2007, Πανεπιστήμιο Λευκωσίας, 2016, σ. 7


13/30

13

δάνεια, που χορηγούνται απερίσκεπτα σε αφερέγγυα άτομα. Οι τράπεζες που

συνήθιζαν να μεταφέρουν τους κινδύνους συνειδητοποιούν ότι κανείς δεν γνωρίζει

πλέον ποιος, σε ολόκληρο τον κόσμο είναι ο τελικός κάτοχος αυτών των απαιτήσεων

που έχουν τιτλοποιηθεί, ομαδοποιηθεί σε πακέτα και μεταπωληθεί. Επικρατεί

πανικός.

Πολύ αργότερα, μάλιστα, θα γίνει γνωστό ότι κάποια τραπεζικά στελέχη που

πωλούσαν τα τιτλοποιημένα προϊόντα τους στους επενδυτές είχαν κατασκευάσει

ορισμένα από αυτά με τέτοιο τρόπο ώστε να χάσουν την αξία τους, στοιχηματίζοντας

παράλληλα στην κατάρρευσή τους.

Οι αγορές κλείνουν, οι τράπεζες δεν βρίσκουν πλέον ρευστότητα. Ορισμένες

τράπεζες, όπως η Lehman Brothers κηρύττουν πτώχευση, κάποιες ασφαλιστικές όπως

η AIG, σώζονται την τελευταία στιγμή.

Για να μην καταρρεύσει ολόκληρο το χρηματοπιστωτικό σύστημα και έχονταςδιδαχθεί από τα λάθη του 1929 όταν ο Χούβερ άφησε τις αμερικανικές τράπεζες να

πτωχεύσουν, η ομοσπονδιακή κυβέρνηση των ΗΠΑ, αποφασίζει να κινητοποιήσει

πόρους, με τη μορφή ομολόγων, συμμετοχών και εγγυήσεων για τη διάσωση των

τραπεζών.

Έτσι, το αμερικανικό Υπουργείο Οικονομικών εκδίδει ομόλογα του Δημοσίου και

η Ομοσπονδιακή Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ δανείζει χαρτονόμισμα. Η FED,

εκδίδει ομόλογα Agency Debt, τα οποία αγοράζονται με εικονικά δολάρια,

διαδικασία γνωστή και ως «ποσοτική χαλάρωση», γεγονός που διατηρεί τα επιτόκια

σε χαμηλά επίπεδα. Με αυτόν τον τρόπο οργανώνει μία ανταλλαγή περιουσιακών

στοιχείων, ανάμεσα στα στοιχεία που χαρακτηρίζονται ως «σκουπίδια» σε υγιή.

Το ιδιωτικό χρέος για μία ακόμα φορά μεταφέρεται στους μελλοντικούς

φορολογουμένους. Συνολικά, στα τέλη του 2009, το αμερικανικό τραπεζικό σύστημα

συσσωρεύει απώλειες ύψους 4 τρισεκατομμυρίων, τα τρία τέταρτα των οποίων

χρηματοδοτούνται από τον ομοσπονδιακό προϋπολογισμό22.

iii. Η μετάδοση της κρίσης στην ευρωζώνη

Αμέσως μετά την κρίση του 2008, η ευρωζώνη θεωρείτο μία όαση αυξημένηςσταθερότητας, μέσα στη διεθνή αναταραχή. Το τραπεζικό της σύστημα ήταν πιο

προσεκτικό και δεν έκανε τυχοδιωκτικές επενδύσεις σε τοξικά προϊόντα, όπως

έκαναν οι αγγλοσαξωνικές τράπεζες.

Τα χρέη της ήταν χαμηλότερα και τα ελλείμματα πιο μικρά σε σύγκριση με την

Αγγλία και τις ΗΠΑ, που αναγκάστηκαν να εγκρίνουν τεράστιες ενισχύσεις για να

σώσουν τα χρεοκοπημένα ιδρύματα και τις μεγάλες επιχειρήσεις. Όσα νομίσματα

22

Jacques Attali, Παγκόσμια κατάρρευση σε 10 χρόνια; - Δημόσιο χρέος: η τελευταία ευκαιρία, Παπαδόπουλος,2011, σ. 96-98


14/30

14

είχαν μείνει εκτός της ζώνης του ευρώ, αναλογίζονταν πόσο καλύτερα θα ήταν να το

είχαν υιοθετήσει, για να έχουν μέσα στην κρίση τη σιγουριά της μεγάλης οικογένειας.

