o

ŞARKIYAT MECMUASI

İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ EDEBİYAT FAKÜLTESi ŞARKİY AT ARAŞTIRMA MERKEZİ

TARAFINDAN ÇIK.ARll.,lR

vm

ÇANTAY KİTABEVİ İSTANBUL 1998

EL-KAMlL'lN ISTANBUL KÜTÜPHANELERlNDEKl YAZMA NÜSHALARl

AHMET SUBHl FURAT

Büyük edip ve dil alimi el-Muberred'in (v. 285/898) en çok hatırlanan kitabı el-Kamil'in, Arap edebiyatında edeb sahasının en önde gelen eserlerin­den biri olduğu malumdur. Esasında bu değerlendirme eskilere uzanır. Nite­kim lbn ijaldün (v. 808/1405) bu eserin el-CaJ:ıi:?'in (v. 255/868) el-Beyan ve't­tebyin'i, lbn ~uteybe'nin (v. 276/889) Edeb el-katib'i, Ebü 'Alı el-Kali'nin (v. 356/967) K. en-Nevadir'i ile birlikte edep sahasının dört büyük temel eserin­den biri olarak görüldüğünü söyler (bk. A. S. Furat, Arap Edebiyatı Tarihi, s. 228; ayrıca bk. s. 236). Hatıriatmakta fayda var: Muberred (285/898) bu eserini olgun bir devresinde yazdı. Eserinde atasözlerini, mev'izeleri, hutbe­leri, şiir ve tarih ile ilgili rivayetleri dil ve gramer bakımından izah ediyor; böylece devrinin münevverine gerekli olan bilgileri, ciddi bilgilerin yanısıra, hikayeler, tarihi bilgiler ve şiirler aracılığı ile veriyordu. Bu değerli eser, Ebu'l-I:Iasan 'Ali b. Suleyman el-Al]feş kanalıyla yayıldı.

ez-Zubeydi (3711981), Ebu'l-I:Iasan 'Ali b. Suleyman el-Al]feş'ten bahse­derken, bizzat onun ağzından şu rivayete de yer verir. Buna göre, halife el­Mu'temid'in de vezirliğini yapmış olan Ihrahim b. el-Mudebbir (279/892), Muberred'ten, hem sohbet arkadaşı, hem de oğlunun eğitimini yürütecek biri için yardımcı olmasını istemiş, o da Ebu'l-I:Iasan el-Al]feş'i göndermişti . (s. 115). Bu bize, Muberred'in son yıllarında bu öğrencisine olan güvenini de gösterir. el-Kamil'in bazı nüshalarının başında görülen kayıtlar da Ebu'l­I:Iasan el-Ai}feş'in, hocası nezdindeki yerini göstermesi bakımından ilgi çekicidir. Buna göre el-Kamil, müdlifinin de hazır bulunduğu meclislerde, el­Al]feş'in önünde okunmuştur (Ayrıca nüsha tavsiflerine de bakınız).

Ebu'l-I:Iasan el-Al]feş, bu mevkiine rağmen, tabakata dair eserlerde gereği kadar yer almamış görülmektedir. Nitekim Ebu'~-Tayyib el-Lugavi (3511962), bu türün elimizde bulunan en eskisi olan eseri Meratib en­nai)viyin de onu, bir gramer tarihçisi olarak ayrı bir yerde ele almaz. Sadece girişte hatırlatır; burada (s. 2) kendi devrinin nahiv sahasındaki alimlerini

lO AHMET SUBHI FURAT

şöyle tenkit eder: Onlar "el-AI)feş şöyle dedi" derler, ama bunun Ebu'l-ljagab el-AI)feş mi, Ebu'l-I:Iasan Sa'ıd b. Mes'ade el-AI)feş mi, Ebu'l-I:Iasan b. Mubarak el-Kut:ı mi yoksa Mul).ammed b. Yezıd (el-Muberred)'in arkadaşı Ebu'l-I:Iasan 'Alı b. Suleyman el-AI)feş mi olduğunu tefrik edemezler. Onun, bu tür tenkitler yöneltmesine rağmen, bunlardan sadece ilk ikisine ayrı bölümler açması; diğer ikisini zikretmemesi, hele "Mul).ammed b. Yezıd ve onun talebeleri" adı altındaki bölümde (s. 83) 'Ali b. Suleyman el-AI)feş'e yer vermemesi, hayli dikkat çekicidir.

