1bproiektua aldizkaria

KILI KILI KULTUR KATEA

DBH 1B Kili kili kultur katea aldizkaria San Fermin Ikastola 2015/2016

AURKIBIDEA 1. Kirolak

1.1. Eskupilota- Ekai Andueza Galetx …………………………………………………….. 3.orria 1.2. Erremontea- Jon Beguiristain Ilundain ………………………………………….. 5.orria 1.3. Sokatira- Marko Cambra Compains ……………………………………………….... 7.orria 1.4. Aizkolaria- Uxue Legarra Lopez ……………………………………….……………… 9.orria 1.5. Zesta punta- Joane Mañeru Urbikain …………………………………………... 11.orria 1.6. Harri jasotzailea- Inhar Ormazabal Machiñena ……………………….. 13.orria 1.7. Herri kirolak- Andoni Sanchez Elso ……………………………………………... 14.orria 1.8. Traineruan- Aimar Sarratea San Juan ……………………………………….... 18.orria

2. Folkloreak

2.1. Jotak- Aitor Mauleon Goyen …………………………………………………………… 20.orria 2.2. Euskal dantza- Isabel Berrueta Aristu ……………………...…………….... 22.orria 2.3. Mutil-dantza- Mikel Martin Etxalar ………………………………….....…..… 25.orria 2.4. Bertsolaritza- Jon Diaz Lacuey ………………………………………………..…... 26.orria

3. Euskal mitologia

3.1. Basajaun- Alejandro Begastegi Albillos …………………………………...... 28.orria 3.2. Akelarre- Iratxe Rubio Lopez ………………………………………………….…... 29.orria 3.3. Lamia- Aitana Salaverria Perez ………………………………………………….…. 30.orria 3.4. Olentzero- Oier Zabala Jaca ……………………………………………………….... 33.orria

4. Gastronomia

4.1. Txistorra- Nerea Garcia Valencia ………………………………….…...……..... 34.orria 4.2. Taloak- Mikel Cruz Berastegui ………………………………………………………. 35.orria

5. Kultura 5.1. Ikurriña- Aroa Ilundain Blanco ……………………………..………..…....………. 37.orria 5.2. Gernikako zuhaitza- Anne Lopez Robles ……………………………………... 40.orria 5.3. Lauburua- Amaia Sarasa Martirena ……………………………………….………. 41.orria

6. Jaiak

6.1. Tolosako Inauteriak- Saioa Hernando Fernandez ……….…………..… 43.orria 6.2. Nafarroa Oinez- Ander Ducay Castello ………………………………………… 44.orria 6.3. San Ferminak- Leyre Romay Altadill ……………………………………...…….. 48.orria 6.4. Donostiako Danborrada- Ibai Hernandez Rebole ..…………….………. 50.orria 6.5. Maskaradak- Gaizka Izco Charles ………………………………………………….. 52.orria 6.6. Korrika- Iñigo Rozas Turrillas ………………………………………………………… 54.orria 6.7. Lantzeko Inauteriak - Amaia Pagola Hooper …………………………..….. 56.orria

1


7. Musika 7.1. Trikitixa- Maider Flores Berastegui ………………………………………………. 58.orria

8. Antzinako lanbideak

8.1. Almadiak- Estibalitz Eslava Sarasa …………………………………………..…… 60.orria 8.2. Baleen arrantza- Aimar Haramburu Arrizibita …………………..…….… 63.orria

2


1.KIROLAK

1.1 Eskupilota

Hona hemen eskupilotari buruzko testua. Ba al zenekien joko olinpikoetan eskupilota egon zela? Eta zenbat aldiz txarra egin behar duzun sakean puntua galtzeko? Ze modutan jolastu daiteke pilotara? Eta ze materialez osatzen dira pilotak? Hau eta gauza gehiago aurkituko duzu onako testuan. HISTORIA

Eskupilota Euskal Herriko kirol tradizional bat da. XVIII mendean jolasten hasi zen Euskal Herrian. Historia zehar izen asko izan ditu kirol honek: ”Spheristiqué” deitzen zioten grekotarrek, ”Pila” erromatarrek eta “Paume” galiarrek. Bestalde, eusko pilotaren urrezko garaietan, mundu guztira zabaldu zen eta horregatik 1900 urteko olinpiar jokoetan egon zen. Europan barrena eusko pilotaren antzantzeko kirolak badira, hala nola irlandar pilota (Irlanda), valentziar pilota (Valentziako Erkidegoa) edota jeu de paume (Frantzia). Ameriketako herrialde batzuetan jolasten da, euskal imigrazioagatik esate baterako, Argentinan, Estatu Batuetan, Mexikon, Txilen, Perun, Kuban, Uruguaien eta Venezuelan jolasten da kirol zahar honetara. Historian zehar pilotari oso onak izan dira, Atano lll, Olaizola ll, Julian Retegi, Mikel Goñi, Gallastegi, Azkarate, Lajos, Eugi, Bengoetxea lll, Ariño, Juan Martinez de Irujo…. ARAUAK

Gaiez aldatzen, eskupilota oso erraza da, arau gutxi batzuk ditu soilik. Euskal pilota edo eskupilota, pilotariak txandaka pilota jotzen saiatzen dira, pilotak bi bote eman baino lehen, eta pilota joko eremutik kanpora bota gabe jokatu behar da. Hau lortzen ez duenak galduko du tantoa eta Irabazteko 22 puntu lortu behar duzu aurkaria baino lehenago. Ateratzeko, aurrelaria 6 zenbakitik aterata 4 zenbakira joaten da eta iristean ematen dio, ondoren, saiatu behar da 4 eta 7aren artean sartzen.

JOLASTEKO MATERIALAK

Oraingo honetan materialari buruz hitz egingo dut. Material asko erabiltzen

ziren pilotak egiteko adibidez, (Ile, lumak presionatzen, bran, metal pilotak, harriak,

3


hostoak, artilea, haria, hazizko zerealak, katu tripak,animali maskuriak, larrua, eta abar) baina orain gehien erabiltzen den materiala latexa da. Honetaz gain eskupilotan jantziera zehazki batzuk eramaten dute: Galtza txuriak (material batekin kolpeetatik babesteko), kamiseta (zure taldeko kolorearen arabera gorria edo urdina) eta gerriko bat (zure koloretakoa). Hau gutxi balitz frontoietako txuri zikin kolorea aldatu dute berde kolorearengatik eta pilota beltza txuriarengatik.

Bukatzeko, informazio gehigarri bat txertatu dut nire ustez interesgarria delako, adibidez sexismoarekin zerikusia dutenak edo ze modutara jolastu ahal da Joko onetara. Sexismoari dagokionez pilotan egiten duten haurren artean, asko dira emakumezkoak, baina gutxi dira kirol onetan aritzen diren emakumezko helduak.Kirol oso osasuntsua da,gauza asko garatzen dira, trebezia eta bai indarra, erresistentzia, malgutasuna eta abiadura. Jokalariek adin kategoriaren arabera, sakeko arrastoa atzeratuz doa, eta piloten pisua edo tamaina handituz. Bukatzeko pilotara modu askotara jolastu ahal da:Trinketean, Aire librean, Frontoi motzean eta luzean…. Eskerrik asko irakurtzeagatik.

Ekai Andueza Galetx

4


1.2 Erremonte zer demontre ote?

Badago Euskal Herrian kirol ez oso famatu bat , izenburuan ikusi duzun bezala, erremontea deiturikoa, baina, nondik etorri ote da kirol berezi hau? Nola deituko ote diote jolasteko erabiltzen den tresna arraro hori? Nola erabiliko ote izango da? hau dena eta askoz gehio hemen behean ikusiko duzun testuan. NONDIK ETORRI DA ETA ZER DA

Hasteko, Euskal Herriko kirol zaharrenetariko bat da, baina ez bakarrik hori,

gainera, pilota jokoatik etorri da, hau da, pilota jokoaren alderdi bat da. 1904an sortu zen, Juanito Moyaren sortu zen hain zuzen ere. Txikia zenean pilotara jolasteko lehiakide handiagoen aurka egiten zuen joko eskularruekin eta hori aurre egiteko asmatu zuen, beraz, pilota inor baino hurrunago bidaltzen zuen orain, pilota jokoaren modalitate ikusgarrienetako bat da.

NOLA JOLASTEN DA

Kirol honek pilotaleku batean

jolasten da baina ez da derrigorrezkoa han jolastea. Alde batetik tantoa aurkari irabazi behar zaio, erremonte saskia erabilita, edota xisterarekin irabazi behar da tantoa. Bestetik pilotariek teknika handia izan behar dute, izan ere, abiadura handian bota eta hartu behar da pilota, hau zesta edo xisteraren behealdetik sartu behar da, esate baterako, eskuaren altueran jaso behar da eta gora bidali behar da muturretik ateratzeko. Mugimendu hori oso azkarra eta etengabea izan behar da, beraz, pilota ezin da inoiz gelditu. Hortaz, erremontea ez du pareturik da zestaz jolasten den modalitate guztietatik. ZEREN HANTZA DU XISTERA, NOLA EZBERDINTZEN DA

Ikusiko duzun bezala erremontearen xistera oso berdintsua da zestapuntan

praktikatzen den kirolaren zestara, zestapuntan erabiltzen den xisteraren modukoa, baina ongi aztertzen baduzu berdinak ez direlak ohartuko zara, adibidez, konkordura txikiagoa du, hau da, ez dauka zestak daukan sabel handia. Beste ezaugarri bat ezberdintzeko lehen esan dudan bezala hurrengoa da; kirola oso azkarra dela.

5


ZEREN HANTZA DU Amaitzeko saskia 67 zentimetro ditu eskumuturretik puntara, gainera, objetu

hau ez du asko pisatzen, zehazki 770g pisatu beharko du xistera bat ez ba dizute tramparik egin. Pilotaren aldetik 110g pisatzen du eta 6 cmko diametroa izan beharko zuen.

Hau izan da dena, espero dut zuen baliorako izatea testu hau eta eskerrik asko zuen denborarengatik. Hurrengoraino.

Jon Beguiristain Ilundain

6


1.3 SOKATIRA

Sokatira kirol bitxia da denok dakigun bezala, betidanik ezagutu egin dugu, baina, zer da sokatira? non sortu ote zen? nork asmatu edo sortu egin ote zuen? eta bahal dakizu nola jolasten den? galdera hauen erantzuna jakiteko, anima zaitez eta segi irakurtzen. ZER DA?

Sokatira, EuskalHerriko kirol tipiko bat da, eskupoilota, arrijasotzaileak,

txingak...bezala eta Euskalherriko kirol bat izateaz gain, herri kirolbat dela kontsideratzen dugu. JATORRIA

Kirol honen aztarnak, lurralde desberdinetan aurkitu dira eta lurralde horiek

konkretuki Birmania, Halmahera, India, Borneo, Corea, Hawai eta islas de Nueva Guinea dira. Leku desberdinetan aztarnak aurkitzeaz gain, era desberdinetan erabili ohi zen eta erabiltzen ohi da gaur egun, adibidez, lurralde batzuetan erritualetan erabiltzen zen bakarrik (norbaitek hil, jaio, ezkondu etb egiten zenez), baita ere, beste lurralde batzuetan kirol moduan erabili ohi zen gaur egun bezala. Informazio asko aurkitu da soktiraren jatorriari buruz, baina, oraindik ezin izan da jakin edo deskubritu non eta noiz sortu egin zen kirol hau konkretuki. BITXIKERIAK

Honetaz gain, tradizio honek bere urte famatuak izan ditu, 19001920 urte

bitarte, kirol mundial bat bezala kontsideratzen zenean. Modalitate mundial bat izan harren, baita ere, kirolarien fisikoa lantzeko erabili ohi zen, hau da, atletak sendoago egoteko. Hau gutxi balitz, sokatira bere arau propioak ditu beste kirol askok bezala, horregatik ezin duzu nahi duzun erara jolastu, esate baterako, talde bakoitzeko zortzi pertsona egon behar dira. Ohietako bat taldea gidatzen duena da (kapitaina) eta taldea gidatzen duen pertsona horrek taldekideen atzekaldean jartzen da, azkena, sokaren muturrarekin. Baita ere, beste arau bat da, taldeko 560 kg pasa egin behar gutxienez, baina, pisu hau txapelketa internazionaletan erabiltzen da eta Euskalherriko txapelketan, talde bakoitzeko 600kg pasa behar da gutxienez. Nesken kasuan, taldekide guztien pisua 480kg, 60kg taldekide bakoitzeko.

Amaitzeko, tradizio edo kirol honetan modalitate bat baino gehiago daude,

hiru konkretuki, lehenengoa, azalera gogorretan erabiltzen zen adibidez, harrizko

7


azalera zeukan plaza batean. Bestalde, bigarrena, lurrezko azaleretan erabiltzen asi zen. Amaitzeko, azkena gomazko azaleretan erabiltzen hasi zen 19791980 artean eta goma gainean egin zen lehen txapelketa Getxon izan zen, 1991 urtean.

Marko Cambra Conpains

8


1.4 AIZKORA:ZELAKO KIROL GOGORRA

Oraingoan, aizkora probaren informazioa jasoko duzue. Zer ote da aizkora proba? eta nolakoa ote da kirol honen historia? Galdera honen erantzuna eta informazio gehiago ere testuan daukazue. Animatu zaitezte aizkoraren testua irakurtzera! ZER DA AIZKORA PROBA?

Hasteko, aizkora proba zer den azaltzeari ekingo diogu.

Dakigun bezala, aizkora proba herri kirol mota bat da. Helburua, enbor bat edo gehiago, tresna honekin ahalik eta denbora gutxienean moztea da. Kirol hau, banaka, binaka edo taldean lehiatu daiteke. Alde batetik, proba hauetan, enborra zutik edo etzanda egon daiteke. Bestalde, beharbada aizkora da herri kirolen barruan kirolik gogorrena eta ikusgarriena ere. Aizkolariak, oso indartsu eta prestatuak egon behar dira, ez delako bat ere erraza.