Ακόμα και το ελβετικό φράγκο υποτιμήθηκε έναντι του ευρώ, προεξοφλώντας μία

εύκολη ανάκαμψη στην ευρωζώνη και μία δραματική ύφεση στην άλλη πλευρά του

Ατλαντικού.

Η οικονομία της ευρωζώνης, συνέχισε και τα επόμενα δύο χρόνια να είναι σε

αισθητά καλύτερη κατάσταση από την οικονομία της Αμερικής, τόσο σε επίπεδο

μέσης ανταγωνιστικότητας, όσο και δημοσιονομικά. Το 2011, το δημόσιο χρέος της

ήταν 87% του συνολικού ΑΕΠ, ενώ στις ΗΠΑ έφτασε το 100%. Την ίδια χρονιά, το

δημοσιονομικό έλλειμμα της Αμερικής ήταν 11%, ενώ στην Ευρώπη κάτω από το

μισό και το εξωτερικό της ισοζύγιο αρνητικό στο 4% του ΑΕΠ, ενώ στη δεύτερη

ήταν ελαφρώς πλεονασματικό. Παρ όλα αυτά, οι ΗΠΑ αναπτύσσονται πιο γρήγορα

και δανείζονται αισθητά πιο φτηνά σε σύγκριση όχι μόνο με τις ευρωπαϊκές χώρες,

αλλά και με την ίδια τη Γερμανία. Πώς μπορεί να εξηγηθεί αυτή η ανισορροπία;

Η κρίση της ευρωζώνης, έχει τρία χαρακτηριστικά: Πρώτο, η απαγόρευση της

χρηματοδότησης του χρέους από την ΕΚΤ. Στην Αμερική, κανείς δεν ποντάρει στην

αδυναμία εξόφλησης των κρατικών της ομολόγων, καθώς σε κάθε απαίτηση μαζικής

αποπληρωμής σπεύδει η FED και τυπώνει νέο χρήμα πριν προλάβουν οι αγορές να

την απειλήσουν23.

Υπό αυτή την ανορθολογική αρχιτεκτονική, ήταν αδύνατη η ορθολογική

αντιμετώπιση της τραπεζικής κρίσης, με δεδομένο τον κατακερματισμό του

ευρυζωνικού τραπεζικού συστήματος σε εθνικά τραπεζικά συστήματα τα οποία, υποτίθεται, επόπτευαν και έπρεπε να διασώσουν τα ισχνά κράτη-μέλη που

στερούνταν των καλών υπηρεσιών κεντρικών τραπεζών.

Πολύ σύντομα, τα κράτη αναγκάστηκαν να μεταβιβάσουν τις ιδιωτικές ζημιές των

τραπεζών τους στους ώμους των Ευρωπαίων φορολογουμένων, διογκώνοντας το

δημόσιο χρέος, ωθώντας χώρες με πολύ χαμηλό δημόσιο χρέος (όπως η Ιρλανδία και

η Ισπανία) στα πρόθυρα της χρεοκοπίας και δίνοντας το έναυσμα στις αγορές να

ρίξουν στο χρηματοπιστωτικό Καιάδα άλλες χώρες (όπως η Ελλάδα) με ήδη μεγάλο

δημόσιο χρέος24.

Δεύτερο πρόβλημα στη ευρωζώνη, ήταν η εμμονή της να αντιμετωπίζει ένα

συνολικό πρόβλημα με πολιτικές που επιμερίζονται σε πολλά κράτη, κυβερνήσεις και

κοινωνίες25.


24Γιάνης Βαρουφάκης, James K. Galbraith, Stuart Holland, Μία μετριοπαθής πρόταση για την επίλυση της κρίσης

του ευρώ, Ποταμός, 2014, σ. 31-32

25 Νίκος Χριστοδουλάκης, Οικονομικές Θεωρίες και κρίσεις: Μία κριτική εξιστόρηση, Κριτική, 2015, σ. 267


15/30

15

Είναι η λεγόμενη Αρχή των Απολύτως Διαχωρισμένων Κρατικών Χρεών, επί της

οποίας οικοδομήθηκε η οικονομική και νομισματική ένωση (ΟΝΕ) της ΕΕ. Για να το

πούμε απλούστερα, η ΟΝΕ βασίστηκε στην αρχή-συμφωνία ότι κάθε ευρώ χρέους

στην ευρωζώνη θα ανήκει σε ένα και μόνο ένα κράτος (δηλαδή ούτε ένα ευρώ δεν θα

χρωστούν σε κάποιον πιστωτή από κοινού πάνω από ένα κράτη-μέλη).