ez-Zubeydı (371/981), bugün için, Muberred'in talebelerine eserinde en fazla yer veren gramer tarihçisi olarak görünüyor. Ebu 'Ubeydillah el­Merzubani (381/991), el-Yağınuri'nin ihtisarı içinde bize ulaşan el­Mui.ctebes'inde (s. 341), Ebu'l-I:Iasan el-AI)feş'i ayrı bir başlık içinde ele almak­ta ve fakat onunla ilgili birkaç şiir rivayetinin dışına çıkmamaktadır. I:Iamevi'nin (626/1229), bu dilci ile ilgili olarak verdiği bilgiler arasında işe ya­rayanlar, el-Merzubani'ninkilerdir (lrşad el-erib, Xlll, 246-247). Bu tür eserler arasında en geniş bilginin, Inbah er-ruvat'ta (ll, 276-278) bulunduğunu yadırgamıyoruz. Kendinden önceki kaynakların, husüsiyle Meratib en­nal).viyin ile Zubeydi'nin eserindeki bilgileri toplamış olan bu eserde de yeni bir şey bulamadığımızı ilave edelim.

Bu değerli eserin bugün elimizde pekçok yazma nüshası var. Birkaç defa da basılan (bk. msl. Istanbul 1286/1869; Leipzig 1892 (nşr. W. Wright, l-ll), Kahire 1355/1936) bu eserin Istanbul kütüphanelerinde değerli nüshaları bulunmaktadır. Içlerinde oldukça eski nüshalarla, değerli birkaç alimin kıraat ve sema kaydı bulunan bu nüshaları yakından tanımak, el­Kamil'in nerelerde, hangi muhitlerde okunduğunu tesbitte de fayda sağlaya.caktır.

Istanbul'daki kütüphanelerde, yeni bir baskıda dikkate alınması gere­ken nüshalar da bulunuyor. Bunların başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz:

FATİH (Süleymaniye), nr. 4022

19,5x27,2 (l4,5x22) cm eb'adında 3+248+2 varak. Içi ebru kağıt kaplı, miklebli, şirazeli ve şemseli kahverengi meşin bir cilt. Tamir görmüş olan

. bu ciltte, varaklarda Mağribi yazı ile 27 satır yer alıyor. Metinde sözbaşları iri ve koyu kahverengi ile kaydedilmiş.

EL-KAMlL'lN !STANBUL KÜTÜPHANELERlNDEKl YAZMA NÜSHALARI ll

Hemen hemen her varakta, kenarlarda açıklamalar var. Kırmızı ile veri­len nüsha farklan arasında ~(cim) (3a, 4b, Sb, llb, l6b, l9a, 70b v.d.) ve ..ı

dal (l2a, l6a, l9a, 46a, 47a, 56b, 88a, 202b v.d.) en fazla yer alıyor . Ayrıca

~ (saJ:ıJ:ıa) (7b, Sa, lOb, l4a, 2la, 23b v.d.) ile~ J-:'1 JL:iı l5-:ale Ebü Ca'fer (la, lOa, lla, 12a, l3a, l5a, 24a, 44a, 55a, 74b v.d.), ~1 J-:'1 Jl:a ~ale Ebu'l­I:Iasan (l6a, 26b, 44a, 57a, 69b) de sıkça rastlananlar arasında.