AIZKORA PROBAREN HISTORIA

Jarraian, kirol honen historiarekin jarraituko dugu. Egur eta ikatz kopuru handiak behar zirenez, asko ziren aizkolariak. Horrela, basoan aizkorakada aritzen ziren gizonak, apustuak egiten hasi ziren enborra nork lehenago ebakiko zuen. Euskal herriko eta Australiako aizkolarien arteko lehia jokatu zen Donostian. Australiarrak nagusitu ziren eta garbi gelditu zen australiar tresna Euskal Herrikoa baino askoz hobea zela, beraz geroiztik, Australiako aizkorak hasi ziren erabiltzen. Garai batean Euskal Herrian pago ugari zegoela eta, zuhaitz hori bihurtu da aizkoraren ikur. Baina, orain hainbeste ez dagoenez, pinuak ere erabiltzen dituzte, nahiz eta proba nagusietan erabilitako egurra pago berdea izan ohi den. Esperientzia luzeak beste edozein egurmota baztertu du, pagoa euskal mendietako espezie arruntena izateaz gain, ezaugarri egokiak ere dituelako. AIZKORA PROBA KIROLA

Jarraian, aizkora probaren hainbat informazio garrantzitsu topatuko duzue. Beste herri kiroletan atsedena hartzeko aukera dute, baina enborrak mozteko aparatu kirolean ez dago arnasa berritzeko denborarik ere. Behin pertsona enbor gainean jartzen dela, aurrean dituen enborrak ebaki behar ditu, eta lan horretarako ordu erdi edo gehiago behar izaten du. Apustuetan, berriz, bi orduko saioak ere egin ditzake kirola praktikatzen duen gizakia.Helburua enbor bat edo gehiago aizkoraz ahalik eta denbora gutxienean moztea da, eta banaka, binaka edo taldeka lehiatu

9


daiteke. Enborra zutik edo etzanda egon ohi da. Apustu, lehiaketa eta txapelketetan enborkopuru jakin bat ebaki behar da.

TXAPELKETAK

Azkenik, aizkoraren txapelketekin amaituko dugu. Txapelketetan, bakarrik aritzen da gizakia. Euskal Herriko txapelketarik garrantzitsuena urtero antolatzen da “urrezko aizkora” izena du. Lehen sei postuetan sailkatzen direnek finalerako txartela eskuratzen dute. Gaur egun jokatzen diren txapelketarik ezagunenak Euskadikoa, Gipuzkoakoa, Nafarroakoa, Bizkaiko irekia, Urrezko Aizkora eta Donostiako urrezko kopa dira. Lehenengo txapelketa, Espainiako txapelketa izenarekin, Donostian jokatu zen 1950eko martxoaren 5ean. Guzti hau irakurri ondoren animatuko al zinateke aizkora proba batean parte hartzera?

Uxue Legarra Lopez

10


1.5 ZESTA PUNTA

Zesta Puntari buruz hitz egingo dugu, baina zer da zesta punta?, Non jokatzen dute?, Zein dira arauak?, Zein dira jokalari ospetsuenak?, Zein da Zesta Puntaren historia?, informazio interesgarri guzti hau testu honetan aurki dezakegu, Anima zaitez irakurtzera eta disfrutatu.

ZER DA ZESTA PUNTA?

Hasteko, zesta punta pilota joko bat da, xistera handia izenekoa, saskiarekin jokatzen dena. Duela denbora gutxi arte, espezialitate honen jokalariek ez zuten zenbakirik eramaten euren elastikoaren atzealdean, baina AEBetako ohiturari jarraiki, zenbakiak erabiltzen hasi ziren.

NON JOKATZEN DUTE?

Gainera, Kirol honi, Jai Alai ere esaten zaio nazioartean, eta hala da ezaguna Euskal Herritik kanpo kirol hau jokatzen duten herrialdeetan adibidez: Frantzian, Mexikon, Espainian eta Ameriketako Estatu Batuetan, besteak beste. Zesta puntako jokalariari puntista edo zestalari deritzo.

ZEIN DIRA EZAUGARRIAK?

Xisteraren ,hau da, zestaren lehen ezaugarri nabarmenena, saskia bera da. Saskiak gaztainondo zurez eta zumez egiten dira. Saskien luzera ezberdina izaten da aurrelarien eta atzelarien kasuan. Aurrelarien saskien neurria, 62 zentimetro ingurukoa da, eta atzelariena, berriz, 68koa.

ZEIN DIRA ZESTA PUNTAREN ARAUAK?

Zestapuntan ohikoena bikoteka jokatzea da. Alde batek gerriko urdina jantziko du eta aurkariak gorria. Bikoteko jokalari bat aurrean arituko da (aurrelaria) eta bestea atzean (atzelaria).Lehen sakea erabakitzeko, alde bat urdina eta bestea gorria dituen metalezko txanpon bat botatzen da airera. Lurrera erori eta aldearen kolorearen arabera izango da sakea. Zestapuntako partida batzuk 30 tantora jokatzen dira eta beste batzuk, berriz, 35 tantora.

ZER TRESNA ERABILTZEN DUTE?

Gaztainondoz eginikoa xistera edo zesta da. Eskularrua larruzkoa edo antzeko materialen batez egindakoa izaten da. Plastikozko zestak ere erabiltzen dira gaur egun.

11

https://eu.wikipedia.org/wiki/Ameriketako_Estatu_Batuak

https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herria

https://eu.wikipedia.org/wiki/Espainia

https://eu.wikipedia.org/wiki/Espainia

https://eu.wikipedia.org/wiki/Gaztainondo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Sahats


ZEIN DIRA KIROLARI OSPETSUENAK?

Jokalari ospetsuenak hauek dira: Frantzizko Txurruka, Tximela eta Katxin Uriarte.

ZEIN DA ZESTA PUNTAREN HISTORIA?

Bukatzeko, bere benetako izena Jai Alai da baina gero zesta punta deitzen hasi ziren. Duela denbora gutxi arte, espezialitate honen jokalariek ez zuten zenbakirik eramaten euren elastikoaren atzealdean, baina AEBtako ohiturari jarraiki, zenbakiak erabiltzen hasi ziren. Zesta puntako saski honek, antzinako xisteran du bere jatorria. Hau guztia laburbiltzeko, Zesta punta herri kirol polita eta interesgarria da, baita leku haskotan ezagutzen eta jokatzen dute ere. Espero dut zuen gustukoa izana.Hurrengorarte.

Joane Mañeru Urbikain

12


1.6 HARRIJASOTZAILEAK

Hona hemen harrijasotzaileen munduan sartzen lagunduko dizuen bertsoa:

10 Gaur harrijasotzaileak dira 8 Ba testu honen nagusi 10 Zer den herri kirol polit hau ta 8 Bere sorrera ikasi 10 Gauz asko erakutsiko ditut 8 Txapelketak erakutsi 10 Harri guztiak eta arropak 8 Perurena da nagusi 10 Espero dut asko gustatzea 8 Ta irakurtzen ez etsi ZER DA HARRIJASOTZEA?

Hasteko, kirol hau harri bat lurretik hartu eta sorbaldaraino jasotzean datzan herri kirola da. Gainera, jarduera honetan dabilen kirolariari harrijasotzaile deritzo. Harrobietako lanari lotuta sortu zen kirol hau;izan ere, harriak txikitu ondoren leku batetik bestera pasa behar ziren. Baita ere, XX. mendearen hasierara arte, familia girora edo harrobiko lan girora mugatzen zen harrijasotzea.

Herrikirol hau, historiaurreko garaietan errotuta dago. Aspaldian, gizakiek harritzarrak garraiatu behar izaten zituzten arrastaka dolmenak eraikitzeko. Ondoren, basoan lan egiten zuten aizkolariek denbora pasa moduan enborrak moztuz norgehiagoka jarduten zuten legez, harginek beren indarra neurtzen zuten harria jasoz. TXAPELKETAK

Harrijasotzearen txapelketan eta erakusketak, harrien dimentsioak eta pisuak araututakoan hasi ziren. Gainera, hau ez zen joku librea bere arauak zeuzkan:

1. Jasotzen den harria lurrean egon behar da eta sorbaldaraino jaso. 2. Epaile bat izaten da txandari hasiera eta amaiera ematen diona, eta beste

batek erabakitzen du jasoaldiak legezkoak izan diren edo ez. 3. Kilo gehien bizkarreratzen dituenak irabazten du.

Segidan, bi txapelketa zeuden: Harri txikiena eta harri handienak. Horrez

gain, hego Euskal Herriko herrialde bakoitzak bere txapelketa jokatzen du eta

13

https://eu.wikipedia.org/wiki/Herri_kirol


iparraldeari dagokionean ordea, Zuberoa, Lapurdi eta Nafarroa Behereko harrijasotzaileak Iparraldeko txapelketan lehiatzen dira.

Gaur egun ezagutzen dugun harrijasotze probek, zerikusi gutxi dute orain urte asko ospatzen ziren apustu eta desafioekin. Egiteko moduaren aldetik, oinarrian, probak berdintsuak dira. Lehen, desafioak eta apustuak ziren honen ardatz nagusia, eta gaur egun, erakustaldiak eta txapelketak dira nagusi. TXAPELKETAN ERABILTZEN DIREN ARROPAK ETA HARRIAK

Kirol honetako jantziak harritzarrak jasotzeko ahalik eta gehien errazteko prestatuak daude. Harri handien txapelketan harri hauek sartzen dira: Zilindroa (175 edo 200 kilo), laukizuzena (175 edo 200 kilo), kuboa (150 kilo), biribila (125 kilo) eta angeluzuzena (200 kilo).

Gainera, harri txikien txapelketetan ere beren neurri propioak dituzte; Zilindrikoa (150 kilo), laukizuzena (125 kilo), kuboa (113 kilo) eta biribila (100 kilo). Gaur egun, harrijasotzean bi harri ezberdin erabiltzen dira: irregularrak eta aldez aurretik landutakoak (erregularrak). Bi modalitate ezberdin daude: harri txikiak eta harri handiak. Modalitate bakoitzean neurri ezberdinak daude. Baina, irregularrak zailtasun handiagoa ematen diete kirolariei.

Harriekin bukatzeko, altxatzen duten objektu hau, forma edozein izanik ere, guztiak granitozkoak dira. Estimagarrienak "Harri beltzak" delakoak dira. Nolanahi ere, azken urteetan, berunezko harriak erabiltzen dira. HARRIJASOTZAILE HOBERENAK ETA BERE MARKAK

Gaur egun, gizonezko markarik onenak; Iñaki Perurenak izan du urte askotan, 322 kgkoa eta Mieltxo Saralegi izan dena harri pisutsuena altxatu duena 329 kgkoa. Gainera, emakumezkoak daude ere, Idoia Etxeberriari egokitu zaio, izan ere, 150kgko harria altxatu zuen.

Segidan, kirol honen hoberenen inguruan hitz egingo dizuet. Gaur egungo kirol honen jasotzaile onenak hauek dira: Juan Unanue, Goenatxo, Zelai eta Izeta II. a. Baina, batzuk onenak dira erakustaldietan batak beste, Iñaki

14


Perurena eta Mieltxo Saralegi. Baina, daude beste batzuk ere; Jesus Mari Iruretagoiena, Joseba Arizaga, Luis Mari Elusukorta, Jose Goikoetxea, Joseba Ostolaza, Betelu, Zelailuze, Carlos Atxa eta Isaak Martinez Gesaltzako Tigrea, besteak beste.

Bukatzeko, esaten dezakegu harrijasotzea euskaldunon beste herri kirol polit

bat dela.

Inhar Ormazabal Machiñena

15


1.7 Euskaldunen olimpiar jokoak!

Kultur honen barruan kirola oso garrantzizko atala da. Ezagutzen dituzu Euskal Herrian egiten diren Herri Kirolak? Eta dena bezala sorrera bat du, baina...zein da hauen sorrera?Zer motatakoak daude? Uste duzu apustuak daudela? Hurrengo testu honetan Herri Kiroletara hurbilduko zara eta aurreko galderei erantzuna emango diezu. Bide batez, Euskal Herriko kulturari buruzko zenbait gauza ikasiko duzu. Bestalde kaloriak erretzeko beste modu erraz eta dibertigarri bat jakingo duzu. ZER DIREN, ZEIN DA HAIEN JATORRIA, SORRERA ETA NOIZ HASI ZEN

Hasteko, tradizio hau, Euskal Herrian antzinatik jokatu izan diren kirolei deitzen zaie normalki. ariketa mota hau bertako bizimoduari atxikita daude, hau da, dagoen bizimoduari moldatzen direla. Alde batetik, herri kirol asko hemen, Euskal herrian, sortuak daude. Beste aldetik, bere sorrera oso harrigarria da, lehen lan moduan egiten zelako eta orain berriz kirol bat da. Esan daiteke lan aspergarri bat izatetik, kirol dibertigarri bat izatera pasa dela. APUSTUAK HERRI KIROLETAN, KIROLTASUNA ETA MUTILAK NESKEN KONTRA LEHIATU

Jarraitzeko, kirol dibertigarri hauetan asko irabazi dezakezu, baina galdu ere. Baina normalean galtzen edo irabazten duzuna ez da dirua izaten, baizik eta egurra, lastoa, arropa… Duela denbora asko telefonoa artzen zenuen eta lehiaketa antolatzen zuenari deitzen zenion eta zure apustua egiten zenuen, baina denborak asko aldatu dira eta apostatzeko moduak ere. Orain edonorekin apustu egin dezakezu eta edozer apostatu. Horretaz aparte, kirol hau hain polita izatea egiten duena, beste gauza askorekin batera

16


da dagoen kiroltasuna da. Ez duzu ikusiko keinu txar bat ez da bi parte hartzaile bien artean borrokan. Irabazten duenari zoriontzen zaio eta kito.Kirol hau hain polita izateko beste arrazoi bat da gizonek eta emakumeek elkar lehiatu dezaketela eta ez direla zertan gizonak emakumeak baino hobeagoak izan behar. HERRI KIROL MOTA BATZUK ETA NOLA JOKATU

Amaitzeko, herri kirol ezagun batzuk esango dizkizuet eta nola nola jokatzen den.Hasteko, denok ezagutzen duzuten kirol famatua, Esku Pilota. Jakingo duzuen bezala, esku pilota eskuarekin emanda lortu behar duzu pilota paretan ematea kanpotik atera gabe eta ez txapari eta ez aren azpitik ematea. Jarraitzeko, Harri Jasotzaileak deituriko kirola aurkeztuko dizuet. Harri jasotzaileetara jolastea nahiko erraza da, egin behar duzun bakarra da harri batzuk hartzea eta kamioi moduko batera eramatera. Hori bai, indar handi izan behar duzu besoetan. Aizkorarekin jarraituko dugu. Neurri jakin bateko enbor bat edo enbor kopuru bat, aurkariak baino lehenago mozten baduzu irabazle aterako zara. Bukatzeko, sokatira aurkeztuko dizuet. Sokatira talde lana da. Lortu behar dena da, soka zure aldera eramate baina ez da erreza izango aurrean duzun taldea zu duzun antzeko indarra izango du.