Αυτός ήταν και ο λόγος της ακολουθίας των κρατικών πτωχεύσεων μετά τη

μαζική απώλεια ρευστότητας που ακολούθησε το κραχ του 2008: ο πανικός που

έφερε το κραχ στις χρηματαγορές, σε συνδυασμό με την Αρχή των Απολύτως

Διαχωρισμένων Κρατικών Χρεών, «εξασφάλισε» πώς το υπερχρεωμένο κράτος-

μέλος, δεν μπορούσε να αναχρηματοδοτήσει μόνο του το μεγάλο δημόσιο χρέος.

Έχει καταστεί σαφές, με τρόπο ιδιαίτερα βίαιο, ότι παρ όλο που το ενιαίο νόμισμα

λειτουργεί ως ασπίδα προστασίας από επιθέσεις κατά των εθνικών νομισμάτων (από

τη στιγμή που τα εθνικά νομίσματα καταργήθηκαν), η Αρχή των Απολύτως

Διαχωρισμένων Κρατικών Χρεών καταδικάζει τα κράτη-μέλη της ευρωζώνης να

παραμείνουν ευάλωτα σε κερδοσκοπικές επιθέσεις. Όχι εναντίον των νομισμάτων

τους, αλλά εναντίον του δημοσίου χρέους τους26.

Τρίτη διαρθρωτική αδυναμία ήταν η εσωτερική ανισορροπία ανάμεσα στις βόρειες

χώρες της ευρωζώνης, που εξάγουν και συσσωρεύουν και τις νότιες, με μεγάλα

εμπορικά ελλείμματα, τις επενδύσεις κυρίως τουριστικού χαρακτήρα και την

αδυναμία τους να παράγουν ανταγωνιστικά προϊόντα για τις διεθνείς αγορές27.

Η δημιουργία του κοινού νομίσματος, επέτρεψε στην ανισορροπία να παραμείνει

επί μακρόν αόρατη, χάρη στις τεράστιες ροές κεφαλαίων από τις πλεονασματικές

περιφέρειες προς τις ελλειμματικές. Καθώς λοιπόν τα κεφάλαια έρεαν,

δημιουργούσαν φούσκες δίνοντας την εικόνα ραγδαίας ανάπτυξης σε αυτές τις

περιοχές και κλείνοντας τις τρύπες ιδιωτικών και δημοσίων προϋπολογισμών. Έτσι οι

χώρες που παρουσίαζαν εξωτερικό έλλειμμα, κατάφεραν να το καλύπτουν.

Από τη στιγμή όμως που ξέσπασε η κρίση, οι ανισορροπίες στο ισοζύγιο

πληρωμών ήρθαν στο φως, καθώς και τα κεφάλαια των πλεονασματικών, έπαψαν εν

μία νυκτί, να ρέουν προς τους ελλειμματικούς. Έτσι, στις ελλειμματικές περιοχές και

χώρες έπαψαν οι λογιών-λογιών φούσκες, κατέρρευσαν τα χρηματιστήρια, οι τιμέςτων ακινήτων, ολόκληροι κλάδοι και, βεβαίως, η πιστοληπτική ικανότητα των

κρατών.

Με κάθε κράτος-μέλος που χρεοκοπούσε, ένα άλλο κράτος-μέλος ερχόταν πιο

κοντά στη χρεοκοπία, με αποτέλεσμα την αλυσιδωτή αντίδραση που έβαλε ολόκληρη

την ευρωζώνη στην τροχιά της διάλυσης. Δεδομένου ότι η Ε.Ε. αποφάσισε,





16/30

16

εσφαλμένα, να μην αντιμετωπίσει την κρίση ως συστημική, αλλά να βλέπει τις

διαφορετικές εκφάνσεις της ως διακριτές κρίσης (ως κρίση της Ελλάδας, της

Ιρλανδίας κλπ), κατέληξε στη «λύση» των δανείων υπό όρους αβάστακτης λιτότητας

και δραστικών περιορισμών στις πιο ελλειμματικές χώρες και περιφέρειες28.

