2 20+พระธัมมปทัฏฐกถาแปล+ภาค+๒

คานา การศกษาพระปรยตธรรม ทจะอานวยประโยชนแกผศกษา เตมท จาตองมหนงสอเครองประกอบหลกสตรครบบรบรณ เพราะ หนงสอเครองประกอบเทากบดวงประทปสาหรบสองมรรคา ใหผศกษา มองเหนแนวทางไดสะดวกชดเจน เพราะฉะนน กองตาราแหงมหา- มกฏราชวทยาลย ในพระบรมราชปถมภ ซงมหนาทจดพมพหนงสอ ทเกยวแกการศกษาพระปรยตธรรมทกประเภท จงไดคดจดพมพ หนงสอเครองอปกรณทงฝายนกธรรมทงฝายบาลขน เพอใหผศกษา ไดรบความสะดวกในการศกษา และไดจดพมพเสรจไปแลวหลาย เรอง เฉพาะหนงสอธมมปทฏฐกถา กนบวาเปนหนงสอสาคญเรอง หนง เพราะใชเปนหลกสตรเปรยญธรรมประโยค ๓ ผศกษาบาล เมอเรยนบาลไวยากรณจบแลว กเรมเรยนหนงสอนเปนลาดบไป เหน ควรแปลเปนภาษาไทยใหตลอดเรอง และไดมอบใหพระมหาอ นสสโภ ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร เปนผรบไปดาเนนการ. ทานไดคนควา รวบรวมจากหนงสอตาง ๆ ซงพระเถรานเถระไดแปลไวบาง ขอให ทานทเปนกรรมการกองตาราชวยแปลบาง ขอใหทานทเปนเปรยญ ในสานกเดยวกนและตางสานกชวยแปลบาง. แตการแปลนน ไดขอใหแปลตามวธการทกองตาราไดวางไว เพอใหหนงสอเปนระเบยบเดยวกน ไมลกลน โดยถอหลกวา แปล ใหไดความชด สานวนเรยบรอย ไมโลดโผนจนเสยหลกของภาษา และแปลเทาศพท อยางพระกรรมการแปลเปนตวอยางในสนามหลวง ถาทไหนไมมศพท เพมเขาใหมกทาเครองหมายวงเลบ [ ] ไว ถาทไหน บงถงขอธรรมกด เกยวกบลทธธรรมเนยมกด ทานชกความมาจาก บาลหรอคมภรอน ๆ กด กไดทาเชงอรรถบอกไวทกแหง เพอสะดวก แกผศกษาซงสนใจในการคนควา. กองตารา ฯ ขอแสดงความขอบใจทานผชวยแปลและผมสวน

ชวยใหหนงสอนสาเรจทก ๆ ทาน และขออทศสวนกศลซงเกดจาก หนงสอน แตทานบรพปธยาจารยผบรหารพระศาสนาสบ ๆ กนมา. กองตารา มหากฏราชวทยาลย ๑ พฤศจกายน ๒๔๘๐

ประโยค๒ - พระธมมปทฏฐกถาแปล ภาค ๒ - หนาท 1

๒. อปปมาทวรรค วรรณนา ๑. เรองพระนางสามาวด* [๑๕] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมออาศยกรงโกสมพ ประทบอยทโฆสตาราม ทรงปรารภความวอดวายคอมรณะ ของหญง ๕๐๐ มพระนางสามาวด เปนประธาน และของญาต ๕๐๐ ของพระนางมาคนทยานน ซงม นางมาคนทยาเปนประธาน จงตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมาโท อมต ปท" เปนตน ในเรองนน มอนปพพกถา ดงตอไปน:- [กษตรย ๒ สหาย] ในกาลลวงมาแลว พระราชา ๒ องค เหลาน คอ "ในแควน อลลกปปะ พระราชาทรงพระนามวา อลลกปปะ, ในแควนเวฏฐทปกะ พระราชาทรงพระนามวา เวฏฐทปกะ" เปนพระสหายกน ตงแตเวลา ยงทรงพระเยาว ทรงศกษาศลปะในสานกอาจารยเดยวกน โดยลวง ไปแหงพระราชบดาของตน ๆ ไดใหยกเศวตฉตรขนแลว ทรงเปนพระ ราชาในแควน มประมาณแควนละ ๑๐ โยชน. พระราชา ๒ พระองค นน เสดจมาประชมกนตลอดกาลตามกาล (ตามกาลอนสมควร) ทรงยน, นง, บรรทม รวมกน ทอดพระเนตรเหนมหาชน ผเกดอย และตายอย จงทรงปรกษากนวา "ชอวา ผตามคนผไปสปรโลก ไมม, * พระมหาเพยร ป. ธ. ๙ วดกนมาตยาราม แปล.


โดยทสดถงสรระของตน กตามไปไมได; ตองละสงทงปวงไป, ประโยชนอะไรดวยการอยครองเรอนของเรา, เราจกบวช" ดงนแลว ทรงมอบราชสมบต ใหแกพระโอรสและพระมเหส ออกผนวชเปน พระฤษ อยในหมวนตประเทศ ไดทรงปรกษากนวา "พวกเรา ไมอาจเพอเปนอย จงละราชสมบตออกบวชกหาไม, เราเหลานน เมออยในทแหงเดยวกน กจกเหมอนกบผไมบวชนนเอง, เพราะฉะนน เราจกแยกกนอย: ทานจงอย ทภเขาลกนน, เราจกอยทภเขาลกน ; แตจกรวมกน ในวนอโบสถทกกงเดอน." ครงนนพระดาบสทง ๒ นน เกดมความดารขนอยางนวา "แมเมอเปนเชนน ความคลกคลดวย คณะเทยว จกมแกเราทงหลาย, ทานพงจดไฟใหโพลงขนทภเขา ของทาน, เรากจกจดไฟใหโพลงขนทภเขาของเรา ; ดวยเครองสญญา นน เราทงหลาย กจกรความทเรายงมชวตอย." พระดาบสทง ๒ นน กระทาอยางนนแลว. [เรยนมนตและพณ] ตอมาในกาลอน เวฏฐทปกดาบส ทากะละ บงเกดเปนเทพเจา ผมศกดใหญ. แตนน ครนถงกงเดอน อลลกปปดาบส พอและไมเหน ไฟ กทราบไดวา "สหายของเรา ทากาละเสยแลว." แมเวฏฐทปก- ดาบส ตรวจดทพพสรของตนในขณะทเกด ใครครวญถงกรรม เหน กรยาตนกระทา จาเดมแตออกบวชแลว คดวา "บดน เราจกไป เยยมสหายของเรา" ในขณะนน จงละอตภาพนนเสย เปนเหมอน คนหลงทาง ไปยงสานกของอลลปปดาบสนน ไหวแลว ไดยน


อย ณ ทสมควรแหงหนง. ลาดบนน อลลกปปดาบสนน จงกลาวถามบรษนนวา "ทานมาจากไหน ?" บรษ. ทานผเจรญ ผมเปนคนหลงทาง เดนมาจากทไกล เหลอเกน, กพระผเปนเจา อยรปเดยวเทานน ในทน หรอ ? มใคร อนบางไหม ? อลละ. มสหายของเราอยผหนง. บรษ. ผนน ไปอยทไหนหรอ ? อลละ. เขาอยทภเขาลกนน. แตวนอโบสถ เขาไมจดไฟ ใหโพลง, เขาจกตายเสยแลวเปนแน. บรษ. เปนอยางนนหรอ ของรบ? อลละ. ผมอาย เปนอยางนน. บรษ. กระผมคอผนน ขอรบ. อลละ. ทานเกดทไหน ? บรษ. กระผมเกดเปนเทพเจา ผมศกดใหญ ในเทวโลก ขอรบ, มาอก กดวยประสงควา 'จกเยยมพระผเปนเจา' เมอ พระผเปนเจาอยในทน อปทวะอะไร มบานหรอ ? อลละ. เออ อาวโส, เราลาบาก เพราะอาศยชาง. บรษ. ทานผเจรญ กชางทาอะไรใหทานเลา ? อลละ. มนถายคถลงในทกวาด, เอาเทาประหารคยฝนขน; ขาพเจานน คอยขนคถชางทง คอยเกลยฝนใหเสมอ กยอมลาบาก


บรษ. พระผเปนเจาปรารถนาจะไมใหชางเหลานนมาไหมเลา ? อลละ. เออ อาวโส. บรษ. ถากระนน กระผมจกทาไมใหชางเหลานนมา ไดถวาย พณสาหรบใหชางใคร และสอนมนตสาหรบใหชางใคร แกพระ ดาบสแลว: กเมอจะให ไดชแจงสายพณ ๓ สาย ใหเรยนมนต ๓ บท แลวบอกวา "เมอดดสายพณสายน รายมนตบทนแลว, ชาง ไมอาจแมเพอจะหนกลบแลด ยอมหนไป; เมอดดสายพณสายน รายมนตบทนแลว ชางจะกลบเหลยวดเบองหลงพลางหนไป; เมอ ดดสายพณสายน รายมนตบทนแลว ชางนายฝง ยอมนอมหลง เขามาหา," แลวกลาววา "สงใด อนทานชอบใจ. ทานพงทาสงนน เถด." ไหวพระดาบสแลว กหลกไป. พระดาบส รายมนตบทสาหรบไลชาง ดดสายพณสาหรบไลชาง ยงชางใหหนไปอยแลว. [พระเจาอเทนกบนกหสดลงค] ในสมยนน ในกรงโกสมพ ไดมพระราชาทรงพระนามวาพระเจา ปรนตปะ วนหนง พระเจาปรนตปะทรงนงผงแดดออนอยทกลางแจง๑

กบพระราชเทว ผทรงครรภ. พระราชเทว ทรงหมผากมพลแดง อนมราคาแสนหนง ซงเปนพระภษาทรงของพระราชา ทรงนงปราศรย กบพระราชา ถอดพระธามรงค อนมราคาแสนหนงจากพระองคล ของพระราชา มาสวนใสทนวของพระองค. ๑. อากาสตเล ทพนแหงอากาศ.


ในสมยนน นกหสดลงค บนมาโดยอากาศ เหนพระราชเทว จงชลอปกบนโผลง โดยหมายวา "ชนเนอ." พระราชาทรงตกพระทย ดวยเสยงโผลงของนกนน จงเสดจลกเขายงภายในพระราชนเวศน. พระราชเทวไมอาจไปโดยเรวได เพราะทรงครรภแก และเพราะเปน ผมชาตแหงคนขลาด. ครงนน นกนนจงโผลง ยงพระนางนนใหนง อยทกรงเลบ บนไปสอากาศแลว. เขาวา พวกนกเหลานน ทรง กาลงเทาชาง ๕ เชอก; เพราะฉะนน จงนาเหยอไปทางอากาศ จบ ณ ทอนพอใจแลว ยอมเคยวมงสะกน. แมพระนางนน อนนกนน นาไปอย ทรงหวาดตอมรณภย จงทรงดารวา "ถาวาเราจกรอง, ธรรมดาเสยงคน เปนทหวาดเสยวของสตวจาพวกดรจฉาน มนฟง เสยงนนแลว กจกทงเราเสย, เมอเปนเชนนน เรากจกถงความสนชพ พรอมกบเดกในครรภ; แตมนจบในทใดแลวเรมจะกนเรา, ในทนน เราจกรองขน แลวไลใหมนหนไป. พระนางยบยงไวได กเพราะ ความทพระองคเปนบณฑต. กในกาลนน ทหมวนตประเทศ มตนไทร ใหญตนหนง เจรญขนเลกนอยแลวกตงอย โดยอกาการดงมณฑป. นกนน นาเหยอมเนอเปนตนไปแลว ยอมเคยวกนทตนไทรนน ; เพราะฉะนน นกหสดลงคตวนน นาพระราชเทวแมนน ไปทตนไทร นนแล วางไวในระหวางคาคบไม แลดทางอนตนบนมาแลว. นยวา การแลดทางบนมาแลว เปนธรรมดาของนกเหลานน. ในขณะนน พระราชเทว ทรงดารวา "บดน ควรไลนกนใหหนไป" จง ทรงยกพระหตถทง ๒ ขน ทงปรบมอ ทงรอง ใหนกนนหนไปแลว


ครงนน ในเวลาพระอาทตยอสดงคต ลมกมมชวาตปนปวนแลว ใน พระครรภของพระราชเทวนน. มหาเมฆคารามรอง ตงขนในทกทศ ชอวาความหลบ มไดมแลวตลอดคนยงรง แกพระราชเทว ผดารง อยในความสข ไมไดแมสกคาพดวา "อยากลวเลย พระแมเจา" อนความทกขครอบงาแลว. แตเมอราตรสวาง ความปลอดโปรงจาก วลาหกกด, ความขนแหงอรณกด, ความออกแหงสตวผอยในครรภ ของพระนางกด ไดมแลว ในขณะเดยวกนนนแล. พระนางไดตงชอ พระโอรสวา "อเทน" เพราะถอเอาฤดเมฆและฤดอรณขนประสตแลว. [อลลกปปดาบสเสยพธ] ทอย แมของอลลกปปดาบส กอยในทไมไกลจากทนน. โดย ปกต ในวนมฝน พระดาบสนน ยอมไมไปสปา เพอประโยชนแก ผลาผล เพราะกลวหนาว, ไปยงโคนไมนน เกบกระดกเนอทนกกน แลว ทบตมใหมรสแลว กดมกน; เพราะฉะนน แมในวนนน พระ ดาบสกคดวา "จกเกบกระดก" จงไปทตนไมนน แสวงหากระดก ทโคนไมอย ไดยนเสยงเดกขางบน จงแลด เหนพระราชเทว จง ถามวา "ทานเปนใคร ?" พระราชเทว. ขาพเจาเปนหญงมนษย. ดาบส. ทานมาไดอยางไร ? เมอพระนางกลาววา 'นกหสด- ลงคนาขาพเจามา' จงกลาววา 'ทานจงลงมา.' พระเทว. ขาพเจากลวแตความเจอดวยชาต พระผเปนเจา. ดาบส. ทานเปนใคร ?


พระราชเทว. ขาพเจาเปนกษตรย. ดาบส. แมขาพเจากเปนกษตรยเหมอนกน. พระราชเทว. ถากระนน ทานจงแถลงมายากษตรย. พระดาบสนน แถลงแลว. พระราชเทว. ถากระนน ทานจงขนมา พาบตรนอยของ ขาพเจาลง. พระดาบสนน ทาทางขนโดยขางหนง ขนไปแลว รบเดก, เมอพระราชเทวกลาวหามวา "อยาเอามอถกตองขาพเจา," กไมถก พระนางเลย อมเดกลงมา. แมพระราชเทว กลงแลว. ครงนน พระดาบส นานางไปสอาศรมบท ไมกระทาศลเภทเลย บารงแลว ดวยความอนเคราะห, นานาผงทไมมตวมา นาขาวสาลอนเกดเอง มา ไดตมเปนยาคใหแลว. เมอพระดาบสนน กาลงบารงอยางนน, ในกาลอน พระนางจงคดวา "เราไมรจกทางมาทางไปเลย, แม เหตสกวาความคนเคยของเรากบพระดาบสแมน กไมม; กถาวา พระดาบสนจกทอดทงเราไปไหนเสย, เราแมทง ๒ คน กจกถงความ ตายในทนนนเอง, ควรเราทาอบายอยางใดอยางหนง ทาลายศล ของพระดาบสรปนเสย ทาโดยอาการทดาบสรนจะไมปลอยปละ เราไปได. ทนน พระราชเทว จงประเลาประโลมพระดาบสดวย การแสดงผานงผาหมหลดลย ใหถงความพนาศแหงศลแลว. ตงแต วนนนชนทงสองกอยสมครสงวาสกนแลว.


[กมารอเทนยกทพชาง] ตอมาในกาลวนหนง พระดาบส ตรวจดความประกอบแหง ดาวนกษตร เหนความ๑หมนหมองแหงดาวนกษตรของพระเจา ปรนตปะ จงตรสวา "นางผเจรญ พระเจาปรนตปะในกรงโกสมพ สวรรคตแลว." พระราชเทว. เหตไร พระผเปนเจา จงตรสอยางน ? ทานม ความอาฆาตกบพระเจาปรนตปะนนหรอ ? ดาบส. ไมม นางผเจรญ เราเหนความเศราหมองของดาว นกษตร ของพระเจาปรนตปะ จงพดอยางน. พระราชเทวทรงกนแสงแลว. ครงนน พระดาบส จงตรสถามพระราชเทวนนวา "เพราะ เหตไร หลอนจงรองไห?" เมอพระราชเทวตรสบอกความทพระเจา ปรนตปะนน เปนพระสวามของพระองคแลว, จงตรสวา อยารองไห ไป นางผเจรญ ธรรมดาสตวผเกดแลว ยอมตายแนแท." พระราชเทว. หมอมฉนทราบ พระผเปนเจา. ดาบส. เมอฉะน ไฉน หลอนจงรองไห ? พระราชเทว. บตรของหมอมฉน เปนผควรแกราชสมบตอน เปนของตระกล, ถาวา เขาอยทเมองนน เขาจกใหยกเศวตฉตร ขน, บดนเขาเกดเปนผเสอมใหญเสยแลว ดวยความโศกถงอยางน ขาพเจาจงรองไห พระผเปนเจา. ดาบส. ชางเถอะ นางผเจรญ อยาคดไปเลย; ถาวา หลอน ๑. นกขตตปฬน ความบบคนแหงนกษตร.