Andoni Sanchez Elso

17


1.8 TRAINERUAK Sarrera hura beste modu batera eginez, zehatzago esanda, bertsoz eginez,

hemen idatzi egin dizuet: Sarrera interesgarria da Baina azpigaiak ere bai Hemen esango ditut guztiek Euskal traineru erakai Eta hori ez dena izango Donostiarra irudigai Bukatzeko hau da, azkenekoa Emakumenezkoa bai

Ba al dakizute, traineruetan 13 pertsonengatik 1 bakarrik, gidaria dela?

Horrez gai, ba al zenekiten Euskal traineruetetan neskek parteartzen dutela? Gauza berri, eta politak hemen agertzen dira, tira anima zaitez irakurtzera oso interesgarria da eta. EUSKAL TRAINERUAK:

Hasteko, Euskal kirol polit hau, arraunketarako ontzi mota bat da. Hesan

dudan bezala, traineruan 13 arraunlari eta patroia aritzen dira. Gaur egun, arraunlariak binaka eseri ohi dira, bakoitza banda batera arraun eginez, eta brankan dagoen aurrekoa bakarrik, lagunik gabe, aritzen da.

Antolaera batzuk ere baziren, ohien artean, hankekoa bakarrik, atzeko tostan

eta kontrako bandan kontrankekoa, gero, bina arraunlariko bost tosta, eta azkenik, aurrekoa bakarrik. Kontuan hartuta, 12 metroko luzera, 95 cm brankan, 75 cm popan, eta 60,5 cmko garaieran pisatzen dutela, bistan da, pisuak gutxienez 200 kilokoa izan behar duela.

EMAKUMEZKOEN TRAINERUAK

Jarraian neskekin jarraituko dugu,

badakigu, betidanik gizonen eremu izan den kirol honetan emakumeak indartsu sartu dira azken urteotan. Eta gainera, oso ongi egiten dute. Betidanik gizonen eremu izan den kirol

18


honetan emakumeak indartsu sartu dira azken urteotan. Seguru nago, ez dakizutela, Zumaiako Arraun Elkartean mugimendu handia

dagoela eta neska eta mutil, batzuk umeak oraindik, pabiloian batelak bizkarrean hartu eta pantalanera doaz, arraunean hasteko.

DONOSTIAKO TRAINERUAK

Donostiako traineruak, Donostiarra Donostiako (Gipuzkoa) traineru bateratua da. Hiria ordezkatzen duen traineru bakarrean biltzen ditu Donostiako arraun klub desberdinetako arraunlariak.

Bukatzeko, jarduera nagusia trainerua bada ere, trainerilla eta batela ere lantzen ditu, baita noizbait aulki mugikorreko modalitateren bat ere. Horretaz aparte, traineruaren koloreaz hitzeginez, klubaren traineruan eta arraunlarien jantzietan zuria da kolore nagusia, horixe baita historikoki Donostia arraunean bereizi izan duen kolorea. Jantzietan, urdina ere ageri da, zuriarekin batera.

Azkenik, donostiarra da taldearentzat hautatu zen izena; hori da konpetiziorako erabiltzen dena, eta horixe agertzen da traineruan eta klubaren ikurrean.

Laburbilduz, Euskaldunok zorte ona dugu horrelako kirol ain politak eta interesgarriak izateagatik.

Aimar Sarratea San Juan

19

https://eu.wikipedia.org/wiki/Traineru


2. FOLKLOREA

2.1 JOTAK

Jotak gustatzen ahal zaizkizue?. Gaur jotei buruz hitzegingo dugu eta hainbat informazio emango dizuegu, horrez gain definizioarekin hasiko gara, segituan, lehiaketekin eta bukatzeko ezaugarriei buruz hitzegingo dugu. Guk suerte galanta dugu jotak ikasi ahal ditugulako, izan ere, gureak direlako esate baterako. Segi irakurtzen gustatuko zaizu eta!!!

Hasteko nafarroako jotak zer diren esango dugu, esate baterako Nafarroako jota lurralde horretan egindako musika mota tradizionala da.GaineraNafarroako jota Aragonesarekin batera ebroko famatuenak dira. Abestien letra berso popularrak dira izan ere batzutan eguneko temarekin izaten dira. Beste aldetik ere hainbat gaietaz hitzegiten dute esate baterako, amodioz, familiaz... Batez ere Erriberako eskualdean garatutakoa. Horrez gain Normalean abestiaren aktuazioko zatirik garrantsitsuena rondalla izeneko zati instrumental batez osatua dago. Abeslaria edo abeslariak (jotariak edojoterosas) laguntzeko gitarrajoleak eta beste musikari batzuk daude. Hainbat ezaugarri komun dauka Errioxa aldeko jotarekin.

Segituan lehiaketei buruz hitzegingo dugu. Ohikoa da Nafarroako hegoaldearen herrietan jota lehiaketak antolatzea, maila batzuk ezberdinduz: Gizonezko eta emakumezkoenak alde batetik, eta ume, gazte eta helduenak bestetik. Bestela, bakarka edo binaka abesteko aukera dute parte hartzaileek. Jotariek praka edo gona zuri, zinta gorridun, espartin zuriak, gerriko gorri, alkandora zuri eta zapi gorri janzten dituzte. Abuztuan, urtean zehar lehiaketaren bat irabazi duten txapeldun guztien artean "Campeón de Campeones" txapelketa antolatzen dute Tafallan. Halaber, Sanferminetan (Iruñea) ere tradizionala da jotaerakustaldiak antolatzea.

Eta azkenik, bukatzeko, ezaugarriei buruz hitzegingo dugu.Abestien hitzak askotan bertso herrikoiak dira, mahatsbilketa edo jaioterria goresten dituztenak. Bestetan familia, nekazaritzalana edo amodioa lantzen dituzte, gehienetan gaztelaniaz. Mendialdean, berriz, jotak euskaraz, edo euskaraz eta gaztelaniaz, kantatzen ziren. Ekitaldian zati instrumental bat dago, errondaila batek egiten duena. Ere Jotari famatua Raimundo lanas izenekoa izan zen eta kale bat berari dedikatua dago izan ere nik bizi naizen kalea. Ebroko aranan ikastetxe asko daude nafarroan eta errioxan batez ere. Ere oso

20


famatua da “miranda de ebro” tudelako ikastetxea. Hitzak 4 bertsotan banatzen dira eta 3 errepikatu ondoren 7 osatzen dute, a, b, a, c,d, d, b saila eginez. hona emen adibide bat:

La que en Navarra se canta

La jota más brava jota

La que en Navarra se canta

Es un manojo de rosas

Que sale de mi garganta

Que sale de mi garganta

La jota más brava jota.

Aitor Mauleon Goyen

21


2.2 EUSKAL DANTZAK

Emakume eta gizonak, haurrak eta aitonak…. Zatozte dantzatzera! Euskal

dantzak lehen euskaldunak agertu zirenean sortu ziren, lehen gizonek bakarrik dantzatzen zituzten baina gaur egun, edozeinek dantzatu dezake gizonek naiz emakumeek. Baina badakizu non sortu diren euskal dantzak? Zergatik maite ditugun eta ze herritan egiten diren jakin nahi duzu? Dantza oietako garrantzitsuenak zeintzuk diren ba al dakizu? Zer eratako dantzak dauden? Testu honetan jakin nahi duzun guztia aipatzen da, horregatik, aldizkaria eskuan eta irakurri segituan! EUSKAL DANTZAREN JATORRIA

Hasteko, Euskal dantzak lehen

euskaldunak agertu zirenean sortu ziren. Dakigunez, hitzik gabeko komunikazio tresna da, eta dantzatzeko izan ditugun hainbat ohituren bilduma. Gainera, kultura eta folklorearen osagai garrantzitsua da. Are gehiago gizarte bizitza, bizitza erlijioso eta ludikoaren zati garrantzitsua izan da. Euskaldunok, dantza hauek asko maite ditugu, izan ere, goza, plazera eta alaitasuna transmititzen duen kultur zatia da. Gaur egun, Euskal Herri osoan 250etik gora dantza talde daude. Bizkaia da talde gehien biltzen dituen lurraldea ia 100 talderekin. FOLKLORE HAUEN MOTAK HERRIZ HERRI

Euskal dantzak bere jatorriak ditu bai, baina, herriz herriz berdina ote dira? Ez, ez dira berdinak, herri bakoitzak bere dantzak ditu eta dantza bakoitzak bere egiteko modua. Are gehiago, dantza hauek hiru taldetan sailkatzen dira: Erromeria edo plazetako dantzak: Herriko jaietan egiten diren dantzak dira. Nahi duenak parte hartu dezake, baina gaur egun dantzariek gehien bat dantzatzen dute. Ezpata dantzak: Egun bereziak orohitzeko egiten dira, izan ere ohorezko dantzak dira. Festa amaierako dantzak: Izenak esaten zuen bezala festa hasieran eta bukaeran dantzatzen dira. Adibidez, inauterietan.

22


Berriro esanda, herri bakoitzean dantza mota ezberdin daude, eta horren adibideak

dira: Zuberoan urtarriletik apirilera ospatzen diren festetan (maskaradetan) ikusten diren Euskal dantzak. Baita Nafarroa Beheran eta Lapurdin inauterietakoak ere. Gainera, Lekeition Kaxarranka dantza oso ezaguna da, eta, sei dantzarik hartzen duten kutxa baten gainean dantzaren doinua dantzatzen osatzen da. Era berean, Gipuzkoako dantzak daude, dotoreak eta ondo osaturiko dantzak dira.

Baina dantza dotoreen artean ezpata luze eta txikienak, makilenak, jorraienak… daude, dantza gehienak makilekin egindakoak.

Nafarroa Beherako dantzak berriz, dantza alaiak, koloretsuak eta gehienak jauziak dira. Kasu honetan jauziak dantza zirkular kolektiboak dira eta hankak bakarrik mugitzen dira. Edonola ere, Euskal Herriko folklorerik antzinakoena kontserbatzen duen probintzia da.

Ez hori bakarrik, Nafarroako dantzak Euskal Herriko folklorerik ugarienekoa da. Ezagunenetariko batzuk hauek dira: hegoaldean, makiladantzak, katean elkarturiko bikoteen gizartedantzak etab.

DANTZA GARRANTZITSUENETARIKOA BATZUK

Herri bakoitzak bere dantza motak ditu, baina gehien ezagutzen eta gehien

dantzatzen direnetariko batzuk, besteak beste: Aurreskua, Sagar dantza, Dantzari dantza dira. Dantza bakoitzak bere musika erritmoa eta janzkerarekin.

Sagar dantza, dantzaren izenak erakusten duen moduan, sagar batzuekin dantzatzen da. Hau da, dantzariek sagar bana eramaten dute eskuetan, eta amaieran ikusteei jaurti egiten diete.

Aurreskua berriz, Euskal Herriko dantzarik ospetsuena da. Dantza hau dantzari bakarrak txistuak jotzen duen doinuarekin dantzatzen du.

Dantzari dantzari dagokionez, honen ezaugarri nagusiak erritmo arina, bere indarra eta dantzatzen duten trebezia dira. Dantzari dantza 9 zikloaz osatzen da, makilaz eta ezpatazko dantzak eta dantzariak bakarrik, binaka, launaka eta zortzinaka aritzen diren dantzak tartekatzen dira.

Badago beste dantza ospetsu bat, “ Zinta dantza” alegia. Udaberrian eta udan dantzatzen zen, izan ere, dantzaldi alaia eta koloretsua zen, loreak bezain

23


koloretsuak.

Antza denez, dantza hauek gauza bat dute amankomunean. Ba al dakizu zein den? Dantza hauek, lehen bakarrik gizonek dantzatu ahal zituztela, eta orain emakumeek eta gizonek parte hartzen dutela. EUSKAL DANTZAK GIZARTEAN

Lehen esan dugun moduan, aintzina

batean, gizonek dantzetan naiz klaseetan protagonismo gehiena zuten, esate baterako, kantariak, bertsolariak, musikariak eta arloetan irakasleak ziren. Baina gizartea uste duguna baino gehiago aldatu egin da, horregatik, emakumeak denbora pasa ahala parte hartzen dute gure folklore bizidunean. Bukatzeko, emakumeek eta gizonek elkarrekin dantzatzen duten leku bat aipatuko dizuet. Leku hau, Gipuzkoa da, eta han ezpatadantza eta brokeldantzetan gizonek bakarrik dantzatzen ahal zuten, orain gero eta arruntagoa da neskak eta mutilek berdin dantzatzea.

Laburbilduz, Euskal dantzak, folklore biziduna, koloretsua eta alaia da. Gainera, lehen esan dugun bezala dantza mota asko daude sagar dantza, dantzari dantza… Horregatik

Isabel Berrueta Aristu

24


2.3 Mutildantza, Sekulako dantza!

Mutildantzak sorpresa asko ditu eta guk guztiak aipatuko ditugu besteak beste, Mutildantzaren antzeko dantzak, zenbat mutildantza dauden, bere ezaugarriak eta gauza gehiago. Hori dena jakin nahi baduzu segi irakurtzen:

Mutildantza Baztango bailarako dantzarik adierazgarriena da, ezaugarri nagusiena, mutilak bakarrik dantzaturiko dantza dela da. Lehen, ekintza hau jai egunetan edo auzolanen ondorioz sortutako festetan dantzatzen zen, gaur egun aldiz Baztan bailarako herrietako festetan dantzatzen da. Baita, bailarako festa garrantzitsuenan, hau da, Baztandarren biltzarrean. Herriko festetan, meza nagusiaren ondoren plazan dantzatzen da Hau gutxi balitz. Aita Donostia musikariaren esanez, Mutildantza euskal sardana da.

EZAUGARRIAK

Euskal herriko tradizio hau burutzeko, dantzariak borobil handi batean jartzen ohi dira eta taldea ordulariaren kontrako norabidean mugitzen da. Biribilaren erdian, atabalaria eta txistularia jarri ohi dira eta bertatik jotzen dute besteek dantza egiten duten bitartean.

Pauso nagusia Itzuli osoak dira, hau da, dantzariak bira osoa egiten ditu maiz. Esan behar da ere, taldearen gidaria dantzari zaharrena dela.

MUTIL DANTZAMOTAK

Gaur egun 19 mutildantza desberdin daude, baina, esaten da xx. mendearen hasieran 25 mutildantza omen zeudela eta 60ko hamarkadan berriz Jean Michel Guilcherrek galdetu zituen dantzariek hamalau jauzi baino ez zituzten ezagutzen.