iii. Η Ελλάδα στη δίνη της οικονομικής κρίσης

Η Ελλάδα αντιμετωπίζει μια εξαιρετικά σοβαρή οικονομική κρίση, το μέγεθος της

οποίας είναι συγκρίσιμο, αν όχι δυσμενέστερο, με τη Μεγάλη Ύφεση της δεκαετίας

του 30. Μεταξύ 2008 και 2013, το πραγματικό ΑΕΠ της συρρικνώθηκε κατά 23%

ενώ το ποσοστό ανεργίας σχεδόν τετραπλασιάστηκε, φτάνοντας το 27,5%. Οι ρίζες

αυτής της οικονομικής καταστροφής εντοπίζονται στις ανισορροπίες που

συσσωρεύτηκαν στην Ελλάδα πριν από την παγκόσμια οικονομική κρίση του

2007/2008. Συνεπώς, για να κατανοήσουμε τα αίτια της κρίσης πρέπει πρώτα να

εξετάσουμε τα γεγονότα εκείνων των ετών29.

Το δημόσιο χρέος είναι σαν το λάστιχο. Όσο πιο πολύ το τραβάς τόσο πιο πολύ

τεντώνει. Και κάποια στιγμή, δεν αντέχει, σπάει. Αυτό έκαναν οι ελληνικές

κυβερνήσεις. Όλες. Άλλες λιγότερο, άλλες περισσότερο, και γι’ αυτό σήμερα φθάνει

τα 352.163.232.539 δις ευρώ και δύσκολα κάποιος μας δανείζει. Είναι δηλαδή

μεγαλύτερο από το Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) της χώρας, καθώς ανέρχεται

στο 180,2% της αξίας όλων των προϊόντων και υπηρεσιών που παρήγαγε η χώρα το

2015. Και θα μεγαλώνει τα επόμενα χρόνια τόσο ως απόλυτο νούμερο όσο και ως

ποσοστό επί του ΑΕΠ (δεδομένης της ύφεσης, που σημαίνει πτώση της οικονομικής

δραστηριότητας).

«Φούσκωσε», καθώς οι κυβερνήσεις εισέπρατταν λιγότερα και ξόδευαν

περισσότερα από αυτά που προέβλεπαν όταν συνέτασσαν τους προϋπολογισμούς του

κράτους. Οι κυβερνήσεις έκαναν και κάτι άλλο. Κρατούσαν «διπλά βιβλία»,

αναθεωρώντας εκ των υστέρων μία και δύο φορές το έλλειμμα και κατ’ επέκταση το

συνολικό χρέος. Με αυτό τον τρόπο διόγκωναν τη «μαύρη τρύπα», που

αντιστοιχούσε στη θητεία της προηγούμενης κυβέρνησης και την «έκλειναν»,

μερικώς, στη διάρκεια της δικής τους.

Η σύγκριση ευνοούσε πάντα την επόμενη κυβέρνηση, γιατί γινόταν με βάση τηναναθεώρηση, δηλαδή ξεκινούσε από υψηλή βάση. Κάθε φορά που άλλαζε η

κυβέρνηση, γινόταν το ίδιο. Και η χώρα έμπαινε σε φαύλο κύκλο. Η διόγκωση

αποδείχθηκε ότι δεν γινόταν εικονικά. Οι απερχόμενες κυβερνήσεις πράγματι

έκρυβαν έλλειμμα.



29

Μανόλης Γαλενιανός, Η ελληνική κρίση: αίτια και επιπτώσεις , Royal Holloway, University of London, Μάρτιος2014, σ. 1


17/30

17

Με αυτό τον τρόπο, οι πολιτικοί ξεγελούσαν τους ψηφοφόρους και τη Eurostat,

που συχνά αδιαφορούσε για τις περίεργες αλλαγές και τα ελληνικά τρικ. Όμως το

χρέος ανέβαινε. Επιπλέον, είχαν ανακαλύψει τρόπους μεταφοράς του στο απώτερο

μέλλον, μέσω σύναψης συμφωνιών swaps (συμφωνία ανταλλαγής νομισμάτων,

επιτοκίων κ.λπ.) με επενδυτικές τράπεζες. Και, τέλος, βρήκαν τρόπους ναμεγαλώνουν το ΑΕΠ της χώρας, για να δείχνουν ότι το έλλειμμα ως ποσοστό είναι

μικρότερο.