ปรารถนาราชสมบตใหบตร, ฉนจกทาอาการใหเขาไดราชสมบต (สมดงความปรารถนา). ครงนน พระดาบส ไดใหพณและมนตอนยงชางใหใคร แก บตรของพระนางแลว. ในกาลนน ชางหลายแสน มาพนอยทโคน ตนไทรยอย. ลาดบนน พระดาบส จงตรสกะกมารนนวา "เมอชาง ทงหลาย ยงไมมาถงนนแล, เจาจงขนตนไม, เมอชางทงหลายมา ถงแลว, จงรายมนตบทน ดดสายพณสายน ; ชางทงหมด ไมอาจ แมจะหนกลบแลด จกหนไป, ทนน เจาพงลงมา." กมารนน ทรงทา ตามนนแลว กลบมาทลบอกความเปนไปแลว. ครนถงวนท ๒ พระ ดาบส จงตรสกบกมารนนวา "ในวนน เจาจงรายมนตบทน ดด สายพณสายน; ชางจกกลบเหลยวดเบองหลงพลางหนไป. แมในกาล นน พระกมารกทรงทาตามนนแลว กลบมาทลบอกความเปนไปนน. ครงนน พระดาบสตรสเรยกพระมารดาของกมารนนมาแลว ตรสวา "นางผเจรญ หลอนจงใหขาวสาสนแกบตราของหลอน, เขาไปจาก ทนเทยว จกเปนพระเจาแผนดน." พระราชเทว ตรสเรยกพระ โอรสมาแลว ตรสวา "พอ เจาเปนลกของพระเจาปรนตปะในกรง โกสมพ, นกหสดลงค นาเรามาทงทมครรภ" ดงนแลว ตรสบอก ชอของเสนาบดเปนตน แลว ตรสวา "เมอเขาพากนไมเชอ เจา พงเอาผากมพลอนเปนพระภษาหม และพระธามรงคอนเปนเครอง ประดบของบดาน แสดง" ดงน จงสงไปแลว. พระกมารจงทลถามพระดาบสวา "บดน หมอมฉนจะทา


อยางไร ?" ดาบสกลาววา "เจาจงนงกงขางลางแหงตนไม รายมนตบทน ดดสายพณสายน ; ชางนายฝงนอมหลงเขามาหาเจา เจานงบนหลง ของมนเทยว จงไปยดเอาราชสมบต." พระกมารนน ถวายบงคมพระราชบดาพระราชมารดาแลว ทรงทาตามนนแลว นงบนหลงของชางตวทมาแลว กระซบบอกชาง วา "ขาพเจาเปนบตรของพระเจาปรนตปะในกรงโกสมพ, ขอทาน จงยดเอาราชสมบตอนเปนของบดาใหแกขาพเจาเถด นาย." ชาง นายฝง ฟงคานนแลว จงรองเปนเสยงชางวา "ชางจงมาประชม กนหลาย ๆ พน." ชางหลายพน มาประชมกนแลว. รองอกวา "ชางแก ๆ จงถอยไป." ชางแกพากนถอยไปแลว. รองอกวา "ชางตวเลก ๆ จงกลบไป." แมชางเหลานน กพากนกลบแลว. พระกมารนน อนชางนกรบตงหลายพนพากนแวดลอมแลว ถงบาน ปลายแดนแลว ประกาศวา "เราเปนลกพระเจาแผนดน, ผทปรารถนา สมบต จงมากบเรา." ตงแตนนไป กทรงทาการรวบรวมผคน ไป ลอมพระนครไวแลว สงคาขาด (สาสน) ไปวา "จะใหเรารบ หรอจะใหราชสมบต ?" ชาวเมองทงหลายกลาววา "เราจกไมให ทง ๒ อยาง, แทจรง พระราชเทวของพวกเรามพระครรภแก ถก นกหสดลงคพาไปแลว, เราทงหลาย ไมทราบวา พระนางยงม พระชนมอย หรอวาหาพระชนมไมแลว ตลอดกาลทเราไมทราบเรอง ราวของพระนาง เราจกไมใหทงการรบและราชสมบต." ไดยนวา


ความเปนพระเจาแผนดนโดยสบเชอสาย ไดมแลวในกาลนน. ลาดบ นน พระกมาร จงตรสวา "ฉนเปนบตรของพระนาง" แลวอาง ชอเสนาบดเปนตน เมอพวกเหลานนไมเชอถอแมอยางนน จงแสดง ผากมพลแดงและพระธามรงค. พวกชาวเมอง จาผากมพลแดงและ พระธามรงคนนได หมดความกนแหนงใจ จงเปดประต อภเษก กมารนนไวในราชสมบตแลว. นเปนเรองเกดแหงพระเจาอเทนกอน. [สองผวเมยเดนทางไปหาอาชพ] กเมอทพภกขภย เกดแลวในแควนอลลกปปะ ชายผหนง ชอ วา โกตหลก ไมอาจจะเปนอยได จงพาภรรยาผมบตรออน นามวา กาล จดแจงเสบยงออกไปแลว ดวยมงหมายวา "จะไปหากนท เมองโกสมพ." อาจารยบางทานกลาววา "เขาออกไปแลว ในเมอ มหาชนกาลงกายกนดวยโรคอหวาต" บาง. สองสามภรรยานน เดน ไปอย เมอเสบยงทางหมดสนแลว ถกความหวครอบงาแลว ไม สามารถจะนาเดกไปได. ครงนน สามจงกลาวกะภรรยาวา " หลอน เรามชวตอย กจกไดลกอก, ทงเขาเสยแลวไปเถด." ธรรมดาวา ดวงใจของมารดา ออนโยน; เพราะฉะนน นางจงพดวา "ดฉน ไมอาจทงลกทยงมชวตอยไดดอก." สาม. เมอเปนเชนน เราจะทาอยางไรกน? ภรรยา. เราเปลยนกนนาเขาไป. มารดายกลกขนประหนง พวกดอกไม ในวาระของตน กกไวทอก อมไปแลว กเอาใหแก


บดา. เวทนามกาลงแมกวาความหว บงเกดแกชายผเปนสามนน ใน ทซงเขารบเดกผเปนลกนนแลววางลง เขากพดกะภรรยานนแลว ๆ เลา ๆ วา "หลอน เรามชวตอย จกไดลก (อก). ทงมน เสยเถด." แมภรรยากหามเขาไวตงหลายครง แลวกเฉยเสย. เดก ถกเปลยนกนตามวาระ เหนอยออนเลยนอนหลบอยในมอของบดา. ชายผเปนสาม รวาลกชายนนหลบ จงปลอยใหมารดาเดนไปขาง หนากอน แลวเอาเดกนอนไวบนใบไมลาด ใตพทมไมแหงหนงแลว กเดน (ตามไป), มารดาเหลยวกลบแลด ไมเหนลก จงถามวา "นาย ลกของเราไปไหน ?" สาม. ฉนใหเขานอนอยภายใตพมไมแหงหนง. ภรรยา. นาย อยายงฉนใหฉบหายเลย, ฉนเวนลกเสยแลว ไมอาจเปนอยได, นายนาลกฉนมาเถด ประหารอกคราครวญแลว. ครงนน ชายผสาม จงกลบไปเอาเดกนนมาแลว. แมลกกตายเสย แลวในระหวางทาง. นายโกตหลก ทงบตรในฐานะมประมาณเทาน จงถกเขาทอดทง ๗ วาระ ในระหวางภพ ดวยผลแหงกรรมนน ดวย ประการฉะน. ชอวา บาปกรรมน อนบคคลไมควรดหมนวา "นอย," สองสามภรรยานน เดนทางไปถงตระกลของคนเลยงโค แหงหนงแลว. [นายโกตหลกตายไปเกดเปนสนข] กในวนนน มการทาขวญแมโคนมของนายโคบาล. ในเรอน ของนายโคบาล พระปจเจกพทธเจารปหนงฉนเปนนตย. นายโคบาล


นน นมนตพระปจเจกพทธเจาฉนเสรจแลว จงไดทาการมงคล. ขาวปายาสเขาจดแจงไวเปนอนมาก. นายโคบาล เหน ๒ สาม ภรรยานนมา จงถามวา " ทานมาจากไหน ?" ทราบเรองนนแลว เปนกลบตรมใจออนโยน จงกระทาความสงเคราะหใน ๒ สามภรรยา นน ให ๆ ขาวปายาสกบเนยใสเปนอนมาก. ภรรยาจงกลาวกะสามวา "นาย เมอทานมชวตอย ฉนกชอวา มชวตอย, ทานทองพรองมานาน, จงบรโภคตามความตองการ" ดงนแลว จงวางขาวปายาสไวเบองหนาเขาพรอมกบสปป ตนเอง บรโภคสปปเหลวแตนอยหนงเทานน. สวนนายโกตหลก บรโภค มากไป ไมอาจตดความอยากในอาหารได เพราะตวหวมาตง ๗-๘ วน นายโคบาล ครนให ๆ ขาวปายาสแก ๒ ผวเมยแลว ตนเอง จงเรมจะบรโภค. นายโกตหลกนงแลดเขาแลว เหนกอนขาวปายาส ทนายโคบาลปนใหแกนางสนขซงนอนอยแลวใตตง จงคดวา "นาง สนขตวน มบญ จงไดโภชนะเหนปานนเนองนตย." ตกกลางคน นายโกตหลกนน ไมสามารถจะยงขาวปายาสนนใหยอยได จงทา กาละ ไปเกดในทองแหงนางสนขนน. ครงนน ภรรยาของเขาทา สรรกจ (เผา) แลว กทาการรบจางอยในเรอนนนเอง ไดขาวสร ทะนานหนง หงแลว เอาใสบาตรพระปจเจกพทธเจาแลวกลาววา "ทานเจาขา ขอกศลอนน จงถอแกทาสของทานเถด" ดงนแลว จงคดวา "ควรเราจะอยในทนแล, พระผเปนเจายอมมาในทนเนอง นตย, ไทยธรรม จกมหรอไม กชางเถด, เราไหวอย ทาความ


ขวนขวายอย ยงใจใหเลอมใสอย ทกวน จกประสบบญมาก." (คดดงนแลว) นางจงทาการรบจางอยในบานนนนนเอง. [สนขตายเพราะอาลยในพระปจเจกพทธเจา] ในเดอนท ๖ หรอท ๗ นางสนขแมนนแล กคลอดลกออก มาตวหนง. นายโคบาลจงให ๆ นานมของแมโคนมตวหนงแกลก สนขนน. ไมนานเทาไรนก ลกสนขนนกเตบใหญ. ครงนน พระ ปจเจกพทธเจา เมอฉน ยอมใหกอนขาวแกลกสนขนน กอนหนง เปนนตย. เพราะอาศยกอนขาว สนขนน จงไดมความรกใครใน พระปจเจกพทธเจา. นายโคบาลยอมไปสทบารงของพระปจเจก- พทธเจา (วนหนง) ๒ ครงเนองนตย. นายโคบาลนน แมเดนไป กเอาไมตทพมไมและพนดนในทซงมเนอราย ระหวางทาง สงเสยง วา "ส ส" ๓ ครง ยงเนอรายใหหนไปแลว. แมสนข กไปดวย กบนายโคบาลนน. ในวนหนง นายโคบาลนน กลาวกะพระปจเจก- พทธเจาวา "ทานผเจรญ กาลใด ผมไมมโอกาสวาง กาลนน ผมจกสงสนขตวนมา: ขอพระผเปนเจาพงมาดวยเครองหมายแหง สนขนทกระผมสงมาแลว." ตงแตนนมา ในวนทไมมโอกาส นาย โคบาลนน กสงสนขไปวา "พอจงไป จงนาพระผเปนเจามา" ดวยคาเดยวเทานน สนขนนกวงไป ถงทซงนายตพมไมและพนดน กเหาขน ๓ ครง รวาเนอรายหนไปแลวดวยเสยงนน ไปถงทอยของ พะปจเจกพทธเจา ผกระทาสรรปฏบตแตเชาตร เขาไปยงบรรณ- ศาลา นงอยแลว ถงประตบรรณศาลา จงเหาขน ๓ ครง ใหทาน


รวาตนมาแลว กนอนหมอบอยทสวนขางหนง. เมอพระปจเจก- พทธเจากาหนดเวลาออกไปแลว สนขนนกเดนเหาไปขางหนา ๆ เทยว พระปจเจกพทธเจา เมอจะทดลองสนข จง (ทาเปน) เดนไป ทางอนในระหวาง ๆ ทนน สนข จงไปยนเหาขวางหนาของพระ ปจเจกพทธเจานนไว แลวนาทานลงทางนอกน. ตอมาในกาลวนหนง พระปจเจกพทธเจา เดนไปสทางอนแลว แมสนขนนจะยนขวาง หามอยขางหนากไมกลบ เอาเทากระตนสนขแลวกเดนไป: สนขรวา พระปจเจกพทธเจาไมกลบ จงกลบไปคาบชายผานงฉดมา นาทาน ลงสทางนอกน. สนขนน ไดยงความรกอนมกาลง ใหเกดขนแลว ในพระปจเจกพทธเจานน ดวยประการอยางน. ตอมาในกาลอน จวรของพระปจเจกพทธเจาเกาแลว. ครงนน นายโคบาล จงไดถวายผาสาหรบทาจวรแกทาน. พระปจเจกพทธเจา จงกลาวกบนายโคบาลนนวา "ผมอาย ชอวาการทาจวร อนบคคล ผเดยวทาไดยาก, อาตมา ไปสสถานสบายแลวจกไดทา." นายโคบาล. ทานผเจรญ นมนตทาทนเถด. พระปจเจกพทธเจา. ผมอาย อาตมา ไมอาจ. นายโคบาล. ทานผเจรญ ถากระนน ทานอยาไปอยภายนอก ใหนานนก. สนขไดยนฟงคาของคนทง ๒ นนอยเหมอนกน. พระปจเจกพทธเจา กลาวกะนายโคบาลนนวา "จงหยดเถด อบาสก" ใหนายโคบาลกลบแลว เหาะขนสเวหาส บายหนาตอ เขาคนธมาทน หลกไปแลว. สนขแลดพระปจเจกพทธเจา ผเหาะ


ไปทางอากาศ ยนเหาอยแลว เมอพระปจเจกพทธเจานนลบคลอง จกษไป หทยกแตกทาลายลง. [สนขไปเกดเปนโฆสกเทพบตร] ชอวา สตวดรจฉานทงหลายนน เปนสตวมชาตชอตรง ไม คดโกง; สวนมนษย ใจคดไปอยาง ปากพดไปอยาง (ไมตรงกน) เพราะเหตนนแล นายเปสสะ ผเปนบตรของนายควาญชาง จงกลาว วา๑ "ขาแตพระองคผเจรญ แทจรง ขนธบญจคอมนษยน รกชฏ ขาแตพระองคผเจรญ แทจรง ขนธบญจก คอ สตวของเลยงนตน. สนขนน ทากาละแลว ไปเกดในดาวดงสภพ มนางอปสร ๑ พน แวดลอม ไดเสวยสมบตใหญ กเพราะเปนสตวมความเหนอนตรง (และ) ไมคดโกงนน ดวยประการฉะน. เมอเทพบตรนนกระซบทใกลหของใคร ๆ เสยงยอมดงไปไกล ได ๑๖ โยชน สวนเสยงพดโดยปกต ยอมกลบเทพนครทงสน ซงม ประมาณหมนโยชน. เพราะเหตนนแล เทพบตรนน จงไดมนามวา "โฆสกเทพบตร." กนเปนผลของอะไร ? เปนผลของการเหาดวย ความรกในปจเจกพทธเจา. โฆสกเทพบตรนน ดารงอยในเทพนครนน ไมนาน กเคลอนแลว. [เหตทาใหเทพบตรเคลอน ๔ อยาง] จรงอย เทพบตรทงหลาย ยอมเครองจากเทวโลก ดวย เหต ๔ อยาง คอ :- ๑. ม. ม. ๑๓/๔.


๑. ดวยความสนอาย ๒. ดวยความสนบญ ๓. ดวยความสนอาหาร ๔. ดวยความโกรธ ในเหต ๔ อยางเหลานน เทพบตรองคใด ทาบญกรรมไวมาก เทพบตรองคนน เกดในเทวโลก ดารงอยตราบเทาอายแลว กเกด ในเทวโลกชนสง ๆ ขนไป, อยางน ชอวา ยอมเคลอนดวยความ สนอาย. เทพบตรองคใด ทาบญไวนอย; บญนน ของเทพบตรนน ยอมสนไปเสยในระหวางเทยว เหมอนธญชาต ทบคคลใสไวใน ฉางหลวง เพยง ๔-๕ ทะนานฉะนน, เทพบตรนน ยอมทากาละเสย ในระหวางเทยว, อยางน ชอวา ยอมเคลอนดวยความสนบญ เทพบตรบางองค มกบรโภคกามคณ ไมบรโภคอาหาร เพราะการ หลงลมสต มกายอนเหนอยออน ทากาละ, อยางน ชอวา ยอม เคลอนดวยความสนอาหาร. เทพบตรบางองค ไมอดทนสมบตของ ผอน โกรธเคองแลวจงทากาละ, อยางนชอวา ยอมเคลอนดวย ความโกรธ. [โฆสกเทพบตรไปเกดในกรงโกสมพ] กโฆสกเทพบตรน มกบรโภคกามคณอย หลงลมสต จง เคลอนดวยความสนอาหาร. กแลเคลอนเสรจแลว ไปถอสฏสนธ ในทองแหงหญงงามเมองในกรงโกสมพ. ในวนคลอด นางถามทาส วา "นอะไร ?" เมอนางทาสตอบวา "ลกชาย เจาคะ" จงบอก


ใหนางทาสเอาไปทงดวยคาวา "เจาจงเอาทารกนใสกระดงแลวเอา ไปทงทกองหยากเยอ." แทจรง หญงงามเมองทงหลาย ยอมเลยง ลกหญง ไมเลยงลกชาย; เพราะเชอสายของพวกหลอนจะสบไปได กดวยลกหญง. กาบาง สนขบาง ตางพากนจบกลมแวดลอมเดกไว. ดวยผลแหงการเหา อนเกดแตความรกในพระปจเจกพทธเจา สตว ตวหนงกไมอาจเขาใกลได. ในขณะนน คนผหนง ออกไปนอกบาน เหนการจบกลมของกาและสนขนน คดวา "นมนเหตอะไรกนหนอ ?" จงเดนไปทนน เหนทารก หวนไดความรกเหมอนดงลกจงนาไปสเรอน ดวยดใจวา "เราไดลกชายแลว." [นางกาลนาโฆสกทารกไปใหโคเหยยบ] ในกาลครงนน เศรษฐชาวเมองโกสมพ ไปสราชตระกล พบ ปโรหตเดนมาแตพระราชวง จงถามวา "ทานอาจารย วนน ทานไดตรวจตราดความประกอบของดาวนกษตร๑ อนเปนเหตเคราะหด เคราะหรายแลวหรอ ?" ปโรหต. จะ ทานมหาเศรษฐ. กจอะไรอนของพวกเราไมม. เศรษฐ. อะไรจะมแกชนบทหรอ ? ทานอาจารย. ปโรหต. อยางอนไมม, แตเดกทเกดในวนน จกไดเปนเศรษฐ ผประเสรฐในเมองน. ครงนน ภรรยาของเศรษฐมครรภแก, เพราะฉะนน เศรษฐ นน จงสงคนใชไปสเรอนโดยเรวดวยคาวา 'จงไป จงทราบภรรยา ๑. ตถกรณนกขตตโค ความประกอบแหงนกษตรอนเปนเครองกระทาซงตถ.