MUTIL DANTZAREN ANTZEKOAK

Mutil dantzen antzeko beste dantzak badaude, adb:Doneztebe, Luzaide, Behe Nafarroan eta Zuberon dantzatzen diren hainbat dantza. Alde batetik garai batean Lantzen eta Ultzaman antzeko dantzak ere dantzatzen ziren. Bestetik gaur egun Luzaiden dantzatzen diren hainbat “Muxikoak” eta Baztango Mutildantzen hainbat soinuen arten dauden parekotasuna handia da.

25


Bukatzeko, erran beharra dut azkeneko urtetan polemika sortu dela neska batzuk plazan mutil dantzetan parte hartzen hasi zirelako. Dena den

gaur egun erabaki da neskek ere dantza dezaketela, halaa ere baztango asko ez daude ados mutilak bakarrik dantzatu behar dutela esaten dutelako.

Mikel Martin Etxalar

26


2.4 Bertsolaritza

Euskal Herrian badago kirol oso ospetsua: Bertsolaritza da. Kirol hau zer den ote dakizue? Noiztik egiten ote den? Zein den bere historia? Doinua, errima eta neurria zer ote diren? Zeintzuk ote diren kirolari famatuenak? Ze txapelketa dauden? hau dena ikasten baduzu euskal kulturaren zatitxo bat badakizu, baina horretarako testuan behera pixka bat jaitsi eta irakurri beharko behar duzu!

ZER DEN BERTSOLARITZA ETA BERE HISTORIA

Lehenengo eta behin, aipatu behar da, abestuz, errimatuz eta neurtuz egiten dela eta oraingoz ezagutzen ditugun munduko inprobisatzaile gehienak ez bezala, musikatresnaren laguntzarik gabe da bertsolaritza. Euskal literaturaren zati inportantea da, eta mundu osoko kultura askotan agertu da, bertsolaritzaren antzekoak! Asiako tradizioko parte da, antzinako greziar eta erromatar kulturetakoa eta islamdar Mediterraneoko historiakoa zen Bertsolaritza. Kulturaren atal hau, nahiz eta lehenagoko aztarnak ere baziren, XIX. mendetik aurrera hasi zen indartzen Euskal Herrian. XIX mendean, bertsolari zaharrenen artean Xenpelar errenteriarra dugu ospetsuena, eta garai hartako euskal kantuaren bertsosorta askok bizirik diraute.

BERTSOLARITZA ZER DEN, DOINUA, ERRIMA ETA NEURRIA

Honek, hiru atal ditu: doinua, errima eta neurria. Doinua, bertsoaren musika da eta Joanito Dorronsorok, bertsolari oso on batek 3.040 doinu ikertu eta sailkatu ditu. Bertsoa puntutan zatitzen da eta puntu bakoitzak, neurriaren arabera, silabakopuru jakin bat izango du. Neurri finko batzuk daude eta neurriak bertsoa sortzeko behar den gauz klabea da, hau da, bertsoa esaldiz eginak daude eta esaldiak silaba kopuru batekin eginak daude, neurriak. BERTSOLARI FAMATUAK ETA TXAPELKETAK

Bertsolari asko daude, horien artean, hauek onenak dira: Maialen Lujanbio, Amets Arzallus, Igor Elortza, Sustrai Colina, Beñat Gaztelumendi, Aitor Mendiluze, Unai Iturriaga y Aitor Sarriegi eta Maialen Lujanbio eta Amets Arzallus garai hauetan oso ospetsuak dira. Baita txapelketa asko egiten dira Euskal Herrian txapelketa asko daude adb: XiLaBa txapelketak euskal herriko iparraldean ( 2008tik), Nafarroako txapelketa (1936tik), Gipuzkoako txapelketa ( 1959tik), Arabako txapelketa eta Bizkaiako txapelketa.

Hau izan da dena, espero dut gustuko izana eta bertsolaritzari buruz asko

ikastea. Jon Diaz Lacuey

27


3. EUSKAL MITOLOGIA

3.1 BASAJAUNA

Euskaldunok badugu gure mendiak zaintzen dituen jeinu bat. Gainera Olentzerorekin batera bizirik gelditu zen azken jentila izan zen, beldurgarri itxura dauka eta batzuetan jeinu ikaragarria eta gaiztoa balitz bezala ere agertzen zaigu. Zuk ere beldurra daukazu? Lasai, irakurtzen jarraitzen baduzu, oso ona dela ikusiko duzu. BASAJAUNAREN JATORRIA Hasteko, Basajauna basoan bizi den euskal mitologiako izakia eta berriro esanda, Olentzerorekin batera bizirik gelditu zen azken jentila. Tena, Anso, ete Broto aranetan bizi omen ziren, baina ere bai, Gorbea (Araba), Irati (Nafarroa), eta Ataunko (Gipuzkoako) mendietan. Honen ondorioz, ohi ilun eta leize sakonetan estaltzen ziren. Euskal mitologiako jeinu honek Basandere du emaztetzat eta biak aragoiko mitologian ere agertzen dira. BASAJAUNAREN EZAUGARRI FISIKOAK Jeinu honi adatsa belaunetaraino iristen zaio eta bekain eta bizar zuriak ditu. Izaki itxurakoa da, gorputzeko xehetasun guztietan, hanka batean izan ezik, hanka hori animaliena bezala da. Horregatik, oso indartsua da. Ez hori bakarrik, aipatu dugun bezala, itxura beldurgarria badauka, baina benetan bihotz onekoa da. BASAJAUNAREN EKINTZAK Pertsonai hau batzuetan, jeinu ikaragarria eta gaiztoa balitz bezala ere agertzen zaigu, beste batzuetan, lehen nekazari gisa azaltzen da. Basoaren eta naturaren zaindariak ziren, artaldeen babesleak, otsoengatik ere babesten zituen artaldeak. Dakigunez, artzainek artaldeak babesteko daude, baina, basajaunak laguntzeko, orroa botatzen zituen, eta noski, artzainak ohartarazteko.

Bukatzeko, esan dezakegu, basajaunak, beldurra ematen duela, baina jeinu ona dela eta zalantzarik gabe guri eta beste bizidunei laguntzeko prest dagoela.

Alejandro Berastegui Albillos

28


3.2 Akelarre

Zenbat tradizio, janari , jaiak, euskaldun baina euskal mitololgia zer? ez dugu aipatuko? Noski baietz testu honetan konkretuki , aker beltz , baina

zer da ? nola da bere izaera eta gehiago irakurri nahi baduzu eutsi orria eta hastera !!! ZER DA?

Hasteko, Aker beltz , euskal mitologiako jeinu poderotsuena da , jeinu hau sorginen erregea da eta infernuan bizitzen da NOLA DA BERE ITXURA? Gero , itxura fisikoa baliatuz , pertsonai hau beltz beltza da, eta akerreko burua du

. Ile luze luzea, eta buruan bi adar akerraren ilea. Ez dauka , oinik , baizik hegan egiten du begi beltz beltzak ditu. ETA BERE IZAERA? Alde batetik , euskal herriko pertsonai hau, izaera ikusita, gaixotasunaren kontra

egiten du,oso ona da, baina hobeto ez haserretzea , zure buruan egongo nahi . OSPATZEN AHAL DA FESTAREN BAT?

Bestetik , festa behatuz , urtero jaialdi bat egiten da jeinuaren oroitzapena izateko, horregatik suaren inguruan dantza egiten dute , horrela bere espiritua etortzen da eta urte ona izateko. AZKENEKO EGUNA

Bukatzeko , azkeneko egunean ,aker baten burua hartzen da eta sutara botatzen da urte on bat izateko.

Iratxe Rubio Lopez

29


3.3 LAMIA

Lamia, Amilamia, Lamiña edo Lamin, euskal herriko pertsonai famatua da, baina euskal herrian bakarrik ez, beste kulturetan ezaguna da pertsonai hau. Kondaira fantastiko askoren protagonista da, baina duela urte askoz ez da beraren ezer jakin. Lehen ez zen pertsonai mitologiko gisa hartzen, baina denborarekin eta era modernoaren garapenarekin pertsonai harrigarri hau gure kulturan geratzea lortu du. Orduan, Nolakoak ziren? Zer zeregin zituen Euskal Herrian? Zer kondairetan hartzen zuen parte? Nolakoak ziren kondairak? Zer zeregin zituen beste kulturetan? Jakiteko prest? Irakurri!

ITXURA ETA EGUNOROKO ZEREGINAK

Hasteko, istorioak esaten zuten bezala, Lamiak pertsonai ederrak ziren, denak liluraturik uzten zituzten, baina, horretaz gain badaude gauza gehiago! Lamiek emakume baten gorputza zuten erditik gora, eta erditik behera aldatzen zen lekuaren arabera, hau da, kostaldean bizi bazinen, lamia bat ikustean erditik behera arraina forma izango zuen, beste lekuetan, berriz, erditik behera ahate, ahuntz edo beste animalia baten itxura hartzen zuen, baina mitologiari begira badauka antzekotasun gehiago ondinekin, hau da, sirenekin.

Pertsonai honek, janaria gizakiengan lortzen zuen

eta opariak ere, baina gizakiek ezetz esaten zutenean haserretzen ziren eta batzuetan atxilotzen zituzten hauen bizi ziren tokietan. Kobazuloetan, urmaeletan, erreketan bizi dira eta beste kulturekin dagokionez, lur azpian, baina beti edo gehienetan, gizakien gandik urbil adibidez; Gipuzkoako eskualdean: Lamiategi, Orendainen; Laminatea, Hondarrabin, eta Lamitegi, Asteasun. Bizkaian, berriz: Lamikiz, Markinan, eta Laminerreka, Zeberion. Nafarroa Beheran, ere badaude adibide ugari: Laminzulo, Isturitzen. Lapurdin, ordea: Lamuxain aurki dezakegu Sara herrian eta Nafarroan: Lamiosin, Beran, eta Lamiarri, Baztanen.

KONDAIRAK ETA ISTORIOAK

Horretaz gain, gizakiek eta lamiak “paktu” bat bezala zeukaten, lamiak gizakiak laguntzen zituzten, artilea haritzen, trikuharriak jartzen, etxeak eta elizak

30


eraikitzen eta arropak garbituz, bada jakina lamien gauza gustukoena hauen ile luzea orraztea da urrezko orrazi batekin.

Jarraitzeko, aipatu behar da, lamiak kondaira eta historian egon zen pertsonai oso famatua da! Bakarrik kondaira batzuk badira ezagunak, baina badira gehiago. Lamia eta gizakiak elkarrekin lanean egiten zutenez, askotan ikusten ziren eta kasu batzuetan gizon bat eta lamia bat maitemintzen ziren. Beste kondairek diotenez, lamia bat azken arnasa hartzen hari denean, pertsona bat egon behar da eta otoitz bat eskatzen omen du, bestela ezin baita bakean hil.

Gainera, kondaira eta istorio gehienak gauza positiboak izaten dira, baina beste batzuetan, ez dira hain positiboak adibidez: Gazteak eta umeak erakartzen ditu odola zurrupatzeko xedearekin. Beste batzuetan, emakume bezala da edo izaki oso boteretsuak edo pertsonai, amuleto batzuekin lortu dezaketenak edo kontrolatu dezaketenak eta amuleto horiekin, hauek atxilotzea babesten duena. Beste batzuetan berriz, algiazko munstroa zen, emakumearen gorputza eta sugearen buztana zeukan a zen. Gazteetan ederra zen, baina Zeusekin harremanak izateagatik, Hena jainkosak, zigortu zuen hauen semealabak hiltzen eta munstro bihurtzen. Bekaizkeriaren ondorioz, besteen haurrak

jaten hasi zen.

BESTE ZEREGINAK, MITOLOGIA BESTE KULTURETAN

Bukatzeko, Lamia bada pertsonai oso famatua ez bakarrik gure kulturan, baita beste kulturetan ere 7 kontinenteetako! Amilamia, hasiera batean, mitologia klasikoan (Grezia, Ejipto...) emakume eta hegaztien arteko nahasteak ziren, baina, Europa mendebaldean IX. mendetik aurrera emakume eta arrainen nahastean bilakatu ziren. Atzerriko kulturetan antzerako kondairak dituzte, baina ez dira euskal herriko itsura berakoak. Adibidez, mitologia grekoan, munstroa zen, eta beste batzuetan ondinaren antzerakoa zen, hortaz hauen edertasuna.

Aitana Salaverria Perez

31


3.4 OLENTZERO

Olentzero, pertsonai zoragarria, ezta? Opariak ematen dizkizu, poza baita ere, zer gehiago eskatu daiteke? Non bizi da? Hau eta gehiago jakin nahi baduzu jarraitu irakurtzen.

ZEIN DA BERE JATORRIA?

Pertsonai euskaldun hau Euskal Herrian Eguberria eta Jesus Nazaretekoaren jaiotza iragartzen dituen euskal mitologiaren eta folklorearen pertsonaia da eta bere jatorria paganoa da. Ostean, pertsonai honen izena urtaro bat izaten hasi zen eta gero pertsonai mitologikoa bihurtu zen. Bere izenaren jatorria Aralarko artzai baten istorioa belaunaldiz belaunaldi kontatzen joan dena da.

ZEIN DA BERE IZAERA, ITXURA ETA EMAZTEA?

Gizon hau mendian bizi da, egurrezko txabola batean hain zuzen ere. Bera ikazkin zikin, arlote, jatun eta edale bat da, hortaz bere gizentasuna. Bere emaztea Mari Domingi da eta Txano kurbatua eta arropa txuriak daramatza beti, bere kolorerik gustokoena txuria da eta. ZERTARAKO OSPATZEN DA?

Arlote honen eguna Jesusen jaiotza ospatzeko eta kristautasuna adierazteko erabiltzen da, nahiz eta honek leku batzuetan kristautasuna galdu duen. ZER EGITEN DU?

Olentzerok egiten duena zera da: umeen eskutitzak jaso eta abenduaren 24 gauean etxez etxe joaten da zuhaitz azpian opariak utziz. ZEINTZUK DIRA BERE OHITURAK?

Bukatzeko, pertsonai honekin lotutako ohiturak zerak dira: Olentzeroren inguruko Euskal kantak abestea eta abenduak 24 gauean tripaundiaren antzeko panpin batekin joaten dira kalez kale, eta beste batzuetan mutiko bat Olentzeroz mozorratzen da, eta lagun talde batekin joaten da kaletik.

32


Oier Zabala Jaca

4. GASTRONOMIA

4.1 TXISTORRA

Oraingo honetan, txistorrari buruzko informazioa emango dizuet. Zer da txistorra? nolakoa da? nondik dator? nola egiten da? mila informazio jakingo duzu jada hesteki honi buruz, baina gehiago jakiteko garaia heldu da. hona hemen txistorrari buruzko informazioaz gehiago jakiteaz lagunduko dizun testua. Goazen irakurtzera!

