Embed Size (px)
Citation preview
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі«Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы » ШЖҚ РМК
М.К. Тұрғанова, А.С. Есмағамбетова, А.Т. Айыпханова, З.Д. Ахметова, Р.Т. Милибаева
Қазақстан Республикасында мектептегі медициналық қызметтерді ұйымдастыру жөніндегі инструктивтік нұсқаулық
(Нұсқаулық)
Астана 2018
2
УДК 614.2:616-053.5-056.2:371.71ББК 51.1 (2) 44И 72
Рецензенттер: Б.Е. Сарымсақова - м.ғ.д., профессор, ҚР ДСМ «Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы» ШЖҚ РМК, Медицина ғылымын және медициналық этиканы дамыту бөлімінің бас сарапшысы; Ж.Е.Баттақова –м.ғ.д., профессор, ҚР ДСМ «Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығы» ШЖҚ РМК директорының орынбасары, Салауатты өмір салтын қалыптастыру орталығының басшысы; Г.А.Миянова– м.ғ.д., ҚР ДСМ «Қоғамдық денсаулық сақтау ұлттық орталығы» ШЖҚ РМК-ның Скринингтік бағдарламалар мониторингі бөлімінің басшысы м.а.
Авторлары: М.К.Тұрғанова – PhD, ҚР ДСМ «Республикалық денсаулық сақтауды дамыту орталығы» ШЖҚ РМК Стратегиялық даму орталығының Қоғамдық денсаулық сақтауды дамыту бөлімінің бастығы, А.С.Есмағамбетова – ҚР ДСМ Қоғамдық денсаулық сақтау саясаты департаментінің директоры, А.Т.Айыпханова - «Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы» ШЖҚ РМК Бас директоры, З.Д.Ахметова – ҚР ДСМ Қоғамдық денсаулық сақтау саясаты департаменті директорының орынбасары, Р.Т.Милибаева – ҚР ДСМ ҚДСК қоғамдық денсаулық сақтау саласындағы Үйлестіру басқармасының бас сарапшысы
И 72 Қазақстан Республикасында мектептегі медициналық қызметтерді ұйымдастыру жөніндегі инструктивтік нұсқаулық / М.К.Тұрғанова, А.С.Есмағамбетова, А.Т. Айыпханова, З.Д.Ахметова, Р.Т.Милибаева, - Астана, 2018. – 52 бет.
ISBN 978-601-7541-73-6Инструктивтік нұсқаулық Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау
министрінің 2018 жылғы 18 мамырдағы № 271 бұйрығымен бекітілген Қоғамдық денсаулықты басқарудың 2018-2021 жылдарға арналған шаралар жоспарының шеңберінде, жалпы білім беретін ұйымдарда білім алушыларға медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға қойылатын талаптарды түсіндіру және талқылау мақсатында дайындалды. Нұсқаулық білім беру мекемелерінің басшылығы және медицина қызметкерлері, сондай-ақ қызметі білім беру мекемелерімен байланысты барлық басқа адамдар үшін әзірленді.
УДК 614.2:616-053.5-056.2:371.71ББК 51.1 (2) 44
ҚР ДСМ «Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы» ШЖҚ РМК басуға бекіткен және рұқсат берген (ҚР ДСМ ДСДРО Сараптамалық кеңесінің 2018 жылғы 21 қарашадағы отырысының хаттамасы)
ISBN 978-601-7541-73-6© Тұрғанова М.К., Есмағамбетова А.С., Айыпханова А.Т., Ахметова З.Д.,
Милибаева Р.Т., 2018
3
Мазмұны
Қысқартулардың, шартты белгілердің, символдардың тізбесі 5Нұсқаулықта пайдаланылатын ұғымдар 6-7Кіріспе 8-91. Жалпы ережелер 102. Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру 11-143. Білім алушыларға медициналық қызмет көрсететін медицина қызметкерлерінің құқықтары және міндеттері.
15-20
4. Білім алуышылардың тамақтануын және ауыз су режимін ұйымдастыру.5. Білім беру ұйымдарында стоматологиялық көмекті ұйымдастыру
17-20
21-22
6. Білім алушылар арасында салауатты өмір салтын қалыптастыру және инфекциялық емес аурулардың профилактикасы
22-25
Қорытынды 26Пайдаланылған дереккөз тізімі 271-қосымша - Медициналық кабинетті жарақтандыруға арналған медициналық жабдықтар мен құрал-саймандардың ең аз тізбесі
28-29
2 -қосымша - Шұғыл медициналық көмек көрсетуге арналған қажетті дәрі-дәрмектер тізбесі
30
3-қосымша - Қазақстан Республикасының Ұлттық профилактикалық егу күнтізбесі
31
4-қосымша _________ жылғы ___ айына тамақ өнімдері нормаларының орындалуын бақылау тізімдемесі
32
5-қосымша - Жалпы білім беретін ұйымдағы медициналық құжаттама тізбесі
33
6-қосымша – Жас ерекшелікке байланысты тағам порцияларының граммен ұсынылатын массасы
34
7 -қосымша - Тамақ өнімдерін ауыстыру 35-368 -қосымша - Тез бұзылатын тамақ өнімдері мен жартылай фабрикаттардың бракераж журналы
37
9 -қосымша - «С – витаминдеу» журналы 3810 -қосымша - Тағамдардың және аспаздық өнімдердің сапасын органолептикалық бағалау журналы
39
11 -қосымша - Ас блогы жұмыскерлерін тексеріп-қарау нәтижелері
40
12 -қосымша - Тыйым салынған өнімдер мен тағамдардың тізбесі 4113 -қосымша - Білім беру ұйымдарындағы стоматологиялық кабинетті ең төмен жарақтандырудың ұсынылатын тізбесі
42-43
4
14-қосымша - Стоматолог кабинетін дәрілік заттармен және медициналық мақсаттағы бұйымдармен қамтамасыз етудің ең аз тізбесі
44-45
15 -қосымша - Ауырғаннан кейін дене шынықтыру сабағынан босату мерзімдері
46
16 - қосымша - Сынып бойынша аурулардың профилактикасы жөніндегі тақырыптар тізбесі
47-49
17 - қосымша - Жалпы білім беретін және арнайы білім беру ұйымдары топтарының (сыныптарының) толықтырылуы
50-51
5
Қысқартулардың, шартты белгілердің, символдардың тізбесі 1 ҚР Қазақстан Республикасы 2 ДСМ Денсаулық сақтау министрлігі 3 ИЕА инфекциялық емес аурулар4 МСАК медициналық-санитариялық алғашқы көмек 5 ЖТД жалпы тәжірибе дәрігері 6 ПБЗ психикалық белсенді заттар 7 ДКК дәрігерлік-консультациялық комиссиясы 8 ТМККК тегін медициналық көмектің кепілдік берілген
көлемі 9 МП медициналық пункт10 ЖДО жастар денсаулық орталықтары11 МҰ медициналық ұйым12 НҚА нормативтік-құқықтық актілер
6
Нұсқаулықта пайдаланылатын ұғымдар
мектеп медицинасы – білім алушылардың денсаулығын бағалау, бақылау, қорғау және жақсарту, аурулардың алдын алу мақсатында жалпы білім беретін ұйымдарда медициналық қызмет көрсету; мектеп медицинасының мамандары – медицина қызметкері (дәрігер немесе мейіргер); медицина қызметкері – мамандығы бойынша тиісті сертификаты бар, орта немесе жоғары арнайы медициналық білімі бар маман; психолог – білім алушылардың психологиялық денсаулығымен айналысатын, жоғары педагогикалық білімі бар маман; педагог– бұл педагогикалық және тәрбие жұмыстарымен айналысатын бейінді маман; білім алушы – жалпы білім беретін ұйымның оқушысы; ата-ана немесе баланың мүдделерін қорғайтын тұлға (қамқоршы) – бұл кәмелетке толмаған балаға қамқор болу құқығы бар және оған міндетті ересек адам (ата-аналық қамқоршылық құқық); ата-аналық қамқоршылық құқық – баланың жеке өзіне қамқорлық ету құқығынан және оның мүлкіне қамқор болу құқығынан тұрады; мектептің қамқоршылық кеңесі – міндеттеріне мектептегі оқу-тәрбие жұмысын қадағалау және ол үшін жақсы жағдайлар жасауға көмектесу кіретін әртүрлі мүдделі топтардың таңдап алынған өкілдерінен (білім алушылар, мұғалімдер, ата-аналар, жергілікті билік органдарының өкілдері, мектеп бітірушілер, мектеп қызметіне қолдау көрсететін ұйымдардың өкілдері) тұрады.Қамқоршылық кеңес бюджет, жалпы білім беретін ұйымдардың даму жоспары, оқу бағдарламасы, білім алушылардың денсаулығы және басқа да мәселелер бойынша ұсыныстар енгізеді; жеке медициналық кітапша – жұмысқа рұқсат беру туралы белгісі бар, міндетті медициналық тексерулердің нәтижелері жазылатын, халықтың декреттелген топтарының өкіліне берілетін жеке құжат; медициналық-санитариялық алғашқы көмек (бұдан әрі – МСАК) – тәулік бойғы медициналық кадағалаусыз, адам, отбасы және қоғам деңгейінде көрсетілетін қолжетімді медициналық қызмет түрлерінен тұратын, дәрігерге дейінгі немесе білікті медициналық көмек; тәрбиеленушілер – мектепке дейінгі, интернатты ұйымдарда оқитын және тәрбиеленетін тұлғалар; білім беру ұйымындағы медицина пункті (бұдан әрі – медицина пункті) – білім беру ұйымдарының оқушыларына және тәрбиеленушілеріне дәрігерге дейінгі және білікті медициналық көмек көрсетуге арналған жеке кабинеттер;
7
білім беру ұйымы – білім беру саласындағы қызметті іске асыратын заңды тұлға; денсаулық сақтау ұйымы – денсаулық сақтау саласындағы қызметті іске асыратын заңды тұлға; тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі (бұдан әрі – ТМККК) – Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейтін, Қазақстан Республикасының азаматтарына және оралмандарға көрсетілетін бірыңғай медициналық қызмет түрлерінің тізбесіне сәйкес келетін медициналық көмектің көлемі; білім алушылар – жалпы білім беретін ұйымдардың оқушылары; халықтың нысаналы топтарын профилактикалық медициналық тексерулер – ауруларды ерте сатыларында анықтауға және аурулардың дамуының, аурулар тудыратын қауіп-қатер факторларының профилактикасына, халық денсаулығын қалыптастыруға және нығайтуға бағытталған скринингтік тексерулер; аз толықтырылған мектеп – білім алушыларының контингені аз, сыныптары аралас және сабақтар ерекше түрде ұйымдастырылатын, жалпы білім беретін мектеп.
8
Кіріспе
Денсаулық және білім беру өзара тығыз байланысты. Жақсы білім денсаулықтың нығаюына көмектеседі, ал мықты денсаулық қажетті білім алудың алғышарты болып табылады. Бала өмірінің мектептегі кезеңі балалардың дамуының критикалық кезеңінде өтеді және өзін-өзі құрметтеуге, өзіндік сана-сезіміне және денсаулыққа деген көзқарасқа, келешектегі денсаулығы мен өмірге қанағаттанушылығына әсер етеді.
Мектеп өміріне позитивті көзқараспен қарау денсаулық пен саламаттылықты қамтамасыз ету ресурсы болып табылады, оған теріс көзқарас болған кезде оқушылардың дене және психикалық денсаулығына әсер ететін қауіп факторы болып табылады.