ของเรานนวา 'คลอดแลว หรอยงไมคลอด,' พอทราบวา "ยง ไมคลอด," เฝาพระราชาเสรจแลว รบหลบบาน เรยกหญงคนใช ชอกาลมาแลว ใหทรพย ๑ พน กลาววา "เจาจงไป จงตรวจด ในเมองน ใหทรพย ๑ พน พวกเอาเดกทเกดในวนนมา." นางกาล นนตรวจตราด ไปถงเรอนนน เหนเดกแลว จงถามหญงแมบานวา "เดกน เกดเมอไร" เมอหญงนนตอบวา "เกดวนน," จงพดวา "จงใหเดกนแกฉน จงประมลราคา ตงแตกหาปณะ ๑ เปนตน ให ทรพย ๑ พนแลว นาเดกนนไปแสดงแกเศรษฐ. เศรษฐคดวา "ถา วาลกของเรา จกเกดเปนลกหญง, เราจกใหมนอยรวมกบลกสาว ของเรานน แลวทาใหมนเปนเจาของตาแหนงเศรษฐ; ถาวาลกของเรา จกเกดเปนลกชาย เรากจกฆามนเสย" ดงนแลว จงใหรบเดกนน ไวในเรอน. ตอมา ภรรยาของเศรษฐนน คลอดบตรเปนชาย โดย ลวงไป ๒-๓ วน. เศรษฐ จงคดวา "เมอไมมเจาเดกน ลกชาย ของเรา กจกไดทาแหนงเศรษฐ, บดน ควรทเราจกฆามนเสยเถด" ดงนแลว จงเรยกนางกาลมาแลว กลาววา "แมจงไป ในเวลาท พวกโคออกจากคอก เจาจงเดกนใหนอนขวางไวทกลางประตคอก แมโคทงหลาย จกเหยยบมนใหตาย, แตตองรวา โคเหยยบมนหรอ ไมเหยยบแลวจงมา." นางกาลนน ไปแลว พอนายโคบาลเปด ประตคอกเทานน กเอาเดกใหนอนไว ตามนน (เหมอนทเศรษฐ สง). โคอสภะ ซงเปนนายฝง แมออกภายหลงโคทงปวงในเวลา อน (แต) ในวนนน ออกไปกอนกวาโคอนทงหมด ไดยนครอมทารก


ไวในระหวางเทาทง ๔. แมโคตงหลายรอย ตางกพากนเบยดเสยด ขางทง ๒ ของโคอสภะออกไป. ถงนายโคบาล กคดวา "เจาโค อสภะตวน เมอกอน ออกทหลงโคทกตว, แตวนน ออกไปกอนโค ทงหมด แลวยนนงอยทประตคอกเทยว, นนจะมเหตอนใดหนอ ?" จงเดนไป แลเหนเดกนอนอยภายใตทองโคนน หวนกลบไดความ รกเสมอนบตร จงนาไปสเรอน ดวยคดวา "เราไดลกชายแลว." นางกาล ไปแลว ถกเศรษฐถาม จงเลาเรองนน อนเศรษฐกลาว วา "เจาจงไป จงใหทรพยเขา ๑ พนแลว นามนกลบมาอก" ดงน แลว ใหทรพย ๑ พนแลว ไดนากลบมาใหอก. [นางกาลนาโฆสกไปใหเกวยนทบ] ครงนน เศรษฐกลาวกบนางกาลวา "แมกาล ในเมองน มพวกเกวยน ๕๐๐ เลม ลกขนแตเชามด ยอมไปคาขาย, เจาจง เอาเดกนไปใหนอนไวททางเกวยน (ทางลอ) พวกโคจกเหยยบมน หรอลอเกวยนจกตด (ตวมน) พอรเรองของมนแลว จงกลบมา." นางกาลนน นาเดกไปแลว ใหนอนอยททางเกวยน. ในกาลนน หวหนาเกวยน ไดไปขางหนา. ครงนน พวกโคของเขา ถงทนน แลว ตางพากนสลดแอกเสย. แมจะถกหวหนายกขนแลวขบไปตง หลายครง กไมเดนไปขางหนา. เมอหวหนานน พยายามอยกบโค ทง ๒ นนอยางนเทยว อรณขนแลว (กพอสวาง). เขาจงคดวา "โคทง ๒ พากนทาเหตน เพราะอะไร ?" จงตรวจตราดทาง เหนทารกแลว กคดวา "กรรมของเราหนกหนอ" มความยนดวา


"เราไดลกชายแลว" จงนาเดกนนไปสเรอน. นางกาลไปแลว อน เศรษฐถาม จงบอกความเปนไปนน อนเศรษฐบอกวา "เจาจงไป ใหทรพย (เขา) ๑ พนแลว จงนาเดกนนกลบมาอก" ดงนแลว ได กระทาตามนนแลว. [นางกาลนาโฆสกไปทงทปาชาผดบ] ครงนน เศรษฐ กลาวกะนางกาลนนวา "บดน เจาจงนา มนไปยงปาชาผดบ แลวเอานอนไวในระหวางพมไม, มนจกถกสตว มสนขปาเปนตนกด หรอถกอมนษยประหารตายในทนน, เจารวา มนตายแลวหรอไมตายเทยว จงกลบมา." นางกาลนน นาเดกนน ไป ใหนอนอยทปาชาผดบแลว ไดยนอย ณ ทควรแหงหนง. สนข บาง กาบาง อมนษยบาง ไมอาจเขาใกลเดกนนได. มคาถาม สอดเขามาวา "กมารดาบดาและบรรดาพนองเปนตน ใคร ๆ ชอวา ผรกษาของเดกนน ไมมมใชหรอ ? ใครรกษาตวเดกนนไว ?" แกวา "กรรมสกวาความเหาเทานน ซงเดกใหเปนไปแลว ดวยความรกใคร ในพระปจเจกพทธเจา ในเวลาเปนสนข รกษาเดกไว." ครงนน นายอชบาลผหนง ตอนแมแพะตงหลายแสนตวไปหากน เดนไป ขางปาชา. แมแพะตวหนงเคยวกนใบไมเปนตน เขาไปสพมไม เหนทารกแลว จงคกเขาใหนมแกทารก. แมนายอชบาล จะทาเสยง วา "เห, เห" กหาออกไปไม. เขาคดวา จกเอาไมตมนไลออก" จงเขาไปสพมไม เหนแมแพะคกเขาใหทารกนอยกนนมอย จงหวน กลบไดรบความรกในทารกเสมอนบตร จงพาเอาทารกนนไป ดวย


คดวา "เราไดลกชายแลว,' นางกาล เหนเหตนนแลว จงไป ถก เศรษฐถามแลว จงบอกความเหนไปอนนน อนเศรษฐกลาววา "เจาจงไป ใหทรพย (เขา) ๑ พนแลว นามนกลบมาอก" ได กระทาตามนนแลว. [นางกาลเอาโฆสกไปโยนเหว] ครงนน เศรษฐ กลาวกะนางทาสนนวา "แมกาล เจาจงเอา เดกนไป ขนสภเขาอนเปนททงโจร จงโยนมนลงไปในเหว, มนกระทบ ทองภเขา กจกเปนทอนเลกทอนนอย ตกลงทพน, เจารวา มนตาย แลวหรอไมตาย จงกลบมา." นางกาลนน นาเดกนนไปทนนแลว ยนอยบนยอดเขา โยนลงไปแลว. กพมไผใหญ อาศยทองภเขา นนแล เจรญโดยเทอกเขานนเอง. พมกระพงโหมหนาทบ ได คลมเบองบนพมไผนนไว. ทารกเมอตก จงตกลงบนพมนน เหมอน ตกลงบนผาขนสตว. ในวนนน หวหนาชางสาน มความตองการ ดวยไมไผ. เขาไปกบลกชาย เรมจะตดพมไมนน, เมอพมไมไผนนไหว อย เดกกไดรองขนแลว. เขาจงพดวา "เหมอนเสยงเดก" จงขนไป ทางหนง เหนเดกนน มใจยนด จงพาไปดวยคดวา "เราไดลกชายแลว." นางกาล ไปสสานกของเศรษฐ ถกเศรษฐนนถามแลว จงบอก เรองนน อนเศรษฐกลาววา "เจาจงไป เอาทรพยให (เขา) ๑ พน แลวนามนกลบมาอก" ไดทาตามนนแลว. [ใหทกขแกทานทกขนนถงตว] เมอเศรษฐ ทากรรมน ๆ อยนนเทยว เดกเตบใหญแลว. เขา


ไดมชอวา "โฆสกะ." นายโฆสกะนน ปรากฏแกเศรษฐประหนง หนามแทงตา. เศรษฐไมอาจเพอจะแลดเขาตรง ๆ ได. ครงนน เศรษฐ ตรองหาอบายจะฆานายโฆสกะนน จงไปสสานกของนายชางหมอผ สหายของตน แลวถามวา "เมอไร ทานจะเผาเตา ?" เมอเขา ตอบวา "พรงน" จงกลาววา "ถากระนน ทานจงเอาทรพย ๑ พน นไว แลวจงทาการงานใหฉนสกอยางหนง." นายชางหมอ. การงานอะไร ? นาย. เศรษฐ. ฉนมบตรชาตชวอยคนหนง ฉนจกสงมนมายงสานก ของทาน, เมอฉะน ทานจงใหมนเขาไปสหอง เอามดอนคมตดให เปนทอนนอยทอนใหญ เอาใสในตม แลวเผาในเตา ทรพย ๑ พน น เปนเชนกบรางวลของทาน. ในภายหลง ฉนจกทาสงทควรทา แกทานใหยงขนอก. นายชางหมอ. ไดจะ. ในวนรงขน เศรษฐจงเรยกนายโฆสกะมาแลว กลาววา "พอ เมอวานน ฉนสงการงานชางหมอไวอยางหนง, เจาจงมา จงไปยงสานกของเขาแลวพดอยางนวา "ไดยนวา ทานจงยงการ งานทคณพอของผมสงไวเมอวนวานนใหสาเรจเถด" ดงนแลว ได สงไปแลว. นายโฆสกะนน รบวา "จะ" ไดไปแลว. ฝายลกชาย ของเศรษฐ กาลงเลนคลกบพวกเดก เหนนายโฆสกะนน เดนไป ในทนน จงเรยกนายโฆสกะนนแลว ถามวา "ไปไหน ? พ" เมอนายโฆสกะบอกวา "เอาขาวของคณพอ ไปสานกของนายชาง


หมอ," จงพดวา "ฉนจกไปในทนน, เดกเหลานชนะฉนหลาย คะแนนแลว, พจะชนะเอาคะแนนคนใหฉน. นายโฆสกะ. พกลวคณพอ. ลกเศรษฐ. อยากลวพ ฉนจกนาขาวนนไปเอง, พวก เดกหลายคนชนะฉนแลว ทจงชงชยเอาคะแนนใหฉน จนกวาฉน จะกลบมา. ไดยนวา โฆสกะเปนผฉลาดในการเลนคล, เพราะฉะนน ลกชายของเศรษฐจงไดหนวงเหนยวนายโฆสกะนนไวอยางนน. ฝายโฆสกะนน จงพดกบลกชายเศรษฐนนวา "ถากระนน จงไปบอกกบนายชางหมอวา "ทราบวา เมอวานน คณพอผม สง ใหทานทาการงานไวอยางหนง, ทานจงยงการงานนนใหสาเรจ" ดง นแลว สงเขาไปแลว. ลกชายของเศรษฐนน ไมยงสานกของนาย ชางหมอนน ไดกลาวตามสงนน. ครงนน นายชางหมอ ไดฆาลกชาย เศรษฐนน ตามคาสงเศรษฐสงไวทเดยว แลวโยนไปในเตา. ฝายนายโฆสกะ เลนตลอดภาคของวน พอตกเยนกกลบบาน, เมอเศรษฐเหนแลว จงถามวา " ไมไดไปหรอ ? พอ " กแจงถง เหตทตนไมไดไปและเหตทนองชายไปใหทราบ. เศรษฐฟงคานนแลว จงรองลนวา " อยาไดฆาเลย " ปานประหนงวา มโลหตเดอดพลาน ในสรระทงสน ประคองแขนคราครวญอยวา " ชางหมอผเจรญ อยาใหเราฉบหายเสยเลย อยาใหเราฉบหายเสยเลย " ดงน ไดไป ยงสานกของนายชางหมอนนแลว. นายชางหมอ เหนเศรษฐนน มาอยโดยอาการอยางนน จง


พดวา "นาย ทานอยาทาเสยงดงไป, การงานของทานสาเรจแลว." เศรษฐนน อนความโศกเปรยบดงภเขาใหญทวมทบแลว เสวย โทมนส มประมาณมใชนอย ดงบคคลผมใจคดรายตอบคคลผไม ประทษรายฉะนน. [ทารายผไมทารายตอบยอมถงฐานะ ๑๐] เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "ผประทษราย ในทานผไมประทษราย หา อาชญามได ดวยอาชญา ยอมพลนถงฐานะ ๑๐ อยางใดอยางหนงทเดยว คอ พงถงเวทนา อนหยาบ, ความเสอม, ความแตกแหงสรระ, ความเจบไขอยางหนก, ความฟงซานแหง จต, ความขดของแตพระราชา, ความกลาว ตอยางทารณ, ความเสอมรอบแหงหมญาต, ความยอยยบแหงโภคะ, อกประการหนง ไฟ ปายอมไหมเรอนของผนน, เพราะความแตก แหงกาย เขาผมปญญาทราม ยอมเขาพงนรก." [อบายใหมของเศรษฐ] แมเชนนน เศรษฐ กไมอาจแลดนายโฆสกะนนตรง ๆ อกได, ครนคดหาอบายวา "อยางไร ? จงจะฆามนเสยได." มองเหน อบายวา "เราจดสงมนไปยงสานกของคนเกบสวย (นายเสมยน) ใน ๑๐๐ บานของเรา ใหมนตายเสย" ดงนแลว จงเขยนหนงสอไป


ถงคนเกบสวยนนวา "ผนเปนลกชวชาตของเรา, ฆามนเสยแลว จงโยนลงไปในหลมคถ. เมอทาการอยางนเสรจแลว, ฉนจกรสงท จะตอบแทนแกทานลงในภายหลง" ดงนแลว จงกลาววา "พอ โฆสกะ คนเกบสวยของฉน มอยทบานสวย ๑๐๐ บาน, เจาจงนา เอาจดหมายฉบบนไปใหเขา" ดงน จงเอาจดหมายผกไวทชายผา ของเขา. กนายโฆสกะนน ไมรจกอกษรสมย, เพราะตงแตเขาเปนเดก เศรษฐกครนคดฆาเขาเสมอ (แต) ไมอาจฆาได, จกใหเขาศกษา อกษรสมยไดอยางไร ? นายโฆสกะนน ผกจดหมายฆาตวเองไวท ชายผา ดวยประการฉะน เมอจะออกเดน จงพดวา "คณพอ ผมไมมเสบยงทาง." เศรษฐ. เจาไมตองมกจ (หวง) ดวยเสบยงทาง. ในบาน ชอโนน ในระหวางทาง เศรษฐผเปนสหายของขามอย เจาจงไป กนอาหารเชาทเรอนของเขาแลว จงเดนตอไป. นายโฆสกะนน รบวา "จะ" ไหวบดาแลว ออกเดนไป ถงบานนน ถามถงเรอนเศรษฐ เดนไปพบภรรยาของเศรษฐ. เมอ นางกลาววา "เจามาจากไหน ?" จงตอบวา "มาจากในเมอง." ภรรยาของเศรษฐ. เจาเปนลกของใคร ? โฆสกะ. คณแม ผมเปนลกของเศรษฐ ผเปนสหายของทาน. ภรรยาของเศรษฐ. เจาชอโฆสกะหรอ ? โฆสกะ. ขอรบ คณแม.


พรอมกบเวลาเหนเทานน ความรกใครเหมอนลกในโฆสกะนน บงเกดแกนางแลว. [ความรกเกดขนดวยเหต ๒ ประการ] กเศรษฐ มลกสาวอยคนหนง, นางมอายราว ๑๕-๑๖ ป รป รางสะสวย นาเลอมใส. เศรษฐใหหญงรบใชไวคนหนง เพอรกษา นาง แลวใหอยทหองมสร (หองพเศษ) ทพนชนบนแหงปราสาท ๗ ชน ในขณะนน ลกสาวเศรษฐใหหญงคนใชไปตลาด. ครงนน ภรรยาของเศรษฐ เหนหญงทาสนนแลว จงถามวา "จะไปไหน ? เมอนางตอบวา "ขาแตแมเจา ดฉนไปดวยกจรบใชแหงธดาของ แมเจา" จงกลาววา "เจาจงมาทางนกอน, งดการรบใชไว. จง ลาดตง, ลางเทา, ทานามน ปทนอน ใหบตรของเรา. จงทาการ รบใชภายหลง." นางไดกระทาการตามสงแลว. ครงนน ลกสาว ของเศรษฐ ไดดหญงรบใชนนผมาชา. ทนน หญงคนใชนน เรยนกะนางวา "แมเจา อยาเพมโกรธฉน. บตรเศรษฐชอโฆสกะ มาแลว, ดฉนทาสงน ๆ แกเขาแลว ไปในตลาดนนแลวจงมา." เพราะฟงชอวา "โฆสกะ" ผบตรเศรษฐนน ความรกเฉอนผวหนง เปนตน จดถงเยอในกระดก ตงขนแกลกสาวเศรษฐแลว. [ลกสาวเศรษฐแปลงสาสน] แทจรง ลกสาวเศรษฐนน เปนภรรยาของนายโฆสกะนน ในเวลาทเขาเปนนายโกตหลก ไดถวายขาวสกทะนานหนง แกพระ ปจเจกพทธเจา ดวยอานภาพแหงผลทานนน นางจงมาเกดใน


ตระกลเศรษฐน. ความรกในปางกอน ไดทวมทบยดลกสาวเศรษฐ นนไว ดวยประการฉะน. เพราะเหตนน พระผมพระภาคเจา จง ตรสวา "ความรกนน ยอมเกดดวยเหต ๒ ประการ อยางน คอ ดวยความอยรวมกนในกาลกอน ๑ ดวยการเกอกลกนในกาลปจจบน ๑ เหมอน อบล (อาศยเปอกตมและนา) เกดในนาฉะนน." ทนน นางจงถามหญงสาวใชนนวา "(เดยวน) เขาอยทไหน จะ ? แม" หญงสาวใช. เขานอนหลบอยบนทนอน (เจาคะ) แมเจา. ธดาเศรษฐ. กในมอของเขา มอะไรอยหรอ ? หญงสาวใช. มหนงสออยทชาวผาคะ แมเจา. ธดาเศรษฐนน จงคดวา "นนจะเปนหนงสออะไรหนอ ?" เมอนายโฆสกะนน กาลงหลบอย, เมอมารดาบดาไมแลเหน เพราะ มวเอาใจสงไปในเรองอน, ลงไปสสานก (ของเขา) แลว แกเอา หนงสอนน เขาไปยงหองของตน ปดประต เปดหนาตาง อาน หนงสอ เพราะนางฉลาดในอกษรสมย แลวคดวา "ตายจรง ! คน เขลา ผกหนงสอสาหรบฆาตวทชายผาแลวกเทยวไป. ถาเราไมเหน หนงสอแลว เขาคงไมมชวตอย" ดงนแลว จงฉกหนงสอฉบบ นนเสย เขยนหนงสออกฉบบหนง ตามถอยคาของเศรษฐวา "ลก ชายของขาพเจาน ชอเจาโฆสกะ, จงใหนาเครองบรรณาการมา


จากบาน (สวย) ๑๐๐ บาน ทามงคลกบบตรสาวเศรษฐในชนบทน ใหปลกเรอนขน ๒ ชน ในทามกลางบานเปนทอยของตน ทาการรกษา อยางแขงแรง ดวยเครองลอมคอกาแพงและเครองลอมคอบรษ, และจงสงขาวไปใหขาพเจาวา "การน การน ฉนทาเสรจแลว." เมอกรรมอยางนทานทาแลว ฉนจกรสงทควรทาแกทานลงในภาย หลง, กแลกครนเขยนเสรจแลว นางจงพบ ลงไปผกไวทชายผาของ นายโฆสกะนนตามเดม. [นายโฆสกะไดภรรยา] นายโฆสกะนน นอนหลบตลอดวน ลกขนบรโภคแลวกหลก ไป. ในวนรงขน เขาไปสบานนนแตเชาตร แลเหนนายเสมยนทากจ ในบานอยทเดยว. นางเสมยนนนเหนนายโฆสกะนนแลว จงถามวา "อะไร ? พอ" นายโฆสกะนน กลาววา "คณพอของผม สง หนงสอมาถงทาน" นายเสมยนจงถามวา "หนงสอเพอการอะไร ? พอ จงบอกมา" รบเอาหนงสอแลว อานดกมความพอใจ จง กลาวกะคหบดทงหลายวา "ผเจรญทงหลาย ขอเชญทานดความ รกใครในเราของนายเรา, ทานเศรษฐสงบตรชายมายงสานกของเรา ดวยแจงวา 'จงทามงคลแกบตรคนโตของเรา' พวกทานจงรบเอา ไมเปนตนมาเรว" ดงนแลว ใหปลกเรอนมประการดงกลาวแลว ในทามกลางบาน ใหนาเครองบรรณาการมาแตบาน ๑๐๐ บาน นา ลกสาวของเศรษฐในชนบทมากระทามงคลแลว จงสงขาวไปแก เศรษฐวา "การน การน ขาพเจาทาเสรจแลว."