ZER DA? NOLAKOA DA?

Txistorra ezagutzen hasteko, lehenik zer den jakin beharko dugu. Iraupen gutxiko eta kolore gorrixkako Euskal hestebete edo saltxitxa da. Normalean, txorizoa baino argalagoa da, hau da, 25mmko diametro eta 40cmko luzeera dauka.

NOLA EGITEN DA?

Txistorra zer den eta nolakoa den aipatu dugu, baina nola egiten da? ikus dezgun. Hestebete hau egiteko, behar dugun osagai nagusia, txerriki haragia da. Hestebete hau prestatzeko, koipe asko duen txerriki fresko txikitua, baratxuria, gatza,piperrautsa beharrezkoak dira, baita usainbelarrak ere. Prestaketa ez da oso zaila. Lehenik,txerrikia ondo xehatu behar da, haragia mozteko makina batekin hain zuzen ere. Hondoren, ongailuak gehitu, baratxuria, gatza, piperrautsa eta usainbelarrak. Ongailuak gehitu ditugunean, dena nahastu. Nahastu eta gero, hozkailuan hogeita lau orduz utzi. Hori egin ostean, galkatzeko bildotsaren hesteak erabili eta zartak egin. Azkenik, ordubete aireztatzen utzi eta ihartu bi edo hiru egunez. Bi edo hiru egun horiek pasata, plastiko batean gorde, txorizo edo forma hartzeko, eta lau egunez lehortzen utzi. DASTATZEA:

Txistorra dastatzerakoan ez dugu bakarrik dastatzen, ogiarekin,arrautzak patatekin...ere dasta daiteke. Goazen dastatzeko zer ohiturak dauden

33

https://eu.wikipedia.org/wiki/Txerriki

https://eu.wikipedia.org/wiki/Baratxuri

https://eu.wikipedia.org/wiki/Gatz

https://eu.wikipedia.org/wiki/Piperrauts

https://eu.wikipedia.org/wiki/Txerriki

https://eu.wikipedia.org/wiki/Baratxuri

https://eu.wikipedia.org/wiki/Gatz

https://eu.wikipedia.org/wiki/Piperrauts

https://eu.wikipedia.org/wiki/Ordu

https://eu.wikipedia.org/wiki/Arkume


ezagutzera. Lehen esan dudan bezala, agian konbinazio ezagunena arrautza eta patata frijituekin da. Ez hori bakarrik, pintxo bezala hartzen da ere, sagardo edo txakolinarekin batera. Txistorogitartekoa ere ezaguna da, baita talo edo croissant baten barruan ere. TRADIZIOA:

Amaitzeko txistorrari buruzko tradizioa azalduko dizuegu paragrafo honetan. Euskal Herrian San Martin egunean, azaroan hain zuzen ere, txerri hilketa bat egiten zuten. Hilketa horretan ateratako hondarrak erabiliz, hestekia egin ohi da, gero Santo Tomas egunean, hiriburuetako merkatuak saltzeko.

Aurreko guztia laburbilduz, Txistorra, hesteki bikaina da, San martin egunean tradizioa duena. Animatzen zaituzte probatzera!

Nerea Garcia Valencia

34

https://eu.wikipedia.org/wiki/Arrautza

https://eu.wikipedia.org/wiki/Patata

https://eu.wikipedia.org/wiki/Pintxo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Sagardo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Txakolin

https://eu.wikipedia.org/wiki/Ogitarteko

https://eu.wikipedia.org/wiki/Talo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Kruasan

https://eu.wikipedia.org/wiki/Euskal_Herria


4.2 TALOAK

Oraingo honetan taloei buruz hitz egingo dugu. Baina zer izango ote dira

taloak? Ba lehen lehenik zer diren aipatuko dugu, ondoren nola egiten diren eta azkenik bere historia edo nola etorri ziren aipatuko dugu. Hori jakiteko, testua irakurri beharko duzue, Anima zaitezte!! ZER DIRA TALOAK?

Asteko, taloak Ameriketatik etorritako artoirinez egindako opil, zapal eta biribilak dira. Gainera jaki xume hoiek edozerrekin jan dezakezu, gaztarekin, nutelarekin, txistorrarekin etab.. NOLA EGIN:

Bestalde, ohiek egiteko forma asko erabiltzen ditugu baina gu ohikoena azalduko dugu. Taloa egiteko, arto irina (350 g), ura (250ml) eta gatza erabiltzen dira. Lehenengo, arto irina ontzi batean jarri behar da. Hala ere, beste arto mota batzuz erabil dezakezu. Bigarrenik, irina ontzian dagoenean, erdian zulo bat egin edo zulorik egin gabe, gatz pixka bat bota. Hori egin ondoren, ur beroa ontzian bota eta eskuekin landu behar da. Hori egin eta gero zapi busti batez estali 30 minutuz. Halaber, orebolatxoak egin eta pala batean zanpatu, mehea eta finena geratu arte. Taloak egiten bukatzeko, plantxan edo burni batean jarri behar dituzu, opila beroa eta bi aldetatik txigortuta geratu arte. Gero nahi duzun jakia taloari jarri eta jan. On egin!! TALOAK HISTORIAN ZEHAR:

Lehen aipatu dugun bezala, taloen historia kontatuko dugu eta horrekin gure testu eder hau bukatutzat emango dugu.

XVI. mendea hasi zenean, Gipuzkoako jende pila bat Ameriketara emigratu zuen. Ameriketan, nekazaritza egiten hasi ziren eta horri esker euskal herrira ekarri zuten. Han “borona de indias” deitzen zioten artoari.

Ameriketatik ekarri zutenean, hemengo leku batzuetan artoa landatzen hasi

zen. Euskal herrian, esnearekin jaten hasi ziren, sopa moduko batean bezala eta XX. mendean, asko zabaldu zen jaki ohien kontsumoa.

35


Artoaren kontsumoa zabaldu zenean, biztanleria asko igo zen ere eta bizimaila hobetu zuen.

Orain arto desberdinak daude eta janari hori beste arto mota batzuekin oso

ona ateratzen da. Baina, lehen festetan edo egun berezietan jaten zen taloa eta , berriz, orain ez dago haitzakirik taloa ez jateko. Gainera gaur egun herrietan edo baserrietan taloak saltzen dituzte denda batzuetan eta egunero edo ia egunero kontsumitzen da jaki hori.

Laburbilduz, taloa oso janari tipikoa da eta gaur egun asko kontsumitzen da Euskal Herrian zehar, esate baterako, herrietan edo baserrietan.

Mikel Cruz Berastegui

36


5. KULTURA

5.1 IKURRIÑA

Euskaldunen artean oso famatua den bandera dago, ikurriña. Denok ikusi dugu noiz bait bandera hau, herriko festetan, kontzertuetan eta euskal herriko edozein jai famatuetan, esan liteke mila saltsatako perrexilla dela!, baina badakizue nork asmatu zuen?, edo zergatik aukeratu zituen kolore haiek? eta badakizue bere historia? eta zergatik bihurtu ote zen legala?. Gauza guzti hauek jakiteko irakurri eta irakurri.

SORTZAILEAK:

Euskal ikur hau, Arana anaiak, hau da, Luis eta Sabino, eta eusko alderdi jeltzaleetako beste 56 lagun sortu zuten. Ikurriñari dagokionez, Arana anaiak kolaborazio gehiena eman zuten sortzeko, hori dela eta, Bizkaiarekin zerikusia zuten koloreak aukeratu ziren. Atzean dagoen gorriak, Bizkaiko herria sinbolizatzen du, eta Bizkaiko harmarritik hartuta dago. Lerro berdeak ,berriz, San Andreseko gurutzearengatik aukeratu zen. Azkenik, gurutze zuria, kristoko gurutzearengatik aukeratu zen. Gainera, lehen meheagoa zen, hau da, estuagoa, baina euskal autonomia lortu zenean loditu zuten. HISTORIA:

Hasieran, Euskal Herriko iparraldean, hau da, Lapurdi, Nafarroa Behera eta Zuberoan zen soilik legala, han, 1979. urtean legala bihurtu zen. Euskal Herriko beste zatietan, hots, Bizkaia, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroan, Franco hil zenean legala bihurtu zuten. Dirudienez, Frantsesek erabiltzen zuten bandera hau 2. guda mundialean beraien artean identifikatzeko eta oso baliagarria izan zen. GAUR EGUN:

Gaur egun, Bilbon eta beste zenbait tokietan zintzilik dago ikurriña. Baitaere,

duela gutxi aipatu edo agertu izan da ekitaldi oso famatuetan, agertu da, adibidez,

37


Eurovision jaialdian, Europako hainbat herrialde abesten konpetitzen duten lehiaketa, 2016an debekatu dute partaideak eta jaialdiaren partaideak eramatea. Gainera, Miley Cirus abeslaria Bartzelonan izan zuen kontzertuan, ikurriña bat hartu eta abesten zuen bitartean mugitzen zuen. Ikusi genuen bezala, San Ferminetako txupinazoan bi teilatuen artean udaletxearen aurrean zintzilikatu zuten ikurrin handi bat eta horren ondorioz gatazka handi bat sotu zen.

Ondorioz, ikurriñak fama asko irabazi du sortu zen momentutik gaur egun arte, baina argi dago, mundu guztia ez dagoela batere ados ikur honekin, Eurovisioneko jarri dugun adibidea bezala, baina hela ere, oso famatua egin da.

Aroa Ilundain Blanco

38


5.2 GERNIKAKO ARBOLA

Munduan arbola asko daude, baina gutxi batzuk dira famatuak. Euskal Herrian badago zuhaitz bat famatua, haritza dena eta Gernikan aurkitzen dena. Beraren historia ezagutu nahi duzu? Zer ohitura dago honen inguruan? Eta bere kantaren bitxikeriaren bat? Animatu eta barrutik ezagutu itzazu Gernikako Arbola oso interesgarria da eta!! OHITURAK ETA SINBOLIZAZIOA:

Sinbolizazioaren aldetik, arbola honek urteak pasata sinbolizazio unibertsala dauka, hedapenaren ondorioz. Alde batetik, bizkaitarren askatasun tradizionala adierazten du eta euskaldunena denboraren poderioz. Bestetik, herri eta erakunde baten iraunkortasuna adierazten du. Ohituren aldetik berriz, bat baino gehiago dago baina ni garrantzitsuenak aipatuko ditut:

Lehendakari berria ateratzen bada, landare handi honen azpian zin egin behar du.

Landatutako zuhaitza hiltzen bada lehenengoaren hazi batekin ordezten da. HISTORIA:

Gernikako Zuhaitza haritz bat da, Gernikan kokatzen dena eta historia asko daukana. Lehenengo zuhaitza landatu zena XIV.garren mendean kokatzen da, eta 1742 hil zen. Momentu horretan Juntetxean kokatua zegoen, arbola hau Aita Haritza izena zuen. Bigarrena berriz, Haritz Zaharra bezala zegoen izendatuta, 1742an landatu zen eta 1892an hil zen. Hogeitahamarraren hamarkadan (1839an) Maria Kristina Borboikoa erreginordea zin egin zuen Hego Euskal Herriko Foruei, hau da, Euskal Hego foruarengatik juratu zuen.

39


Bizidun honen enborra gaur egun, tenplu antzeko aterpe batean gordeta dago, Gernikako Baztar etxean. Era berean, 1861an Haritz Semeari bizia eman zitzaion, eta haren azpian Jose Antonio Agirrek, Bizkaiko lehendakaria, zin egin zuen. Zuhaitz honek meritu asko izan du historian zehar Alemaniarren bonbardaketetatik bizirik atera zelako 1937an Gernikan. Landare honek 2004a arte iraun zuen gure tartean. Honen ondorioz, 2005ean berria landatu zen, zoritxarrez 10 urterekin hil zen konkretuki 2015ean. Gaur egun Gernikako Juntetxean, Haritz Berria aurkitzen da, Arratiako basoan hazi zena. KANTAREN BITXIKERIAK:

Gernikako arbola abestia Jose Maria Iparragirre musikariak eta olerkariak ondu zuen, hau da, konposatu. Zortziko hau lehenengo aldiz, 1853an Madrilgo kafetegi batean abestu zen, euskaldunak biltzen ziren lekuan. Kanta honek izugarrizko arrakasta izan zuen, berehala Euskal Herriko himnoa bihurtu zen eta. Iparragirre abestia idatzi zuenean oinarriz izan zituen XIX mendean gertatutako gudan oinarritu zen.

Testu honetan ateratzen dugun ondorioa da, Gernikako Arbola elementu bikaina dela gure iragana eta orainaldia lotzeko. Testua gustukoa izan baduzue, animatu eta animatu zuhaitza bisitatzera!!

Anne Lopez Robles

40


5.3 Lauburua

Lauburua, euskal herriko sinbolo bezala erabiltzen da eta seguruenik ikur hori duen opariren bat jaso duzula noizbait eta oso ongi ulertu behar dugu eskertzeko opari bat dela. Alde batetik, funtsezko sinbolo unibertsala baita (eguzkia) eta beste aldetik, euskal herri zaharraren mezua partekatzera gonbidatzen gaituelako. Baina, zer da ikur hau? Zein izango da bere benetako jatorria? Nolakoa da? Eta ze esanahi ditu? Jakin minez geratu bazara eta gehiago jakin nahi baduzu, segi aurrera testu honekin!

ZER DA LAUBURUA?

Hasteko, izenak dioen bezala, “lau buru” esan nahi du, beso kurboak dituen gurutze bat da eta berez, svastika edo gurutze grekoaren aldaera bat da, azken urteotan sinbolo modura oso modan jarri dena. Kutxatan, armairuetan, ateburuetan, hilobietan… ikus dezakegu gaur egun. Gainera, euskaldunek aspaldidanik jo dute sinbolo hau eguzkiaren ikur nagusitzat eta kultura askotan oso komuna da, hasita Ekialde Urrunetik, Tibet, Europan, Finlandian… Halaber, “lau burua” edo “euskal gurutzea” gurutze komadun bezala ere ezagutua da. LAUBURUAREN JATORRIA

Jatorriari dagokionez, alde batetik, gaur egun badakigu eguzkia adierazten ikurra ez dela euskalduna! Baina sinbolo hori hainbeste egokitu zaio Euskal Herriko giroari eta “euskalduntasuna” adierazteko hain sarri erabili da, non euskal ondarearen parte eta honen ikur nagusia bilakatu baita. Askotan agertzen da “euskal” jatorriko produktu eta dekorazioan. Aski da hilarri, ateburu, pilotaleku, altzari, loza, bitxi, jantzi eta surf oholetan agertzen diren lauburuaren irudikapenak behatzea, ulertzeko zer puntutaraino sinbolo hori Euskal Herriaren ikurra bilakatu den. Hala ere, gaur egungo objektua baino lehen, euskaldunek beste ikur batzuk ezagutu zituzten. Baina aipaturiko ikur horiek geldirik zeuden eguzkia irudikatzen zuten bitartean, zeinu hau, berriz, eguzkia mugimenduan ematen zuen aditzera. Honetaz gain, eguzki horrek gaizkiaren kontrako ahalmena zuela esaten zen.