Мектеп өмірді көңілді қабылдауға әсер ететін дамудың позитивті тәжірибесін қамтамасыз ету арқылы бала денсаулығы мен саламаттылығына оң әсер етуі мүмкін. Бұл нашар әлеуметтік жағдайдағы балалар үшін өте маңызды болып табылады. Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын нығайту бойынша тиімді шаралар әзірлеудің қазіргі жалпы білім беретін мектептер үшін маңызы зор. Білім беру мен денсаулық арасында үйлесімді байланысты орнату оқу процесінің нәтижелігін жоғарылату жағына сапалы өзгеріс, яғни проблемаға кешенді түрде қарауды және білім беруге тікелей әсерін қамтамасыз етеді. Мектепте бала барлық ағза жүйелері, психикасы қалыптасатын өсу және даму кезінде болады. Денсаулық жағдайына сабақ жүктемесінің жоғарылауы, күйзеліс, дұрыс тамақтанбау, қоршаған ортаның ластануы және т.б. әсер етеді. Қазақстанда 0 -ден 17 жас аралығындағы 3 млн. бала бар, олардың ішінде оқушылар 20%-ға дейінгіні құрайды, олар 7036 жалпы білім беретін ұйымдарда білім алады. Оқушыларға медициналық қызмет көрсету негізінен жаппай профилактикалық тексеруден, балаларды вакцинациялаудан тұрады. Медициналық қызмет көрсету пайда болған «мектеп ауруларын» анықтауға бағытталып, олардың профилактикасына және уақтылы алдын алуға аз бағдарланған. Ішімдік ішуді, темекі тартуды және есірткі заттарын қолдануды қосқандағы қауіп-қатер факторларымен байланысты мінез-құлық түрлері, дене белсенділігінің аз болуы, сондай-ақ артық салмақ пен семіздік балалар мен жасөспірімдер арасындағы ең маңызды проблемалардың бірі болып табылады. Олардың ұзақ мерзімді теріс әсерлері болады және өмірдің кейінгі кезеңдерінде жұқпалы емес аурулардың (бұдан әрі - ЖЕА) пайда болу қауіп-қатерін арттырады. Сондықтан, ЖЕА-ның профилактикасы мектепте маңызды рөл атқаруы тиіс.
9
Мектеп медицинасы барлық жалпы білім беретін ұйымдардағы жас жеткіншектерді денсаулықты нығайту, сондай-ақ олардың денсаулық жағдайын, өсуін және дамуын бақылау арқылы аурулардың алдын алу қызметтерімен қамтамасыз етеді. Олар білім алуға теріс әсер ететін медициналық проблемаларды шешу және мектепте саламатты ортаны қалыптастыру арқылы арқылы оқушылардың сабаққа қатысуларын, зейін қоюларын және оқудағы жетістіктерін жақсартуға көмектеседі.
Мектеп медицинасының мақсаты оқушылардың салауатты өмір салтына үйрену, дене саулығына, рухани және әлеуметтік саламаттылыққа жетуге үйрету мүмкіндіктерімен қамтамасыз ету, ата-аналармен, жалпы білім беретін ұйымдардың мұғалімдері және медицина қызметкерлерімен бірлесіп оқушылардың дамуына септігін тигізу болып табылады.
10
Жалпы ережелер
1. Осы Қазақстан Республикасында мектептегі медициналық қызметтерді ұйымдастыру жөніндегі инструктивтік нұсқаулық (бұдан әрі – Нұсқаулық) Қазақстан Республикасының Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 18 мамырдағы № 271 бұйрығымен бекітілген Қоғамдық денсаулықты басқарудың 2018-2021 жылдарға арналған жөніндегі шаралар жоспарының 1-тармағының 1.1- тармақшасын іске асыру мақсатында әзірленді. 2. Осы Нұсқаулық жалпы білім беретін ұйымдарда білім алушыларға медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыруға қойылатын талаптарды белгілейді. 3. Осы Нұсқаулық мектептерде денсаулықты нығайтуға деген жалпы тәсілдерді Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын сақтау жөніндегі Еуропалық стратегияға сүйене отырып қолдануға шақырады.1 Құрал білім беру және денсаулық сақтау салаларында жүйелілікті, практикалық іс-қимылдарды және кеңінен қатысуды көздейтін тәсілдермен нәтижелерге жетуге бағытталған. Тәсілдер денсаулықты нығайтуға ықпал ететін мектептерде, зерттеулер кезінде және практикада алынған нәтижелерге сүйенеді. Денсаулықты сақтауға және нығайтуға мүмкіндік беретін мектептер білім алушыларға жалпы және арнайы білім алуға, ақпаратты түсіну, талдау және саралау, жергілікті және ғаламдық масштабтағы проблемаларды шешу жолдарын табуды үйрену машықтарын игеруге көмектеседі. Мектептегі жалпы тәсілдерді мынадай алты компонентке бөлуге болады:
саламатты мектептер саясаты мектептегі физикалық орта мектептегі әлеуметтік орта денсаулыққа қатысты жеке дағдылар және құзыреттіліктер қоғаммен байланыс денсаулық сақтау қызметтері2
2. Медициналық қызмет көрсетуді ұйымдастыру
4. Білім беру ұйымдарының білім алушыларына және тәрбиеленушілеріне медициналық көмек көрсету медициналық пункттерде жүзеге асырылады.1 https://dmektep.kz/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=29&Itemid=364&lang=ru&limitstart=52 https://hls.kz/archives/404
11
5. Білім алушыларға медициналық пункттерде медициналық қызмет түрлерін көрсету және медициналық көмек беру тегін медициналық көмектің кепілдік берілген көлемі (бұдае әрі – ТМККК) шеңберінде жүзеге асырылады. 6. Білім беру ұйымдарындағы медициналық пункттер Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2017 жылғы 16 тамыздағы № 611 «Білім беру объектілеріне қойылатын санитариялық- эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидаларын бекіту туралы» (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 15681 болып тіркелген) (бұдан әрі – Санитариялық қағидалар) бұйрығына сәйкес медициналық техникамен, медициналық мақсатта пайдаланылатын бұйымдармен, санитариылық, жұмсақ және қатты мүккәмалмен жабдықталады. 7. МСАК ұйымын қосқанда, амбулаториялық-емханалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымы медициналық пункттегі медициналық қызметті мына қызмет түрлерін көрсетуге берілетін лицензияға қосымшаның негізінде іске асырады: мектепке дейінгі және интернатты ұйымдарды қоспағанда балаларға мынадай мамандықтар бойынша амбулаториялық-емханалық көмек беру: медициналық-санитариялық алғашқы көмек (дәрігерге дейінгі және/немесе білікті көмек беру), білікті көмек көрсету (жалпы дәрігерлік тәжірибе немесе педиатрия), сондай-ақ медициналық көмек беруге арналған емдік құралдармен қамтамасыз етеді. 8. Білім алушыларға, тәрбиеленушілерге медициналық көмек көрсету пунктті күтіп-ұстау, үй-жайларды тазалау, ағымдағы және толық жөндеу жүргізу, коммуналдық қызметтерге ақы төлеу жалпы білім беретін ұйымның есебінен жүргізілетін медициналық пунктте іске асырылады. 9. Білім беру ұйымдарының білім алушыларын, тәрбиеленушілерін жоспарлы түрде диспансеризациялауды, емдеуді және (немесе) ауруы бойынша оңалтуды олар тіркелген МСАК ұйымдарының жалпы тәжірибе дәрігерлері, учаскелік педиатрлары, бейінді мамандары, фельдшерлері және мейірбикелері Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және Әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 28 сәуірдегі № 281 бұйрығымен бекітілген «Алғашқы медициналық-санитариялық көмек көрсету қағидаларын және Азаматтарды алғашқы медициналық-санитариялық көмек ұйымдарына бекіту қағидаларына» (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 11268 болып тіркелген) сәйкес жүзеге асырады. 10. Медициналық пункттердің медициналық қызметкерлері білім алушылардың және тәрбиеленушілердің денсаулықтарын сақтау және нығайту, олардың арасында сырқаттанушылықты азайту, профилактикалық екпе жасауды, профилактикалық тексерулерді ұйымдастыру және тіркелген МСАК ұйымы бойынша уақытында диспансеризациялауды бақылау бойынша шараларды жыл сайын жоспарлайды. 11. Интернатты типтегі білім беру ұйымдарының медицина қызметкерлері балалардың денсаулықтарын сақтауды және нығайтуды, профилактикалық іс-
12
шараларды жүргізуді, оның ішінде профилактикалық екпе жасауды ұйымдастыруды, интернатты ұйымдардың санитарлық-гигиеналық жағдайын, балалардың тәулік бойы болуларын ескере отырып тамақтануды және жұмыс режимін бақылауды қамтамасыз етеді. 12. Жалпы білім беретін ұйымдардың білім алушыларын профилактикалық тексеруді оларға бару арқылы және (немесе) денсаулық сақтау ұйымының базасында МСАК ұйымдарының мамандары Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрі міндетін атқарушының 2009 жылғы 10 қарашадағы № 685 бұйрығымен бекітілген «Халықтың нысаналы топтарын профилактикалық медициналық қарап-тексерулер жүргізу қағидаларына (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 5918 болып тіркелген) сәйкес жүргізеді. 13. Білім беру ұйымы білім алушылардан және тәрбиеленушілерден, олардың ата-аналарынан (заңды өкілдерінен) профилактикалық тексеру жүргізу, вакцинациялау кезінде немесе жоспарлы түрде басқа да медициналық қызмет түрлерін көрсеткен кезде медициналық шара қолдануға Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексінің (бұдан әрі – Кодекс) 94-бабының 2-тармағына сәйкес хабардар ете отырып, келісімдерін алуға немесе олардың бас тартуларын білуге көмек көрсетеді. 14. Медициналық пункттердің медицина қызметкерлері білім алушылардың және тәрбиеленушілердің тиісті контингентін жоспарлы түрде, маусымдық немесе эпидемиялық көрсетімдер бойынша вакцинациялауды екпе алғандарды одан әрі бақылау арқылы «Қарсы профилактикалық егу жүргізілетін аурулардың тізбесін, оларды жүргізу ережесін және халықтың жоспарлы егілуге жатқызылатын топтарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 30 желтоқсандағы № 2295 қаулысына сәйкес қамтамасыз етеді. 15. Медициналық пункттердің медицина қызметкерлері білім алушыларға, тәрбиеленушілерге,педагогтық құрамға және техникалық персоналға жіті аурулар кезінде және созылмалы аурулардың асқынған жағдайда, жарақаттар алған кезде шұғыл медициналық көмек көрсетеді (дәрігерге дейінгі жедел көмек, аумақтық емханаға жолдама беру, «шұғыл» көмек бригадасын шақыру).
16. Білім беру ұйымдарының білім алушыларына және тәрбиеленушілеріне шұғыл көрсетімдер берілгенде немесе олардың өмірлеріне қауіп төнген жағдайда медицина қызметкері медициналық көмекті олардың ата-аналарының (заңды өкілдерінің) келісімінсіз балаға көрсетілген медициналық көмек туралы ата-аналарды (заңды өкілдерді) міндетті түрде хабардар ету арқылы Кодекстің 94-бабының 2-тармағына сәйкес көрсетеді. 17. Медициналық пункт электродтарға орнатылған жүрекке тура жасалмайтын массаж датчигі бар автоматты дефибриллятормен жабдықталуы
13
тиіс, ал білім беру ұйымдарының медицина қызметкерлері алғашқы көмек көрсету тәсілдерін білуі және жүрек кенеттен тоқтап қалған жағдайда аспапты қолдана алуы қажет. 18. Медициналық пункттердің медицина қызметкерлері психикалық және эмоционалдық саламаттыққа ұмтылдыратын дағдыларға үйретуге үлес қосады, қауіп-қатердің мінез-құлықтық факторларын (темекі тартуды, нашақарлықты, токсикоманияны, алкоголизмді) азайтуға және білім беру ұйымдарының білім алушыларының және тәрбиеленушілерінің суицид бойынша қауіп-қатер топтарын білім беру ұйымдарының психологтарымен және әлеуметтік педагогтарымен бірлесіп анықтауға қатысады.
19. Медициналық пункттердің медицина қызметкерлері білім беру ұйымдарында оқу процесін ұйымдастыруға және білім алу үшін қауіпсіз жағдай жасауға, дұрыс және қауіпсіз тамақтануды қамтамасыз етуге, санитариялық-эпидемиологиялық режимнің сақталуына қатысады.
20. Медициналық пункттердің медицина қызметкерлері Салауатты өмір салтын қалыптастыру орталықтарының, оның ішінде Жастар денсаулық орталықтарының мамандарымен бірге педагогтық кеңестерде, сынып сағаттарында жалпы және ата-аналар жиналыстарында ата-аналардың, білім алушылардың, тәрбиеленушілердің, тәрбиешілердің және педагогтардың арасында салауатты өмір салтын насихаттау саласында сауаттылықты және ақпараттандыруды арттыру бойынша іс-шараларды жыл сайын жоспарлайды және жүргізеді.