[เศรษฐเสยใจจนเกดโรค] เพราะไดฟงขาวนน ความเสยใจอยางใหญ บงเกดแกเศรษฐ แลววา "เราใหทาสงใด สงนนไมสาเรจ, สงใดมใหทา สงนนก กลบสาเรจ." ความเศราโศกนน กบความเศราโศกถงบตร เปน อนเดยวกนเทยว ยงความรอนในทองใหเกดขน ใหเกดโรคอตสาร๑

แลว. แมลกสาวของเศรษฐ กบงคบพวกคนวา "ถาวาใคร ๆ มา จากสานกของเศรษฐ, ทานยงไมบอกแกเราแลว อยาบอกแกเศรษฐ- บตรกอน. แมเศรษฐเลา กคดวา "บดน เราจะไมทาบตรชวชาต คนนนใหเปนเจาของทรพยสมบตของเรา" ดงนแลว จงบอกนาย เสมยนคนหนงวา "ลง ฉนปรารถนาจะพบบตรของฉน, ทานจง สงคนรบใชไปคนหนง ใหเรยกบตรของฉนมา." เขารบวา "ไดจะ" ใหหนงสอแลว สงคนผหนงไป. ฝายลกสาวของเศรษฐ ทราบวา บรษนนมายนอยทประต ใหเรยกเขามาแลว ถามวา "อะไร ? พอ." คนรบใช. เศรษฐ ไมสบาย เพอจะพบลกชาย ใหเรยก (เขา) แมเจา. เศรษฐธดา. พอ เศรษฐยงมกาลง หรอถอยกาลง ? คนรบใช. ยงมกาลง บรโภคอาหารไดอยกอน แมเจา. ลกเศรษฐนน ไมใหบตรเศรษฐทราบเทยว ให ๆ ทอย และเสบยงทางแกเขาแลว กลาววา "ทานจกไปไดในเวลาทฉนสง ไป จงพกอยกอน." ๑. โรคอนยงโลหตใหแลนไปยง, โรคลงแดง.


มหาเศรษฐ ไดกลาวกะนายเสมยนอกวา "ลง ทานยงไมได สงหนงสอไปยงสานกบตรของฉนหรอ ?" นายเสมยน. สงไปแลว นาย คนผไปแลว ยงไมมากอน. เศรษฐ. ถากระนน ทานจงสงผอนไปอก. นายเสมยนนน สงไปแลว. ลกสาวของเศรษฐ ปฏบตแมในบรษนน อยางนนเหมอนกน. ในกาลนน โรคของเศรษฐ หนกแลว. ภาชนะหนงเขา, ภาชนะ หนงออก. เศรษฐ จงถามนายเสมยนอกวา "ลง ทานยงไมไดสง หนงสอไปยงสานกบตรของฉนแลวหรอ." นายเสมยน. สงไปแลว นาย แตคนทไปยงไมกลบ. เศรษฐ. ถากระนน ทานจงสงผอนไปอก. นายเสมยนนนสงไปแลว. ลกสาวเศรษฐ ถามประพฤตเหต นน แมกะบรษผมาในวาระท ๓ แลว. บรษผนน บอกวา "ขาแต นาย เศรษฐ ปวยหนก ตดอาหารเสยแลว มความตายเปน เบองหนา, ภาชนะหนงออก ภาชนะหนงเขา." ลกสาวของเศรษฐ จงคดวา "บดน เปนเวลาทเขาควรไปได" จงบอกแกเศรษฐบตร วา "ทราบวา คณพอของทานปวย." เมอเขากลาววา "พดอะไร ? หลอน " จงพดวา "ความไมสาราญมแกบดาของทานนน นาย." โฆสกะ. บดน ฉนควรทาอยางไร ? เศรษฐธดา. นาย เราจดถอเครองบรรณาการคนเกดจาก


บานสวย ๑๐๐ บาน ไปเยยมทาน. นายโฆสกะนน รบวา "จะ" แลวใหคนนาเครองบรรณาการ มา เอาเกวยนบรรทก หลกไปแลว. ครงนน ลกสาวของเศรษฐนน พดกะโฆสกะนนวา "บดา ของทานถอยกาลง, เมอเราถอเอาเครองบรรณาการมประมาณเทา นไป จกเปนการเนนชา, ขอทานจงใหขนบรรณาการนกลบเถด" ดงนแลว จงสงบรรณาการนนทงหมดไปสเรอนแหงตระกลของตน แลวพดอกวา "นาย ทานพงยนขางเทาแหงบดาของทาน, ฉนจก ยนขางเหนอศรษะ." เมอเขาไปสเรอนนนเทยว นางกบงคบพวก คนของตนวา "พวกทาน จงถอเอาการรกษาทงขางหนาเรอนทง ขางหลงเรอน. กในเวลาทเขาไป เศรษฐบตรไดยนอยแลวทขางเทา ของบดา, สวนภรรยาไดยนขางเหนอศรษะ. [เศรษฐทากาละ] ในขณะนน เศรษฐนอนหงายแลว. สวนนายเสมยน เมอนวด เทาของเศรษฐนน จงพดวา "นาย บตรชายของทานมาแลว." เศรษฐ. เขา อยทไหน ? นายเสมยน. เขา ยนอยทปลายเทา. ครงนน เศรษฐ เหนบตรชายนนแลว จงใหเรยกนายเสมยน มาแลว ถามวา "ในเรอนของฉนมทรพยอยเทาไร ?" เมอนาย เสมยนเรยนวา "นาย มอย ๔๐ โกฏเทานน, แตเครองอปโภค บรโภคและบาน นา สตว ๒ เทา ๔ เทา ยานพาหนะ มอยจานวน


เทาน ๆ," ใครจะพดวา "ฉนไมใหทรพย มประมาณเทานแกโฆสกะ บตรของฉน," (กลบ) พดวา "ฉนให." ลกสาวเศรษฐฟงคานนแลว คดวา "เศรษฐน เมอพด พงพดคาอะไรอน" เปนเหมอนเรารอน ดวยความโศก สยายผม รองไหกลาววา "คณพอ พดอะไรน. พวกเราฟงคาของทาน ชอแมน, พวกเราไมมบญหนอ" ดงนแลว จงเอาศรษะประหารเศรษฐนนททามกลางอก ลอมลงเอาศรษะกลง เกลอกอยททามกลางอกของเศรษฐนน แสดงอาการคราครวญ จน เศรษฐไมอาจพดไดอก. แมเศรษฐ กไดทากาละในขณะนนเอง. [พระเจาอเทนประทานตาแหนงเศรษฐแกนายโฆสกะ] ชนทงหลายสดบวา "เศรษฐถงอนจกรรมแลว" จงไป กราบทลพระเจาอเทน. พระเจาอเทน ทรงใหทาฌาปนกนสรระของ เศรษฐนนแลว ตรสถามวา "กลกชายหรอลกหญงของเศรษฐนนม อยหรอ ?" ชนทงหลายกราบทลวา "มอย พระเจาขา ลกชายของ เศรษฐนน ชอวา โฆสกะ, เศรษฐนน มอบหมายทรพยสมบต ทงหมดใหแกโฆสกะนนแลว กถงแกอนจกรรม พระเจาขา." พระ ราชาทรงใหเรยกตวเศรษฐบตรมาแลวในกาลอน. กในวนนนฝนตก, ทพระลานหลวง มนาขงอยในทนน ๆ เศรษฐบตรไปแลว ดวยหวง วา "จกเฝาพระราชา." พระราชา ทรงเปดพระแกล ทอดพระเนตร ดนายโฆสกะนนเดนมาอย ทรงเหนเขาโดดนาทพระลานหลวงเดนมา จงตรสถามเขา ซงมาถวายบงคมแลวยนอยวา "พอ เจาชอโฆสกะ


หรอ ?" เมอเขาทลวา "ถกแลว พระเจาขา" ทรงปลอบเขาวา "เจาอยาเสยใจวา 'บดาของเราถออนจกรรมแลว' เราจกให ตาแหนงเศรษฐ อนเปนของบดาของเจาแกเจานนเอง" ดงนแลว ทรงสงเขาไปวา "จงไปเถด พอ" และพระราชา ไดประทบยน ทอดพระเนตรดเขาซงไปอยเทยว. เขาไมโดดนาทเขาโดดในเวลาทมา ไดลงไปคอย ๆ. ครงนน พระราชา ตรสสงใหเรยกนายโฆสกะนนมาจากทนน แล แลวตรสถามวา "เพราะเหตไรหนอ ? พอ ทานเมอมาสสานก ของเราจงโดดนามาแลว. เมอไป เดยวนลงไปแลว จงคอย ๆ เดนไป." นายโฆสกะ ทลวา "เปนอยางนน พระเจาขา ขาพระ พทธเจา ยงเปนเดก ในขณะนน, นชอวา เปนเวลาเลน. กในกาล น ขาพระพทธเจา ไดรบทราบตาแหนงจากพระองคแลว. เพราะฉะนน การทขาพระองคไมเทยวเหมอนในกาลกอน แลวคอย ๆ ไป จงควร ในเดยวน." พระราชทรงสดบคานนแลว ทรงดารวา "ชายผน มปญญา. เราจกใหตาแหนงเศรษฐ แกเขาในบดนเถด" ดงนแลว ประทาน โภคะทบดาบรโภคแลว ไดประทานตาแหนงเศรษฐ พรอมดวย สรรพวตถ ๑๐๐ อยาง. [นายโฆสกะรบตาแหนงเศรษฐ] นายโฆสกะนน ยนอยบนรถ ไดกระทาประทกษณพระนคร แลว. ทอนนายโฆสกะนนแลดแลว ๆ ยอมหวนไหว. แมลกสาว


ของเศรษฐ นงปรกษากบนางกาลสาวใชวา "แมกาล สมบตม ประมาณเทาน สาเรจแลวแกบตรของทาน กเพราะอาศยเรา." กาล. เพราะเหตไร ? แม. เศรษฐธดา. เพราะโฆสกะน ผจดหมายฆาตวตายไวทชายผา มาสเรอนของพวกเรา, ครงนน ฉนฉกจดหมายฉบบนนของเขา เขยนจดหมายฉบบอน เพอใหทามงคลกบฉน ทาอารกขาในเขา สนกาลเทาน. กาล. แม ทานรเหนเพยงเทาน, แตเศรษฐมงแตจะฆาเขา ตงแตเขาเปนเดก กไมอาจเพอจะฆาได, อาศยนายโฆสกะนอยาง เดยว สนทรพยไปมากมาย. เศรษฐธดา. แม เศรษฐทากรรมหนกหนอ. เศรษฐธดานน เหนนายโฆสกะนน กระทาประทกษณพระนคร เขาไปสเรอน จงหวเราะ ดวยคดวา "สมบตมประมาณเทาน ๆ สาเรจแลว กเพราะอาศยเรา." ครงนน เศรษฐบตร เหนอาการนน จงถามวา "ทานหวเราะ ทาไม ?" เศรษฐธดา. เพราะอาศยเหตอนหนง. เศรษฐบตร. จงบอกเหตนน. เศรษฐธดานน ไมบอกแลว. เศรษฐบตรนน จงขวา "ถาไมบอก จะฟนเจาใหเปน ๒ ทอน" ดงน จงชกดาบออกแลว.


เศรษฐธดานน จงบอกวา "ดฉนหวเราะ กเพราะคดวา 'สมบต มประมาณเทาน น ทานไดแลว กเพราะอาศยฉน." เศรษฐ. ถาวาคณพอของฉน มอบมรดกของตนใหแกฉนแลว ทานจะไดเปนอะไรในทรพยนน. ไดยนวา เศรษฐ ไมรเรองอะไร สนกาลเทาน, เพราะฉะนน จงไมเชอถอยคาของเศรษฐธดานน. ครงนน เศรษฐธดานน ไดเลาเรองนนทงหมด แกเศรษฐบตรนนวา "บดาของทาน ใหหนงสอฆา (ตว) สงทานมาแลว, ดฉนทากรรม อยางน ๆ รกษาทานไวแลว." เศรษฐบตรไมเชอ พดวา "ทานพด ไมจรง" จงคดวา "เราจกถามแมกาล" ดงนนแลว จงกลาววา "ไดยนวา อยางนนหรอ ? แม." นางกาล จงกลาววา "พอ ตงแตทานเปนเดก เศรษฐประสงคจะฆาทาน แตไมอาจเพอจะฆาได, อาศยทาน สนทรพยไปมากมาย, ทานพนแลวจากความตายในท ๗ แหง, บดน มาแลว จากบานสวย ถงตาแหนงเศรษฐ พรอมกบ ดวยสรรพวตถอยางละ ๑๐๐." เศรษฐนน ฟงคานนแลว คดวา "เราทากรรมหนกหนอ เรา พนแลวจากความตายเหนปานนแล แลวเปนอยดวยความประมาท ไมสมควร, เราจกไมประมาท" ดงน สละทรพยวนละพน เรมตง ทานไว เพอคนเดนทางไกลและคนกาพรา เปนตนแลว. กฎมพ ชอวามตตะ ไดเปนผขวนขวายในการทานของเศรษฐ นนแลว. ความอบตของโฆสกะเศรษฐ เปนดงน.


[ทาลายฝาเรอนหนยอมพนอหวาตก] ในกาลนน เศรษฐ นามวา ภททวดย ในภททวดนคร ไดเปนอทฏฐบพพสหาย๑ของโฆสกเศรษฐแลว. โฆสกเศรษฐ ได ฟงสมบตและประเทศของภททวดยเศรษฐ ในสานกของพวก พอคา ซงมาแลว จากภททวดนคร ปรารถนาความเปนสหาย กบเศรษฐนน จงสงเครองบรรณาการไปแลว. แมภททวดยเศรษฐ ไดฟงสมบตและวยและประเทศของโฆสกเศรษฐ ในสานกของพวก พอคา ซงมาแลว จากกรงโกสมพ ปรารถนาความเปนสหายกบ เศรษฐ จงสงเครองบรรณาการไปแลว เศรษฐทง ๒ นน ไดเปน อทฏฐบพพสหายกนและกน อยแลว อยางน. ในการอน อหวาตกโรคตกแลว ในเรอนของภททวดยเศรษฐ เมออหวาตกโรคนนตกแลว แมลงวนยอมตายกอน, ตอนน ตกแตน หน ไก สกร สนข แมว โค ทาสหญง ทาสชาย ยอมตายไปโดย ลาดบกนทเดยว. มนษยเจาของเรอนยอมตายทหลงเขาทงหมด. ใน ชนเหลานน พวกใดทาลายฝาเรอนหนไป พวกนนยอมไดชวต. แม ในกาลนน เศรษฐ ภรยาและลกสาว กหนไปโดยวธนน ปรารถนา จะเหนโฆสกเศรษฐ จงดาเนนไปสกรงโกสมพ. ๓ คนนน มเสบยง หมดลงในระหวางทาง มสรระอดโรยดวยลมและแดด และดวย ความหวกระหาย ถงกรงโกสมพดวยความลาบาก อาบนาในสถาน อนสบายดวยนาแลว กเขาไปสศาลาแหงหนง ทประตเมอง. ๑. เพอนทไมเคยพบเหนกน.


ในกาลครงนน เศรษฐ กลาวกะภรยาวา "นางผเจรญ ผมา โดยทานองน ยอมไมถกใจแมของแมผบงเกดเกลา, ทราบวา สหาย ของเราสละทรพยวนและพน ใหทานแกคนเดนทาง คนกาพราเปนตน เราสงลกสาวไปในทนน ใหนาอาหารมา บารงสรระในทนแล สกวน สองวนแลว จงจกเยอนสหาย." นางรบวา "ดแลว นาย." เขาพา กนพกอยทศาลานนแล. ในวนรงขน เมอเขาบอกเวลาแลว เมอคน กาพราและคนเดนทางเปนตน กาลงไปเพอตองการอาหาร, มารดา และบดาจงสงลกสาวไปดวยคาวา "แม จงไปนาอาหารมาเพอพวก เรา." ธดาของตระกลทมโภคะมาก ไมละอายเทยว เพราะความท ตนมความละอายอนความวบตตดขาดแลว ถอถาดไปเพอตองการ อาหารกบคนกาพรา อนมตตกฎมพ ถามวา "ทานจกรบกสวน ? แม" กบอกวา "๓ สวน." ทนน มตตกฎมพ จงใหภตตาหาร ๓ สวนแกนาง. เมอนางนาภตรมาแลว ทง ๓ กนงเพอบรโภครวมกน. ครงนน มารดาและลกสาว จงกลาวกะเศรษฐวา "นาย อนความ วบต ยอมเกดขนแมแกตระกลใหญ, อยานกถงพวกฉน จงบรโภค เถด, อยาคดเลย." ออนวอนดวยประการตาง ๆ ยงเศรษฐนน ให บรโภคแลว ดวยประการอยางน. เศรษฐนน บรโภคแลว ไมสามารถจะใหอาหารยอยได, เมอ อรณขนไปอย, กไดทากาละแลว. มารดาและลกสาว คราครวญ ราใหดวยประการตาง ๆ. ในวนรงขน เดกหญง (กมารกา) เดน รองไหไปเพอตองการอาหาร อนมตตกฎมพนน เหนเขาแลวจงถาม


วา "ทานจกรบกสวน ? แม" จงบอกวา "๒ สวน." มตตกฎมพ นน จงไดให ๒ สวน. นางนามาแลว กออนวอนใหมารดาบรโภค. มารดานน อนธดาของตนนน ออนวอนอย บรโภคแลว ไมสามารถ จะใหอาหารยอยได ในวนนน กไดทากาละแลว. เดกหญงผเดยว เทานน รองไหราไร เปนผมความทกขเพราะความหว อนเกดขนแลว อยางหนก เพราะความเกดขนแหงทกขนน ในวนรงขน เดนรองไห ไปเพอตองการอาหาร กบพวกยาจก อนมตตกฎมพ ถามวา "ทาน จกรบกสวน ? แม" จงบอกวา "สวนเดยว." มตตกฎมพ จานาง ผรบภตรไดทง ๓ วน, เพราะเหตนน จงกลาวกะนางวา "จงฉบหาย เถด หญงถอย วนนเจารจกประมาณทองของเจาหรอ ?" ธดามตระกล สมบรณดวยหรโอตตปปะ เหมอนตองประหารดวยหอกทอก และ เหมอนรดดวยนาดางทแผล รองถามวา "อะไร ? นาย." มตตกฎมพ. วนกอนเจารบเองไปแลว ๓ สวน, วนวาน ๒ สวน วนนรบเอาสวนเดยว, วนน เจารประมาณทองของตวแลวหรอ ? กลธดา. นาย ทานอยาเขาใจฉนวา "รบไปเพอตนเองผเดยว." มต. เมอเปนเชนน ทาไมจงรบเอาไป ๓ สวนเลา ? แม. กล. ในวนกอน พวกฉนมกน ๓ คน นาย, วานน ม ๒ คน. วนน มฉนผเดยวเทานน. มตตกฎมพ จงถามวา "ดวยเหตไร ?" ฟงเรองทงหมด อน นางบอกแลว ตงแตตน ไมสามารถจะกลนนาตาไวได เกดความ เศราใจอยางเหลอเกน จงบอกวา "แม เมอมเหตอยางน อยา


คดไปเลย, ทานเปนธดาของภททวดยเศรษฐ ตงแตวนนไป จงเปน ธดาของเราเถด" ดงนแลว จมพตทศรษะ นาไปสทเรอน ตงไวใน ตาแหนงธดาคนโตของตนแลว. [เพราะทารวจงชอสามาวด] เศรษฐธดานน ฟงเสยงองคนงในโรงทาน จงถามวา "พอ ทาไม พอจงไมทาชนนใหเงยบเสยงแลวใหทานเลา ?" มตตกฎมพ จงกลาววา "ไมอาจเพอทาได แม." ธ. อาจ พอ. ม. อยางไร ? แม. ธ. พอ ขอทานจงลอมโรงทาน ตดประตไว ๒ แหง พอประมาณคนผเดยวเขาไปไดเทานนแลว จงบอกวา "พวกทาน จงเขาประตหนง ออกประตหนง" ดวยอาการอยางน ชนทงหลาย กจกเงยบเสยง รบทาน. มตตกมฎพนน ฟงคานนแลว จงกลาววา "อบายเขาทด แม" ดงน ใหกระทาดงนนแลว. แมเศรษฐธดานน ในกาลกอน ชอสามา, แตเพราะนางใหกระทารว จงชอวา สามาวด, จาเดม แตนน ความโกลาหลในโรงทาน กขาดหายไป. โฆสกเศรษฐ ไดฟงเสยงนน ในกาลกอน กพอใจวา "เสยงในโรงทานของเรา." แตเมอไมไดยนเสยง ๒-๓ วน จงถามมตตกฎมพ ผมสทบารงของ ตนวา "ทานเพอคนกาพราและเพอคนเดนทางไกลเปนตน อนทาน ยงใหอยหรอ ?"