Dena den, seinale edo sinbolo hori 2000 urte Ka.(kristo aurretik) jada ezagutua zen Induseko eskualdean. Egia esanda, irudi horien hedapena planetako kultura guztietan horren handia da, bere jatorria zehaztea oso zaila dela. Honen

41


abiapuntu komuna ikusita gizateriari dagokiola soilik esan daiteke. Jatorriarekin amaitzeko, Budisten gurtzetarako tenpluetan, persiar monumentuetan edo txanpon indiarretan dauden gammagurutzearen edo gurutze greziarraren itxurako gaia da svastika, horregatik, emakumezko greziarren irudietan ere ikur txiki horiek antzeman daitezke. ITXURA ETA ESANAHIA

Lauburuaren itxura esanahiarekin zerikusia izaten du. Edonola ere, hainbat teoria saiatu dira honen jatorri eta esanahia aurkitzen baina gehienetan komentzigarri izan gabe, hau da, orokorrean konbentzitu ez dutenak izan dira. Euskal gurutzea kiribila bezala, oroz gainetik eguzki sinbolo bat da. Adar makurtuek zeruan zirurikatzen den eguzkia irudikatuko lukete. Alde batetik, buru bertikalek emakumearen adierazpenak irudikatzen dituzte (sentikortasuna eta pertzepzioa, sentsazioa), edo sua eta ura osagaiak. Aldiz, buru horizontalek gizonezkoen energia adierazten du (bai mentala eta baita fisikoa ere), edo airea eta lurra. Gainera, honek zenbaitetan sua egiteko historiaurreko kutuna zen, eta su sakratua eta energia produktiboa irudikatzen zuen, hau da, babeserako ikur gisa erabiltzen zen. Azkenik, ekintza sinbolo bat da, ziklo eta etengabeko birsortzearekin zerikusia duena; «zurrunbilo sortzaile» horrek biziaren betikotasuna ere irudikatuko luke eta zibilizazio batzuetan sinbolo honen noranzkoak zorte ona ala txarra adierazten du. Euskalduna bazara, lauburua maitatu!!

Amaia Sarasa Martirena

42


6. JAIAK

6.1 TOLOSAKO INAUTERIAK Bertan dira… Tolosako inauteriak!!! Gutxiago falta da oraindik. Tolosako

kaleak mozorroz, kolorez eta musikaz betetzeko. Historia eta hainbat ekintza edo berezitasun agertuko dira. Zein da Tolosako Historia? Zein da Inauterien Programazioa? Zein dira bitxikeriak? Animatu irakurtzen!!!

ZER DIRA TOLOSAKO INAUTERIAK: Hasteko, Tolosako inauterien Historiari

buruzko informazioa kontatuko dizuet. XVIII mendetik badira beraiei buruzko erreferentziak; hala ere, XIX mendearen amaieran eta XX mendearen hasieran eratu ziren. Horrez gain, 1937. urtean, Francoren erregimenak debekatu egin zuen. Horregatik, 1943an, xumeki ospatzen hasi ziren berriro. Geroztik, urtezurte ospatzen dira lehen bezain zoriontsu.

PROGRAMAZIOA: Atal honetan, azalduko duguna, horien egitarauak jakingo dituzue. Baita zer

egiten da zehazki egun bakoitzean.

Asetazken gauean, txupinazoa botatzen dute. Herritarrak triangelu plazan asteazkeneko gaueko 12tan biltzen dira. Orduan, Inauterien hasiera baino lehenago ere elkartzen dira tolosarrak eta txaranga baten laguntzaz aiek bertan direla ospatzen dute.

Ostegun Gizena, egunik adierazgarrienetakoa da. Goizean, ez dago argitarau finko bat. Arratsaldean, ohikoa izaten da zezenak ikustera joatea, zezenen lehen egunari hasiera emateko. Izan ere, Gau partean, tolosar gazteak afaritan joaten dira.

Ostiral Mehea, egunik lasaiena da. Horrez gain, Goizean, txistulari taldeak ikus daitezke kaleetan zehar igarotzen.Gero, arratsaldean umetxoentzako zezentxiki eta poniak ateratzen dituzte zezen plazan.

Larunbat Inautean edo Zaldun Inaute bezperan , haur eta helduen danborrada alai eta zaratatsua egiten da. Alde batetik, goizean, buruhandi eta erraldoiak ateratzen dira parte zaharretik. Ondoren, arratsaldean, gaztetxoak beren danborra hartu eta kaleetara abiatzen dira. Bestetik, gauean, inauterietako danborrada nagusia ateratzen da: helduen danborrada.

43


Igande Inautea edo Zaldun Inautea, horien beste egun garrantzitsua da. Eguna hasteko, goizeko zortzietan diana jo eta jendea biltzen hasten da. Goizetik hasita, egun osoan hainbat txaranga ateratzen dira kalez kale Tolosako giroa alaitzera. Honen ostean, jendea zezen plazara hurbiltzen da zezenen ikuskizunaz gozatzera.

Astelehen, Egun osoan Tolosako eta inguruko herrietako aisialdi taldeak dantzan ateratzen dira , haietatik Ttenttek, Kirikiño, Atsedena, Txiribitu... Sokamuturra eta zezenak ateratzen dira.

Astearte Inautea azken eguna da.Hasteko, goizeko 8:00etan, pattar zezena ospatzen da. Horregatik, gau horretan festaz gozaturiko gazteak eta baita edade guztietako jendea ateratzen da. Sokamuturraren ondoren, konpartsa eta karrozak ateratzen hasten dira. Besteak beste, karrozak goiz eta arratsalde osoan ibiltzen dira gora eta behera. Bukatzeko, 24:00etan, Sardinaren Hileta ospatzen da. BESTELAKO GAUZAK:

Bukatzeko, Herri txiki honen Bestelako gauzak, batzuk airera botako ditugu, nahi baduzue airetik hartu eta gozatu. Kaleetan dauden karroza erraldoi, original eta polit horiek, apaingarriz beteta daude eta oso politak izaten dira. Horretaz gain, karrozetan dauden jendeak dantza, antzerki... bat egiten dute. Askotan, oso dibertigarriak dira eta gehienak oso barregarriak. Hara joaten baldinba zara, izan kontuan beti mozorrotua egon behar zarela. Askoren kasuan, Jende zaharra… mozorrotzeko gogorik ez badute, blusa luze baten modukoa erabiltzen dute, baina kolorez betetakoa eta irudi pilarekin.

Espero dut gustukoa izatea eta horretaz aparte gustura irakurri izatea. Testu txiki hau gustokoa izan baduzu, etorri Tolosako inauteriak ezagutzea eta ondo pasatzera.

Saioa Hernando Fernandez

44


6.2 NAFARROA OINEZ

Hasteko, Nafarroa Oinez, Nafarroa Garaiko D ereduko ikastolen jaia da. Urtero ospatzen da herri desberdinetan eta jende asko joaten denez dirua ateratzen da ikastolari laguntzeko. Nafarroako Ikastola desberdinek, Nafarroako Ikastolen Elkartea (NIE) osatzen dute. Aldi berean, Euskal Herriko ikastolekin antolatzen dira. Gainera, garai batean gizarteak eta euskarak jasaten zuten egoera zela eta Gipuzkoan euskara eta ikastolak bultzatzeko Kilometroak jaia ospatzen hasi ziren. Ordutik aurrera, Euskal Herriko probintzia gehienetan antzeko jaiak antolatzen eta ospatzen hasi ziren.

ZER DA NAFARROA OINEZ? Nafarroari dagokionez, urtero NIEko ikastola batek Nafarroa Oinez antolatzen du. Festa honen helburu nagusia euskara sustatzea eta ikastolak laguntzea da. Historian zehar Nafarroako ikastolek ez zuten Gobernutik dirua jasotzen eta euskararen legea zela eta, Nafarroako hainbat tokietan ezin zen euskaraz legez ikasi. Horregatik, dirua lortzea ezinbestekoa zen eta lehenbiziko aldiz Gipuzkoan egindako jai eredua kopiatzea erabaki zuten.

NAFARROA OINEZEN BILAKAERA

1981. urteko ekainaren 21ean, Altsasun, lehenbiziko Nafarroa Oinez ospatu zen, herri honetan egin zutelako euskaraz ikasteko lehenbiziko zentroa. Aurreikuspenak gainditu ziren 30.000 lagunek parte hartu zutelako. Horretaz gain, gastoekin laguntzeko hiru milioi pezeta (18.000€) lortu zituztelako. Geroago, 1983an, jaia udazkenera aldatu zen eta 1990an asistentzia aurreikuspenak bikoiztu ziren 100.000 pertsonetara iritsiz. Zifra hori gaur egun arte mantendu da eguraldiaren arabera. Baina, 2003an Nafarroa Oinez bertan behera gelditu zen euriagatik. Hori dela eta, Ilunberriko Ikastolak lortu zuen dirua jendeak banketxeetako kontuetan dirua sartuz lortu zuen.

NAFARROA OINEZEN TOKIAK, DATAK, LELOAK ETA BITXIKERIAK

Nafarroa Oinezeko edizio bakoitzak logo, lelo eta kantu bat izaten du. Hauek urte horretan ospatzen den lekuarekin edota ikastolarekin zerikusia dute. Horretarako, Euskal Kulturan ezagunak diren pertsonek parte hartzen dute (historialariak,

45


musikariak, bertsolariak, etab.). Honako herri edo hiriak dira 1981an ospatutako lehendabizko Nafarroa Oinezetik gaur egungo Nafarro Oinezera erabili diren leloak:

1981: EtxarriAranatzAltsasu, ekainaren 21ean. Goiburua: Nafartarren hizkuntzagatik, denok Altsasura!

1982: Elizondo, uztailaren 18an. Goiburua: Oinez'82. 1983: Bera, irailaren 18an. Goiburua: Euskara eskolara. 1984: Iruñea, irailaren 16an. Goiburua: Ikastola publikoaren alde. 1985: Lizarra, urriaren 13an. Goiburua: Denok bat euskaraz. 1986: Tafalla, urriaren 12an. Goiburua: Oinez edo hegaz, beti euskaraz. 1987: Zangoza, urriaren 11an. Goiburua: Euskerari garatzen utzi. 1988: Lesaka, urriaren 9an. Goiburua: Euskerari eutsi Euskaraz hezi. 1989: EtxarriAranatz, urriaren 8an. Goiburua: Oinez bizkor, euskaraz gogor. 1990: Lizarra, urriaren 14an. Goiburua: Ezina ekinez egina. 1991: Atarrabia, urriaren 20an. Goiburua: Oinez euskaraz bizi. 1992: Viana, urriaren 11an. Goiburua: Euskarari bidea eginez. 1993: Altsasu, urriaren 24a. Goiburua: Haritza. 1994: Bera, irailaren 18an. Goiburua: Bideosoan. 1995: Tutera, urriaren 15ean. Goiburua: Inoiz

baino gehiago. 1996: Etxarri Aranatz, urriaren 13an. Goiburua:

Herri Kolore. 1997: Tafalla, urriaren 19an. Goiburua: Lan ta lan

auzolan. 1998: Zangoza, urriaren 18an. Goiburua: Ametsa

eraikiz. 1999: Iruñea, urriaren 17an. Goiburua: Jaso

dezagun euskara. 2000: Zizur Txikia, urriaren 22an. Goiburua: Buru

belarri. 2001: Lodosa eta Sartaguda, urriaren 21ean.

Goiburua: Herria da gorputza, hizkuntza bihotza. 2002: Tutera, urriaren 20an. Goiburua: Muga guztien gainetik. 2003: Irunberri, urriaren 19an. Goiburua: Harriz herri Irunberri. 2004: Lizarra, urriaren 17an. Goiburua: [email protected]. 2005: Altsasu, urriaren 16an. Goiburua: Oinknez. 2006: Bera, urriaren 15ean. Goiburua: Baietz oraingoan. 2007: Viana, urriaren 21ean. Goiburua: Giltza daukagu. 2008: Iruñea, urriaren 19an. Goiburua: Atera ezazu mihia! 2009: Etxarri Aranatz, urriaren 18an. Goiburua: Txikiak

han 2010: Atarrabia, urriaren 17an. Goiburua: Munduz mundu 2011: Tafalla, urriaren 16an. Goiburua: Hamaika 11n 2012: Zizur Txikia, urriaren 21ean. Goiburua: Kolore & hitz. 2013: Tutera, urriaren 20an. Goiburua: Taupadaz bat egin. 2014: Zangoza, urriaren 19an. Goiburua: Esan izan gozan. 2015: Baztan, urriaren 18an. Goiburua: Hamabortz: Ama

bat.

46

https://eu.wikipedia.org/wiki/Etxarri_Aranatz

https://eu.wikipedia.org/wiki/Altsasu

https://eu.wikipedia.org/wiki/Ekainaren_21

https://eu.wikipedia.org/wiki/Elizondo

https://eu.wikipedia.org/wiki/Uztailaren_18

https://eu.wikipedia.org/wiki/1983

https://eu.wikipedia.org/wiki/Bera

https://eu.wikipedia.org/wiki/Irailaren_18


https://eu.wikipedia.org/wiki/Iru%C3%B1ea



https://eu.wikipedia.org/wiki/Lizarra

https://eu.wikipedia.org/wiki/Urriaren_13


https://eu.wikipedia.org/wiki/Tafalla



https://eu.wikipedia.org/wiki/Zangoza



https://eu.wikipedia.org/wiki/Lesaka









https://eu.wikipedia.org/wiki/Atarrabia



https://eu.wikipedia.org/wiki/Viana









https://eu.wikipedia.org/wiki/Tutera















https://eu.wikipedia.org/wiki/Zizur_Txikia



https://eu.wikipedia.org/wiki/Lodosa

https://eu.wikipedia.org/wiki/Sartaguda






https://eu.wikipedia.org/wiki/Irunberri













https://eu.wikipedia.org/wiki/Viana









https://eu.wikipedia.org/wiki/Atarrabia






https://eu.wikipedia.org/wiki/Zizur_Txikia









https://eu.wikipedia.org/wiki/Baztan



2016:Biana eta Lodosa, Urriaren 16an. Goiburua hartu, tenka, tira!