21. Жалпы білім беретін ұйымда медициналық қызмет көрсетуді бақылау аумақтық емхананың бас дәрігерінің орынбасарына жүктеледі.
22. Медициналық пунктке қойылатын талаптар Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2017 жылғы 16 тамыздағы № 611 «Білім беру объектілеріне қойылатын санитариялық- эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидаларын бекіту туралы» (Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 15681 болып тіркелген) (бұдан әрі – Санитариялық қағидалар) бұйрығына сәйкес реттеледі.
23. Жалпы білім беретін ұйымдардағы медициналық пункт білім алушыларының саны 50-ге дейін жететін аз толықтырылған мектептерден басқа, бір ұйымға біреуден келетін есеппен ашылады.
24. Жалпы білім беретін ұйымда медициналық пункт болмаған жағдайда білім алушыларға медициналық қызмет түрлері денсаулық сақтауды мемлекетітк басқарудың жергілікті органдарының шешімімен белгіленген алғашқы медициналық-санитариялық көмек ұйымы «Амбулаториялық-емханалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдарының қызметі туралы Ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің міндетін атқарушының 2011 жылғы 5 қаңтардағы № 7 бұйрығына (Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде № 8732 болып тіркелген)
14
өзгертулер енгізу туралы» Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 29 мамырдағы № 286 бұйрығына сәйкес көрсетіледі. 25. Медициналық пункт үй-жайларының құрамына медицина қызметкерінің кабинеті, ем-шара кабинеті және оқшаулағыш кіреді. 26. Ауылдық жерлерде орналасқан ұйымдардағы медициналық пункт үй-жайларының жинағы болмаған жағдайда медициналық пункттер үшін ауданы 12 шаршы метрден кем болмайтын бөлмелер жабдықталады. 27. Білім алушылар қысқа мерзімге болатын жалпы білім беретін ұйымда, сондай-ақ мектептен тыс ұйымдарда медициналық кабинет қарастырылмайды. 28. Жалпы білім беретін ұйымдардағы медициналық пунктті жабдықтауға арналған медициналық жабдықтың және аспаптардың ең аз тізбесі осы Нұсқаулыққа 1-қосымшаға сәйкес белгіленеді [9]. Медициналық кабинеттерді қажетті жабдықпен, дәрі-дәрмектермен және құрал-сайманмен жабдықтау жауапкершілігі МСАК жүктеледі. Техникалық жабдықтау жауапкершілігі жалпы білім беретін ұйымның басшысына (директорына) жүктеледі.
29. Медикаменттер осы Нұсқаулыққа 2-қосымшаға сәйкес шұғыл медициналық көмек көрсетуге қажетті медикаменттер Тізбесі бойынша қолданылады [13]. Шұғыл көмек беруге арналған бикстің құрамын МСАК басшылығы бекітеді. 30. Жалпы білім беретін ұйымның жұмыскерлеріне және тағам әзірлейтін блоктың персоналына олардың жеке медициналық кітапшаларында тиісті белгі болған кезде ғана жұмысқа рұқсат беріледі. 31. Жалпы білім беретін ұйымдардың медициналық пункттерінің типтік штаттары және штат нормативтері «Денсаулық сақтау ұйымдарының үлгілік штаттары мен штат нормативтерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 7 сәуірдегі № 238 бұйрығына сәйкес белгіленеді (Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2010 жылғы 15 сәуірде Нормативтік құқықтық актілерді мемлекеттік тіркеу тізілімінде № 6173 болып тіркелді).
32. МСАК ұйымының басшысы жалпы білім беретін ұйымның медициналық пунктінің уақытша болмаған негізгі қызметкерін басқа медицина қызметкерімен ауыстыруды қамтамасыз етеді.
33. Жалпы білім беретін ұйымдарда медициналық қызметті мамандығы бойынша сертификаты болатын медицина қызметкерлері көрсетеді.
34. Медициналық қалдықтар Емдеу-профилактикалық объектілер қалдықтарының барлық түрлерін жинау, сақтау, қайта өңдеу, залалсыздандыру және жою қағидаларына сәйкес жойылады. 35. Ем-шара кабинетінде профилактикалық екпелер жасау жүргізіледі. Медициналық ем-шараларды және профилактикалық екпелер жасауды бірге жүргізуге болмайды.
15
36. Қызмет көрсету аумағында білім алушыларының (жас ерекшелігі бойынша, жылы бойынша, сынып бойынша) саны бар жалпы білім беретін барлық ұйымдардың орналасуы қажет.
3. Білім алушыларға медициналық қызмет түрлерін көрсететін медицина қызметкерлерінің құқықтары және міндеттері
37. Жалпы білім беретін ұйымның медициналық қызметкерлерінің (педиатр-дәрігер немесе ЖТД, мейіргер) функцияларына мыналар кіреді: 1) Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің міндетін атқарушының 2009 жылғы 10 қарашадағы № 685 «Халықтың нысаналы топтарын профилактикалық медициналық тексеріп-қарауды жүргізу Ережелеріне» бұйрығына сәйкес профилактикалық тексерулер жүргізу; 2) ата-аналардың келісімін ала отырып, осы Нұсқаулыққа 3-қосымшаға сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық профилактикалық егу күнтізбесіне ссәйкес және эпидемиологиялық көрсеткіштер бойынша иммундауды жүргізу; 3) объектілердің қызметкерлерінің профилактикалық медициналық қарап-тексеруден уақытылы өтуін есепке алу және бақылау және ас әзірлейтін блок жұмыскерлерінің денсаулығын күн сайын бақылау; 4) профилактикалық скринингтік зерттеулерге нысаналы топтарды профилактикалық қарап-тексеру жүргізу үшін білім алушылардың тізімін жасау; 5) білім алушыларды денсаулық жағдайлары бойынша сыныптан сыныпқа көшу және бітіру емтихандарынан босату мәселелерін шешуге қатысу, материалдар тиісті комиссиялардың қарауына беріледі; Білім алушыларды денсаулық жағдайлары бойынша сыныптан сыныпқа көшу және бітіру емтихандарынан босату мәселелері дәрігерлік-консультациялық комиссияда (бұдан әрі – ДКК) шешіледі. Білім алушыларда организм функцияларының тұрақты бұзылулары амбулаториялық науқастың медициналық картасында ДКК тексеру нәтижелері арқылы анықталған жағдайда медициналық-әлеуметтік сараптамаға жіберу мәселесін Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы №44 «Медициналық-әлеуметтік сараптама жүргізу қағидаларын бекіту туралы» бұйрығымен сәйкес қарастыру; 6) жалпы білім беретін ұйымда білім беру процесін ұйымдастыруды, дене тәрбиесін, еңбекке баулуды, білім алушылардың тамақтануын ұйымдастыруды, олардың санитариялық-гигиеналық жағдайын бақылау; 7) мектеп қызметкерлерін және ас әзірлейтін блок қызметкерлерін медициналық қарап-тексеруді ұйымдастыруды, жұмыс орындарында қызметкерлердің жеке медициналық кітапшаларының болуын қамтамасыз ету;
16
8) мектеп қызметкерлерін, ас әзірлейтін блок қызметкерлерін, 15 жастан асқан білім алушыларды және қауіп-қатер тобындағы адамдарды флюорографиялық тексеруді жоспарлау, ұйымдастыру және бақылау; 9) созылмалы ауру түрлерімен есепте тұрған, қауіп-қатер факторлары бар білім алушыларды, сондай-ақ жекелеген жіті аурулармен ауырғандарды құрылған жоспар бойынша емдеуге жатқызу және сауықтыру; 10) халықтың санитариялық-эпидемиологиялық саламаттылығы саласындағы мемлекеттік ұйымның аумақтық бөлімшелеріне сырқаттанушылық туралы ақпаратты жыл сайын және сұраным бойынша беру; 11) білім алушыларды денсаулық жағдайы (денсаулық топтары), физикалық даму топтары, диспансерлік бақылау, сауықтыру бойынша бөлу; 12) күнтізбелік 10 күнде негізгі азық-түлік бойынша тәуліктік нормалардың орындалуын одан әрі түзету және тағам өнімдері нормаларының орындалуын бақылау тізімдемесін осы Нұсқаулыққа 4-қосымшаға сәйкес жүргізу арқылы күнтізбелік он күнде талдайды; 13) білім алушылардың немесе персоналдың арасында инфекциялық аурулар тіркелген кезде санитариялық-эпидемияға қарсы және санитариялық-профилактикалық шаралар жүргізу; 14) медициналық кабинеттердегі жабдықты және мүккәмалды Қазақстан Республикасында қолдануға рұқсат берілген дезинфекциялық заттармен санитариялық-дезинфекциялық өңдеу; 15) кәмелеттік жасқа толмаған баланың денсаулық жағдайы туралы оның ата-анасын/қамқоршысын хабардар ету; 16) денсаулықты нығайтуға бағытталған іс-шараларға қатысу; 17) педагогикалық кеңестерге, ата-аналар жиналыстарына, бракеражды комиссияға қатысу; 18) инъекциялар (көктамырға, бұлшықетке, тері арасына және астына) салады, зертханалық зерттеулер жүргізу үшін білім алушылармен бірге дайындық іс-шараларын жүргізу; 19) денсаулық жағдайларын бақылау (артериялық қысымды өлшеу, антропометрия, термометрия жүргізу); 20) шұғыл медициналық көмек көрсету; 21) білім алушылардың қауіпсіз және дұрыс тамақтануын ұйымдастыруды бақылау; 22) білім алушылардың денсаулық жағдайларының жеке ерекшеліктерін есепке ала отырып, ауыз қуысы ауруларының профилактикасы және санациялау; 23) аурулардың алдын алу бойынша білім алушылар, мектеп персоналы және ата-аналар арасында ақпараттық-түсіндіру жұмыстарын жүргізу; 24) жазғы сауықтыру демалысын өткізу бойынша әдістемелік көмек көрсету, дене тәрбиесі және шынықтыру бойынша іс-шараларды ұйымдастыру және өткізу;
17
25) психикалық және эмоционалдық жағдайды қолдайтын, мінез-құлық қауіптілігі факторларын (стресс, ПБЗ қолдану және т.б.) азайтатын дағдыларды үйретеді және қорғаныш факторларын нығайтады; 26) превентивті шаралар қабылдау арқылы суицид қауіп-қатері тобындағы жасөспірімдерді анықтау/тану, сондай-ақ қажет болған жағдайда шұғыл көмек көрсету; 27) қауіп-қатерлердің жалпы белгілерін бағалау, сондай-ақ тұрмыстық зорлық-зомбылықтың, баланы кемсітудің және оған қатыгездік жасаудың профилактикасы; 28) осы Нұсқаулыққа 5-қосымшаға сәйкес медициналық құжаттаманы жүргізу; 29) біліктілігін арттыру және білімін жетілдіру.
4. Білім алушылардың тамақтануын жәнеауызсу режимін ұйымдастыру
38. Жалпы білім беретін ұйымдардағы білім алушылардың («брутто» массасындағы) тамақтану нормалары «Әлеуметтік көмек көрсетілетін азаматтарға әлеуметтік көмектің мөлшерін, көздерін, түрлерін және оны беру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 наурыздағы № 320 қаулысымен және «Әлеуметтік көмек көрсетілетін азаматтарға әлеуметтік көмек беру қағидаларымен» реттеледі. 39. ҚР жалпы білім беретін ұйымдары білім алушыларының тамақтануын реттейтін, оқушылардың тамақтану рационы бойынша стандарттар 2017 жылғы «Оқушылардың тамақтану рационы бойынша бірыңғай стандарттар» әдістемелік ұсынымдарымен ұсынылған.
40. Медицина қызметкері бракеражды комиссия құрамына кіреді. Тағам мәзірін және тамақтану режимін белгілеу диетолог мейіргердің құзіретіне кіреді. 41. Тамақ ішу арасындағы уақыт 3,5 – 4 сағаттан аспауы тиіс. 42. Жалпы білім беретін ұйымда перспективті маусымдық (жаз – күз, қыс – көктем) екі апталық ас мәзірі құрылады. Ас мәзірін құру кезінде білім алушылардың мектепте болу ұзақтығын, олардың жас ерекшелік санатын ескереді, витаминді-минералды кешенмен байытылған тағам өнімдерін көздейді.