มตตกฎมพ. ขอรบ นาย. โฆสกเศรษฐ. เมอเปนเชนน ทาไม ฉนจงไมไดยนเสยง ๒-๓ วน ? มต. ฉนทาอบาย โดยอาการทพวกเขาจะไมมเสยงรบกน. โฆ. เมอเปนเชนน เพราะเหตไร ทานจงไมทาในกาลกอนเลา ? มต. เพราะไมร นาย. โฆ. เดยวน ทานรไดอยางไร ? มต. ลกสาวของฉนบอกให นาย. โฆ. อนลกสาวของทาน ทฉนไมรจก มอยหรอ ? มตตกฎมพนน เลาเรองของภททวดยเศรษฐทงหมด จาเดม แตเกดอหวาตกโรคแลว กบอกความทตนตงธดาของเศรษฐนนไว ในตาแหนงลกสาวคนโตของตน. ครงนน เศรษฐ กลาวกะมตตกฎมพนนวา "เมอเปนเชนน เพราะเหตไร ทานจงไมบอกแกฉน ? ธดาแหงสหายของฉน กชอ วาธดาของฉน" ดงนแลว ใหเรยกนางสามาวดนนมาถามวา "แม ทานเปนลกสาวเศรษฐหรอ ?" สามาวด. จะ พอ. โฆสกเศรษฐ กลาววา "ถากระนน เจาอยาคดไป เจาเปน ธดาของฉน" ดงน จมพตนางสามาวดนนทศรษะ ใหหญง ๕๐๐ แกนางสามาวดนน เพอประโยชนแกความเปนบรวาร ตงนาง สามาวดนนไวในตาแหนงธดาคนโตของตนแลว.


[พระเจาอเทนไดอครมเหส] อยมา ณ กาลวนหนง ในนครนน ประกาศนกษตรฤกษแลว กในงานนกษตรฤกษนน แมกลธดาทงหลาย ผมไดออกไปภายนอก ตางพากนเดนไปสแมนา อาบนากบดวยบรวารของตน ๆ. เพราะ เหตนน ในวนนน แมนางสามาวด อนหญง ๕๐๐ แวดลอมแลว กไดไปเพออาบนา โดยทางพระลานหลวงเชนเดยวกน. ฝายพระเจา อเทน ประทบอยทสหบญชร๑ ทอดพระเนตรเหนนางสามาวดนน จงตรสถามวา "พวกน หญงฟองของใคร ?" ราชบรษ ทลวา "ไมเปนหญงฟอนของใคร พระเจาขา." อ. เมอเปนเชนน เปนลกสาวของใครเลา ? ร. เปนลกสาวของโฆสกเศรษฐ พระเจาขา นางนนชอ สามารวด. พระเจาอเทน พอทอดพรเนตรเหน กทรงเกดพระสเนหา จงรบสงใหสงสาสนไปใหเศรษฐวา "ไดยนวา ขอทานเศรษฐ จง สงธดามาใหแกฉน." ศ. สงไมได พระเจาขา. อ. ไดยนวา ขอทานเศรษฐอยาทาอยางนเลย, ขอทานเศรษฐ จงสงมา จงได. ศ. พวกขาพระพทธเจา ชอวาคฤหบด ใหไมได กเพราะกลว ภยคอการโบยตครานางกมารกา พระเจาขา. ๑. หนาตาง.


พระราชาทรงกรว จงรบสงใหตตราเรอน จบเศรษฐและ ภรยาของเศรษฐทมอใหทาไว ณ ภายนอก. นางสามาวด อาบนาแลว กลบมา ไมไดโอกาสเพอเขาสบานได จงถามวา "นอะไร ? พอ" บดาตอบวา "แม ในหลวง สงสาสนมา เพราะเหตแหงเจา. เมอพวกเรา กลาววา 'ไมให' จงรบสงใหตตราเรอน แลวทรง รบสงใหทาพวกเราไว ณ ภายนอก." นางสามาวดจงกลาววา "พอ กรรมหนกอนพอทาแลว, ธรรมดาพระราชา เมอสงสาสนมาแลว ไมควรทลวา 'ไมให' ควรทลวา 'ถาพระองคจงทรงรบธดาของ ขาพระพทธเจาพรอมทงบรวาร กจะถวาย สพอ." เศรษฐกลาววา "ดละ แม เมอเจาพอใจ พอกจกทาตามอยางนน" ดงนแลว จงใหสาสนไปถวายพระราชาตามนน. พระราชา ทรงรบวา "ดแลว" ทรงนานางสามาวดนนมา พรอมทงบรวาร ทรงอภเษก ตงไวในตาแหนงอครมเหสแลว. หญง ทเหลอ กไดเปนบรวารของนางเหมอนกน. นเปนเรองของนางสามาวด.


[พระเจาอเทนถกจบ]๑

กพระเจาอเทน ไดมพระราชเทวอกพระองคหนง ทรงพระนาม วา พระนางวาสลทตตา เปนพระราชธดาของพระเจาจณฑปชโชต. ความพสดารวา ในเมองอชเชน มพระราชาทรงพระนามวา พระเจา จณฑปชโชต. วนหนง พระองคเสดจมาจากพระราชอทยาน ทอด พระเนตรดสมบตของพระองคแลว ตรสวา "สมบตเชนน ของ ใคร ๆ แมอน มไหมหนอ ?" เมออามาตยกราบทลวา "นจะชอ วาสมบตอะไร ? สมบตของพระเจาอเทนในเมองโกสมพมากยงนก" ดงนแลวตรสวา "ถาอยางนน เราจกจบพระเจาอเทนนน." อามาตย. ใคร ๆ กไมสามารถจบทาวเธอได พระเจาขา. พระราชา. เราจกทาอบายบางอยาง จบใหได. อามาตย. ไมสามารถดอก พระเจาขา. พระราชา. เพราะเหตอะไรเลา ? อามาตย. เพราะพระเจาอเทนนน รศลปะ ชอหสดกนต, ทรง รายมนตแลวดดพณหสดกนตอย จะใหชางหนไปกได, จะจบเอา กได, ผทพรงพรอมดวยพาหนะชางชอวาเชนกบทาวเธอ เปนไมม. พระราชา. เราไมอาจทจะจบเขาไดหรอ ? อามาตย. พระเจาขา หากพระองคมความจานงพระทยฉะน โดยสวนเดยวแลว, ถาเชนนน ขอพระองคจงรบสงใหนายชางทา ชางไมขน แลวสงไปยงทอยของพระเจาอเทนนน ; ทาวเธอทรงสดบ ๑. พระมหาบญรอด ป. ๗ วดกนมาตยาราม แปล.


ถงพาหนะชางหรอพาหนะมาแลว ยอมเสดจไป แมสทไกล. เรา จกสามารถจบทาวเธอผเสดจมาในทนนได. พระราชา ตรสวา "อบายน ใชได" ดงนแลว จงรบสง ใหนายชางทาชางยนตสาเรจดวยไม เอาผาเกาหมขางนอก แลวทา เปนลวดลาย ใหปลอยไปทรมสระแหงหนง ในทใกลแวนแควนของ พระเจาอเทนนน. บรษ ๖๐ คนเดมไปมาภายในทองชาง, พวกเขา นามลชางมาทงไวในทนน ๆ. พรานปาคนหนง เหนชางแลวกคดวา "ชางน คควรแกพระเจาแผนดนของเรา" ดงนแลว จงไปกราบ ทลพระเจาอเทนวา "พระเจาขา ขาพระองคพบชางตวประเสรฐ ซงเผอกลวน มสวนเปรยบดวยยอดเขาไกรลาส คควรแกพระองค ทเดยว." พระเจาอเทน ใหพรานปานนแลเปนผนาทาง ขนทรงชาง พรอมดวยบรวาร เสดจออกไปแลว เหลาจารบรษ ทราบการเสดจ มาของทาวเธอ จงไปกราบทลแดพระเจาจณฑปชโชต. พระเจา จณฑปชโชตนน เสดจมาแลว ซมพลนกายไว ๒ ขาง ปลอยวาง ไวตรงกลาง. พระเจาอเทนไมทรงทราบ ถงการเสดจมาของทาวเธอ จงตดตามชางไป. มนษยทอยขางใน รบพาชางไมหนไปโดยเรว เมอพระราชา ทรงรายมนตดดพณอย, ชางไม ทาเหมอนไมไดยน เสยงแหงสายพณ หนไปถายเดยว. พระราชา ไมอาจทนพระยาชางได จงเสดจขนมาตดตามไป. เมอทาวเธอรบตามไปโดยเรว พลนกาย กลาหลง. พระราชา ไดเปนผ (เสดจ) พระองคเดยวเทานน. ครงนน เหลาบรษของพระเจาจณฑปชโชต ซงดกซมอยแลว ณ ๒ ขาง (ทาง)


จงจบทาวเธอถวายพระเจาแผนดนของตน. ตอมา พลนกายของ ทาวเธอ ทราบวา พระราชาของตนตกไปสอานาจแหงขาศกแลว จงตงคายอยภายนอก. [พระเจาจณฑปชโชตใหลกสาวเรยนมนต] ฝายพระเจาจณฑปชโชต ทรงสงใหจบพระเจาอเทนอยางจบ เปน แลวขงไวในเรอนขงโจรหลงหนง ใหปดประตเสย ทรงดม นาชยบานตลอด ๓ วน. ในวนท ๓ พระเจาอเทนทรงถามพวกผคม "พอทงหลาย พระเจาแผนดนของพวกเจาไปไหนเสย." พวกผคม. พระเจาแผนดน ทรงดมนาชยบาน ดวยทรงยนดวา เราจบปจจามตรได." พระเจาอเทน. พระเจาแผนดนของพวกเจามกรยาชางกระไร ดงผหญง, การจบพระเจาแผนดนผเปนศตรกนไดแลว จะปลอยหรอ ฆาเสย จงควรมใชหรอ ? นส กลบใหเรานงทนทกข แลวไปนงดม นาชยบานเสย. ผคมเหลานน กพากนไปทลเนอความนนแดพระราชา พระ องคเสดจไปตรสถามวา "ไดยนวา ทานพดอยางน จรงหรอ ?" อเทน. ถกแลว ทานมหาราชเจา. จณฑปชโชต. ดละ เราจกปลอยทาน, ทราบวา ทานม มนตเชนน, ทานจกใหมนตนนแกเราไหม ? อ. ตกลง ขาพเจาจกให. ในเวลาเรยน จงไหวขาพเจาแลว เรยนมนตนน ; กทานจกไหวขาพเจาหรอไมเลา ?


จ. เราจกไหวทานทาไม. อ. ทานจกไมไหวหรอ ? จ. เราจกไมไหว. อ. แมขาพเจา กจกไมให. จ. เมอเปนเชนน เราจกลงราชอาชญาแกทาน. อ. เชญทาเถด. ทานเปนอสระแกรางกายของขาพเจา, แต ไมเปนอสระแกจต. พระราชา ทรงสดบถอยคาอนองอาจของทาวเธอแลว จงทรง ดารวา "เราจกเรยนมนตของพระเจาอเทนน ไดอยางไรหนอ ?" แลวทรงคดไดวา "เราไมอาจใหคนอนรมนตน, เราจกใหธดาของ เราเรยนในสานกพระเจาอเทนน แลวจงเรยนเอาในสานกของนาง." ลาดบนน ทาวเธอจงตรสกะพระเจาอเทนนนวา "ทานจกใหแกคน อนผไหวแลวเรยนเอาหรอ ?" อ. อยางนน ทานมหาราช. จ. ถากระนน ในเรอนของเรามหญงคอมอยคนหนง, ทานยน อยภายนอกมาน จงบอกมนตแกหญงนน ผนงอยภายในมานเถด. อ. ดละ ทานมหาราช นางจะเปนคนคอมหรอคนงอย ก ชางเถอะ, เมอนางไหว, ขาพเจาจกให. ลาดบนน พระราชา เสดจไป ตรสบอกพระนางวาสลทตตา ราชธดาวา "ลกหญง ชายเปนโรคเรอนนาเตาคนหนง รมนตหาคา มได, พอไมอาจทจะใหคนอนรมนตนนได, เจาจงนงภายในมาน


ไหวชายนนแลวเรยนมนต, ชายนน ยนอยภายนอกมาน จกบอก แกเจา, พอจกเรยนจากสานกของเจา." พระเจาจณฑปชโชตนน ตรสทาใหพระราชธดาเปนหญงคอม ฝายพระเจาอเทน ใหเปนชาย โรคเรอนนาเตาอยางน เพราะทรงเกรงคนทง ๒ นน จะทาสนถวะ กนและกน. พระเจาอเทนนน ประทบยนอยนอกมานเทยว ไดตรสบอก มนตแกพระนางผไหวแลวนงภายในมาน. [พระอครมเหสองคท ๒ ของพระเจาอเทน] ตอมาวนหนง พระเจาอเทน ตรสกะพระนาง ผแมอนทาวเธอ ตรสบอกบอย ๆ กไมสามารถจะกลาวบทแหงมนตไดวา "เหวย อหญงคอม ! ปากของมงมรมขอบและกระพงแกมอนหนานก, มงจง วาไปอยางน." พระนางทรงกรว จงตรสวา "เหวย อายขเรอน ชวชาต มพดอะไร ? คนเชนกนะหรอ ชอวาหญงคอม ?" ดงน แลว ทรงยกมมมานขน, เมอพระเจาอเทน ตรสถามวา "ทาน เปนใคร ?" จงตรสตอบวา "เราชอ วาสลทตตา ธดาของพระเจา แผนดน." พระเจาอเทน. บดาของทาน เมอตรสถงทานแกเรา กตรสวา "หญงคอม." วาสลทตตา. แมเมอตรสแกเรา พระบดากทรงกลาวกระทาให ทานเปนคนโรคเรอนนาเตา. ทง ๒ คนนน คดวา "คานน ทาวเธอ คงจกตรสดวยเกรงเราจะสนถวะกน" แลวกทาสนถวะกนในภายใน มานนนเอง.


จาเดมแตนน การเรยนมนตหรอการเรยนศลปะ จงไมม. ฝายพระราชา ทรงถามพระธดาเปนนตยวา "เจายงเรยนศลปะ อยหรอ ? ลก." พระนางตรสวา "ขาแตพระราชบดา กระหมอมฉนยง เรยนอย เพคะ." ตอมา วนหนง พระเจาอเทน ตรสกะพระนางวา "นางผ เจรญ ชอวาหนาท ซงสามพงกระทา มารดาบดา พนองชายและ พนองหญง ไมสามารถจะทาไดเลย; หากเธอ จกใหชวตแกเรา, เรา จกใหหญง ๕๐๐ นางเปนบรวาร แลวใหตาแหนงอครมเหสแกเธอ." พระนาง ตรสวา "ถาพระองค จกอาจเพอตงอยในพระดารส น, หมอมฉนกจกถวายชวตทานแกพระองค." พระเจาอเทน ตรสตอบวา "พระนองหญง เราจกอาจ." พระนาง ทรงรบพระดารสวา "ตกลง เพคะ" ดงนแลวกเสดจ ไปสสานกพระราชบดา ถวายบงคมแลว ไดยนอยขางหนง. ลาดบนน ทาวเธอตรสถามพระนางวา "ศลปะ สาเรจแลวหรอ ? ลกหญง." วาสลทตตา. ขาแตพระบดา ศลปะ ยงไมสาเรจกอน เพคะ. ลาดบนน พระเจาจณฑปชโชต ตรสถามพระนางวา "ทาไม เลา ลกหญง ?" วาสลทตตา. ขาแตพระบดา กระหมอมฉนควรจะไดประต ประต ๑ กบพาหนะตว ๑. จณฑปชโชต. น เปนอยางไรเลา ลกหญง ?


วาสลทตตา. ขาแตพระบดา ทราบวา มโอสถขนาน ๑ จะตอง เกบในเวลากลางคน ดวยสญญาดวงดาว เพอประโยชนเปนอปการะ แหงมนต, เพราะฉะนน ในเวลาทกระหมอมฉน ออกไปในเวลา หรอนอกเวลา จงควรทจะไดประต ๆ ๑ กบพาหนะตว ๑. พระราชา ตรสรบวา "ได." พระเจาอเทนและพระนางวาสลทตตานน ไดยดประต ๑ ซง ตนพอใจ ไวในเงอมมอแลว. [พาหนะ ๕ ของพระเจาจณฑปชโชต] กพระราชา มพาหนะทง ๕ คอ นางชางตว ๑ ชอ ภททวด ไปไดวนละ ๕๐ โยชน. ทาสชอวา กากะ ไปได ๖๐ โยชน. มา ๒ ตว คอ มาเวลกงส และมามญชเกส ไปได ๑๐๐ โยชน ชางนาฬาคร ไปได ๑๒๐ โยชน. [ประวตทจะไดพาหนะเหลานน] ดงไดยนมา พระราชาพระองคนน ในเมอพระพทธเจายงมได ทรงอบตขน ไดเปนคนรบใชของอสรชนผหนง. ตอมา วนหนงเมอ อสรชนผนน ไปนอกพระนคร อาบนาแลวมาอย, พระปจเจก- พทธเจาองคหนง เขาไปสพระนครเพอบณฑบาต ไมไดภกษาเลย. สกอยางหนง เพราะชาวเมองทงสน ถกมารดลใจ มบาตรตามทลางไว แลว (เปลา) ออกไป. ลาดบนน มารเขาไปหาพระปจเจก- พทธเจานน ดวยเพศทไมมใครรจก แลวถามทานในขณะททานถง


ประตพระนครวา "ทานเจาขา ทานไดอะไร ๆ บางไหม ?" พระ ปจเจกพทธเจา ตอบวา "กเจาทาอาการคออนไมไดแกเราแลว มใชหรอ ?" ม. ถากระนน ขอทานจงกลบเขาไปอก, คราวน ขาพเจา จกไมทา. ป. เราจกไมกลบอก. กถาพระปจเจกพทธเจานน พงกลบไปไซร, มารนน จะพง สงรางของชาวเมองทงสน แลวปรบมอทาการหวเราะเยยอก, เมอ พระปจเจกพทธเจาไมกลบ มาร กหายไปในทนนเอง. ขณะนน อสรชนผนน พอเหนพระปจเจกพทธเจา ผมาอยดวยทงบาตรตามท ลางไวแลว (เปลา) จงไหว แลวถามวา "ทานเจาขา ทานได อะไร ๆ บางไหม ?" ทานตอบเขาวา "ผมอาย ฉนเทยวไปแลว ออกมาแลว." เขาคดวา "พระผเปนเจา ไมตอบคาทเราถาม กลบ กลาวคาอนเสย, ทานคงจกยงไมไดอะไร ๆ." ในทนใดนน เขาแลด บาตรของทาน เหนบาตรเปลา กเปนผแกลวกลา แตไมอาจรบบาตร เพราะยงไมรวา ภตรในเรอนของตน เสรจแลวหรอยงไมเสรจ จงกลาววา "ทานเจาขา ขอทานจงรอหนอย" ดงนแลว กไปสเรอน โดยเรว ถามวา "ภตรสาหรบเราเสรจแลวหรอ ?" เมอคนรบใช ตอบวา "เสรจแลว" จงกลาวกะคนรบใชนนวา "พอ คนอนทม ความเรวอนสมบรณกวาเจา ไมม, ดวยฝเทาอนเรว เจาจงไปถงพระ ผเปนเจานน กลาววา 'ทานเจาขา ขอทานจงใหบาตร,' แลวรบ


บาตรมาโดยเรว." เขาวงไปดวยคาสงคาเดยวเทานน รบบาตร นามา แลว. แมอสรชน ทาบาตรใหเตมดวยโถชนะของตน แลวกลาววา "เจาจงรบไป ถวายบาตรนแกพระผเปนเจา เราจะใหสวนบญ แตทาน น แกเจา." เขารบบาตรนนไปดวยฝเทา (เรว) ถวายบาตรแก พระปจเจกพทธเจา ไหวดวยเบญจางคประดษฐ แลวกลาววา "ทาน เจาขา เวลาจวนแจแลว, ขาพเจาไปและมา ดวยฝเทาอนเรวยง, ดวยผลแหงฝเทาของขาพเจาน ขอพาหนะทงหลาย ๕ ซงสามารถจะไป ได ๕๐ โยชน ๖๐ โยชน ๑๐๐ โยชน ๑๒๐ โยชน จงเกดขนแก ขาพเจา, อนง รางกายของขาพเจาผมาอยและไปอย ถกแสงแหงดวง อาทตยแผดเผาแลว, ดวยผลแหงความทรางกายถกแสงแหงดวงอาทตย แผนเผานนของขาพเจา ขออาชญาของขาพเจา จงแผไปเชนกบ แสงแหงดวงอาทตย ในท ๆ เกดแลวและเกดแลว; สวนบญ ใน เพาะบณฑบาตน อนนายใหแลวแกขาพเจา, ดวยผลอนไหลออกแหง สวนบญนน ขอขาพเจาจงเปนผมสวนแหงธรรมอนทานเหนแลว." พระปจเจกพทธเจากลาววา "ขอความปรารถนาททานตงไวน จง สาเรจ" แลวไดกระทาอนโมทนาวา :- "สงทตองการแลว ปรารถนาแลว จงพลน สาเรจแกทาน. ขอความดารทงปวง จงเตม ดง พระจนทร ซงมในดถท ๑๕. สงทตองการแลว ปรารถนาแลว จงพลนสาเรจแกทาน. ขอความ ดารทงปวง จงเตม ดงแกวมณ ชอวาโชตรส."