Nüshanın la varağında görülen başlık, metnin, Ebu'l-I:Iasan 'Ali b. Su­leyman en-NaJ:ıvı el-AI]feş'in rivayeti olduğunu gösteriyor. Buradaki kayıttan bu nüshada ayrıca, Ebu'l-I:Iasan el-AI)feş'in ilaveleri ile Ebü 'All el-Amidi lbn Meccek ve el-Curcani'nin ilavelerinin de bulunduğu anlaşılıyor . Bunlar arasında Ebü Ca'fer M. b. A. el-Curcfmi'nin (368/978), eş-Şerabı el-Edib (415/ 1024) diye tanınan Şamlı dil alimi AJ:ımed b. 'Ali er-Rummani'nin hocası olduğu anlaşılıyor . Nitekim AJ:ımed er-Rummani, lbn es-Sikkit'in lşlaJ:ı el­manp~ adlı meşhur eserini bu hocasından rivayet etmiştir. es-Suyü!i ondan bahsederken "Bir edip ve dil alimi idi" der ve nadir kelimeler kullandığı için kulağa hoş gelmeyen şiirleri olduğunu da ilave eder. Ebü 'Ali el-I:Iasan b. lbrahim el-Amidi, söz konusu lşlaJ:ı el-manp~'ı, Ebü Ca'fer M. el-Curcani'ye rivayet ettiğine göre, daha yaşlı olabilir. Ancak bu el-Amidi hakkında fazla şey bilmediğimizi söyleyelim. Aynı şeyi ne yazık ki şimdilik lbn Meccek için de söylemek durumundayız.

Fatih nüshası l b'de şöyle başlıyor:

~ı .J-7 ı J w . . . J o ... o ~ <LLJ ı l~ r=-=--JJ ı .J-o_.., ,;J ı <LJJ ı ;--·······;'

L:-:;..ı_::.. Jü ..raL~~~ ~ J· iı · ~ -:- u-:ı 1 ~~i~ ._._.~i 0-oi ~ ü~

.J.A .J ~ ~ i. .. l~ ~ ~JI..ı ~ <L_ılill •!~ ~ ıJ-7 ~ .:.,.. . ...:JI .J-:'1

.:ra '-:-'~ 1 IlA ~ · o .. , Jü ~l...:....S ..r.L..:....S: ~w üi ~ <ll...ol ~ J lö..:ı..;

u-i-ol Jü ~L. .J ~ .J üW ıLı-... ._.i ~-... ~.: • .11 ü~ ~ uh ~'il •• • ~" o ..... ı L:.i .J ~L:ı .ı.-:ıJ-c ~--.:i ~...~ı ' -o , .l ,:j ~ .ll _..:.s: ı 1 ·. _.ı ...

Burada yer alan kaydın, nüshanın rivayet yollarını göstermesi bakımından değeri olduğundan açıklanmasında fayda vardır. Buna göre Ebu'l­I:Iasan 'Ali b. Mu}Jammed Meccek el-Fa~ih, Mısır'daki evinde bu eseri Ebü Ca'fer M. b. A}Jmed el-Curcani'ye (368/978) okutmuş, Ebu'l-I:Iasan Suleyman b. Emin el-Katib de bunu Ebü Ca'fer el-Curcani'den okumuştur. Ebu'l-I:Iasan 'Ali b. Mu}Jammed şu bilgiyi de ekliyor: Ben bu kitabı 298 yılında el-Abfeş'ten

12 AHMET SUBHl FURA T

dinledim; kitabın büyük kısmını bize yazdırtmış ve benim de bulunduğum bir sıra da eserin geri kısmı ona okunmuştu.

Yine aynı varakta Ebü Ca'fer el-Curdini de şu bilgiyi veriyor: Bu eser, benim diniediğim sırada Ebü 'Alı el-Amidi'ye okundu; o da "Bu eseri el­Al)feş'in huzurunda okudum" dedi. Ebü Ca'fer şu malumatı da ekliyor: Bu kitabın bir kısmını, Ebü Bekr Mul).ammed b. 'Uyeyne'den dinledim, o bana geri kısmı için de icazet verdi. Ebü Bekr de "Ben bunu el-Al)feş'ten dinledim" dedi. Nihayet Ebü Ca'fer'in şu haberi de kaydedilmeli: Bu raviler birlikte şöyle dediler: el-Al)feş şöyle dedi: Bu kitap bana, Ebu'I-'Abhas el-Ezdı'nin huzurun­daokundu".