Από το 1973 και μετά, ο «Τιτανικός», άρχισε να δέχεται τα πρώτα νερά στα ύφαλά

του. Τα ελλείμματα ήταν μικρά και δεν ενέπνεαν καμία ανησυχία. Το 1973 το ταμείο

ήταν μείον μόνο 0,2%, το 1974 η «τρύπα» έφθασε το 1,4% και το 1975 μεγάλωσε στο

3% του ΑΕΠ. Αυτό ήταν και το υψηλότερο ποσοστό που είχε εμφανιστεί τα

προηγούμενα 15 χρόνια. Το 1976 υποχωρεί στο 1,7% και τα επόμενα χρόνια

κυμαίνεται από 2,4% μέχρι 2,9%. Στο τέλος του 1980, το έλλειμμα ήταν 2,6%. Την

ίδια χρονιά το συνολικό δημόσιο χρέος αποτελεί το 34,5% του ΑΕΠ.

Η χρονιά (1981) κλείνει με έλλειμμα 9,1%. Η απότομη άνοδος οφείλεται σε

μεγάλο βαθμό στις δαπάνες των εκλογών. Αλλά ήταν να μη γίνει η αρχή. Ένα χρόνο

αργότερα το έλλειμμα, ναι μεν υποχωρεί, αλλά παραμένει υψηλό, ήτοι 6,8% του

ΑΕΠ. Τα επόμενα χρόνια αυξάνεται σε 7,6% το 1983 σε 8,4% το 1984 και σε 11,7%

το 1985.

Η χώρα μετά το 1987 εισήλθε σε περιπέτειες με αλλεπάλληλες εκλογικές

αναμετρήσεις. Το έλλειμμα ξαναρχίζει να ανεβαίνει σε 11,5% το 1988 και

εκτινάσσεται σε διψήφια νούμερα: 14,4% το 1989 και 16,1% το 1990.

Τον Μάρτιο του 1990 ανέλαβε υπηρεσιακή κυβέρνηση για να οδηγήσει τη χώρα

στις εκλογές του Απριλίου του ίδιου έτους. Η χρονιά (1990) κλείνει με τεράστιο

έλλειμμα 16,1%, που υποχώρησε σε 11,5% το 1991 και 12,8% το 1993. Η χώρα

εισέρχεται σε ύφεση -μείωση παραγόμενης αξίας προϊόντων και υπηρεσιών- λόγω

των μεγάλων έμμεσων φόρων που επιβάλλει η κυβέρνηση. Έτσι, λόγω μείωσης του

ΑΕΠ, η χώρα μας έκλεισε το 1993 με μεγαλύτερο έλλειμμα, ήτοι 13,8%.

Το 1994, το έλλειμμα μειώνεται σε 10% για να υποχωρήσει περαιτέρω στο 7,3%

το 1996 και 4% το 1997. Η προσπάθεια «νοικοκυρέματος» του κράτους συνεχίστηκε.Τα ελλείμματα υποχωρούν στα χαρτιά, αλλά όχι και τόσο στην πραγματικότητα, όπου

οι λογιστικές αλχημείες ξεκινούν.

Σύμφωνα με τον κρατικό προϋπολογισμό του έτους 2000 (συντάχθηκε στο τέλος

του 1999), προβλεπόταν ότι το έλλειμμα για το έτος 1998 θα κλείσει στο 2,5% επί

του ΑΕΠ. Επίσης στον ίδιο προϋπολογισμό προβλεπόταν έλλειμμα 1,2% για το 2000.

Η χώρα τιθασεύει το έλλειμμα στα χαρτιά και με υποτίμηση 14% της δραχμής το

1998 μπαίνει στον προθάλαμο της ΟΝΕ.

Όμως, σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat, αποδείχθηκε εκ των υστέρων ότι το

έλλειμμα του ελληνικού Δημοσίου ήταν 3,7% το 2000. Δηλαδή, η χώρα δεν θα


18/30

18

έπρεπε να είναι μέσα στην ΟΝΕ, αφού ουδέποτε είχε έλλειμμα κάτω από το 3% του

ΑΕΠ που προέβλεπε η Συνθήκη της Ε.Ε.