ไดทราบวา คาถา ๒ คาถานแล ชอวา คาถาอนโมทนาของ พระปจเจกพทธเจาทงหลาย. รตนะคอแกวมณ อนใหสงทมงหมาย ทงปวง [แกวสารพดนก] เรยกวา "แกวมณโชตรส" ในคาถานน. นเปนบรพจรตแหงบรษรบใชนน. เขาไดเปนพระเจาจณฑปชโชตใน บดน. และดวยผลอนไหลออกแหงกรรมนน พาหนะ ๕ เหลาน จง เกดขน. [พระเจาอเทนหน] ตอมา วนหนง พระราชา เสดจออก เพอทรงกฬาในพระ ราชอทยาน. พระเจาอเทน ทรงดารวา "เราควรหนไป ในวนน" จงทรงบรรจกระสอบหนงใหญ ๆ ใหเตมดวยเงนและทอง วางเหนอ หลงนางชาง แลวพาพระนางวาสลทตตาหนไป. ทหารรกษาวง ทงหลาย เหนพระเจาอเทน กาลงหนไป จงกราบทลแดพระราชา. พระราชาทรงสงพลไปดวยพระดารสสงวา "พวกเจาจงไปเรว." พระเจาอเทน ทรงทราบวา พลนกายไลตามแลว จงทรงแกกระสอบ กหาปณะ ทากหาปณะใหตก. พวกมนษยเกบกหาปณะขนแลวไลตาม ไปอก. ฝายพระเจาอเทน กทรงแกกระสอบทองแลวทาใหตก เมอ มนษยเหลานน มวเนนชาอย เพราะความละโมบในทอง กเสดจถง คายของพระองค ซงตงอยภายนอก. ขณะนน พลนกายพอเหน ทาวเธอเสดจมา กแวดลอมเชญเสดจใหเขาไปสพระนครของตน. ทาวเธอ ครนเสดจไปแลว กอภเษกพระนางวาสลทตตา ตงไวใน


ตาแหนงแหงอครมเหส. นเปนเรองของพระนางวาสลทตตา. [ประวตนางมาคนทยา] อนง หญงอนอก ชอวา นางมาคนทยา กไดตาแหนงแหง อครมเหส แตสานกของพระราชา. ไดยนวา นางเปนธดา ของ พราหมณชอมาคนทยะ ในแควนกร, แมมารดาของนางกชอวา มาคนทยาเหมอนกน. ถงอาของนางกชอวา มาคนทยะดวย นาง เปนคนมรปงามเปรยบดวยเทพอปสร. กบดาของนาง เมอไมไดสาม ทคควร [แกนาง] แมจะถกตระกลใหญ ๆ ออนวอน กกลงตะเพด เอาวา "พวกทานไมคควรแกลกสาวของฉน" แลวไลสงไป. ตอมา วนหนง พระศาสดาทรงตรวจดสตวโลกในเวลาใกลรง ทรงเหน อปนสยแหงอนาคามผล ของมาคนทยพราหมณ พรอมทงปชาบด๑

ทรงถอบาตรจวรของพระองคแลว ไดเสดจไปสสถานเปนทบาเรอไฟ ของพราหมณนน ในภายนอกนคม. พราหมณนน แลเหน อตภาพ อนเลศดวยความงามแหงพระรปของพระตถาคตแลว กคดวา "ชอวาบรษอนผเชนกบบรษน ยอมไมมในโลกน, บรษนเปนผคควร แกธดาของเรา, เราจกใหธดาของเราแกบรษน เพอประโยชนจะไดเลยง กน" ดงนแลว จงกลาววา "ทานสมณะ ธดาของขาพเจามอยคนหนง, ขาพเจายงไมเหนชายผคควรแกนาง ตลอดกาลมประมาณเทาน, ทาน เปนผคควรแกนาง, และนางกเปนผคควรแกทานแท, ควรทานไดนาง ๑. ภรรยา.


ไวเปนบาทบรจารกา และนางกควรไดทานไวเปนภสดา, เราจกให นางแกทาน ทานจงยนอยในทนแล จนกวาขาพเจาจะไป (กลบมา)." พระศาสดา ไมตรสอะไร ไดทรงดษณภาพ. พราหมณไปสเรอนโดย เรว กลาว (กะนางพราหมณ) วา "นาง ! นาง ! เราเหนผท สมควรแกลกสาวของเราแลว, หลอนจงแตงตวมนเรว ๆ เขา" ให' ธดานนแตงตวแลวพาไป พรอมกบนางพราหมณ ไดไปสสานกของ พระศาสดา. ทวพระนคร กกกอง (แตกตน) วา "พราหมณน ไมให (ลกสาว) แกใคร ๆ ดวยอางวา "ชายผสมควรแกลกสาว ของเราไมม" ตลอดกาลมประมาณเทาน. ไดยนวา "แกกลาววา 'วนน เราเหนชายผสมควรแกลกสาวของเราแลว,' ชายผนนจะเปน เชนไรหนอ ? พวกเราจกดชายผนน." มหาชนจงออกไปพรอมกบ พราหมณนนดวย. เมอพราหมณนน พาธดามาอย. พระศาสดา มไดประทบยนในททพราหมณนนพดไว ทรงแสดงเจดยคอรอยพระ- บาทไวในทนนแลว ไดเสดจไปประทบยนในทอน. แทจรง เจดยคอ รอยพระบาทของพระพทธเจาทงหลาย ยอมปรากฏในททพระองคทรง อธษฐานแลวเหยยบไวเทานน, ยอมไมปรากฏในทอน; อนง เจดย คอรอยพระบาท เปนสงททรงอธษฐานไวเพอประสงคแกบคคลเหลา ใด, บคคลเหลานนจาพวกเดยว ยอมแลเหนเจดยคอรอยพระบาทนน; กสตวมชางเปนตน จงเหยยบกตาม, มหาเมฆ (หาฝนใหญ) จงตก กตาม, ลมบาหม จงพดกตาม เพอจะใหบคคลเหลานนแลไมเหจ, ใคร ๆ กไมสามารถเพอจะลบเจดยคอรอยพระบาทนนได. ลาดบนน


นางพราหมณ กลาวกะพราหมณวา "ชายนนอยทไหน ?" พราหมณ คดวา "เราไดพดกะเขาวา 'ทานจงยนอยในทน,' เขาไปเสยในท ไหนหนอ ?" แลดอย กเหนเจดยคอรอยพระบาท จงกลาววา "น เปนรอยเทาของผนน." นางพราหมณ รายลกษณมนตแลวตรวจตรา ดลกษณะแหงรอยพระบาท เพราะความเปนผแคลวคลองในเวททง ๓๑

พรอมทงมนตสาหรบทายลกษณะ กลาววา "ทานพราหมณ นมใช รอยเทาของผมกเสพกามคณ ๕" แลวกลาวคาภานวา "กคนเจาราคะ พงมรอยเทากระหยง (เวา กลาง), คนเจาโทสะ ยอมมรอยเทาอนเสนบบ (หนกสน), คนเจาโมหะ ยอมมรอยเทาจกลง (หนกทางปลายนวเทา), คนมกเลสเครองมง บงอนเปนแลว มรอยเชนน น." ลาดบนน พราหมณกลาวกะนางวา "นาง หลอนเปนผมปกต เหนมนต เหมอนจระเขในตมนา เหมอนโจรอยในทามกลางเรอน จงนงเสยเถด." นางพราหมณกลาววา "ทานพราหมณ ทานอยากจะ พดคาใด กจงพดคานน ; รอยเทาน มใชรอยเทาของผมกเสพกามคณ ๕." พราหมณ แลดขางโนนขางน เหนพระศาสดาแลว กลาววา "น คอชายผนน" จงไปกลาววา "ทานสมณะ ขาพเจาจะใหธดา เพอตองการไดเลยงดกน." พระศาสดา ไมตรสเลยวา "เรามความ ๑. หกฉฏฐ เปนสตตม ในเมอเขากบธาตเปนไปในความฉลาด, สามารถ, แคลวคลอง เชน ธมมสส โกวโท ฉลาดในธรรม.


ตองการดวยธดาของทานหรอไมม" ตรสวา "พราหมณ เราจะ กลาวเหตอนหนงแกทาน," เมอพราหมณกลาววา "จงกลาวเถด ทานสมณะ" จงตรสบอกการทพระองคถกมารตดตาม ตงแตออก ผนวช จนถงโคนตนอชปาลนโครธและการประเลาประโลมอนธดา มารทงหลายผมาเพอระงบความโศกของมารนน ผโศกาดรอยวา "บดน พระสมณโคดมน ลวงวสยแหงเราเสยแลว" ประกอบขน ดวยสามารถแหงเพศนางกมารกาเปนตน ทโคนตนอชปาลนโครธ แลวตรสพระคาถานวา "เรามไดมแมความพอใจในเมถน เพราะเหน นางตณหา นางอรดและนางราคา, ไฉนเลา ? จกมความพอใจ เพราะเหนธดาของทานน ซง เตมไปดวยมตรและกรส, เราไมปรารถนา๑จะ ถกตองธดาของทานนแมดวยเทา." ในทสดแหงคาถา พราหมณและพราหมณ กตงอยในอนาคาม- ผล ฝายนางมาคนทยาผเปนธดาแล ผกอาฆาตในพระศาสดา วา "ถาสมณะนน ไมมความตองการดวยเรา, กควรกลาวถงความทตน ไมมความตองการ; แตสมณะน (กลบ) ทาใหเราเปนผเตมไปดวย มตรและกรส ; เอาเถอะ, เราอาศยความถงพรอมดวยชาต, ตระกล, ประเทศ, โภคะ, ยศและวย ไดภสดาเหนปานนนแลว จกรกรรม อนเราควรทาแกสมณโคดม. ๑. อจเฉ ลง เอ วตตมานาวภตต ปรสสบท อตตมบรษ, ไมใช เอยย สตตมวภตต.


ถามวา "กพระศาสดา ทรงทราบความเกดขนแหงความอาฆาต ในพระองค ของนางหรอไมทรงทราบ ?" ตอบวา "ทรงทราบเหมอนกน." ถามวา "เมอพระองคทรงทราบ เหตไฉนจงตรสพระคาถา ?" ตอบวา "พระองคตรสพระคาถา ดวยสามารถแหงพราหมณ และพราหมณทง ๒ นอกน." ธรรมดา พระพทธเจาทงหลาย ไมทรงคานงถงความอาฆาต ยอมทรงแสดงธรรม ดวยสามารถแหงบคคล ผควรบรรลมรรคผลเทา นน. มารดาบดา พานางมาคนทยานน ไปฝากนายจฬมาคนทยะ (อาว) ผเปนนองชายแลวไปสสานกของพระศาสดา ทง ๒ คนบวชแลว ก ไดบรรลอรหตผล. ฝายนายจฬมาคนทยะ คดวา "ธดาของเราไมควรแกผตาชา, ควรแกพระราชาผเดยว" จงพานางไปสเมองโกสมพ ตบแตงดวยเครอง ประดบทงปวงแลว ไดถวายแดพระเจาอเทน ดวยคาวา "นางแกวน ควรแกสมมตเทพ (ฝาละออกธลพระบาท)." พระเจาอเทนนน พอทอดพระเนตรเหนนาง กเกดสเนหาอยางแรงกลา จงประทานการ อภเษก ทามาตคาม ๕๐๐ ใหเปนบรวารของนาง ตงไวในตาแหนง แหงอครมเหสแลว. นเปนเรองของนางมาคนทยา. พระเจาอเทนนน ไดมอครมเหส ๓ นาง ซงมหญงฟองพน หารอยคนเปนบรวาร ดวยประการดงน.


[สามเศรษฐกบดาบส] กในสมยนนแล เมองโกสมพ มเศรษฐ ๓ คน คอ โฆสก- เศรษฐ, กกกฏเศรษฐ. ปาวารกเศรษฐ. เศรษฐเหลานน เมอ วสสปนายกาใกลเขมาแลว, เหนดาบส ๕๐๐ มาจากหมวนตประเทศ กาลงเทยวไปเพอภกษาในพระนคร กเลอมใส จงนมนตใหนงใหฉน แลว รบปฏญญาใหอยในสานกของตนตลอด ๔ เดอนแลว ใหปฏญญา เพอตองการแกอนมาอก ในสมยทชมดวยฝน (ฤดฝน) แลวสงไป. จาเดมแตนน แมดาบสทงหลาย อยในหมวนตประเทศตลอด ๘ เดอน แลว จงอยในสานกของเศรษฐเหลานน ตลอด ๔ เดอน. ดาบส เหลานน เมอมาจากหมวนตประเทศในเวลาอน เหนตนไทรใหญ ตนหนง ในแดนอรญ จงนงทโคนตนไทรนน. บรรดาดาบสเหลานน ดาบสผเปนหวหนา คดวา "เทวดาผสงอยในตนไมน จกมใชเทวดา ผตาศกด, เทวราชผมศกดใหญทเดยว พงมทตนไทรน; เปนการ ดหนอ, ถาหากเทวราชน พงใหนาควรดมแตหมฤษ." เทวราชนนได ถวายนาดมแลว. ดาบสคดถงนาอาบ. เทวราชกไดถวายนาอาบแมนน. ตอจากนน ดาบสผเปนหวหนา กคดถงโภชนะ เทวราชกถวาย โภชนะแมนน. ลาดบนน ดาบสนน ไดมความปรวตกนวา "เทวราชน ใหทกสงทเราคดแลวและคดแลว, เออหนอ เราพงเหนเทวราชนน." เทวราชนน ชาแรกลาตนไม แสดงตนแลว. ขณะนน ดาบสทงหลาย ถามเทวราชนนวา "ทานเทวราช ทานมสมบตมาก สมบตน ทานไดแลว เพราะทากรรมอะไรหนอ ?"


เทวราช. ขออยาซกถามเลย พระผเปนเจา. ดาบส. จงบอกมาเถด ทานเทวราช. เทวราชนน ละอายอย เพราะกรรมทตนทาไว เปนกรรมเลก นอย จงไมกลาจะบอก, แตเมอถกดาบสเหลานนเซาซบอย ๆ เขา กกลาววา "ถาเชนนน ขอทานทงหลายจงฟง" ดงนแลว จงเลาไป. [ประวตเทวดา] ไดยนวา เทวราชนน เปนคนเขญใจคนหนง แสวงหาการงาน จางอย ไดการงานจางในสานกของอนาถปณฑกเศรษฐแลว กอาศย การงานนนเลยงชวต. ตอมา เมอถงวนอโบสถวนหนง อนาถปณฑก- เศรษฐ มาจากวหารแลว ถามวา "ในวนน ใคร ๆ ไดบอกความ เปนวนอโบสถแกลกจางคนนนแลวหรอ ?" คนในบานตอบวา "ขา แตนาย ยงไมไดบอก." อนาถปณฑกะ กลาววา "ถาเชนนน พวก เจาจงหงอาหารเยนไวสาหรบเขา." คราวนน คนเหลานนกหงขาวสก แหงขาวสารกอบหนงไวเพอชายนน. ชายนน ทางานในปาตลอดวน นน มาในเวลาเยน เมอเขาคดขาวให กยงไมบรโภคโดยพลนกอน ดวยคดวา "เราเปนผหวแลว" คดวา "ในวนทงหลายอน ความ โกลาหลใหญ ยอมมในเรอนนวา 'ขอทานจงใหขาว ขอทานจงให แกง ขอทานจงใหกบ,' ในวนน ทกคนเปนผเงยบเสยง นอนแลว. พากนคดอาหารไวเพอเราคนเดยวเทานน; นเปนอยางไรหนอ ?" จง ถามวา "คนทเหลอ บรโภคแลวหรอ ?" คนทงหลายตอบวา


"ไมบรโภค พอ." ผรบจาง. เพราะเหตไร ? คนทงหลาย. ในเรอนน เขาไมหงอาหารในเยนวนอโบสถ ทงหลาย, คนทกคน ยอมเปนผรกษาอโบสถ, โดยทสด เดกแมผยง ดมนม ทานมหาเศรษฐ กใหบวนปาก ใหใสของมรสหวาน ๔ ชนด๑

ลงในปาก ทาใหเปนผรกษาอโบสถแลว, เมอประทปซงระคนดวย นามนหอม สวางอย เดกเลกและเดกใหญทงหลายไปสทนอนแลว ยอมสาธยายอาการ ๓๒; แตวา พวกเรามไดทาสตไว เพอจะนอก ความทวนนเปนวนอโบสถแกทาน, เพราะเหตนน พวกเราจงหงขาว ไวเพอทานคนเดยว, ทานจงรบประทานอาหารนนเถด. ผรบจาง. ถาการทเราเปนผรกษาอโบสถในบดน ยอมควรไซร แมเรากพงเปนผรกษาอโบสถ. คนทงหลาย. เศรษฐยอมรเรองน. ผรบจาง. ถาเชนนน ขอพวกทานจงถามเศรษฐนน. คนเหลานน ไปถามเศรษฐแลว. เศรษฐนน กลาวอยางนวา "ชายนน ไมบรโภคในบดน บวนปากแลว อธษฐานองคอโบสถ ทงหลาย จกไดอโบสถกรรมกงหนง." ฝายคนรบจาง ฟงคานน ไดกระทาตามนนแลว. เมอเขาหวโหยแลว เพราะทางานตลอดทงวน ลมกาเรบแลวในสรระ, เขาเอาเชอกผกทอง จบทปลายเชอกแลว กลงเกลอกอย. เศรษฐ สดบประพฤตเหตเชนนน มคนถอคบเพลง ให ๑. คอ เนยใส เนยขน นาผง นาออย.