AMAIERA

Bukatzeko, esan dezakegu, Nafarroa Oinezak oso dibertigarriak, farregarriak, direla eta zalantzarik gabe, lagunekin ondo pasatzeko prestatuta daudela.

Ander Ducay Castello

6.3 SAN FERMINAK

47


Oraingo honetan San Ferminei buruz hit zer gingo dizuet, Zer egiten ote da txupinazoan? Zer ordutan ateratzen ohi dira zezenak? Eta joan nahi baduzu, zer arropa eraman behar duzu? Dena ikusi nahi baduzu segi irakurtzen.

TXUPINAZOA

Alde batetik, festen hasiera iragartzen duen

suziriarekin batera, Txupinazo izenarekin ezagutzen dena, festak eztanda egiten du. Uztailaren 6an, 12ak puntupuntuan direnean, milaka pertsona elkartzen dira Udaletxe Plazan txupinazoa ospatzeko. Ekitaldi

hori nahiko berria da; hala ere, nazioartean sanferminei buruzko irudirik ezagunenetako bat da. Zapi gorriek plaza estalirik, paregabeko bederatzi eguni ongietorria egiten diete. Beste aldetik, Uztailaren 6ko 12:00ak puntupuntuan direnean, suziriaren metxa pizten dute, bigarren solairuko erdiko balkoitik. “¡Viva San Fermin! Gora San Fermin!” oihuarekin batera, alaitasunak eztanda egiten du. Udaleko fatxada apaindu egiten dute, zutoihalekin eta

Espainiako, Nafarroako (gorria), Iruñeko (berdea) eta Europako banderekin. ZEZENAK

Jarraitzeko zezenei buruz informazio txiki bat eskainiko dizuet. Jai hau hasi eta bukatu arte, goizeko 7:00 eta 8:00 artean ikusten dira, beraien eskortetatik, zezen plazaraino joaten dira. Animali hauek beste eskortetatik ekartzen dituzte eta bestetara eramaten dituzte beste egunerako zezenak prest izateko. Eta horrela egiten dute sanferminetako egun guztietan. Baita, Plazako estualdietatik ihes egin nahiago baduzu, txupinazoaren ikuskizunarekin gozatzeko lekurik hoberena Udaletxe plazara ematen duten balkoiak dira. Jaiak hasi baino bi

48


aste lehenagotik balkoi askotan kartelak izaten dira, alokatzeko telefono zenbakiekin, ere. JANTZIAK

Eta bukatzeko, janzkerari buruz hitz egingo dizuet. San Ferminak ospatzeko

arropa gorria eta txuria eramaten da gehienetan (sanferminetako egun guztietan). Janzkeraren gauza garrantzitsuena, zapi gorria da, beti eramaten da eta txupinazoa

baino lehen eskumuturrean jarrita egoten da, ondoren lepoan.

Zapi gorria. Sanferminetako jantzi nagusia. Arropa saltzen duten edozein dendatan eros daiteke. Ez lepoan jarri lehendabiziko suziriak eztanda egin arte. Iruindarrek ez dute inoiz hori egiten.

San ferminak ospatu behar badituzu eta

ez dakizu nolakoak diren, honi buruzko testu interesgarria duzu hemen. Orain nahi duzunean, Uztailaren 6a eta 14aren artean san ferminak ospatu ditzakezu.

Leyre Romay Altadill

49


6.4 DONOSTIAKO DANBORRADA

Danborrada Donostian ospatzen da urtarrilaren 20an, konstituzio plazan ematen zaio jaiarien hasiera banderaigorlearekin. Badakizu ohitura hau 1924 urtetik egiten dela? Seguraski gauza hauek ez dakizula. Adibidez, danborradako historia edo jaiaren eguna, eta bestelako informazioa. Interesatzen bazaizu komeni zaizu testu hau irakurtzea.

DANBORRADAREN HISTORIA:

Hasteko, 1836. urtean sortu zen Donostiako inauterietako konpartsa moduan, eta orduz geroztik tradizioa hartu zuten patroia ospatzea Donostiako kaleetan ibiliz. 24 urte pasatuz gero, Sanesteban maisuaren zortziko martxa jotzea erabaki zuten. Hortaz aparte, Danborradarako partaideak mozorrotu egin behar ziren, beranduago uniformeak janzten hasi ziren, erabilitako lehen uniformeak Independentzia gerran parte hartu zuten Gipuzkoako batailetan kopiatzen zituztelako, eta frantsesak jantzi militarrak erabiltzen zituzten. Gainera, danborradan parte hartzen zutenen kopurua handitu zenez konpainia berriak bestelako uniformeekin hasi ziren jotzen, horri esker gaur egun 52 konpainia hartzen dute parte urtero hirian egiten den desfilean. Hau gutxi balitz hona hemen jaiaren egunaren informazioa.

JAIAREN EGUNA:

Festa hau ospatzen da urtarrilaren 20an Donostian, jai honek hasi zen leku berean amaitzen den tokitan, hogeita lau ordu geroago,hau da, gaueko hamabietan Konstituzio Plazan. Egun honetan jende pila bat hartzen dute parte, baita haurrak ere, ospakizun bereiz honetan hainbat sari ematen ditu Donostiatiko Udalak, hoietako sari bat urrezko danborra da. Festa hau gehiago animatzeko talde batzuk parte hartzen dute, adibidez aurten union artesana izan da arduraduna. Izan ere, gaueko hamabiak jo bezain laster, bandera jaitsi egingo dute, datorren urtera arte.

BESTELAKO INFORMAZIOA:

Jaialdi honi dibertigarriago izateko partaidetzak sukaldariz mozorratutak jotzen dute danborrada, hau da, Guztira, 4.328 pertsona danborrekin mozorratutak joaten dira eta 10.593 upel erabiliko dituzte jaian parte hartuko duten 16.227 lagunek. Bukatzeko Donostiako danborrada oso ezaguna da bere festarengatik baina

50


ere bere abestiarengatik, hoietako bat San Sebastian martxa da. Eta, baita beste lekuetan ospatzen dira adibidez, Nafarroan.

Ibai Hernandez Rebole

51


6.5 ZUBEROAKO MASKARADAK Zuberoako maskaradak, entzuna zenuen festa honen izena? Zer ote dira?

Orain jakingo duzue. Festa hauneguko inauteria da, ikuskizun zehatz eta antzerkiko baliabidez osatua dago, 25 bat lagunek osaturiko inauteri moduko festa bat. Eta gainera, hiru zatitan banatutako jaia da, honetaz gehiago jakin nahi duzu? Irakurtzen jarraitzera animatzen zaitut! ZER DIRA ZUBEROKO MASKARADAK?

Ba bai, maskaradak neguko inauteriak dira, garai batean laurogei bat dantzarik parte hartzen zuten, baina gaur egun, hogeita bost batek osatzen dituzte. XVI. mendean sortu ziren, baina gaur egun ere lehen ziren bezala ospatzen dira, inauterietako igande guztietan gazteak bildu eta maskaradak prestatzen zituzten, eta herriz herri ibiltzen ziren mozorroz jantzirik, dantzaz, musikaz, mintzoaz eta mimoaz baliatzen

ziren lanbideak antzezteko. ZE PERTSONAIEZ OSATUKO OTE DIRA?

Festa hauek, bi alde kontrajarritan banatzen dira, alde batetik gorriak, dotoreenak eta beste aldetik, zikinak baldarrak eta zaratatsuak. Bi taldeen adibide batzuk: Gorriak:

Txerreroa: Muturrean zaldi buztana itsatsia duen makila du. Gerrian brontzezko sei zintzarri daramatza.

Gathuzaina: Pantografo itxura duen instrumentuarekin edozer har dezake, publikoa gogaituz.

Kantiniersa: XIX. mendearen moduan jantzitako kantinera da. Eta beltzak berriz:

Xorrotxak: Zorrotzaileak, patroia eta mutila. Erremintak zorrozteari ekiten diote. Buruan, katagorri disekatua duen kapela daramate.

52


Buhameak: Lauek zurezko ezpata handia dute dantzatzeko. Kauterak: Sei dira, horietako bat (Bedezia) medikujantzita. Sustraiz egindako

makilak dituzte, kaskabiloekin apaindurik daudenak. Arropa zahar eta txikitua erabiltzen dute, maila apala adierazteko.

ZER ZATITAN BANATZEN DA?

Lehen aipatu dudan bezala, maskaradak, hiru zatitan banatzen dira, barrikadaren haustea, ofizioak eta dantzak. Barrikadaren haustea, ehin herrira helduta, erakustaldia prestatzeko segizioa herrian zehar ibiltzen da. Arribadaren soinuari jarraituz, etxe nagusiak bisitatzen dituzte, non jateko eta edateko ematen dizkieten. Horrela, herriko nagusiak omentzen dituzte. Ofizioak deitzen zaio arratsaldeko saioari. Maskaradan parte hartzen duten ofizio bakoitzak. Zati honetan pertsonaia bakoitzak bere antzerkidantza saioa egiten du, bere ofizioa ardatz duen antzerkierritual bat eskainiz. Txorrotxek dute ofizio bakoitza kantuz aurkezteko ardura, plazari itzulika, eta ofizioen artean tartekatzen dira dantzarien emanaldiak. Eta azkenik dantzak, ofiziojoko horien artean egiten dituzte dantza ezberdinak. Batez ere aitzindariek, eta dantza batzuk beste arizale batzuek ere bai. Branlean maskaradari guztiek parte hartzen dute eta ikusleen artetik ere jendea sartzen dute sokara.

Gaizka Izco Charles

53


6.6 KORRIKA

Urtezurte euskara gutxituz joan da gure gizartean, baina badaude gure hizkuntza maiteak indarra berreskuratzeko egiten diren ekintzak, adibidez, korrika. Ekintza honen sorrera, ohiturak eta zer den, testu honetan dago. Zenbat dakizu korrikari buruz? irakurtzen jarraitzera desafiatzen dizut! ZER DA?

Hasteko, gehiego jakiteko korrika zer den jakin behar dugu. Ekintza hau, Euskal Herri osoan zehar euskararen alde egiten den lasterketa erraldoia da, arineketan egindako manifestazio baten modukoa, hau da, euskararen aldeko “protestatxo” bat. Horretaz gain, bi urtez behin egin ohi da, eta badago ere korrikaren inguruan egiten diren beste ekintza batzuk, besteak beste, ziberkorrika, ekimen honetan, munduko txoko ezberdinetako ziberkilometroak, internetko

kilometroak, erosten dira. Beraz, interneten korrika birtual eta paralelo bat osatzen da. OHITURAK ETA ARAUAK

Lasterketa honek bi mila kilometro baino gehiago ditu eta 11 egun irauten du.

Azken lasterketa, hots, 2015ekoa, Martxoaren 19an hasita, Euskal Herria zeharkatuko zuen. Gainera, bi mila kilometro horien artean, lekukoa, lehiaketaren aurrean doan egurrezko “testigoa”, kilometrozkilometro eta eskuzeskuz aldatzen joaten da. Martxaren aurrean lekukoa daramatzan pertsona dago eta haren atzean urte horretako leloa. Gainera, Kilometro bakoitzean, lekukoa erakunde edo pertsona zehatz batzuek eramaten dute.

Hori gutxi balitz, helmugara iristean, lekukoaren barruan euskaldun famatu batek irakurriko duen mezua dago. 2014eko mezua honako hau izan zen: “Herri hau euskaraz pentsatuko dugu, edo ez da izanen”. “Herri hau euskaraz pentsatzen ahal dugu, edo ezin dugu pentsatu”, esan zuen Arzallusek. LEHEN KORRIKA ETA SORRERA

Lehen edizioa 1980ean egin zen, Oñatitik Bilbora zihoan eta ordutik

hemeretzi edizio egin dira, Guzti hau ideia baten ondorioz sortu zen. Hasieran

54


AEKeko 67 kolaboratzaile zeuden eta euskara zabaltzeko festa bat egin nahi zuten. Baina, nola eraman jende guztia leku batera, ondorioz, festa mugituz joatea pentsatu zuten. Dirudunei esker lehenengo pausoak egin ziren, bukatzeko, nahiz eta hasieran beldurra izan oso arrakastatsua izan zen eta edizio horo handituz joaten da.

Iñigo Rozas Turrillas

55


6.7 LANTZEKO INAUTERIAK

Egun polit honetan, Lantzeko inauteriei buruz hitz egingo dut. Euskal Herrian ezagutzen ez ditugun herri asko daude, agian horietako bat Lantz da. Ba al dakizu zein den Lantzeko inauterien tradizioa? Zein diren bere pertsonaiak? Pertsonai famatu ugari daude, baina nola jantziko ote dira? Herri honetara joateko asmoa baduzu, artikulu honetan Lantzeko egitaraua ere aurkeztuko dizugu.Anima zaitez irakurtzera eta ondoren, hona joatea!

PERTSONAIAK

Hasteko, pertsonaien inguruko informazio aurkeztuko dizuet, informazio asko dagoenez, banaka jarriko dut informazioa.Alde batetik, Miel otxinez , hitz egingo dut, 3 metro baino gehiago panpina da, panpin onek egurrez egina dago, eta belarrez beteta dago. Gainera, 35 kgko pisua du.Festa honetan Miel Otxinek lapur bat da. Bestetik, belarrez egina dagoena Ziripot da. Bere jantziak zakuak dira eta horregatik oso poliki ibiltzen du. Makil bat erabiltzen du bere mugimenduak errazteko, gainera, zaldikoak beti daude berari lurrera botatzen. Halaber, Zaldikoak ditugu, zaldi gorputza eta giza aurpegia dute,gainera, Zaldikoak Miel Otxinen zaldiak dira, beraiek lapurrari babesten diote Ziripotez eta horregatik, Zipoteri lurrera botatzen diote. Honetaz gain, Txatxoak zakuak daramatzan gizonari laguntzen diote, Panpinari arrapatzeko. Oso arropa koloretsuak eramaten dute, eta txanoak eramaten dute. Orratz batekin joaten dira korrika eta saltoka, oihukatzen eta jotzen orratzarekin , lehen txatxoen mozorroak sinpleziagoak ziren, kolore gutxiagoak eta edozein txanoekin . Hau gutxi balitz,Herreroakere bai daude, sabanekin joaten dira eta orkak eramaten dute, oso poliki joaten dira, eta beldurgarria dira, batzuk herradura eramaten dute Zaldikori jartzeko.