Το έλλειμμα άρχισε και πάλι να ξεφεύγει το 2004, χρονιά εκλογών και η επίσημη

απογραφή, ξεκινά. Το έλλειμμα του 2004, όπως το είχε προϋπολογίσει ο τέως

Υπουργός Οικονομίας και Οικονομικών, Νίκος Χριστοδουλάκης -στον

προϋπολογισμό του 2003- προβλεπόταν στο 1,2%. Αναλαμβάνοντας ο νέος

Υπουργός έκανε απογραφή και το προσδιόρισε σε 2,95%. Όμως επενέβη η Eurostat

ύστερα από χρόνια και αποδείχθηκε ότι το έλλειμμα ήταν 7,5%30.

Το 2008 αλλάζει το σκηνικό. Η παγκόσμια οικονομία οδηγείται στην μεγαλύτερη

κρίση από την δεκαετία του ‘30. Η οικονομική ύφεση οδηγεί σε χειροτέρευση των

δημοσιονομικών μεγεθών όλων των χωρών επειδή η οικονομική συρρίκνωση

συνεπάγεται μικρότερα φορολογικά έσοδα καθώς και μεγαλύτερα έξοδα, για την

στήριξη των τραπεζών και των οικονομικά ασθενέστερων πολιτών (επιδόματα

ανεργίας κτλ).

Όσον αφορά στην Ελλάδα, η κρίση αρχικά περνάει ξώφαλτσα, επειδή το

τραπεζικό σύστημα δεν έχει υπερεπεκταθεί και δεν έχει υπάρξει φούσκα στην αγορά

κατοικίας. Ο δεύτερος γύρος όμως της κρίσης, που αφορά την φερεγγυότητα του

δημοσίου τομέα διαφόρων χωρών, βρίσκει την Ελλάδα στο επίκεντρο.

Την διετία 2007-09 εν μέσω δύο εκλογικών αναμετρήσεων και μικρής

κυβερνητικής πλειοψηφίας, οι δαπάνες της κυβέρνησης αυξάνονται δραματικά χωρίς

ανάλογη αύξηση των εσόδων. Μεταξύ 2006 και 2009, οι δαπάνες αυξάνονται από το

43% του ΑΕΠ στο 50%, ενώ τα έσοδα μειώνονται από το 40% στο 37% του ΑΕΠ!

Η συνακόλουθη εκτόξευση του ελλείμματος θα είχε εντείνει σημαντικά το

δημοσιονομικό πρόβλημα της χώρας ακόμα και χωρίς την παγκόσμια κρίση. Η κρίση

συνέβαλε στο ότι οδήγησε στην μείωση των φορολογικών εσόδων και, κυρίως, στο

ότι μείωσε δραματικά τις προβλέψεις για μελλοντική ανάπτυξη. Το δεύτερο σημείο

είναι ιδιαιτέρως σημαντικό για την Ελλάδα καθώς η ανάπτυξη είχε χρησιμοποιηθεί

για την κάλυψη των ελλειμμάτων31.

Σύμφωνα με το δημοσιογράφο Γιάννη Συμεωνίδη, αν οι φορολογικοί συντελεστές

για τους άμεσους φόρους, ήταν στο μέσο όρο της Ε.Ε., θα είχαν συλλεχθεί από το

ελληνικό Δημόσιο 95 δισεκατομμύρια ευρώ τη δεκαετία πριν την κρίση, ενώ το

δημόσιο χρέος της θα ανερχόταν σε μόλις 70% του ΑΕΠ το 2009 32!

30Χρήστος Ιωάννου, Πώς φτάσαμε ως εδώ, Ελευθεροτυπία, 9 Μαΐου 2010, http://goo.gl/dUUWRm

31Μανόλης Γαλενιανός, Αναλύοντας την ελληνική κρίση: πώς φτάσαμε ως εδώ;, G700, 22 Απριλίου 2010,

http://goo.gl/QtFkZH

32Γιάννης Συμεωνίδης, Οι χίλιες ημέρες που συγκλόνισαν την Ελλάδα, Λιβάνης, 2012, σ. 61-62