คนถอเอาของมรสหวาน ๔ ชนด มาสสานกของชายนน ถามวา "เปนอยางไร ? พอ" ผรบจาง. นาย ลมกาเรบแกขาพเจา. เศรษฐ. ถาอยางนน เจาจงลกขน เคยวกนเภสชน. ผรบจาง. นาย แมทานทงหลายรบประทานแลวหรอ ? เศรษฐ. ความไมสบาย ของพวกเราไมม: เจาเคยว กนเถด. เขากลาววา "นาย ขาพเจา เมอทาอโบสถกรรม ไมไดอาจเพอ จะทาอโบสถกรรมทงสนได, แมในอโบสถกรรมกงหนงของขาพเจา อยาไดเปนของบกพรองเลย" ดงนแลว กไมปรารถนา (เพอจะ เคยวกน). ชายนน แมอนเศรษฐ กลาวอยวา "อยาทาอยางนเลย พอ" กไมปรารถนาแลว, เมออรณขนอย ทากาละแลว เหมอน ดอกไมทเหยวแหงฉะนน เกดเปนเทวดา ทตนไทรนน. เพราะเหตนน เทวดานน ครนกลาวเนอความนแลว จงกลาววา "เศรษฐนนเปน ผนบถอพระพทธเจาวาเปนของเรา นบถอพระธรรมวาเปนของเรา นบถอพระสงฆวาเปนของเรา, สมบตนน ขาพเจาไดแลว ดวยผล อนไหลออกแหอโบสถกรรมกงหนง ซงขาพเจาอาศยเศรษฐนน กระทาแลว." [ดาบสเลอมใสออกบวช] ดาบส ๕๐๐ พอฟงคาวา "พระพทธเจา" กลกขนประคอง


อญชลตอเทวดา กลาววา "ทานพดวา 'พระพทธเจา" ดงนแลว ใหเทวดานนปฏญญา ๓ ครงวา "ขาพเจาพดวา 'พระพทธเจา," แลว เปลงอทานวา "แมเสยงกกกองนแล กหาไดยากในโลก" แลว กลาววา "ทานเทวดา พวกเรา เปนผอนทานใหไดฟงเสยง ทยง มไดเคยฟงแลว ในแสนกลปเปนอเนก." ลาดบนน พวกดาบส ทเปนอนเตวาสก ไดกลาวคานกะอาจารยวา "ถาเชนนน พวกเรา จงพากนไปสสานกของพระศาสดา." อาจารย กลาวา "พอทง หลาย เศรษฐ ๓ ทาน เปนผมอปการมากแกพวกเรา, พรงน พวกเรารบภกษาในทอยของเศรษฐเหลานน บอกแมแกเศรษฐเหลานน แลว จงจกไป, พอทงหลาย พวกพอ จงยบยงอยกอน." ดาบส เหลานน ยบยงอยแลว, ในวนรงขน พวกเศรษฐ เตรยมขาวยาค และภตรแลว ปอาสนะไว รวา "วนน เปนวนมาแหงพระผเปนเจา ของเราทงหลาย," ทาการตอนรบ ดาบสเหลานนไปสทอย เชญ ใหนง ไดถวายภกษาแลว. ดาบสเหลานน ทาภตกจเสรจแลว กลาววา "ทานมหาเศรษฐทงหลาย พวกเราจกไป." เศรษฐ. ทานผเจรญทงหลาย ทานทงหลายรบปฏญญา ของ พวกขาพเจา ตลอด ๔ เดอน ซงมในฤดฝนแลวมใชหรอ ? บดน พวกทานจกไปไหน ? ดาบส. ไดยนวา พระพทธเจาเกดขนแลวในโลก, พระธรรม กเกดขนแลว, พระสงฆกเกดขนแลว, เพราะฉะนน เราทงหลาย จกไปสสานกของพระศาสดา.


เศรษฐ. กการไปสสานกของพระศาสดาพระองคนน ควรแก ทานทงหลายเทานนหรอ ? ดาบส. แมคนเหลาอน กควร ไมหาม ผมอาย. เศรษฐ. ทานผเจรญ ถาเชนนน ขอทานทงหลายจงรอกอน แมพวกขาพเจา ทาการตระเตรยมแลว กจะไป. ดาบสเหลานน กลาววา "เมอทานทงหลายทาการตระเตรยม อย, ความเนนชา ยอมมแกพวกเรา, พวกเราจะไปกอน, ทานทง หลายพงมาขางหลง" ดงนแลว กไปกอน, เฝาพระสมมาสมพทธเจา ชมเชยแลว ถวายบงคม นง ณ สวนขางหนง. ลาดบนน พระศาสดา ตรสอนปพพกถา แสดงธรรมแกดาบส เหลานน. ในทสดแหงเทศนา ดาบสทงปวง บรรลพระอรหตพรอม ทงปฏสมภทาทงหลายแลว ทลขอบรรพชา ไดเปนผทรงบาตรและ จวร อนสาเรจดวยฤทธ ดจพระเถระมพรรษาตง ๑๐๐ ในลาดบ แหงพระดารสวา "ทานทงหลาย จงเปนภกษมาเถด." [สามเศรษฐสรางวหาร] เศรษฐทง ๓ แมนนแล จดเกวยนคนละ ๕๐๐ เลม บรรทกเครอง อปกรณแกทาน มผาเครองนงหม เนยใส นาผงและนาออยเปนตน ไปถงเมองสาวตถแลว เขาไปสพระเชตวน ถวายบงคมพระศาสดา สดบธรรมกถาแลว ในทสดแหงกถา กตงอยในโสดาปตตผล ถวาย ทานอยในสานกของพระศาสดาประมาณกงเดอนแลว ทลเชญพระ


ศาสดา เพอประโยชนเสดจไปสเมองโกสมพ, เมอพระศาสดาจะ ประทานปฏญญา จงตรสวา "คฤหบดทงหลาย พระตถาคตทงหลาย ยอมยนดยงในเรอนวางแล" จงทลวา "ขอนน พวกขาพระองค ทราบแลว พระเจาขา การทพระองคเสดจมาดวยสาสนทพวก ขาพระองคสงไป ยอมควร" ดงนแลว ไปสเมองโกสมพ ใหสราง มหาวหาร ๓ คอ โฆสกเศรษฐ ใหสรางโฆสตาราม, กกกฎเศรษฐ ใหสรางกกกฎาราม, ปาวารกเศรษฐ ใหสรางปาวารการาม แลว สงสาสนไปเพอประโยชนแกอนเสดจมาแหงพระศาสดา. พระศาสดา ทรงสดบสาสนของเศรษฐเหลานน กไดเสดจไป ในทนนแลว. เศรษฐเหลานน ตอนรบเชญใหพระศาสดาเสดจเขาไป ในวหารแลว มอบถวาย ๓ ครงวา "ขาพระองค ขอถวายวหารน แกภกษสงฆอนมาแต ๔ ทศ ซงมพระพทธเจาเปนประมข" ดงนแลว ยอมปฏบตตามวาระ ๆ๑. พระศาสดา ยอมประทบอยในวหารหนง ๆ ทก ๆ วน, ประทบอยในวหารของเศรษฐคนใด, กยอมเสดจเทยวไป เพอบณฑบาตทประตเรอนของเศรษฐคนนนแล. [นายสมนมาลาการเลยงภกษสงฆ] กเศรษฐทง ๓ คนนน ไดมนายชางมาลา ชอสมนะ เปนผ อปฏฐาก. นายสมนมาลาการนน กลาวกะเศรษฐเหลานน อยางน วา "ขาพเจาเปนผกระทาการอปฏฐานทานทงหลายตลอดกาลนาน, ๑. ผลดเปลยนกนปฏบต.


เปนผใครเพอจะยงพระศาสดาใหเสวย: ขอทานทงหลาย จงใหพระ ศาสดาแกขาพเจาวนหนง." เศรษฐทง ๓ นน กลาววา "นาย ถาเชนนน ทานจงนมนต พระศาสดาเสวยในวนพรงนเถด." นายสมนมาลากานน รบคาวา "ดแลว นาย" ดงน จงนมนตพระศาสดา ตระเตรยมเครอง สกการะ. ในกาลนน พระราชาพระราชทานกหาปณะ ๘ กหาปณะ ใหเปนคาดอกไมแกนางสามาวดทก ๆ วน. ทาสของนางสามาวดนน ชอนางขชชตตรา ไปสสานกของนายสมนมาลาการ รบดอกไม ทงหลายเนองนตย. ตอมา นายมาลาการ กลาวกะนางขชชตตรานน ผมาในวนนน วา "ขาพเจานมนตพระศาสดาไวแลว, วนน ขาพเจา จกบชาพระศาสดาดวยดอกไมอนเลศ; นางจงรออย เปนผชวยเหลอ ในการเลยงพระ ฟงธรรม (เสยกอน) แลว จงรบดอกไมไป." นางรบคาวา "ได." นายสมนะ เลยงภกษสงฆ มพระพทธเจาเปนประมขแลว ได รบบาตรเพอประโยชนแกการกระทาอนโมทนา. พระศาสดาทรงเรม ธรรมเทศนาเปนเครองอนโมทนาแลว. ฝายนางขชชตตรา สดบ ธรรมกถาของพระศาสดาอยเทยว ตงอยในโสดาปตตผลแลว. ใน วนทงหลายอน นางถอเอากหาปณะ ๔ ไวสาหรบตน รบดอกไม ไปดวยกหาปณะ ๔. ในวนนน นางรบดอกไมไปดวยกหาปณะทง ๘ กหาปณะ. ลาดบนน นางสามาวด กลาวกะนางขชชตตรานน วา "แม


พระราชา พระราชทานคาดอกไมแกเราเพมขน ๒ เทาหรอหนอ ?" ขชชตตรา. หามได พระแมเจา. สามาวด. เมอเปนเชนน เพราะเหตไร ดอกไมจงมากเลา ? ขชชตตรา. ในวนทงหลายอน หมอมฉนถอเอากหาปณะ ๔ ไวสาหรบตน นาดอกไมมาดวยกหาปณะ ๔. สา. เพราะเหตไร ในวนน เจาจงไมถอเอา ? ขช. เพราะความทหมอมฉนฟงธรรมกถาของพระสมมาสมพทธ- เจาแลวบรรลธรรม. ลาดบนน นางสามาวด มไดคกคามนางขชชตตรานนเลย วา "เหวย นางทาสผชวราย เจาจงใหกหาปณะทเจาถอเอาแลวตลอด กาล มประมาณเทาน แกเรา" กลบกลาววา "แม เจาจงทา แมเราทงหลายใหดมอมฤตรสทเจาดมแลว," เมอนางกลาววา "ถา อยางนน ขอพระแมเจา จงยงหมอมฉนใหอาบนา" จงใหนางอาบ นา ดวยหมอนาหอม ๑๖ หมอแลว รบสงใหประทานผาสาฎกเนอ เกลยง ๒ ผน. นางขชชตตรานน นงผนหนง หมผนหนง ใหปอาสนะ แลว ใหนาพดมาอนหนง นงบนอาสนะ จบพนอนวจตร เรยก มาตะคาม ๕๐๐ มาแลว แสดงธรรมแกหญงเหลานน โดยทานองท พระศาสดาทรงแสดงแลวนนแล. หญงแมทงปวงเหลานน ฟงธรรม- กถาของนางแลว กตงอยในโสดาปตตผล. หญงแมทงปวงเหลานน ไหวนางขชชตตราแลว กลาววา "แม จาเดมแตวนน ทานอยา ทาการงานอนเศราหมอง (งานไพร ๆ), ทานจงตองอยในฐานะแหง


มารดาและฐานะแหงอาจารยของพวกขาพเจา ไปสสานกพระศาสดา ฟงธรรมทพระศาสดาทรงแสดงแลว จงกลาวแกพวกขาพเจา." นาง ขชชตตรา กระทาอยอยางนน ในกาลอน กเปนผทรงพระไตรปฎก แลว. [นางขชชตตาเลศในทางแสดงธรรม] ตอมา พระศาสดา ทรงตงนางขชชตตรานนไวในเอตทคคะ วา "ภกษทงหลาย นางขชชตตรานนน เปนผเลศกวาบรรดา อบาสกา สาวกา ของเรา ผเปนธรรมกถกา [แสดงธรรม- กถา].๑ หญง ๕๐๐ แมเหลานนแล กลาวกะนางขชชตตรานนอยางน วา "แม พวกขาพเจาใครเพอจะเฝาพระศาสดา, ขอทานจงแสดง พระศาสดานน แกขาพเจาทงหลาย, พวกขาพเจาจะบชาพระศาสดา นน ดวยเครองสกการบชา มของหอมและระเบยบดอกไมเปนตน." ขชชตตรา. แมเจาทงหลาย ชอวาราชสกล เปนของหนก. ขาพเจาไมอาจเพอจะพาทานทงหลายไปภายนอกได. พวกหญง. แม ทานอยใหพวกขาพเจาฉบหายเสยเลย, ขอ ทานจงแสดงพระศาสดาแกพวกขาพเจาเถด. ขชชตตรา. ถาอยางนน การแลด เปนการททานอาจ [ทาได] ดวยชองมประมาณเทาใด, จงเจาะชองมประมาณเทานน มฝาหอง เปนทอยของพวกทาน, ใหนาของหอมและระเบยบดอกไมเปนตนมา ๑. นยหนง แปลวา "ภกษทงหลาย บรรดาอบาสกา สาวกา ของเรา ผกลาวธรรม ทงหลาย นางขชชตตราน เปนผเลศ"


แลว ยนอยในทนน ๆ จงแลด จงเหยยดหตถทง ๒ ออกถวายบงคม และจงบชาพระศาสดา ผเสดจไปสเรอนของเศรษฐทง ๓. หญงเหลานน กระทาอยางนนแลว แลดพระศาสดาผเสดจไป และเสดจมาอย ถวายบงคม และบชาแลว. [ประวตหนาตาง] ตอมาวนหนง พระนางมาคนทยา เสดจออกเดนจากพน ปราสาทของตนไปสทอยของหญงเหลานน เหนชองในหองทงหลาย แลว จงถามวา "นอะไรกน ?" เมอหญงเหลานน ผไมรความ อาฆาตทพระนางนนผกไวในพระศาสดา จงตอบวา "พระศาสดา เสดจมาสนครน, พวกหมอมฉนยนอยในทน ยอมถวายบงคมและ บชาพระศาสดา" ดงนแลว คดวา "พระสมณโคดม ชอวามา แลวสนครน, บดนเราจกกระทากรรมทควรทาแกพระสมณโคดมนน แมหญงเหลาน กเปนอปฏฐายกา ของพระสมณโคดมนน, เราจก รกรรมทพงทาแมแกหญงเหลาน" จงไปกราบทลแดพระราชา วา "ขาแตมหาราช หญง ๕๐๐ รวมทงพระนางสามาวด มความ ปรารถนาในภายนอก, พระองคจกไมมพระชนมโดย ๒-๓ วนเปน แน." พระราชา ไมทรงเชอแลว ดวยทรงพระดารวา "หญงเหลา นน จกไมทากรรมเหนปานน." แมเมอพระนางมาคนทยากราบทล อก กไมทรงเชออยนนเอง. ลาดบนน พระนางคนทยา จงกราบทลพระราชานน ผแม


เมอตนกราบทลอยางนถง ๓ ครง กไมทรงเชอ วา "ถาพระองคไม ทรงเชอ (คา) หมอมฉนไซร, ขาแตมหาราช ของพระองค จง เสดจไปสทอยของหญงเหลานนแลว ทรงใครครวญดเถด." พระ ราชาเสดจไปทอดพระเนตรเหนชองในหองทงหลาย จงตรสถามวา "นอะไรกน ?" เมอหญงเหลานน กราบทลเนอความนนแลว, ไม ทรงพโรธตอหญงเหลานน มไดตรสอะไร ๆ เลย, รบสงใหปดชอง ทงหลายเสย แลวใหทาหนาตางมชองนอยไวในหองทงปวง. ไดยนวา หนาตางมชองนอยทงหลาย เกดขนแลวในกาลนน. [พระศาสดาผจญกบการแกแคน] พระนางมาคนทยา ไมอาจเพอจะทาอะไร ๆ แกหญงเหลานน ได กดารวา "เราจกทากรรมทควรทาแกพระสมณโคดมใหได" จงใหคาจางแกชาวเมองแลวกลาววา "พวกเจาพรอมดวยพวกผชาย ทเปนทาสและกรรมกร จงดา ปรภาษ พระสมณโคดมผเขาไปสภายใน พระนครเทยวอย ใหหนไป." พวกมจฉาทฏฐผไมเลอมใสในรตนะ ๓ กตดตามพระศาสดาผเสดจไปสภายในพระนคร ดาอย บรภาษอย ดวยวตถสาหรบดา ๑๐ อยางวา "๑. เจาเปนโจร ๒. เจาเปนพาล ๓. เจาเปนบา ๔. เจาเปนอฐ


๕. เจาเปนวว ๖. เจาเปนลา ๗. เจาเปนสตวนรก ๘. เจาเปนสตวดรจฉาน ๙. สคตของเจาไมม ๑๐. เจาหวงไดทคตอยางเดยว." ทานพระอานนท ฟงคานนแลว ไดทราบทลคานกะพระศาสดา วา "ขาแตพระองคผเจรญ ชาวเมองเหลาน ยอมดา ยอมบรภาษ พวกเรา, พวกเราจะไปในทอนจากทน." พระศาสดา ตรสถามวา "เราจะไปทไหน ? อานนท." พระอานนท กราบทลวา "ไปเมองอน พระเจาขา." พระศาสดา. เมอพวกมนษยในเมองนนดาอย, เราจกไปในท ไหนกนอกเลา ? อานนท. พระอานนท. ไปสเมองอน แมจากเมองนน พระเจาขา. พระศาสดา. เมอพวกมนษยในเมองนนดาอย, เราจกไปในท ไหนกนเลา ? พระอานนท. ไปเมองอน จากเมองนน พระเจาขา. พระศาสดา. อานนท การทาอยางน ไมควร; อธกรณเกดขน ในทใด, เมออธกรณนนสงบระงบแลวในทนนแล จงควรไปใน ทอน ; อานนท กพวกเหลานน ใครเลา ? ดา. พระอานนท. ขาแตพระองคผเจรญ พวกเหลานน ทกคนจน กระทงพวกทาสและกรรมกร ดา.


พระศาสดา ตรสวา "อานนท เราเปนเชนกบชางตวกาวลง สสงคราม, กการอดทนลกศรอนมาจาก ๔ ทศ ยอมเปนภาระของชาง ซงกาวลงสสงคราม ฉนใด ชอวาการอดทนตอถอยคาอนคนทศลเปน อนมากกลาวแลว กเปนภาระของเราฉนนนเหมอนกน" ดงนแลว เมอ ทรงปรารภพระองคแสดงธรรมไดภาษตคาถา ๓ เหลานในนาควรรค๑วา "เราจกอดกลนถอยคาลวงเกน ดงชางอดทน ลกศร ซงตกไปจากแลงในสงคราม, เพราะคน เปนอนมาก เปนผทศล, ราชบรษทงหลาย ยอม นาพาหนะทฝกแลวไปสทประชม, พระราชา ยอมเสดจขนพาหนะทฝกแลว; ในหมมนษย ผใดอดกลนถอยคาลวงเกนได, ผนนชอวาฝก (ตน) แลว เปนผประเสรฐสด. มาอสดร ทฝกแลวเปนสตวประเสรฐ. มาอาชาไนย มา สนธพทฝกแลว เปนสตวประเสรฐ, พระยาชาง ชาตกญชรทฝกแลว กเปนสตวประเสรฐ, (แต) ผฝกตนเองไดแลว ประเสรฐกวานน." ธรรมกถาไดมประโยชนแกมหาชนผถงพรอมแลว, พระศาสดา ครนทรงแสดงธรรมอยางนนแลว ตรสวา "อานนท เธออยาคด แลว, พวกเหลานน จกดาไดเพยง ๗ วนเทานน ในวนท ๗ จกเปน ผนง ; เพราะวา อธกรณซงเกดขนแกพระพทธเจาทงหลาย ยอมไม เกน ๗ วนไป." ๑. ข. ธ. ๒๕/๗๕.