el-Al)feş ile ilgili bilgilere bu nüshanın sonunda da rastlıyoruz . Nitekim metnin (var. 248a) :

~~~ .:_,1 n : 1 .. , .J..! ~ ~1 _,_~1 Lıt->-..:i..i .)1 L+J_,I ~ Lıti_r-A .. .

. . . ..:..i ._ra o~ ~ ı..s..::..J 1 4....:......... L;ı ..ı~ 1 e:;-o ~ ).~ _, ... --.iJ jll u-k (.S~ 1

şeklinde bitmesinden sonra şu bilgiler görülüyor: Ebu'l-I:Iasan 'Ali b . Suleyman el-Al)feş, bu nüshayı baştan sona kadar müellifi Ebu'I-'Abhas Muhammed'e okudu.

LALELi (Süleymaniye), nr. 1901

4+262+2 varaklı meşin bir cilt. 18.2x27. 7 (1 l.Sxl 9.8) cm. eb'adında. Koyu kahverengi meşin bir cilt, yaldız zeminli, gömme şemseli, miklebli ve şirazeli. Metin, içi altın yaldızlı bir cedvel içinde olup nesilıle yazılmıştır . Satır

sayısı 27 olup söz başları bazan surhla verilmiştir. Kağıt aharlı; varak alt­larında reddiyeler görühnektedir.

lstinsah tarihi olmayan bu muahhar nüshada bazı varaklarda (msi. 13b, 1 4a, lSa, 20b, 27b, 136a, 157a, 187b) cedvel dışında notlar, tashih kayıtları (msi. 26a, 50b) ile farkların gösterildiği nüsha kısaltmaları (bk. msl. t h (45a, 48b, 95b), t. (164b)) görülüyor.

LALELi (Süleymaniye), nr. 1902

1 7x24.2 (12.5xl9.5) cm. eb'adında kahverengi, şirazeli, miklebli meşin

EL-KAMİL'İN İSTANBUL KÜTÜPHANELERINDEKI YAZMA NÜSHALARI l3

bir cilt içinde 2+408+3 varak. Cilt üzerinde bulut ve hatai motifli şemse ve salbek var. Kağıt orta alıarlı olup nesta'lik yazısı, bazı varaklarda (msl. 34 a­b, 86a-l53b, l60-l74b vd.) değişiyor. Sözbaşları surh ile, varaklardaki satır sayısı 25.

Metin I b'de başlıyor. Burada başta yeralan kayıt, Fatih 4022 nüshası ile aynı. Kısaca belirtmek gerekirse, bu nüsha, Suleyman b. Emin el-Katib'in olup, Ebii Ca'fer el-Curcani'den dinlemiştir. Ebii Ca'fer el-Curcani eseri, Ebu'l­I:Iasan 'Alı b. Meccek, Ebii 'Alı el-I:Iuseyn b. İbrahim el-Amidı, Ebii Bekr Mui:ıammed el-Mu'ayiti, Ebu'l-Fevaris AI:ımed b. Mui:ıammed ve el-Katib İbn e~­Şir'den dinlemiştir. Bunlar arasında lbn Meccek, el-Amidi, ve el-Mu 'ayiti aynı eseri el-AI]feş'ten; Ebu'l-Fevaris, lsi:ıa~ b. lsma'il'den; el-Katib lbn eş-Şir ise lbn Şemerdel'den dinlemişlerdir.

Burada Ebii Ca'fer el-Curcani"nin şu ifadesi de hatırlatılmalıdır. (I b) Bu eserde dayanağım, 'Alı b. Meccek ile el-Amidi'dir. Bu kayıttan sonra eser aynı varakta

diye başlamaktadır.

Eserin sonu ( 408b):

ct...:.~ J_,ı:. J J..l_:;.. J JJ j J J_ı..o..i J J~ W-o ı_·,J_ğ l.a.c illi _) ğ; -,lll ·, J ...

ı..>"~JI u-:'j ~t::. J-..~11 '-;-'~ _....,;.i I.U ~1 ·ı.l.JI .:,1 ... .' ... ,.~ _,

.~lı..:J illi 4-a..:ı.._; lS-..F"•-"ıJI(.SJj'tl ..1-.r.JL:ı ....j_,_;ıJI J-_ı~ ~ ~

REİSULKÜTTAP (Süleymaniye), nr. 870.