43. Жалпы білім беретін ұйымдарда бірінші ауысымда оқитындар үшін бір-екі рет тамақтану – екінші таңертеңгілік ас немесе екінші таңертеңгілік ас және түскі ас көзделеді, екінші ауысымда оқитындар үшін – бесін ас, ұзартылған күн топтары үшін – екінші таңертеңгілік ас, түскі ас және бесін ас көзделеді. Балалардың тәулік бойы болуы кезінде бес рет тамақтану көзделеді.
18
44. Жас ерекшелігіне байланысты тағамдар порцияларының граммен алғандағы ұсынылатын массасы осы Нұсқаулыққа 6-қосымшада көрсетілген [9].
45. Тағам өнімдерін осы Нұсқаулыққа 7-қосымшаға сәйкес ауыстыруға рұқсат етіледі.
46. Ас мәзірінде бір тағам түрін немесе аспаздық бұйымды бір күнде және одан кейінгі екі-үш күнтізбелік күнде қайталауға болмайды. 47. Күн сайын тамақтану рационына ет, сүт, сары май және су май, қарабидай нанын және (немесе) бидай нанын, көкөністерді және қантты қосады. Балықты, жұмыртқаны, ірімшікті, сүзбені және құс етін екі – жеті күнтізбелік күнде бір рет қосады. 48. Таңертеңгілік ас тағамнан (бірінші немесе екінші тағамнан) және сусыннан (компоттан, кисельден, шәйдан және шырыннан) тұрады. Жұмыртқаны, шырындарды, жемісті, сары май жағылған немесе ірімшік қосылған бутербродтарды таңертеңгілік асқа қосуға немесе бөлек жеуге рұқсат етіледі.
Түскі асқа салат, бірінші, екінші тағам (еттен, балықтан немесе гарнир қосылған құс етінен дайындалған негізгі тағам) және үшінші тағам (компот, кисель, шәй және шырын) кіреді. Қайнатылған немесе бұзылмаған көкөністен жеңіл салаттар дайындайды. Бесін асқа тоқаштармен немесе кремсіз кондитерлік бұйымдармен бірге сусын (сүт, сүт қышқылды өнімдер, кисельдер, шырындар) қосады. Кешкі ас көкөніс (сүзбе) тағамынан немесе ботқадан, негізгі екінші тағамнан (ет, балық немесе гарнир қосылған құс еті), сусыннан (шәйдан, шырыннан, кисельден) тұрады. Қосымша екінші кешкі ас ретінде жемісті немесе сүт қышқылды өнімдерді және кремсіз тоқаш өнімдерін қосады. 49. Күн сайын тамақтану залында жалпы білім беретін ұйымның басшысы бекіткен ас мәзірі ілінеді, онда тағамдардың атауын, әр дайын тағамның мөлшерін көрсетеді. Ас мәзірінде көрсетілген тағамдардың және аспаздық бұйымдардың атауы олардың қолданылған рецептура жинақтарындағы атауларына сәйкес келуі тиіс.
50. Тағам өнімдерін және азық-түлік шикізатын қабылдауды олардың сапасын және қауіпсіздігін растайтын құжаттар болған кезде, деректерді тез бұзылатын тағам өнімдері және жартылай фабрикаттар бракеражды журналына осы Нұсқаулыққа 8-қосымшаға сәйкес енгізу арқылы жүзеге асырады [9]. Тағам өнімдерінің сапасын және қауіпсіздігін растайтын құжаттар қоғамдық тамақтану ұйымында сақталады.
51. Білім алушылардың тамақтануы үшін ауылшаруашылық ұйымдарда, білім беру ұйымдарының оқу-тәжірибелік учаскелерінде және бақшаларында, жылыжайларында өсірілген өсімдіктен жасалған тағам өнімдері шикізатын
19
оның сапасын және қауіпсіздігін растайтын зертханалық-құрал-саймандық зерттеулер нәтижелері болған кезде пайдалануға болады.
52. Білім алушылардың тағам әзірлейтін блоктың өндірістік үй-жайларына кіруіне, оларды тамақ дайындаумен, көкөністерді тазалаумен, дайын тағамды таратумен, нан тураумен, ыдыс жуумен, өндірістік үй-жайларды тазалаумен байланысты жұмыстарға тартуға рұқсат етілмейді.
53. Сусындарды тұтынушының ыдысына (стақандарға, бокалдарға) ғана құяды, тарату алдында оларды ортақ ыдысқа құюға рұқсат етілмейді. 54. С-витаминдеу балалар тәулік бойы болатын ұйымдарда С-витаминмен мектеп жасындағы балаларға арналған тәуліктік нормасы – 70 мг есебімен, деректерді «С-витаминдеу» журналына осы Нұсқаулыққа 9-қосымшаға сәйкес енгізу арқылы жүргізеді. 55. Тағам өнімдерінің жарамдылық мерзімдері және сақтау жағдайлары шығарушы (өндіруші) белгілеген жарамдылық мерзімдеріне сәйкес келуі тиіс. 56. Тез бұзылатын азық-түлікті сақтау төмен температуралы мұздатқыш жабдықта және (немесе) мұздатқыш камераларда және (немесе) тоңазытқыштарда іске асырылады. Температураны бақылау үшін термометрлер қойылады. Сынапты термометрлерді қолдануға болмайды. 57. ЖОО-дан басқа білім беру объектілерінде тағам өнімдерін сататын автоматтарды орнатруға рұқсат етілмейді. 58. Отекті коктейльдерді жаппай сауықтыру процедурасы ретінде сатуға болмайды. 59. Күн сайын медицина қызметкері немесе жауапты тұлға дайын тағамдар сапасын тағамдар және аспаздық бұйымдар сапасын органолептикалық бағалау журналына осы Нұсқаулыққа 10-қосымшаға сәйкес жазбалар енгізу арқылы органолептикалық бағалауды жүргізеді. Тағамдар сапасын бағалауды бракераждық комиссия мерзіммен жүргізеді, оның құрамын міндетті түрде медицина қызметкерін, әкімшілікті, өндіріс меңгерушісін және ата-ана комитетінің өкілін қосу арқылы жалпы білім беретін ұйымның басшысы белгілейді. 60. Аспазшы тағам әзірлейтін блокта іс жүзіндегі ас мәзіріне сәйкес дайын өнімдердің тәуліктік сынамаларын күн сайын қалдырады. Сынамаларды қақпағы бар таза (қайнату арқылы өңделген) әйнек ыдысқа салады (гарнирді бөлек ыдысқа салады) және тоңазытқыштың арнайы бөлінген орынында +20С-тан бастап +60С-қа дейінгі температурада сақтайды. Тәуліктік сынамаларды келесі күні немесе демалыс күндерден кейін (демалыс күндерінің санына қарамастан) дайындалған тағаммен – тиісінше таңертеңгілік аспен, түскі аспен, бесін аспен және кешкі аспен ауыстыруға дейін жиырма төрт сағаттан асырмай сақтайды.
61. Әкелінген азық-түлік сапасын, оларды сақтау жағдайларын, жарамдылық мерзімдерінің сақталуын; тағам дайындау технологиясын және дайын тағам сапасын; тағам әзірлейтін блокта санитариялық-эпидемияға қарсы
20
режимнің сақталуын және ыдыс-аяқ өңделуін күн сайын бақылау іске асырылады. 62. Ауысым басталардың алдында медицина қызметкері барлық жұмыскерлер денелерінің ашық жерлерінде іріңді аурулардың болуын күн сайын тексереді. Терінің іріңді аурулары бар, кесіп алған жерлері іріңдеген, терісі күйген, жараланған, сондай-ақ жоғары тыныс жолдарының катары бар адамдар жұмысқа жіберілмейді. Тексеру нәтижелері осы Нұсқаулыққа 11-қосымшада белгіленген тағам әзірлейтін блок жұмыскерлерін тексеру нәтижелері журналына жазылады [9]. 63. Жалпы білім беретін ұйымда тағам өнімдерін осы Нұсқаулыққа 12-қосымшаға сәйкес белгіленген, тыйым салынған тағам өнімдері және тағамдар тізбесі бойынша дайындауға және сатуға жол берілмейді. 64. Әр тағам әзірлейтін блокта алғашқы көмек көрсетуге арналған медикаменттер жинағы бар дәрі қобдишасы болуы тиіс. 65. Жалпы білім беру ұйымдары нормалау құжаттарында белгіленген талаптарға сәйкес қауіпсіз сапалы ауыз сумен қамтамасыз етіледі. 66. Медицина қызметкері су ішу режиміне бақылау жүргізеді. Ауыз суы, сонымен қатар, ыдысқа (графинге, шәйнекке, банкіге және басқаларға) құйылған және бөтелкедегі су сапасы және қауіпсіздігі бойынша нормалау құжаттарының талаптарына сәйкес келуі тиіс. Суға арналған кулерлер (диспенсерлер) шығарушының нұсқаулығына сәйкес тазартылады. Ішу үшін таза (шыны, фаянс, бір рет қолданылатын стақандар) ыдыс қолдану керек. Жеке бөтелкедегі суды пайдалуға рұқсат етіледі. 3 сағаттан асырмай сақталған жағдайда қайнатылған ауыз суды пайдалануға болады. 67. Су ішу режимін ұйымдастыруға объект басшысының бұйрығымен жауапты адам тағайындалады. Объектілерде болу кезінде білім алушылардың ауыз суға еркін жетуі қамтамасыз етіледі. 68. Сумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйесі болмаған кезде ішкі су құбырыларын жүргізу және су тарту арқылы алынған жергілікті су көздерінің суын пайдалануға болады. 69. Арнайы автокөлікпен, ауыз суға қолдануға рұқсат етілген материалдардан жасалған, таңбаланған, уақытылы тазаланатын, жуылатын және дезинфекцияланатын арнайы ыдыстарда әкелінетін ауыз суды шаруашылық – ауыз су мақсатында қолдануға болады. 70. Тасымалды суды пайдаланатын жалпы білім беретін ұйымдарда ауыз су қорын сақтауға арналған ыдыстарды қоятын жеке бөлме көзделеді. Ыдыстарға («ауыз су») таңбасының жазылуы, олардың жуғыш және дезинфекциялаушы заттарды қолдану арқылы апта сайын (қажеттілігіне қарай) тазалануы және дезинфекциялануы тиіс. Ауыз суға арналған ыдысты басқа мақсатта қолдануға рұқсат етілмейді.
21
71. Ыстық сумен жабдықтаудың орталықтандырылған жүйесі болмаған кезде су жылытқыштары орнатылады. Ыстық және суық су тұратын жерлердегі барлық ванналарға, душ бөлмелеріне, кір жуатын орындарға, қол жуғыштарға, медициналық арнайы бөлмелерге, араластырғыштарға, сондай-ақ ас әзірлейтін блоктағы технологиялық жабдыққа беріледі.
5. Білім беру ұйымдарында стоматологиялық аурулардың профилактикасын жүргізуді ұйымдастыру
72. Білім беру ұйымдарында денсаулық сақтау саласында стоматологиялық аурулары бар білім алушыларға және тәрбиеленушілерге профилактикалық, консультативтік және емдік-диагностикалық көмек көрсетуді іске асыру мақсатында, МҰ-ның (стоматологиялық емхананың, орналасу амағы бойынша емхананың) құрылымдық бөлімшесі болып табылатын стоматологиялық кабинет (бұдан әрі – Кабинет) құрылады.
73. Кабинеттің дәрігері лауазымына «стоматология (ересектерге және балаларға арналған)» мамандығы бойынша № 791 бұйрығымен бекітілген талаптарға сәйкес келетін маман тағайындалады.
74. Кабинеттің маманы лауазымына тіс гигиенисті және (немесе) медицина қызметкері лауазымына орта медициналық білімі бар, «Стоматология» мамандығы бойынша қайта даярлау курсынан өткен және «Стоматологиялық гигиенист» сертификатын алған маман тағайындалады.