19/30

19

Ευθύνη όμως για την εισδοχή της χώρας στη δίνη της οικονομικής κρίσης, δεν

φέρουν μόνο οι ελληνικές κυβερνήσεις, αλλά και το διεθνές χρηματοπιστωτικό

σύστημα. Είναι γεγονός, ότι αρχικά, η πιστωτική κρίση ωφέλησε τις ελληνικές και

άλλες τράπεζες, οι οποίες είχαν ελληνικά ομόλογα τα οποία απέφεραν υψηλές

αποδόσεις (για την αντιμετώπιση της κρίσης στις τράπεζες η Ευρωπαϊκή ΚεντρικήΤράπεζα έδινε τη δυνατότητα στα πιστωτικά ιδρύματα να αντλούν ρευστότητα με

επιτόκιο 1%, την οποία χρησιμοποιούσαν για να αγοράζουν ελληνικά ομόλογα που

έδιναν αποδόσεις 5%-7%).

Όμως, με αφορμή την πιστωτική κρίση, η παγκόσμια οικονομία άρχισε να

προσαρμόζεται σε χαμηλότερα επίπεδα δανεισμού. Όσοι είχαν δανείσει άρχιζαν να

ζητούν τα λεφτά τους πίσω, γιατί πίστευαν ότι δεν θα τα πάρουν. Αυτοί που είχαν

δανειστεί αντιμετώπιζαν προβλήματα αποπληρωμής των υποχρεώσεών τους, γιατί η

οικονομική δραστηριότητα προσαρμοζόταν σε χαμηλότερα επίπεδα. Έτσι,

προσγειώθηκαν απότομα ολόκληρες οικονομίες που είχαν στηθεί ή υπεραναπυχθεί μεδανεικά, όπως ήταν η Ισλανδία, το Ντουμπάι, η Ελλάδα και η Ιρλανδία.

Η νέα κυβέρνηση, δεν μπόρεσε να κατανοήσει τη σοβαρότητα της κατάστασης.

Προσπάθησε, περισσότερο μέσω της διπλωματικής οδού, να εξασφαλίσει συμπάθεια,

αλλά καθυστέρησε αδικαιολόγητα στη λήψη μέτρων. Έτσι, οι ιδιωτικές διεθνείς

εταιρείες αξιολόγησης του χρέους υποβάθμισαν άμεσα την πιστοληπτική ικανότητα

της χώρας και στη συνέχεια των τραπεζών, οι οποίες τόσα χρόνια χρηματοδοτούσαν

το δημόσιο χρέος (αγόραζαν ομόλογα του ελληνικού Δημοσίου).

Η υποβάθμιση οδήγησε σε ρευστοποιήσεις ελληνικών ομολόγων προκαλώνταςάνοδο των αποδόσεων. Έτσι, ανέβηκαν και τα επιτόκια που η χώρα είναι

υποχρεωμένη να πληρώνει προκειμένου να πάρει νέα δάνεια33.

Τα επιτόκια δανεισμού, ανέβηκαν κατακόρυφα και λόγω του πακτωλού CDS, τα

οποία πλήρωναν στον κάτοχό τους αδρά ποσά περίπτωση που μία χώρα όπως η

Ελλάδα, κάποια στιγμή αδυνατούσε να εξυπηρετήσει τα ομόλογά της. Έτσι, πολλοί

επενδυτές που σκέφτονταν να δανείσουν χρήματα σε χώρες όπως η Ελλάδα,

αγόραζαν παράλληλα και CDS, με σκοπό να ασφαλίσουν την επένδυσή τους.

Όσο ανέβαιναν τα CDS τόσο ανέβαιναν και τα επιτόκια που κατέβαλλαν τα κράτηστους ιδιώτες για νέα δάνεια. Τα λεγόμενα spreads δεν ήταν τίποτε άλλο από τη

διαφορά του επιτοκίου που πλήρωνε η Ελλάδα στους ιδιώτες για να δανείζεται από το

επιτόκιο που πλήρωνε η Γερμανία34. Τα ανωτέρω, δημιούργησαν την κρίση του

ελληνικού χρέους, που μας οδήγησε στο ΔΝΤ.

Οι βασικοί κανόνες πάνω στους οποίους καλούνται να ανταποκριθούν όλες οι

χώρες που κάλεσαν το «ιππικό» του ΔΝΤ είναι οι εξής:

33Χρήστος Ιωάννου, Πώς φτάσαμε ως εδώ, Ελευθεροτυπία, 9 Μαΐου 2010, http://goo.gl/dUUWRm

34Γιάνης Βαρουφάκης, Κρίσης Λεξιλόγιο: Οι οικονομικοί όροι που μας καταδυναστεύουν, Ποταμός, 2011, σ. 35-36


20/30

20

Πλήρης ιδιωτικοποίηση όλων των κρατικών εταιρειών και πλήρης διάλυση

οτιδήποτε θυμίζει δημόσιο χαρακτήρα ή έλεγχο στην οικονομία.