PERTSONAIEN JANZKERA

Jarraitzeko, janzkeraren inguruan hitz egingo dut. Mozorrotua izendatzeko tokiko hizkuntzaaldaera txatxo da, arestian aipatu bezala: Orokorrean kolore deigarriak arlekin, erako ehunak erabiliz janzten dira, kanpaitxoz eta kartoizko gorroz apainduta. Azken hori, kono formakoa izaten da gehienetan, eta zetazko paper koloredunez apaintzen da. Mantelinak, animalialarruak, edo zakuaren oihalak izaten dira jantziaren osagarri.Nagusiki erratza edo hiruhortzekoa eramaten dute eskuan. Gainera, konpartsan, mozorrotutako pertsonaien artean,Ziripot ikus daiteke.

56


Zakutan sartuta, makila luze bat izaten du jantziko osagarri nagusia, bastoi modura erabiltzeko, lagungarri zaiona etengabeko kulunkatzean. Horrez gain, lastozko kapera zahar eta erabilia eta katamalo gisa erabiltzen duen zapia janzten ditu. Antropomorfoa, baldarra eta egonkortasunik gabea da .Hura ere katamalo batez estaltzen da, gorputzenborrean zakuaren oihala jantzi ohi du eta, gerriaren parean, tirante bidez zintzilik, egurrezko armazoi bati eusten dio. Harekin batera ferratzaileak izaten dira, zenbait argitalpenen arabera, arotzak izendapena jasotzen dutenak. Haien egitekoa, alde batetik jendea zirikatzea da eta, beste alde batetik, Zaldiko urduriari ferrak jartzea.

Azkenik, segizioko pertsonaia nagusia, Miel Otxin. Egun batzuk lehenago egiten den panpina da. Egurrezko urkila bat jartzen da hura sostengatzeko, gero, lastoz bete eta kolore bizidun alkandora batekin, mahoizko prakekin, gerriko gorri handi batekin eta kono formako gorro luze batekin estaltzen da. Gorro horretatik zintzilik kolorezko paperak paratzen dira, txatxoek izaten dituztenen modukoak. Azkenik, zantzu nabarmenak dituen burua moldatzen da.

EGITARAUA

Festa hauek egiten dira Martxoaren 6 aurrera.( Datak aldatzen dira) Festa honek Iruñetik 25 km dago gutxi gora behera 3 egunetan Miel Otxin, Ziripot, Zaldiko eta bere desfile bat egingo dute herri osoan. Zu ailegatzen bazara Igandean, umearen partea aurkituko zara.Mutilak eta neskak erosketak egingo dute, gurasoek berriz, astelehenean eta asteartean arratsalde eta gaua iristen denean.Egunen batean ikusiko duzu mutil/neska Miel Otxini eramate bere sorbaldan. Gaizkia errepresentatzen. Foral gobernua esan du festa hauek oso onak direla, Ituren eta Zubietaren parean.

Amaia Pagola Hooper

57


7.MUSIKA

7.1 TRIKITIXA

Euskal musikan hain ezaguna dugun trikitixa instrumentuari buruz hitz egin behar dugu baina zer da trikitixa? Noiz eta non sortu zen? Non jotzen da? Nola dago osatuta? Nork jotzen du? Eta beste hainbat gauza jakin nahi badituzu, irakurri baina oso adi!

TRIKITIXAREN JATORRIA ETA DEFINIZIOA

Hasteko, haizezko musika tresna eta botoidun akordeoi diatonikoa da trikitixa. Hain zuzen ere, Vienan 1829. urtean egin zuten lehendabizikoz. Alde batetik, musika tresna hau dantzatzeko erabiltzen zen eta oraindik ere, horretarako erabiltzen da. Bestetik, Juan Carlos Guerrak aipatu zuen lehenengoz eta horri esker, Kepa Junkera, Tapia eta Leturia izan ziren lehen trikitilarik. Gainera, 1970. urtean antolatu zen lehen trikitixa txapelketa eta honek bi hamarkada iraun zuen. Gerra zibilaren osteko lehen urtetan, elkarri loturik dantzatzea eta euskaraz abestea debekaturik zegoen, horregatik, erromeriak, hau da, lurralde askotan egiten den ohiko festak ezkutuan egiten ziren. Jatorriarekin amaitzeko, nahi zuenak trikitixa jotzen zuen baina ezkontzeko ordua iristen zenean trikitilariak izateari utzi behar zioten.

TRIKITIXAREN ATALAK

Trikitixaren osaerari dagokionez, sei atal ezberdin ditu, hain zuzen ere, lengueta, hauspoa, somiera, teklatua, baxuak eta ahotsak. Lengueta, metalezko xaflatxo bat da eta haizeak dardarazten du soinua ateraz. Hauspoa berriz, haizea biltzeko eta botatzeko balio duen kartoizko sistema da. Baina ez hori bakarrik, somiera lenguetak kokatzeko balio duen egurrezko ohea da. Gainera, botoiak sakatuz haizeari pasatzen uzteko sistemari teklatua deitzen zaio. Baxuak, ezkerreko eskuarekin jotzen dira normalean eta botoi bakar batek lengueta ezberdinak liberatzen uzten dituen akordeak dira. Osaerarekin amaitzeko, ahotsak nota bat jotzerakoan dardara egiten dueten lengueta kantitateak dira.

58


TIKITIXA GAUR EGUN

Trikitixa gaur egun hainbat tokitan jotzen da, adibidez, sagardotegietan, tabernetan eta erromerietan. Instrumentu hau haur, gazte eta helduak erlazionatzeko erabiltzen da. Azalpenarekin jarraituz, bi teoria daude trikitixaren inguruan. Lehenengoa, trenbidea egitera etorri ziren Alpeetako langileek ekarritakoak dela. Bigarrena, Bizkaian sortu zen eta geroago Gipuzkoatik hedatu zela. Trikitixak Euskal Herrian mende bat baino ez darama, baina herrikoi eta tradizional bihurtu dela esan daiteke. Amaitzeko, musika tresna hau ez da bakarrik jotzen, normalean panderoaren laguntzaz jotzen da baina horrek ez du kentzen trikitixa ezin dela bakarrik jo.

Hau dena esanda, trikitixa ezagutzera eta jotzera animatzen zaituztet!

Maider Flores Berastegui

59


8.ANTZINAKO LANBIDEAK

8.2 ALMADIAK

Izaban egon garela zerbait entzun genuen almadiei buruz zerbait ezta? bai!!!! hemen aurkitu dezakezu: bere historia, zer zen , zertarako balio ote zuen, nolako jakin nahi baduzu segi irakurtzen .

ALMADIEN HISTORIA

Lehenik, historia kontatu behar dut. XX.mendearen erdian erabiltzen zituzten. Balio zuten beste lekutik egurra saltzeko eta dirua irabazteko. Lanbidea bihurtu egin zen. Bakarrik gizonezkoak parte hartzen uzten zuten.

ALMADIEN BIDAIA

Hauek beraiek egiten zituzten bidaiak izaten ziren: Aragoi ibaiko bidatza, zeina Hechon hasi eta Araguesekoarekin bat egin ostean Enbun eta Sigues zeharkatzen zituen Zangotzara iritsi baino lehen.

Hasteko, Ezka ibaiko bidatza, honek Erronkari ibarreko Izaba, Urzainki, Erronkari eta, alde batetik, Burgi herriak zeharkatzen zituen Salvatierra eta Sigues baino lehen, Aragoi ibaira iritsi aurretik eta gero Zangotzara jarraitzeko, bestetik, Zaraitzu ibaiko bidatza, zeinek Zaraitzu ibarra zeharkatzen zuen Nabaskoitzera eta Ilunberrira iristeko, non Irati ibaiarekin bat egiten zuen Zangotzara jaisteko.

Bukatzeko, zangotzan, Matral izeneko ur lasaien gunean, almadiak bikotetan lotzen ziren bidai luzea jarraitzeko, Erribera, Zaragoza edo Tortosaraino. Behin Ebro ubide zabalean sartuta, almadia ezberdinak bai luzeran zein zabaleran elkarlotzen ziren.

Bertatik lau almadiazain ziren gidari, binaka aurrean eta atzean. Zoritxar ugari suertatzen ziren bidaietan, horien artean klimatikoak eta zailtasun naturalak nahiz artifizialak (uharketako jauziak, … ). Eta ibiltzen etortzen zen ziren .

JANTZIAK

60


Alde batetik ,janzkera zen baserritara bezala hau da ,algodoisko eta poltsiko pare bat eta galtzerdiak artilezkoa eta lokatza ez sartzeko galtzerdiaren barruan eta abarketa eta ardiaren azala ere eramaten zuten .

NOLAKOAK ZIREN ALMADIAK?

Bestetik ez zegoen bakarik Nafarroan baita ere Argoian eta Katalunian baita ere .Eta ba ahal dakizu zenbat neurtze zute ? agian ez dakizu orain esna behar dizut: 4 metro eta 5 metro gutxi gora bera eta zura hau lotu joaten bai zen eta bi aruna dauka .Eta apirilaren 30 almadien eguna ospatzen da.

Bukatzeko espero dut almadiei buruz gehiago jakitea eta espero dut ez asper da egon.

Estibalitz Eslava Sarasa

61


8.2 BALEAREN ARRANTZA

Duela urte ugari, gure lurretako arrantzaleek, lanbide zail eta arriskutsu bat egin ohi zuten, hots, euskal balearen arrantza. Testu honetan, pertsona ausart hauen bizitzaz berri izango duzue, gure itsasoetan bizi izandako zetazeo honi buruzko jakinmina asetuko duzue. Baina, hala ere, zer jango, ote zuten itsasgizon hauek?, halaber, nola antolatuko zuten elkarren arteko lana balea ehizatzeko?, hau eta askoz gehiago jakitekotan, segi ezazue irakurtzen!!! GURE BALEZALE AUSARTAK

Baleaarrantza, X. mende inguruan sortu zen Euskal Herrian. Sardako balearen arrantzak abantaila nabarmena baitzuen beste baleen arrantzaren aldean: behin balea hil eta gero, ez zen beste espezieak bezala hondoratzen. Lehendabizikoz arrantza Bizkaiko golkoko kostaldeetan hasi zen. hots, herrietako muinoetan getariak jartzen zituzten itsasaldea zaintzeko. jarraian, behin balea ikusita, portura abisua eman eta arrantzaleek lasterka txalupak hartzen zituzten. Orduan hasten zen balea arpoiaz jotzeko lasterketa: arpoiaz balea jotzen zuen lehendabizikoak eskubideak zituen animaliaren salmentan.

Jarduera horren lehen idatzizko agiria 670. urtekoa da: agiriaren arabera, Lapurdiko arrantzaleek 40 poto lumera, baleaolio, saldu zituzten Frantziako iparraldean. Ondorioz, Tekniken hobetzeak, gero eta urrunago joanarazi zituen arrantzaleak (hasieran Ipar Itsasora, pixkanakapixkanaka Islandiara, eta azkenekoz Kanadako Ternua eta Labradorreko kostaldeetara). Ipar Itsasoan elikatzen aritu ostean, baleak udazkena igarotzera Bizkaiko golkora etortzen zirenean izaten zen baleen arrantza garaia, hau da, urri eta maiatz artean.

EUSKAL BALEA

Euskal balea ( Eubalaena glacialis ) Misticetea subordenako zetazeoa da, hau da, bizarrak dituzten zetazeoen taldekoa. Noizean behin kostaldean hondartzen

62

https://eu.wikipedia.org/wiki/Balea


ziren zetazeoengandik lortzen zen etekina handia zela ikusirik. Balea espezie bat izan zen arrantzaleen begikoena hasierahasieratik, euskal balea.

Balea honek, 18 mko luzera eta 100 tonako pisua izatera irits badaiteke ere, 15 m eta 60 tona ingurukoak izaten dira normalean. Ahoak kurba handia du eta bertan, 2,5 mko luzera duten bizarrak ditu. Hauek, hortz eraldatuak dira, goiko barailaren bi aldeetan kokatzen dira eta alde bakoitzean 270 inguru ditu. Beste baleekiko duen bereizgarri nagusia burualdean du: buru handia izateaz gain (gorputzaren laurdena), buru gainean bizkarroiez betea egon ohi den gangarra, hau da, gandor edo kresta bat dauka.

LANBIDEAREN ANTOLAKETA

Euskal arrantzaleek balea ehizatzea oso modu perfektuan antolatu eta arautu zuten. Herrien artean banatuta zituzten itsasoko eremuak, hau da, herri bakoitza noraino joan zitekeen zetazeo hau ehizatzera. Noizean behin, herrien artean liskarrak sortzen ziren eta orduan, akordioak sortzera behartuta zeuden. Arrantzale kofradiek pertsona bati egokitzen zioten getari lana, hots, dorre batera igo eta balearen bat ikustean, danbor baten bidez abisatzen zituen denak. Txalupetan, bi arpoi beren arpoi jaurtigailuekin batera, bi lantza handi eta bi ertain eraman ohi zituzten.

ITSASGIZONEN ELIKAGAIAK

Bidaian zehar, haragi gatzatu eta lehorra eta edaritan sagardoa eraman ohi zuten ontzi bakoitzean. Gantzak urtzeko labe bat egoten zen, eta upelak, laster betetzen ziren olioz.

Laburbilduz, gutxienez 1000 urte eman dituzte atlantiko zabalean arrantzaleek zetazeo hauen atzetik, hura bai bizitza gogorra!

63


Benito Lertxundiren “Balearen Bertsoak” (lehen sei bertsoak)

1 Mila bederatziehun da lehenengo urtian maiatzaren hamalaugarren egunian Orioko herriko barraren aurrian balia agertu zan beatzik aldian

4Bost traineru joan ziren patroi banarekin Mutil bizkor bikain ta guztiz onarekin Manuel Olaizola eta Loidirekin Uranga Atxaga ta Manterolarekin

2Haundia bazan ere azkarra ibilian bueltaka han zebilen juan da etorrian hondarra arrotuaz murgil igerian zorriak zeuzkan eta haiek bota nahian

5Baliak egindako salto ta marruak ziran izugarri ta ikaratzekuak atzera egin gabe hango arriskuak arpoiakin hil zuten han ziran hanguak

3Ikusi zutenian ala zebilela beriala joan ziran traineruen bila arpoi ta dinamitak eta soka bila aguro ekartzeko ez zan gende hila

6Bost txalupa jiran da erdian balia gizonek egin zuten bai naiko pelia ikusi zutenian hila edo itoa legorretikan bazan biba ta txaloa

Aimar Haranburu Arrizibita

64


65

Documents

1bproiektua aldizkaria