75. Стоматологиялық аурулардың профилактика кабинеті білім алушыларының саны 800 адамнан кем болмайтын білім беру ұйымдарында ұйымдастырылады.
76. Стоматологиялық аурулардың профилактика кабинетінде дәрігерге дейінгі стоматологиялық көмек көрсетуді орта медициналық білімі бар, «Стоматология» мамандығы бойынша қайта даярлау курсынан өткен және «Стоматологиялық гигиенист» сертификатын алған тіс гигиенисті және (немесе) медицина қызметкері жүргізеді.
77. Стоматологиялық аурулардың профилактика кабинетінің медицина қызметкерінің негізгі функциялары мынадай:
стоматологиялық аурулардың пайда болу қауіп-қатер факторларын ерте анықтау;
пациенттерді тіс-жақ және бет аномалияларын және деформацияларын анықтау мақсатында тексеру;
пациенттерді ауыз қуысы гигиенасына үйрету; жеке профилактика құралдарын таңдау;
22
тісті гельдермен, лактармен, суспензиялармен фторлау (оның ішінде терең фторлау) және минералдандыру;
фиссураларды герметизациялау; ауыз қуысы және тіс-жақ жүйесі патологиясы бар балалар мен
жасөспірімдерді балалар дәрігер-стоматологына жіберу; стоматологиялық денсаулық мәселелері бойынша пациенттер, балалар
және олардың ата-аналары арасындағы санитариялық-ағарту жұмысы. Білім беру ұйымдарындағы стоматологиялық кабинетті жарақтандыру
білім беру ұйымдарындағы стоматологиялық кабинетті ең төмен жарақтандырудың ұсынылатын тізбесіне байланысты осы Нұсқаулыққа 13 -қосымшаға сәйкес жүзеге асырылады [15].
78. Кабинет мынадай функцияларды жүзеге асырады: балаларға профилактикалық, консультациялық, диагностикалық және
емдік көмек көрсету; медициналық көрсеткіштер болған жағдайда аралас мамандықтар
дәрігерлерімен кеңес өткізу үшін балаларды медициналық ұйымдарға жіберу;
медициналық айғақтар болған жағдайда – стационарлық жағдайда медициналық көмек көрсету үшін балаларды жіберу;
медициналық айғақтар болған жағдайда – тіс-жақ-бет ауытқулары және деформациясы бар балаларды ортодонт дәрігеріне профилактикаға және ортодонтикалық емдеуге жіберу;
тістері бұзылған балаларды протездеуге ортодонт дәрігеріне, ал ол болмаған жағдайда – жалпы практика стоматолог дәрігеріне жіберу;
балалардағы сырқаттанушылық пен мүгедектіктің негізгі медициналық-статистикалық көрсеткіштеріне талдау жүргізуге қатысу;
балалардың стоматологиялық ауруларының профилактика, диагностикалау және емдеудің заманауи әдістерін практикаға енгізу;
балалардағы стоматологиялық аурулардың профилактика, ерте диагностикалау және салауатты өмір салтын қалыптастыру мәселелері бойынша балалар, ата-аналар және (немесе) олардың заңды өкілдері арасында санитариялық-ағарту жұмыстарын жүргізу;
есепке алу және есептілік құжаттамаларын жүргізу және Кабинет қызметі туралы есеп беру.
79. Стоматолог кабинетін дәрілік заттармен және медициналық мақсаттағы бұйымдармен қамтамасыз етудің ең аз тізбесімен қамтамасыз ету осы Нұсқаулыққа 14 -қосымшаға сәйкес жүзеге асырылады [15].
80. Кабинет өз қызметін қамтамасыз ету үшін құрамында ол ұйымдастырылған медициналық ұйымның барлық емдеу-диагностикалық және қосалқы бөлімшелерінің мүмкіндіктерін пайдаланады.
23
6. Салауатты өмір салтын қалыптастыру және профилактикасы
81. Білім алушылардың жүйелі түрде медициналық тексеруден өтуі бақылануы тиіс. Егер білім алушы тексеруден бас тартса, оның ата-анасына хабарлау керек.
82. Салауатты өмір салтын сақтауға көмектесетін мынадай дағдылар үйретілу керек:
1) дұрыс және теңестірілген тамақтану; 2) психикалық белсенді заттарға, темекіге, алкогольді ішімдікке сын көзбен қарау;3) дене белсенділігі;4) білім алушыларды салауатты өмір салтына
ынталандыру;5) дұрыс күн тәртібін сақтау;6) дұрыс ұйықтау;7) медициналық тексеруден уақытылы өту;8) гигиеналық дағдылар;9) коммуникативті дағдылар.
83. Білім алушылардың денсаулығына шағымдануына мән бермеу фактілеріне жол беруге болмайды.
84. Медициналық құжаттама дұрыс және сауатты толтырылуы тиіс. 85. Жалпы білім беретін ұйымдардың сыныптары үй-жайларының
микроклиматын және білім алушылардың антропометриялық деректерін анықтау және бағалау іске асырылуы тиіс. Бұл кезде білім алушыларды үй-жайдан міндетті түрде шығару арқылы бейнетерминал немесе компьютер бар сынып үй-жайларын желдетуді бақылау қажет. Қажет жағдайда мектеп басшылығына, денсаулық сақтау ұйымына тиісті ұсыныстар енгізу керек.
86. Білім алушыларды ауыз қуысының гигиенасы ережелеріне үйрету, дұрыс тамақтану мәселелері бойынша консультация беру, білім алушыларға немесе олардың ата-аналарына тіс дәрігеріне қаралу қажеттігі туралы айтып тұру қажет.
87. Өз денсаулықтарын бағалау және оған көзқарасын қалыптастыру кезінде қосымша ақпарат алу және білім алушылардың белсенділігін арттыру мақсатында олардың денсаулық жағдайы туралы сауалнама жүргізу қажет.
88. Бейнетерминалмен немесе компьютермен жұмыс жасау кезінде әр 20-25 мин. сайын көзге арналған жаттығулар жасауды бақылау қажет. Жергілікті шаршауды басу үшін сабақтар арасындағы үзіліс кезінде 3-4 минут ішінде дене жаттығуларын жасап тұру керек. Дене жаттығуларын екі рет: сабақтың 10-15 және 25-30– минуттарында жасау ұсынылады. Қимылдардың амплитудасы балалардың бірі-біріне кедергі
24
келтірмеуі үшін аз болуы керек. 2-4 жаттығудың әрқайсысы 2-4 рет қайталануы тиіс. Дене жаттығуларын бастаудың алдында педагог тапсырмаларды орындауды тоқтатуға, дене шынықтыруға дайындалуға команда береді. Жаттығуларды 2 аптада бір рет ауыстырған дұрыс, себебі бір жаттығуларды қайталау жалықтырады. Дене шынықтыру үзілістері кезінде музыканы қоюға, әсіресе олар орталықтандырылған түрде, соңғы сабақтарда жасалғанда қоюға болады, себебі сабақ темпінен уақытша шығу және көңілді басқа нәрсеге аудару мүмкіндігі туады. 89. Жоспарлы тексеру өткізгеннен кейін жыл сайын (қазан айында) дене шынықтырумен айналысу үшін медициналық топтарға бөлуді анықтау арқылы білім алушылардың тізімі жасалуы қажет.
Тізім дене шынықтыру сабағы бойынша әр білім алушы үшін медициналық топты көрсету арқылы бұйрық шығару мақсатында мектеп басшылығына беріледі. Оқу жылы аяқталғанға дейін топтарды динамикалық бақылау жүргізіледі.
Дене шынықтырумен айналысу үшін мынадай медициналық топтар бойынша бөлу жүргізіледі:
1) негізгі топ – бұл топқа дене дамуы, денсаулық жағдайы ауытқушылықтарсыз немесе елеусіз, функционалды сипаты басым ауытқушылықтары бар, бірақ дене дайындығы жеткілікті білім алушылар жатады. Сабақтарды мектеп бағдарламалары бойынша толық көлемде жүргізеді. Бір спорт түрі бойынша жарыстарға қатысу арқылы мектептің спорт секцияларының бірінде немесе одан тыс жаттығуға рұқсат етіледі. 2) дайындық тобы – бұл топқа дене дамуында, денсаулық жағдайында болмашы ауытқушылықтары бар, дене дайындығы жеткіліксіз білім алушыларды жатқызады.
Сабақтар мектеп бағдарламалары бойынша негізгі топпен бірге, кейбір дене шынықтыру жаттығуларын алып тастау арқылы жүргізіледі. Жүгіруде, күштемелі жаттығуларда жүктеме шектеледі, қайталап секіру саны қысқартылады, қимыл-қозғалыс ойындарының ұзақтығы қысқартылады. Бақылау сынақтары жалпы білім беретін ұйымның дәрігерінің немесе мейірбикесінің қызмет көрсетілетін емхананың ЖТД қорытындысының/анықтамасының негізіндегі рұқсатымен орындалады. 3) арнайы топ - оған денсаулық жағдайында мектептегі оқу жұмысын орындауға кедергі келтірмейтін, бірақ дене шынықтырумен айналысуға қарсы көрсетім болып табылатын айтарлықтай тұрақты немесе уақытша ауытқушылықтары бар білім алушыларды жатқызады.
25
Аурудан кейін дене шынықтыру сабағынан босату мерзімдері осы Нұсқаулыққа 15-қосымшада көрсетілген [1]. 90. Мектепте есірткі сатуға күдік туған кезде бұл туралы жалпы білім беретін ұйымның басшылығына және құзіретті органдарға дереу хабар беріледі.
91. Отбасындағы ересек адамдардың тарапынан немесе мектепте көрсетілген зорлық-зомбылықтың кесірінен денсаулыққа зақым келуге күдік туған кезде орын алған жағдайдың анық-қанығына жеткенге дейін және одан кейін іс-әрекет ету және қолдау шаралары қабылданады. Мұндай жағдайда емдеу-профилактикалық көмек көрсетіледі, медициналық оңалту, қажет болған кезде ішкі істер органдарына хабарлау жүргізіледі. 92. Қайғылы оқиғаларды болдырмау үшін белгілі жағдайлардағы мінез-құлық көрсету бойынша тақырыптық әңгімелесулер және нұсқамалар жүргізіледі.
Жыл сайынғы іс-шаралар жоспарын жалпы білім беретін ұйымның басшысы бекітеді.
93. Шиеленісті оқиғалар мен буллингті болдырмау үшін жалпы білім беретін ұйымның психологы және мұғалімі шаралар қолданады.
94. Салауатты өмір салты мәселелері бойынша білім алушылармен, мұғалімдермен және ата-аналармен ақпаратты-түсіндіру жұмысы жүргізіледі.
Ақпаратты-білім беру сабақтары жалпы білім беретін ұйымдардың 1-11 сыныптарының оқу бағдарламаларындағы «Денсаулық сабақтарында» және «Салауатты өмір салты негіздерінде» қарастырылады.
Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын қорғау бойынша әр сынып үшін ұсынылатын тақырыптардың тізбесі осы Нұсқаулыққа 16-қосымшада көрсетілген.
95. Жалпы және арнайы білім беретін ұйымдары топтарының (сыныптарының) толықтырылуы осы Нұсқаулыққа 17-қосымшаға сәйкес алынады [9].
96. Жалпы білім беретін ұйымдардағы сабақ ұзақтығы 40 минуттан аспауы тиіс. Бірінші сыныпта оқу жүктемесін біртіндеп көбейту арқылы сабақтардың «баспалдақты» режимі қолданылады. Қыркүйекте дене жаттығуларын және көзге арналған жаттығуларын өткізу арқылы үш сабақты 35 минуттан, қазан айынан бастап 40 минуттан өткізу жоспарланады.
97. Жалпы білім беретін барлық ұйымдардың білім алушыларына арналған сабақтар арасындағы үзілістердің ұзақтығы 5 минуттан, үлкен (2-ші және 3 сабақтардан кейінгі) үзіліс 30 минуттан тұрады. Үлкен бір үзілістің орынына екінші және төртінші сабақтардан кейін әрқайсысы 15 минутқа созылатын екі үзіліс жасауға рұқсат етіледі.