Πλήρης απελευθέρωση των κεφαλαιαγορών και απεριόριστη δυνατότητα

κίνησης του κεφαλαίου στις χώρες που έχουν ενταχθεί στα σχετικά

«προγράμματα».

Ανεξέλεγκτη διαμόρφωση των τιμών στη βάση ότι «όλα τα ρυθμίζει η

αγορά»35.

Οι πολιτικοοικονομικές και κοινωνικές επιπτώσεις της κρίσης που υφίσταται η

Ελλάδα, σε συνδυασμό με την εφαρμογή των κανόνων δανεισμού του Διεθνούς

Νομισματικού Ταμείου και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, είναι δραματικές. Τα μνημόνια

έπληξαν τους μισθούς και τις συντάξεις, περιόρισαν την κατανάλωση και μείωσαν το

βιοτικό επίπεδο των κατοίκων της χώρας με ιδιαίτερα βίαιο τρόπο. Η ανεργία, η

μετανάστευση, η αύξηση των ψυχικών διαταραχών, των ασθενειών και τωναυτοκτονιών, σε συνδυασμό με τη δραματική άνοδο του αριθμού των αστέγων και

της φτώχειας, συνθέτουν ένα εκρηκτικό κοκτέιλ, που ανά πάσα στιγμή μπορεί να

εκφραστεί υπό τη μορφή έντονων κοινωνικών αντιδράσεων.

Εάν η παρούσα και οι επόμενες κυβερνήσεις, επιμείνουν στην εφαρμογή της

ανωτέρω συνταγής, τότε η Ελλάδα, ίσως αναγκαστεί μελλοντικά, να εξέλθει από την

ευρωζώνη. Προκειμένου να αποφευχθούν τα χειρότερα, θα έπρεπε ίσως να συζητηθεί

η λύση της επαναφοράς του δικού της εθνικού νομίσματος, προκειμένου να

αποκτήσει εκ νέου τον έλεγχο της μακροοικονομικής της πολιτικής. Η προσωρινή

έξοδος της χώρας από την ευρωζώνη, σε συνδυασμό με μία γενναία διαγραφή χρέους,

ίσως, εν τέλει, συμβάλλουν στην αναστροφή του κλίματος ύφεσης, στην οποία έχει

εισέλθει επί έξι συναπτά έτη.

Κεφάλαιο 4ο: 1929, Αργεντινή, 2008 - Μία συγκριτική προσέγγιση

Η σύγκριση των οικονομιών και των οικονομικών κρίσεων που διέρχεται κάθε

μονάδα του διεθνούς οικονομικού συστήματος, είναι μία εξαιρετικά δύσκολη, έως

αδύνατη διαδικασία. Οι ιδιομορφίες κάθε χώρας, συνθέτουν ένα ζωντανό υπόστρωμα,το οποίο υποβαστάζει και ενεργεί σε όλες τις κοινωνικές στιγμές και επομένως και

στην οικονομία. Ως εκ τούτου, οι γενικευμένες αφαιρέσεις με βάση τις οποίες

συνάγονται τα μακροοικονομικά και αναπτυξιακά μεγέθη, δεν καταφέρνουν ποτέ να

περιλάβουν στο σύνολό τους όλες τις οικονομικές συνθήκες της κάθε χώρας.

Με επίγνωση των ανωτέρω δυσκολιών, θα επιχειρηθεί δυαδική σύγκριση των

κρίσεων του 1929, της Αργεντινής και της κρίσης της γενιάς μας (2008), προκειμένου

να καταστούν εμφανή τα αποτελέσματα του δρόμου που ακολούθησαν οι Ηνωμένες

35 Νίκος Μπογιόπουλος, Είναι ο καπιταλισμός ηλίθιε, Λιβάνης, 2011, σ. 377

8/18/2019 1929, Αργεντινή, 2008: Μία συγκριτική

Documents

1929, Αργεντινή, 2008: Μία συγκριτική προσέγγιση