Koyukahverengi meşin bir cilt içinde l8x26.8 (l2.2xl9.5) cm. eb'adında 3+159+2 varak. Harekeli bir Mağribi yazı ile kaleme alınmış eserde, varaklarda 24 satır bulunuyor. Cilt miklebli, şirazeli, hatai motifli gömme şemse ve salbekli. Mikleb üzerinde de küçük bir şemse var; kapak içieri ebru çiçek kağıt kaplı.

Bazı varaklarda (2b, 4a, Sa, lOb, l5b, 2la, 30b, v.d.) t·. b, bazılarında ise .._j f (bk. msl. l4b, 24b) nüsha kısaltmaları görülüyor. Bazı varaklarda c;...::ı

l4 AHMET SUBHl FURAT

(ı9a, 35b, 40a, 46a, 53b, ıo2a) şal}l}a kaydı yeralıyor.

Bu cilt, ıa'da yeralan es-Sifr el-evvel yazısından da anlaşılacağı üzere, eserin ilk cildidir. ıa'da ayrıca Ebü I:Iayyan el-Endelüsı'nin (745/1344) hattıyla olduğu kaydedilen bir kıraat kaydı görülüyor.

Eser, ı b'de şöyle başlıyor:

U-~ ;.;IL u-··· ..... ıı _.._! ı l:ı..3~ JU J-:'4 ~ ' .: • .. , ul_ .. ...:._c -~ı L..:ı.:ı~

~ u-ul-:uı-'1 ~i ~ '7-'l _:j S:I_I l.:ı....ıt ~~_;i Jü <~-:.ıle iıı:l~ ,,}ıiı . .;.'il u~ • • ... ~:-'-:·~ ı ,.ı~ ı ..ı.... ...... .U.I ..w...:J ı ~~ ~

Yine aynı varakta (lb) yeralan bir kayma 324/935 yılında ölen Sa'ıd b. Cabir el-Kilabı el-lşbllı'nin bu eseri Endülüs'te rivayet ettiği anlaşılıyor.

Eser, ı59a'da ikinci cildin geleceği haberiyle sona eriyor.

REİSULKÜTTAP (Süleymaniye), nr. 871.

ı8x26.5 (l2.3xı9.5) cm eb'adında 2+ı68+ı varak. Hatiii motifli, gömme şemse ve salbekli meşin bir cilt. Miklep üzerinde de küçük bir şemse var. Orta alıarlı kağıt üzerinde Magribi yazı ile 24 satır; SÖZ başları iri koyu kahve­rengi. Bazı varaklar (l09a, l39b, ı43a, ı68b) yanma tehlikesi ile karşı karşıya.

llk ciltte olduğu gibi bazı varaklarda (7a, 232a, 25a, l39b) t: 1]. nüsha kısaltınası yer alıyor. c:-'""' şaQQa kaydına bu ciltte de (ı4b, 2ıb, 34b) rast­lanılıyor.

Zahriye varağında (la) es-sifr es-sanı başlığı taşıyan eser ı b'de başlıyor:

... ~iı ~ı.... J .~-::' ~ .Js-7-::• L. .U_,.L...:. r--:.• =-.,) 1 u_ ........ ,) 1 <t.JJ 1 t-'-~-:•

Eser ı68b'de, diğer yazmalardaki normal şekliyle sona eriyor ve bura­da eserin 527/1132 tarihinde tamamlandığı kaydı yeralıyor. Aynı varakta ayrıca 6ı81ı22ı kayıtlı bir kıraat kaydı görülüyor.

EL-KAMlL'lN İSTANBUL KÜTÜPHANELERINDEKl YAZMA NÜSHALARI 1S

ŞEHİT ALİ PAŞA (Süleymaniye), nr. 2142.

17.Sx2S.3 (l2.3x19) cm. eb'adında 3+179+4 varak. Kısmen harekeli, Mağribi yazı ile 40 satır. Söz başları koyu kahverengi büyük harflerle; şiraze dağılmak üzere, hatai motifli gömme şemse , salbek ve miklebli.

Kenarlarda, bazı varaklarda (bk. 6a-b, 10a-b, 13a-b, 38a) açıklamalar ve

matlah kayıtları var. Bazı varaklardaki (bk. msl. 1b, 3a, Sa, 6a v.d.) "'J~ .. c. .A

mufessiruhu kaydı dikkati çekiyor.

1a'da üstte ve ortada siyah mürekkeple "min el!flf ni 'amillah 'ala 'abdihi Velleddin Carullah sene 1131" temellük kaydı (Oysa eser şu anda Şehit Ali Paşa Kütüphanesi'nde bulunuyor!); yine aynı varakta bir mühür içinde "Vakafe haze'l-kitab Ebü 'Abdillah Velieddin Carullah bişart en la yal)ruce min l]izanetihi" kaydı görülüyor.