Үзілістерді таза ауада, қимыл-қозғалыс ойындарын ойнау арқылы өткізеді.
Ауысымдардың арасында ылғалды тазалауға және желдетуге арналған, 40 минутқа созылатын үзіліс қарастырылады.
26
98. Мектеп алды сыныптарында рұқсат етілген сабақтардың ең жоғары саны – 25 – 30 минутқа созылатын төрт сабақ. Сабақтардың арасындағы үзілістер 10 минутқа жетуі тиіс.
99. Білім алушыларды және тәрбиеленушілерді: есту, көру қабілеті нашарларын тақтаның алдындағы қатарлардағы бірінші үстелдерге;
жиі салқын тиіп ауыратындарын сыртқы қабырғадан алысырақ отырғызады.
Қорытынды
Мектептегі медицина қызметкерлеріне жауапты міндет жүктелген. Медицина қызметкерлеріне әр оқушының өз жеке өміріне құқық берілетінін және білім алушылар денсаулық бойынша маңызды немесе көңілін толқытатын мәселені мектеп медицина қызметкеріне айтқан кезде аса сезімтал болатыны мәлім. Мектептегі медицина қызметкерінің басты міндеті білім алушылардың денсаулық жағдайын бақылау және нығайту болса да, ол, сонымен қатар, мектепте салауатты ортаға үлес қосады, қажет жағдайда алғашқы медициналық көмек көрсетеді. Мектептегі медицина қызметкері білім алушыға оның мәселесін шешу үшін басқа адамдарды тартуға болатынын түсіндіреді. Оқушы келісім берген кезде ең алдымен, оның ата-аналары хабардар етіледі. Кейбір кезде оқушының мәселесі жайлы мұғалімді де хабардар ету керек, өйткені ол баламен сөйлесіп, оның көңілін табуы және қолдап, жол көрсетуі тиіс. Егер оқушы ауырып қалса, отбасылық дәрігерге немесе маман дәрігерге қарату керек. Егер балаға қатігездік жасалса немесе зорлық-зомбылық жасалса немесе ол есірткі заттарын қолданатын болса, бұған психолог, әлеуметтік қызметкер және құқық қорғаушы ұйымының өкілі араласуы тиіс. Бұл нұсқаулық ҚР-да білім беру саласындағы НҚА-ны халықаралық тәсілді – Балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын қорғау бойынша Еуропа стратегиясын ескеру арқылы талдау нәтижелерінің бірі болып табылады. Ол білім беру мекемесінің басшысына да, сонымен қатар мектептегі медицина қызметкеріне қажетті ақпарат алуына ыңғайлы болу үшін анық және қарапайым түрде әзірленіп, жасалды. Нұсқаулық балалар мен жасөспірімдердің денсаулығын сақтау кезіндегі мақсаттарды орындауда білім беру мекемесінің басшысына және мектептегі медицина қызметкеріне көмек ретінде әзірленді.
Пайдаланылған дереккөз тізімі:
27
1) Қазақстан Республикасының «Халық денсаулығы мен денсаулық сақтау жүйесі туралы» Кодексі;
2) Қазақстан Республикасының Бюджет Кодексі;3) Қазақстан Республикасының «Білім беру туралы» Заңы;
4) «Әлеуметтік көмек көрсетілетін азаматтарға әлеуметтік көмектің өлшемі, көзі, түрі және Ережелерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 12 наурыздағы № 320 қаулысы; 5) «Қазақстан Республикасының денсаулық сақтауды дамыту бойынша 2016 - 2019 жылдардағы «Денсаулық» Мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру үшін шаралар Жоспарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 16 наурыздағы № 143 қаулысы; 6) «Қоғамдық денсаулықты басқару 2018-2021 жылдардағы бойынша шаралар Жоспары туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 18 мамырдағы № 271 бұйрығы; 7) «Денсаулық сақтау ұйымдарының типтік штаттарын және штаттық нормативтерін бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2010 жылғы 7 сәуірдегі № 238 бұйрығы;
8) «Амбулаториялық-емханалық көмек көрсететін денсаулық сақтау ұйымдарының қызметі туралы Ережені бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің міндетін атқарушының 2011 жылғы 5 қаңтардағы № 7 бұйрығына өзгертулер енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2018 жылғы 29 мамырдағы № 286 бұйрығы;
9) Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2017 жылғы 16 тамыздағы № 611 «Білім беру объектілеріне қойылатын санитариялық- эпидемиологиялық талаптар» санитариялық қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы; 10) Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрінің 2015 жылғы 30 қаңтардағы №44 «Медициналық-әлеуметтік сараптама жүргізу қағидаларын бекіту туралы» бұйрығы;
11) «Білім беру ұйымдарының білім алушылары және тәрбиеленушілеріне медициналық қызмет көрсету қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің 2017 жылғы 7 сәуірдегі № 141 бұйрығы;
12) «Денсаулық сақтау қызметкерлері лауазымдарының біліктілік сипаттарын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрінің м.а. 2009 жылғы 26 қарашадағы № 791 бұйрығы;
13) «Алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі-дәрмек қобдишасының құрамын бекіту туралы» ҚР ДСМ 2015 жылғы 22 мамырдағы № 380 бұйрығы;
14) «Оқушылардың тамақтану рационы бойынша бірыңғай стандарттар» әдістемелік ұсынымдары, 2017 ж.;
28
15) «Қазақстан Республикасында стоматологиялық көмек көрсетуді ұйымдастыру стандартын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау және Әлеуметтік даму министрінің 2016 жылғы 12 желтоқсанындағы № 1053 бұйрығы, Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінде 2017 жылғы 11 қаңтарда № 14664 болып тіркелген.
1 -қосымша
Медициналық кабинетті жарақтандыруға арналған медициналық жабдықтар мен құрал-саймандардың ең аз тізбесі
Медициналық жабдықтар мен құрал-саймандардың атауы саны
1 2 31 Жазу үстелі 12 Орындықтар 2-63 Кушетка 14 Кеңсе шкафы 1-35 Медициналық шкаф 16 Керме 17 Әйнек қақпағы бар медициналық шағын үстел 1-2
8 Тоңазытқыш (вакциналарға және дәрі-дәрмектерге арналған) 2
9 Тонометр 1-210 Фонендоскоп 1-2
11Электродқа салынған жүрекке тура массаж жасалмайтын датчигі бар автоматты дефибриллятор
1
29
12 Бактерицидті шам 1-213 Медициналық таразы 114 Бой өлшегіш 1
15 Вакциналарды тасымалдауға арналған термоконтейнер 1-2
16 Үстелге қоятын шам 117 Медициналық термометр 20-5018 Қайшы 219 Қол жуатын раковина 120 Педальды қақпағы бар шелек 121 Вакциналардың қалдықтарын жоюға арналған ыдыс 222 Медициналық халаттар 223 Қалпақтар 224 Бір рет қолданылатын жаймалар ұдайы болады25 Бір рет қолданылатын қағаз сүлгілер ұдайы болады26 Жинауға арналған қоңыр түсті халаттар 127 Бір рет қолданылатын МСАКалар 10-30
28 Жинау мүкәммалы: шелек, швабра, шүбеерк, шүбеерк сақтайтын ыдыс, қолғаптар
үй-жай жиынына қарай есептеледі
29 Дезинфекциялау құралдары 3 айлық қор
30Кеңсе тауарлары (журналдар, дәптерлер, желім, қаламсап, қағазтескі, степлер, корректор, папкалар және т.б.)
Қажеттілігіне қарай
31 Кішкентай бикс 1 дана32 Үлкен бикс 1 дана33 Резеңке бұрау 4-6 дана
342,05,010,0 инелері бар шприцтер
10 дана10 дана5 дана
35 Пинцет 1 дана36 Резеңке жылытқы 1-2 дана37 Мұзға арналған ыдыс 1-2 дана38 Бүйрек тәрізді науа 5 дана39 Металл қалақша 5 дана40 Қолға арналған шиналар 5 дана41 Кілемше 1 дана42 Сантиметрлік лента 1 дана43 Көздің көргіштігін анықтауға арналған кестелер 1 дана44 Дозаторлы сұйық сабын ұдайы болады
30
2-қосымша
Алғашқы көмек көрсетуге арналған дәрі қобдишасының құрамы
№ Дәрілердің атауы Саны 1. Стерильденген бинт 2 дана2. Стерильденбеген бинт 2 дана3. Мақта 1 орама4. Стерильденген қолғап № 7-8 6 жұп5. Лецкопластырь 1 орама6. Бұрау 1 дана7. Этил спирті 70 % 1 флакон8. Груша (шырышты сору үшін) 1 дана9. Стерильденген шпатель (ауыз қуысын ашуға
арналған)1 дана
10.
Амбу қапшығы 1 дана
11.
Тонометр 1 дана
12.
Фонендоскоп 1 дана
13.
Валидол 0,06 грамм 1 орама
14.
Нитроглицерин 0,005 1 орама
15.
Аммиак ерітіндісі 10 % 1 флакон
16.
Эпинефрин 1 орама
17 Йод ерітіндісі 5 % 1 флакон
31
.
3 -қосымша
Қазақстан Республикасы Ұлттық профилактикалық егу күнтізбесі
Жасы
Мынадай инфекциялық ауруларға қарсы вакцинациялау
Туберкулез (БЦЖ)
«В» Вирусты
гепатиті (ВГВ)
Полио-
миелит
(ОПВ)
Көкжөтел,
дифтерия, сіреспе (АКДС)
Гемофильді
инфекция (Hib)
Дифтерия, сіреспе (АДС)
Дифтерия (АД-М)
Дифтерия, сіреспе (АДС-М)
Қызылша,
қызамық, паротит (ККП)
Қызамық
1-4 күн + +
2 ай + + + +
3 ай + + +
32
4 ай + + + +
12-15 ай + +
18 ай + +
6 жас (1
сынып)
+ + +
12 жас +
15 жас +
16 жас +
әр 10 жыл
сайын +
4-қосымша
_________ жылғы ___ айына тамақ өнімдері нормаларының орындалуын бақылау ведомосы
5-нысан
р/с №
Тамақ өнімінің
атауы
Тамақ өнімінің бір
адамға граммен
алғандағы г(брутто)
нормасы *
Бір адамға күндер бойынша (барлығы) бруттода, г. алғанда
іс жүзінде өнім берілді / тамақтанатындар саны
10 күнде 1 адамға
бруттомен алғанда барлығы
тамақ өнімі берілді
Орташа алғанда
1 адамға күніне
% (+/-)-да нормадан
ауытқу1 2 3 ... 10
33
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
5-қосымша
Жалпы білім беретін ұйымдағы медициналық құжаттама тізбесі
1) инфекциялық ауруларды есепке алу журналы; 2) жіті инфекциялық аурулармен байланыстарды есепке алу журналы; 3) профилактикалық егулер картасы; 4) профилактикалық егулерді есепке алу журналы; 5) вакциналардың, басқа бактериялық препараттардың қозғалысын тіркеу журналы; 6) Манту сынамаларын тіркеу журналы; 7) Манту сынамасы бойынша зерттеп-қарауға жататын тәуекел тобындағы балаларды тіркеу журналы; 8) фтизиопедиатрда қосымша зерттеп-қарауға жататын туберкулиннің оң нәтижесі бар адамдар журналы; 9) вакцинадан кейінгі асқыну журналы; 10) тұрақты немесе ұзақ мерзімге медициналық қарсы көрсетілім журналы; 11) ашылған құтылар және вакциналар қалдықтарын жою журналы; 12) бақыланатын химиялық-профилактиканы жүргізу журналы; 13) паразиттік аурулардың қоздырғыштарына зерттеп-қаралатын адамдарды тіркеу журналы; 14) гельминттерге зерттеп-қаралатын адамдарды тіркеу журналы; 15) педикулезге, қышымаға және дерматомикозға тексеріп-қарау журналы; 16) баланың денсаулық паспорты;
34
17) тәуекел тобындағы балалардың тізімдері; 18) студенттерді флюорографиялық зерттеп-қарауды есепке алу журналы; 19) флюорографиялық оң нәтижесі бар адамдарды есепке алу журналы; 20) диспансерлік науқастарды есепке алу журналы; 21) диспансерлік қадағалаудың бақылау картасы; 22) тереңдетілген профилактикалық медициналық тексеріп-қарау журналы, мамандардың актілері; 23) білім алушылардың жеке медициналық карталары; 24) бұйрықтар мен нұсқаулықтар; 25) вакциналардың аннотациялары бар папка; 26) ас блогы жұмыскерлерінің денсаулық жағдайын тіркеу журналы; 27) шикі өнімдерге арналған бракераж журналы; 28) дайын тамақтың сапасын бақылау (бракераж) журналы; 29) «С- витаминдеу» журналы; 30) бір айдағы тамақтану өнімдері нормаларының орындалуын бақылау ведомосы.
6-қосымша
Жасқа байланысты граммен тағам порцияларының ұсынылатын массасы
Кесте
Тамақ ішу, тағамЖасы 6 - 11 жас 11-18 жас
1 3 4Бірінші тағам 200-250 250-300
Екінші тағам:
Гарнир 100-150 150-180 Ет, котлет, балық, құс еті 80-150 100-180
Көкөніс, жұмыртқа, сүзбе, ет тағамы және ботқа
150-200 200-250
Салат 60-100 100-150Үшінші тағам 200 200
35
7-қосымша
Тамақ өнімдерін ауыстыру
Кесте
№Ауыстыруға
жататын өнімГраммен салмағы Ауыстыратын өнім Граммен салмағы
1 Сиыр еті 100,0 1-санатты сүйегі бар кесек ет: қой еті, жылқы еті, қоян еті
100,0
1-санатты сүйегі жоқ кесек ет: қой еті, жылқы еті, қоян еті
80,0
1-санатты жылқы еті 104,0құс еті 100,01-санатты субөнімдер:бауыр, бүйрек, жүрек
116,0
36
пісірілген шұжық 80,0ет консервілері 120,0 балық 150,0жартылай майлы сүзбе 250,0 сүт 600,0
2 Майы алынбаған сүт 100,0
кефир, айран 100,0қойылтылған стерилденген сүт 40,0
кілегей 20,0майлы сүзбе 30,0
3 Қаймақ 100,0 кілегей 133,0 сүт 667,0
4 Сүзбе 100,0
сүт 333,0ірімшік 40,0сүзбе ірімшік 80,0қаймақ 50,0кілегей 66,0
5 Ірімшік 100,0
сиырдың сары майы 50,0 қаймақ 125,0сүзбе 250,0сүзбе ірімшік 200,0 сүт 825,0жұмыртқа 3 дана
6 Жұмыртқа 1 данаірімшік 33,0қаймақ 40,0сүзбе 80,0
7 Басы алынған балық 100,0
ет 67,0тұздалған майшабақ 100,0балықтың жон еті 70,0сүзбе 168,0ірімшік 50,0
8 Жемістер 100,0
жеміс-жидек шырыны 100,0кептірілген алма 20,0кептірілген өрік 8,0қара өрік 17,0жүзім 22,0қарбыз 300,0қауын 200,0
37
8-қосымша
Тез бұзылатын тамақ өнімдері мен жартылай фабрикаттардың бракераж журналы
Азық-түлік шикізаты мен тамақ өнімдеріні
ң келіп түскен
күні мен сағаты
Тамақ өнімдеріні
ң атауы
Келіп түскен азық-түлік
шикізаты мен тамақ
өнімдерінің саны
(килограммен, литрмен,
данамен)
Келіп түскен азық-түлік
шикізаты мен тамақ өнімдерін
органолептикалық бағалау
нәтижелері
Азық-түлік
шикізаты мен
тамақ өнімдері
н өткізудің
соңғы мерзімі
Күндер бойынша
азық-түлік
шикізаты мен
тамақ өнімдері
н іс жүзінде өткізу
күні мен сағаты
Жауапты
адамның Т.А.Ә.
қолы
Ескертпе (бар
болса)*
1 2 3 4 5 6 7 8
Ескертпе : * Өнімдерді есептен шығару, кері қайтару фактілері және басқалар көрсетіледі.
38
9-қосымша
«С – витаминдеу» журналы
Тағамды дайындау күні және сағаты
Тағамның атауы
Қосылған витаминнің жалпы саны
Бір порциядағы «С» витаминінің мөлшері
Жауапты адамның
қолы1 2 3 4 5
39
10-қосымша
Тағамдардың және аспаздық өнімдердің сапасын органолептикалық бағалау журналы
Тағамды
және аспаздық өнімдерді дайындау күні және
сағаты
Тағамның және
аспаздық өнімнің атауы
Тағамның және аспаздық өнімнің
дайындық дәрежесін қоса
алғанда, органолептикалық
бағалау
Өткізуге рұқсат
ету (уақыты)
Жауапты орындаушы (Т.А.Ә.) (бар
болса, лауазымы)
Бракераж жүргізген адамның
Т.А.Ә. (бар болса)
Ескертпе
1 2 3 4 5 6 7
Ескертпе: 7-бағанда дайын өнімді өткізуге тыйым салу фактілері көрсетіледі.
40
11-қосымша
Ас блогы жұмыскерлерін тексеріп-қарау нәтижелерінің журналы
Р/с №
Тегі, аты, әкесінің аты (бар болса)
Лауазымы
Айы / күндері
1* 2 3 4 7 8 9 10 11 12 13 14 15…30
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
Ескертпе: *дені сау, ауру, жұмыстан шеттетілді, санация жүргізілді, еңбек демалысы, демалыс.
41
12-қосымша
Тыйым салынған өнімдер мен тағамдар тізбесі.
1) мыналарды: ұйыған сүт, сүзбе мен айранды; туралған ет қосылған құймақтарды; флотша макаронды; зельцтерді, форшмактарды, сілікпелерді, паштеттерді; кремі бар кондитерлік бұйымдарды; тұтыну қаптамасындағы кондитерлік бұйымдар мен тәттілерді (шоколад, кәмпит, печенье және басқалары); морстар, квастарды; фритюрде қуырылған бұйымдарды; шала пісірілген жұмыртқаны, қуырылған жұмыртқаны; күрделі (4 компоненттен артық) салаттарды, қаймақ пен майонез қосылған салаттарды; окрошканы; саңырауқұлақты; өнеркәсіпте дайындалмаған (үйде) тамақ өнімдерін; тез дайындалатын құрғақ тағамдық концентраттар негізіндегі бірінші және екінші тағамдарды;
42
газдалған, емдік және емдік-асханалық минералдық суды, тәтті ішімдіксіз сусындарды, ішімдіксіз энергетикалық (сергітетін) сусындарды, диффузиялық қойылтылған шырындарды (қапталған минералды және ауыз судан басқа); фаст-фудтарды: гамбургерлер, ход-догтар, чипсілер, кептірілген нан, қытырлақ нандарды; ащы тұздықтар, кетчуптар, ащы дәмдеуіштерді (бұрыш, ақшелкек, қыша) дайындау және өткізу; 2) мыналарды: пастерленбеген сүтті, термиялық өңдеусіз сүзбені және қаймақты; суда жүзетін құстың жұмыртқасы мен етін; ауыл шаруашылығы малының сырқаттанушылығы бойынша қолайсыз шаруашылықтардың сүтін және сүт өнімдерін; тіл, жүректі қоспағанда өнімді мал мен құстың қосымша ет өнімдерін; механикалық түрде еті сылынып алынған өнімді мал етін және құс етін; құрамында коллагені бар құс етін; сойылған өнімді мал мен құстың қайта мұздатылған өнімдерін; генетикалық түрлендірілген шикізаттар және (немесе) генетикалық түрлендіру көздері бар шиізаттарды; йодталмаған тұзды және құрамында темір бар витаминдермен, минералдармен байытылмаған (фортификацияланбаған) жоғарғы және бірінші сұрыпты ұнды пайдалану.
13- қосымша
Білім беру ұйымдарындағы стоматологиялық кабинетті ең төмен жарақтандырудың
ұсынылатын тізбесі
№ Атауы Саны, бірлігіСтоматологиялық жабдық және құралдар1 Стоматологиялық қондырғы (стоматолог дәрігердің блогы,
стоматологиялық кресло, стоматологиялық гидроблок, шаңсорғыш пен сілекей сорғышы бар ассистенттің блогы, стоматологиялық операциялық шам)
1
2 Майсыз компрессор 13 Стоматолог дәрігердің орындығы 14 Ассистенттің орындығы 15 Стоматологиялық ұштықтар жиынтығы: (турбиналы, бұрышты,
тік, пневматикалық микромотор) 3
6 Стоматологиялық скейлер (тістегі шөгінділерді алып тастауға арналған аппарат)
1
7 Фотополимеразды шам 1 8 Апекслокатор 19 Үй-жайда ауаны зарарсыздандыруға арналған бактерицидті және 1
43
(немесе) рециркулятор-ультракүлгін бактерицидті сәулелендіргіш
10 Терапиялық қабылдауға арналған құралдар жиынтығы (базалық): құралдарға арналған лоток, тұтқасы бар айна, зонд,пинцет,экскаватор, екі жақты серпе тәрізді тегістегіш,штопфер-тегістегіш араластыруға арналған шпатель
20
11 Медициналық бұйымдарды дезинфекциялауға және стерильдеу алдында өңдеуге арналған ыдыстар (жиынтық - 1литр, 3 литр, 5литр және 10 литр)
1
12 Стоматологиялық зерттеу мен емдеуге арналған бір рет колданылатын стоматологиялық құралдар жиынтығы:Құралдарға арналған лоток;стоматологиялық айна; бұрышты зонд;металл пинцет;стерильді қолғаптар;сілекей сорғыш;мақта валиктері;пациентке арналған алжапқыш;МСАК;бастың астына арналған бас киім;микробраштар; тістер мен пломбаларды жылтыратуға арналған латексті ұштық;синтетикалық қылдан ұштық;пациентке арналған салфеткалар
Жылына 2 000
Стерильдеу жабдығы1 Стерильді құралдарды сақтауға арналған камера 12 Медициналық құралдар мен бұйымдарды ультрадыбыстық
тазалауға және дезинфекциялауға арналған қондырғы (ультрадыбыстық жуғыш)
1
3 Медициналық бұйымдарды дезинфекциялауға және стерильдеу алдында өңдеуге арналған заттар
Жұмсалуына қарай
4 Бикстер (стерильденген құралдар мен материалдарды сақтауға арналған стерильдеу қорабы)
2
5 Медициналық бұйымдарды дезинфекциялау және стерильдеу алдында сапасын бақылауға арналған реактивтер
Жұмсалуына қарай
6 Дезинфекциялауға арналған заттар Жұмсалуына қарай
Стоматологиялық кабинетке арналған жиһаз1 Дәрігерге арналған жазу үстелі 1
44
2 Кеңсе орындығы 23 Шығыс материалдарын сақтауға арналған медициналық шкаф 14 Дәрі-дәрмекке арналған медициналық шкаф 15 Медициналық киімдерге арналған шкаф 1
14 - қосымша
Стоматолог кабинетін дәрілік заттармен және медициналық мақсаттағы бұйымдармен қамтамасыз етудің ең аз тізбесі
№ Шығыс материалының атауы1 Жергілікті анестетиктер2 Анестезияға арналған шприцтер мен инелер3 Гуттаперчті штифттер4 Абсорбциялайтын қағаз штифттер5 Эндодонтикалық емдеуге арналған құралдар:
түбір каналдарынан қан кетуді тоқтатуға арналған құралдар;түбір каналдарын химиялық кеңейтуге арналған құралдар;түбір каналдарын дезинфекциялауға (жууға) арналған құралдар;түбір каналдарын кептіруге және майсыздандыруға арналған құралдар;тіс пульпасын некротизациялауға арналған құралдар.
6 Түбір каналдарын пломбалауға арналған материалдар7 Уақытша пломбалау материалдары8 Төсеме оқшаулағыш материалдар 9 Пломбалау композитті материалдар10 Цемент
45
11 Цементті араластыруға арналған панельдер12 Дентинді және (немесе) эмальді дәрілеу құралдары13 Адгезивті материалдар 14 Адгезив жағатын аппликаторлар15 Матрицалық жүйелер мен бекітуші сыналар16 Окклюзияны тегістеуге, жылтыратуға және тіркеуге арналған материалдар мен
аксессуарлар: жылтыратуға арналған пасталар; тегістеуге арналған щеткалар мен бастиектер;тегістеуге арналған финишті дискілер мен штрипстер;артикуляциялық қағаз.