1b'de başlayan eserin girişinde bu kitabın, Muberred'in huzurunda 'Ali b. Suleyman el-Al]feş'e okunduğu kaydı yeralıyor. Eser 179b'de normal şekilde bittikten sonra, tamamlandığından dolayı ayrıca dualar yeralıyor ve fakat istinsah tarihi taşımıyor.

HAMİDİYE (Süleymaniye), nr. 1177

18.2x28 (9.Sx20) cm. eb'adında 2+302+1 varaklı, miklepli, şirazeli ve şemseli meşin bir cilt. Eserin 3a, Sa, 13a, 20a, 21b, 126b v.d. yerlerinde görülen F Ş<ıQQa kayıtları, tashih gördüğünü ifade ediyor. '

Eser, 1b'de şöyle başlıyor:

0-7 ~ ı:, ... ._~.11 _L:'1 u..:. ..ı~ Jü ..>-:'4 0-7 , _. . ... ı.:,~ .J-:'1 ~~

~ ı.JA'~I ...,~1 ...,~ '7~1 l:ı..aı ı_rl (.s_;i Jü ~ b.,l_;i ~~~ı.)~

... i _~ l..ı..a..:.. .uJ ~1 ..ı_~l .ı..:~ 0-7

Buradan, bu nüshanın Müberred'in huzurunda Ebu'l-I:Iasan el-AI)feş'e okunduğunu ve Ebü 'Oşman Sa'id b. Cabir'in el-Agfeş'ten naklettiğini

öğreniyoruz .

So nda yeralan bir kayda göre (302b), 1166/17 S2 yılında istinsah edil­miş olan bu nüsha Ebü I:Iayyan el-Endelusi'nin nüshasından tashih edil­miştir . Yine bu varaktaki bir kayda göre Ebü I:Iayyan'ın bu nüshasından, ese­ri, şeyhi Cibril b. 'Abdillah'a okuduğu (h. 718/1318) anlaşılıyor .

16 AHMET SUBHl FURAT

KÖPRÜLÜ or. 1358

11.5x20.8 (7.9x18.1) cm. eb'adında, tamir görmüş, miklebli, üzeri kağıt kaplı, sırtı kahverengi meşin bir cilt. Okunaklı bir nesta'lik ile yazılan nüshada satır sayısı 25-26 arasında .

Baş (1b)taki kayıttan bu eserin, Muberred'in huzurunda Ebu'l-l:lasan el-A~feş'e okunduğu; Ebıl 'Oşman Sa'id b. Cabir'in de el-Ab.feş'ten rivayet ettiği anlaşılıyor .

Eser 334a'da bittikten sonra, Muberred'in bazı nüshalarda zikrettiği işaret edilen "Haşim'in mektubunun tefsiri"ne yer verildiği (334 a-b) görülür; ama bu parça da tam değildir. Nüshanın daha sonraki varakları düşmüş görülüyor.

A YASOFYA (Süleymaniye), or. 4191

Kapları yırtılmış, miklebi kopmuş bir halde meşin bir cilt içinde 8+310+2 varak. 17x29.4 (l0.5x22) cm. eb'adında olup, nesta'lik ile yazılmış 25 satırlık metin yaldız cedvel içinde. Eserin ön ve arka kapağında yaldız ze­min üzerinde kahverengi yaprak motifli şemse ve salbek var.

1b'de müzehhep bir serlevha yer alıyor ve metin burada başlıyor. Cedvelin sağ kenarındaki kayıttan , eserin Muberred- el-Ab.feş- Sa'id b. Cabir rivayeliyle geldiği anlaşılıyor. Biraz alttaki bir kayıtta "lbn Cabir'in bu eseri, 310/922 tarihinde el-Ab.feş'e okuduğu" (hamiş) öğreniliyor.

Eserde görülen ~ şal.ıl.ıa kayıtları (bk. msl. 212a, 220b, 283b, ... ) ile kenarda rastlanılan ~ "nusb.a" işaretleri, tashih ve mukalıele gördüğünü düşündürüyor .