17 Тіс сезімталдығын төмендетуге және кариестің профилактикаға арналған препараттар
18 Мақта білікшелері (валиктер)19 Білікшелерге (валиктерге) арналған контейнерлер20 Сілекей сорғыштарға арналған бір реттік ұштықтар21 Пациенттерге арналған бір реттік қағаз майлықтар 22 Жеке қорғаныш құралдары:
МСАК; қарау қолғабы, диагностикалық, хирургиялық; көзілдірік және (немесе) қорғаныш экрандары; жарықтан қорғайтын көзілдірік; кішкентай қалпақ және (немесе) қалпақтар;бір реттік алжапқыш;бахилалар
23 Ұштықтарды майлауға және тазалауға арналған құралдар24 Медициналық қызметкерлердің қолын гигиеналық және хирургиялық өңдеуге
арналған құралдар25 Үй-жайларды және жабдықтардың беттерін дезинфекциялауға арналған құралдар26 Медициналық бұйымдарды дезинфекциялауға және стерильдеу алдында өңдеуге
арналған құралдар 27 Дезинфекциялайтын майлықтар 28 Контейнердегі қол орамал 29 Медициналық персоналға арналған медициналық киім 30 Медициналық қалдықтарды жинауға арналған ыдыстар мен пакеттер31 Алынбайтын протездерді уақытша бекітуге арналған материалдар32 Алынбайтын протездерді тұрақты бекітуге арналған материалдар33 Қан тоқтататын губка 34 Альвеолитті емдеуге арналған материалдар35 Стерильді таңу материалы 36 Тігу жіптері37 Көшірме массалар38 Шокқа қарсы көмек көрсететін арнайы бұрышқа арналған дәрі-дәрмектер39 Петри табақшасы40 Пластикалық стақандар41 Антисептикалық препараттар
46
15-қосымша
Ауырғаннан кейін дене шынықтыру сабағынан босату мерзімдері
Ауру Мектепке барғаннан бастап сабақтан босату, күндері
Ауырлығына байланысты ангина 14-28ЖРВИ 7-21Тұмау 14-28Жіті отит 14-28Бронхит 7-21Пневмония 30-60Жіті инфекциялық ауру 30-60
Жіті нефрит 60
Инфекциялық гепатит 56-360Аппендицит (операциядан кейін) 30-60Аяқ-қол сүйектерінің сынуы 30-90Ми шайқалу 60 және одан да көп, 1 жылға
дейін
47
16-қосымша
Сынып бойынша аурулардың профилактика жөніндегі тақырыптар тізбесі
1-сынып.1. Адам денсаулығы және адам денесі туралы жалпы ұғым 2. Жеке гигиена ережелері3. Сауығу үшін денені шынықтырудың рөлі 4. Тағам гигиенасы5. Зиянды әдеттер6. Қоршаған ортаны қорғау7. Жарақаттың профилактикасы8. Ұлдар мен қыздар арасындағы өзара қарым-қатынас
2- сынып. 1. Денсаулық әліпбиі2. Гигиена дағдылары3. Еңбек және демалыс4. Дене шынықтыру және денсаулық5. Витаминдер және олардың денсаулық үшін маңызы 6. Денсаулыққа тигізетін зиянды әдеттер7. Экология және денсаулық
48
8. Тұрмыстық жарақаттың адын алу9. Қыздар мен ұлдар гигиенасы
3 -сынып. 1. Денсаулық әліпбиі. Өз денсаулығын қадағалау.2. Қоғамдық гигиена туралы ұғым3. Психикалық денсаулық4. Спорт және денсаулық5. Денсаулық үшін және дұрыс даму үшін тамақтанудың рөлі 6. МСАКүнемдік және денсаулық7. Денсаулықты нығайту қағидаттары 8. Көлік жарақатының профилактика 9. Тұлғааралық қатынасты дамыту
4 -сынып. 1. Денсаулық әліпбиі2. Салауатты отбасы3. Денсаулықты жастайыңнан сақта 4. Салауатты өмір салты5. Тамақтану және денсаулық6. Зиянды әдеттерді профилактика7. Денсаулыққа зиян келтіретін әдеттер8. Еңбек жарақатының профилактика 9. Жасөспірім қыз, жасөспірім ұл.
5- сынып. 1. Кіріспе. Денсаулықтың мәні және бағалылығы2. Тән саулығы туралы ұғым 3. Оқушылардың дене және ақыл-ой дамуы4. Тұмау және оның асқынуы5. Денсаулыққа әсер ететін дерт6. Адам денесінің гигиенасы7. Тамақтануға қойылатын гигиеналық талаптар8. Вирусты гепатиттің профилактика9. Аяқ киім және оның денсаулық үшін маңызы10. Зиянды әдеттер туралы ұғым11. Темекі шегудің зияны12. Уытты заттар және токсикомания туралы ұғым13. Оорганизмді инфекциялардан қорғау туралы ұғым14. Витаминдердің маңызы15. Экология және денсаулық16. Санитария және гигиена туралы ұғым
6-сынып.
1. Кіріспе. Денсаулық еліне саяхат2. Қыздар мен ұлдардың организмінде болатын өзгерістер
49
3. Ерте жастағы психологиялық өзгерістер 4. Тұлғааралық қатынастардың психологиялық ерекшеліктері5. Оқушылардың сыртқы келбетіне қойылатын гигиеналық талаптар6. Денсаулық үшін дұрыс тамақтанудың маңызы 7. Жіті ішек инфекциялары және олардың профилактика 8. Спиртті сусындардың зияны9. Есірткі заттар10. АИТВ және ЖИТС тарихы11. Өзіңді таны12. Отбасы гигиенасы – отбасы мәдениеті13. Адам қандай себептермен ауырады?14. Микроэлементтер туралы ұғым15. Экологиялық факторлар және олардың денсаулыққа әсері 16. Қоғам санитариясы – денсаулық кепілі.
7-сынып. 1. Кіріспе. Адам денсаулығын қалай сақтауы керек?2. Жасөспірім кезде болатын физиологиялық өзгерістер 3. Жасөспірім кездегі психологиялық өзгерістер және олардың тұлғааралық
қатынаста көрінуі 4. Жеке гигиена және денсаулық5. Ішек құрт ауруларының профилактика 6. Өне бойыңды таза ұста 7. АИТВ және ЖИТС берілу жолдары 8. Жастар АИТВ және ЖИТС туралы білуі тиіс 9. Есірткі заттарын пайдаланудың салдары 10. Репродуктивті жастағы денсаулықты сақтау қағидаттары11. Экстрагенитальды аурулар туралы ұғым12. Туберкулез және оның профилактика13. Организмнің иммунды жүйесі туралы ұғым14. Витаминдер мен микроэлементтер15. Өмір салты және денсаулық16. Қоғамдық гигиена және оның инфекциялық аурулардың профилактикаға әсері
8 -сынып.1. Кіріспе. «Салауатты ұрпақ негіздері» пәнінің мақсаты және міндеттері2. Қыздар мен ұлдардың дене және ақыл-ой дамуы 3. Жасөспірім кездегі психологиялық өзгерістер 4. Жасөспірім кездегі психологиялық өзгерістердің ерекшеліктері және олардың тұлғааралық қатынасқа әсері 5. Қарым-қатынастағы даулар және оларды шешу жолдары6. Өмір салты және денсаулық7. Психотропты заттар және нашақорлық8. Нашақорларға «Жоқ!» деп айт9. АИТВ және ЖИТС туралы ұғым10. АИТВ/ЖИТС берілу жолдары және олардың профилактика11. АИТВ/ЖИТС бар адамдарға деген қамқорлық12. Салауатты отбасы – салауатты ұрпақ тірегі13. Экстрагенитальды аурулар туралы ұғым
50
14. Витаминдер мен микроэлементтер15. Йод және йод тапшылығы жағдайының профилактика16. Ерте жүктіліктің репродуктивті денсаулыққа әсері 17. Экологиялық факторлардың адам денсаулығына әсері
9 -сынып.1. Өне бойын қадағалау қағидаттары2. Жасөспірімдердің қарым-қатынас жасау мәдениеті 3. Ұнату және махаббат туралы ұғым 4. Жасөспірім және отбасылық өмір туралы түсінік5. Даулы жағдайларды шешу6. Мамандық таңдауда оқушылардың денсаулығына қойылатын талаптар 7. Қазақстандағы және дүние жүзіндегі АИТВ/ЖИТС бойынша хал-ахуал8. АИТВ/ЖИТС-ке қарсы күрес қағидаттары9. Есірткілерге «Жоқ!» деп айт10. Ерте жүктіліктің және жақын туыстар арасындағы некенің репродуктивті
денсаулыққа тигізер әсері11. Репродуктивті құқықтар туралы ұғым12. Заманауи егу күнтізбесі 13. Йод тапшылығы жағдайының профилактика14. «А» витамині тапшылығының профилактика15. Экологиялық бұзылушылықтың профилактика
17- қосымша
Жалпы білім беретін және арнайы білім беру ұйымдары топтарының (сыныптарының) толықтырылуы Жалпы білім беретін ұйымдар сыныптарының толықтырылуы
Жалпы білім беретін ұйымдар үшін сыныптарды толықтыру 25 оқушыдан артпайтын болып белгіленеді. Жалпы білім беретін мектептердің жоғары сыныптарында, мамандырылған білім беру ұйымдарында, гимназияларда және лицейлерде сыныптардың толықтыруын 20 оқушыға дейін азайтуға жол беріледі.
1- кестеТоптар (сыныптар) Жасы Балалар саны
1.
Мектеп алды дайындық топтары (сыныптары)
бес (алты) жастан алты (жеті) жасқа дейін
25-тен артық емес
2. Жалпы білім беру ұйымдарының
6 (7) жастан 18 жасқа дейін (1 – 11 (12)-сыныптар)
25-тен артық емес
51
сыныптары
3.
Шағын жинақталған мектептердегі сыныптар
6 жастан 18 жасқа дейін (1 – 11 (12)-сыныптар)
5-10-нан 25 –ке дейін
Арнайы білім беру ұйымдарында сыныптарды, тәрбиелеу топтарын, ұзартылған күн топтарын толықтыру
2-кестеБалаларға арналған арнайы білім беру
ұйымдарыСыныптағы (топтағы) балалар саны
мектеп жасы1 2Сөйлеу қабілеті бұзылған:сөйлеу қабілеті қатты бұзылған 12жекелеген дыбыстарды айта алмау фонетикалық-фонемалық жағынан дамымаған
12
Есту қабілеті бұзылған:естімейтін 8нашар еститін және кейіннен саңырау болған 10Көру қабілеті бұзылған:көзі көрмейтін, кейіннен соқыр болған: 8
нашар көретін 12амблиопия және қылилық 10жеңіл ақыл-ой кемістігі 10орташа ақыл-ой кемістігі 6ауыр ақыл-ой кемістігі 4психикалық дамуы тежелген 12тірек-қозғалыс аппараты бұзылған 10күрделі кемістігі бар 6эмоциялық-ерік бұзылыстары бар 4
Ескертпе: 1. Жергілікті жағдайларға және қаражаттың болуына қарай көрсетілген арнайы білім беру ұйымдарында ұзартылған күн сыныптарын, тәрбиелеу топтарын толықтырудың ұсынылған шекті толықтырудан төмен болуына жол беріледі.2. Дене бітімінің кемістігі және ақыл-ой кемістігі бар балалар топтарының саны (арнайы топ) 4 – 6-ны құрауы мүмкін.
52
Қазақстан Республикасында мектептегі медициналық қызметтерді ұйымдастыру жөніндегі нұсқаулық
(Нұсқаулық)
Авторлары: М.К. Турганова, А.С. Есмагамбетова, А.Т. Айыпханова, З.Д. Ахметова, Р.Т.Милибаева
53
Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігі «Денсаулық сақтауды дамыту республикалық орталығы» ШЖҚ РМК
010000, Астана, Иманов көшесі, 13