[พระนางมาคนทยาหาความดวยเรองไก] พระนางมาคนทยา ใหคนดาพระศาสดาแลว (แต) ไมอาจให หนไปได จงคดวา "เราจกทาอยางไรหนอ ?" ดงนแลว คดวา "หญงเหลาน เปนผอปถมภพระสมณโคดมนน, เราจกทาความ ฉบหายใหแกหญงเหลานน" วนหนง เมอทาการรบใชอยในทเปนท เสวยนาจณฑแหงพระราชา สงขาวไปแกอาววา "โปรดทราบวา ฉนมความตองการดวยไกทงหลาย, ขออาวจงนาเอาไกตาย ๘ ตว ไกเปน ๘ ตวมา, กแลครนมาแลว จงยนอยทสดบนได บอกความ ทตนมาแลว แมเมอทรงรบสงวา ' จงเขามา, ' กอยาเขาไป จงสงไก เปน ๘ ตวไปกอน สงไกตายนอกนไปภายหลง," และนางได ประทานสนจางแกคนใชดวยสงวา "เจาพงกระทาตามคาของเรา." นายมาคนทยะมาแลว ใหทลแดพระราชาใหทรงทราบ, เมอ รบสงวา "จงเขามา" กกลาววา "เราจกไมเขาไปสทเปนทเสวย นาดมของพระราชา." ฝายพระนางมาคนทยา สงคนใชไปดวยคาวา "พอ เจาจงไปสสานกแหงอาวของเรา." เขาไปแลว นาไกเปน ๘ ตว ซงนายมาคนทยะนนใหแลวมา กราบทลวา "ขาแตสมมตเทพ ทาน ปโรหต สงเครองบรรณาการมาแลว." พระราชา ตรสวา "ดแท แกงออมเกดขนแกพวกเราแลว, ใครหนอแล ? ควรแกง." พระนาง มาคนทยา กราบทลวา "ขาแตมหาราช หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวด เปนประมข เปนผไมมการงานเทยวเตรอย, ขอพระองคจงสงไปให แกหญงเหลานน ; หญงเหลานนแกงและจกนามา (ถวาย)." พระ


ราชาทรงสงไปดวยพระดารสวา "เจาจงไปใหแกหญงเหลานน, ได ยนวา หญงเหลานน จงอยาใหในมอคนอน จงฆาแกงทเดยว." คนใชรบพระดารสวา "ดละ พระเจาขา" แลวไปบอกอยางนน เปนผอนหญงเหลานน คดคานแลววา "พวกฉนไมทาปาณาตบาต" จงมาทลความนนแดพระราชา. พระนางมาคนทยา กราบทลวา "ขาแตมหาราช พระองคเหนไหม ? บดน พระองคจกทรงทราบ การทาหรอไมทาปาณาตบาตแหงหญงเหลานน, ขอพระองคจงรบสง วา 'หญงเหลานนจงแกงสงไปถวายแกพระสมณโคดม' ดงนเถด พระ เจาขา." พระราชาตรสอยางนนแลวสงไป. คนใชนอกน ถอทาเปน เดนไปอย ไปแลว ใหไกเหลานนแกปโรหต รบไกตายไปสสานก ของหญงเหลานน กลาววา "ไดยนวา พวกทานแกงไกเหลานแลว จงสงไปสสานกพระศาสดา." หญงเหลานนกลาวรบรองวา "นา มาเถด นาย ชอวาการแกงไกตายนเปนกจของพวกเรา" ดงน แลว กรบไว. คนใชนนมาสสานกของพระราชา อนพระราชา ตรส ถามวา "เปนอยางไร ? พอ" จงกราบทลวา "เมอขาพระองค เพยงกลาววา 'พวกทาน จงแกงสงไปถวายพระสมณโคดม' เทา นน, หญงเหลานน กสวนทางมารบเอาแลว." พระนางมาคนทยา กราบทลวา "ขาแตมหาราช จงดเถด, หญงเหลานน หาทาให แกบคคลเชนพระองคไม; เมอหมอมฉน ทลวา 'หญงเหลานน มความปรารถนาในภายนอก,' พระองคกไมทรงเชอ." พระราชา


แมทรงสดบคานน กไดทรงอดกลนนงไวเชนเดม. พระนางมาคนทยา คดวา "เราจะทาอยางไรหนอแล ?" [พระนางมาคนทยาหาความดวยเรองง] กในกาลนน พระราช ยอมทรงยบยงอยตลอด ๗ วน ตาม วาระกน ณ พนปราสาทแหงหญงทง ๓ นน คอ พระนางสามาวด พระ นางวาสลทตตาและพระนางมาคนทยา. ลาดบนน พระนางมาคนทยา รวา "พรงน หรอมะรนน พระราชาจกเสดจไปสพนปราสาทของ พระนางสามาวด" จงสงขาวไปแกอาววา "โปรดทราบวา ฉนม ความตองการดวยง, ขออาวถอนเขยวงทงหลายแลวสงงไปตวหนง." นายมาคนทยะ กระทาอยางนนแลว สงไป. พระราชาทรงถอเอา พณหสดกนตเทยว เสดจไปสทเปนทเสดจไปของพระองค. ในราง พณนนมชอง ๆ หนง. พระนางมาคนทยา ปลอยงเขาไปทางชองนน แลวปดชองเสยดวยกลมดอกไม. งไดอยในภายในพณนนเองตลอด ๒-๓ วน. ในวนเสดจไปแหงพระราชา พระนางมาคนทยา ทลถาม วา "ขาแตสมมตเทพ วนน พระองคจกเสดจไปสปราสาทของ มเหสคนไหน ?" เมอตรสตอบวา "ของนางสามาวด," จงกราบ ทลวา "ขาแตมหาราช วนน หมอมฉนเหนสบนไมเปนทพอใจ, ขาแตสมมตเทพ พระองคไมอาจเสดจไปในทนนได พระเจาขา." พระราชา ตรสวา "เราจกไปใหได." พระนางหามไวถง ๓ ครง แลว ทลวา "เมอเปนเชนน แมหมอมฉนจกไปกบพระองคดวย,"


แมพระราชาใหกลบอยกไมกลบ ทราบทลวา "หมอมฉนไมทราบวา 'จกมเหตอะไร ?' พระเจาขา" ดงนนแลว กไดไปกบพระราชา จนได. พระราชาทรงผา ดอกไม ของหอม และเครองอาภรณ ซง หมหญงรวมดวยพระนางสามาวดถวาย เสวยโภชนะอนด วางพณ ไวเบองบนพระเศยร แลวบรรทมบนทบรรทม. พระนางมาคนทยา ทาเปนเดนไปมา ไดนากลมดอกไมออกจากชองพณ. ง อดอาหาร ถง ๒-๓ วน เลอยออกมาจากชองนนพน (พษ) แผพงพาน นอน บนพระแทนทบรรทมแลว. พระนางมาคนทยา เหนงนน กรองแหว ขนวา "ง พระเจาขา" เมอจะดาพระราชาและหญงเหลานน จง กลาววา "พระเจาแผนดนโงองคน ไมมวาสนา ไมฟงคาพดของเรา แมอกหญงเหลาน กเปนคนไมมสร หวดอ, ไมฟงคาพดของเรา จากสานกของพระเจาแผนดนหรอ ? พวกเจา เมอพระเจาแผนดน พระองคน พอสวรรคตแลว จกเปนอยสบายหรอหนอ ? เมอพระ เจาแผนดนยงทรงพระชนมอย พวกเจาเปนอยลาบากหรอ ? วนน เราเหนการฝนรายแลว, พระองคเอย พระองคไมทรงฟงเสยงของ หมอมฉนแมผวงวอนอยวา 'ไมควรเสดจไปปราสาทของพระนาง สามาวด." [พระเจาอเทนลงโทษพระนางสามาวด] พระราชา ทอดพระเนตรเหนงแลว กทรงสะดงพระหฤทย กลวแตมรณะ ไดเปนประดจลกโพลงดวยความพโรธวา "หญง


เหลาน มาทากรรมแมเหนปานน, ช ช เรากชวชา ไมเชอคาของ นางมาคนทยาน แมผบอกความทหญงเหลานเปนคนลามก, ครงกอน มนเจาะชองไวในหองทงหลายของตนนงอยแลว, เมอเราสงไกไปให กสงคนมาอก, วนนปลอยงไวบนทนอน. ฝายพระนางสามาวด กไดใหโอวาทแกหญง ๕๐๐ วา "แม ทงหลาย ทพงอนของพวกเราหามไม, ทานทงหลายจงยงเมตตา- จตอนสมาเสมอนนแล ใหเปนไปในพระราชาผเปนจอมแหงนรชน ในพระเทวและในตน, ทานทงหลายอยาทาความโกรธตอใคร ๆ." พระราชา ทรงถอธนมสณฐานดงงาชาง (หรอเขาสตว) ซงม กาลง (แหงการโกง) ของคนพนหนง ทรงขนสายแลวพาดลกศร อนกาซาบดวยยาพษ ทาพระนางสามาวดไว ณ เบองหนา ใหหญงเหลา นนทกคน ยนตามลาดบกนแลว จงปลอยลกศรไปทพระอระของ พระนางสามาวด. ลกศรนน หวนกลบบายหนาสทางทตนมาเทยว ประดจจะเขาไปสพระหทยของพระราชา ไดตงอยแลวดวยเมตตา- นภาพ ของพระนางสามาวดนน. พระราชา ทรงพระดารวา "ลกศร ทเรายงไป ยอมแทงทะลไปไดแมซงศลา, แมฐานะทจะกระทบ ในอากาศกไมม, กเมอเปนเชนน ลกศรน กลบมงหนามาสหวใจ ของเรา (ทาไม ?); แทจรง แมศรลกน ไมมจต ไมใชสตว ไมใชของมชวต ยงรจกคณของนางสามาวด, ตวเรา แมเปนมนษย กหาร (คณ) ไม."


พระเจาอเทนประทานพรแกพระนางสามาวด ทาวเธอทงธนเสย ทรงประคองอญชล นงกระหยงแทบบาท- มลของพระนางสามาวด ตรสคาถานวา "เราฟนเฟอน เลอนหลง, ทศทงปวง ยอม มดตอแกเรา, สามาวดเอย เจาจงตานทาน เราไว, และเจาจงเปนทพงของเรา." พระนางสามาวด สดบพระดารสของทาวเธอแลวกมไดกราบ ทลวา "ดแลว สมมตเทพ พระองคจงถงหมอมฉนเปนทพงเถด," (แต) กราบทลวา "ขาแตมหาราช หมอมฉนถงผใดวาเปนทพง แมพระองคกจะถงผนนแล วาเปนทพงเถด." "พระนางสามาวด ผเปนสาวกาของพระสมมา- สมพทธเจา ครนกลาวคานแลว กกลาววา "พระองค อยาทรงถงหมอมฉนเปนทพงเลย, หมอมฉนถงผใดวาเปนทพง, ขาแตมหาราช ผนนคอพระพทธเจา, พระพทธเจานนเปนผ เยยมยอด, ขอพระองคทรงถงพระพทธเจา พระองคนนเปนทพงดวย, ทรงเปนทพงของ หมอมฉนดวย." พระราชา ทรงสดบคาของพระนางสามาวดนนแลว จงตรสวา "บดน เรายงกลวมากขน" แลวตรสคาถานวา "เรานเลอนหลงยงขน, ทศทงปวงยอมมอตอ


แกรา, สามาวดเอย เจาจงตานทานเราไว และเจาจงเปนทพงของเรา." ลาดบนน พระนางสามาวดนน กทลถามทาวเธออก โดยนย กอนนนแล, เมอทาวเธอตรสวา "ถาเชนนน เราขอถงเจาและพระ ศาสดาวาเปนทพง และเราจะใหพรแกเจา" ดงนแลว จงกราบทล วา "ขาแตมหาราช พรจงเปนสงอนหมอมฉนไดรบเถด." ทาวเธอ เสดจเขาไปเฝาพระศาสดา ทรงถง (พระองค) เปนสรณะแลว ทรง นมนต ถวายทานแดภกษสงฆสน ๗ วนแลว ทรงเรยกพระนาง สามาวดมา ตรสวา "เจาจงลกขนรบพร." พระนางสามาวด กราบ ทลวา "ขาแมมหาราช หมอมฉนไมมความตองการดวยสงทง หลายมเงนเปนตน, แตขอพระองคจะพระราชทานพรนแกหมอมฉน: (คอ) พระศาสดาพรอมทงภกษ ๕๐๐ รป จะเสดจมา ณ ทนเนองนตย ได โดยประการใด, ขอพระองคทรงกระทาโดยประการนนเถด, หมอมฉน จกฟงธรรม." พระราชา ถวายบงคมพระศาสดาแลว ทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงเสดจมาในทนเนอง นตยพรอมดวยภกษ ๕๐๐ รป. เหลาหญง ซงรวมทงพระนางสามาวด เขาดวย กลาววา 'หมอมฉนจกฟงธรรม." พระศาสดา. มหาบพตร ธรรมดาการไปในทเดยวเนองนตย ยอมไมควรแกพระพทธเจาทงหลาย. เพราะมหาชนหวงเฉพาะ (พระ พทธเจา) อย. พระราชา. ขาแตพระองคผเจรญ ถาอยางนน ขอพระองค


ทรงสงภกษไวรปหนงเถด. พระศาสดา ทรงสงพระอานนทเถระแลว. จาเดมแตนน พระ อานนทเถระนน กพาภกษ ๕๐๐ รป ไปสราชสกลเนองนตย; พระ เทวแมเหลานน เลยงพระเถระพรอมทงบรวาร ฟงธรรมอยเนองนตย. [พระราชาทรงถวายจวรแกพระอานนท] วนหนง หญงเหลานน ฟงธรรมกถาของพระเถระแลว เลอมใส ไดกระทาการบชาธรรมดวยผาอตตราสงค ๕๐๐ ผน. อตตราสงค ผนหนง ๆ ยอมมคาถง ๕๐๐. พระราชาไมทรงเหนผาสกผนหนงของ หญงเหลานน จงตรสถามวา "ผาอตตราสงคอยทไหน ?" พวกหญง. พวกหมอมฉนถวายแลวแดพระผเปนเจา. พระราชา. พระผเปนเจานน รบทงหมดหรอ ? พวกหญง. เพคะ รบ (ทงหมด). พระราชา เสดจเขาไปหาพระเถระแลว ตรสถามความทหญง เหลานน ถวายผาอตตราสงค ทรงสดบความทผาอนหญงเหลานนถวาย แลว และความทพระเถระรบไวแลว จงตรสถามวา "ทานผ เจรญ ผาทงหลายมากเกนไปมใชหรอ ? ทานจกทาอะไรดวยผาม ประมาณเทาน ?" พระเถระ. มหาบพตร อาตมภาพ รบผาไวพอแกอาตมภาพ แลว จกถวายผาทเหลอแกภกษทงหลายผมจวรเกา. พระราชา. ภกษทงหลาย จกทาจวรเกาของตนใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกใหแกภกษผมจวรเกากวาทงหลาย.


พระราชา. ภกษเหลานนจกทาจวรเกาของตนใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกทาใหเปนผาปนอน. พระราชา. เธอจกทาผาปนอนเกาใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกทาใหเปนผาปพน. พระราชา. เธอจกทาผาปพนเกาใหเปนอะไร ? พระเถระ. ขอถวายพระพร เธอจกทาใหเปนผาเชดเทา. พระราชา. เธอจกทาผาเชดเทาเกาใหเปนอะไร ? พระเถระ. เธอจกโขลกใหละเอยด๑แลว ผสมดวยดนเหนยว ฉาบฝา. พระราชา. ทานผเจรญ ผาทงหลายทถวายแดพวกพระผเปนเจา จกไมเสยหาย แมเพราะทากรรมมประมาณเทานนหรอ ? พระเถระ. อยางนน มหาบพตร. พระราชา. ทรงเลอมใสแลว รบสงใหนาผา ๕๐๐ อนอกมาก ใหตงไวแทบบาทมลของพระเถระแลว. ไดยนวา พระเถระไดผามคาถง ๕๐๐ ซงพระราชาทรงวางไว แทบบาทมลถวายโดยสวน ๕๐๐ ถง ๕๐๐ ครง, ไดผามคาถงพนหนง ซงพระราชาทรงวางไวแทบบาทมลถวายโดยสวนพนหนง ถงพนครง, ไดผามคาถงแสนหนง ซงพระราชาทรงวางไวแทบบาทมลถวายโดย สวนแสนหนง ถงแสนครง. กชอวาการนบผาทพระเถระไดแลวโดย นยเปนตนวา '๑-๒-๓-๔-๕-๑๐ ดงน ยอมไมม; ไดยนวา เมอพระ ๑. ขณฑาขณฑก แปลวา ใหเปนทอนและหาทอนมได.


ตถาคตปรนพพานแลว, พระเถระเทยวไปทวชมพทวป ไดถวาย บาตรและจวรทงหลาย ซงเปนของ ๆ ตนนนแล แกภกษทงหลาย ในวหารทงปวงแลว. [พระนางสามาดถกไฟคลอก] พระนางมาคนทยา คดวา "เราทาสงใด, สงนนมไดเปนอยาง นน กลบเปนอยางอนไป; เราจกทาอยางไรหนอแล ?" ดงนแลว คดวา "อบายน ใชได" เมอพระราชาเสดจไปสททรงกฬาในพระ ราชอทยาน จงสงขาวไปแกอาวา "ขออาจงไปปราสาทของนาง สามาวด ใหเปดเรอนคลงผาและเรอนคลงนามนแลว ชบผาใน ตมนามนและพนเสา ทาหญงทงหมดเหลานนไวโดยความเปนอนเดยว กน ปดประต ลนยนตในภายนอก เอาคบไฟมดาม จดไฟตาหนก ลงไปเสย." นายมาคนทยะนน ขนสปราสาท ใหเปดเรอนคลงทง หลาย ซบผาในตมนามนแลวเรมพนเสา. ลาดบนน หญงทงหลาย มพระนางสามาวดเปนประมข กลาว กะนายมาคนทยะอยวา "นอะไรกน ? อา" เขาไปหาแลว. นาย มาคนทยะ กลาวอยางนวา "แมทงหลาย พระราชารบสงใหพนเสา เหลานดวยผาชบนามน เพอประโยชนแกการทาใหมนคง ธรรมดา ในพระราชวง กรรมทประกอบดและชว เปนของรไดยาก, อยาอย ในทใกลเราเลย แมทงหลาย" ดงนแลว ใหหญงเหลานนผมาแลว เขาไปหอง ปดประตแลว ลนยนตในภายนอก จดไฟ จาเดม แตตน ลงมาแลว.


พระนางสามาวด ไดใหโอวาทแกหญงเหลานนวา "การ กาหนดอตภาพ ซงถกไฟเผาอยางนของพวกเราผทองเทยวอยใน สงสาร อนมสวนสดไมปรากฏแลว แมพทธญาณกไมทาไดโดยงาย, ทานทงหลายจงเปนผไมประมาทเถด." หญงเหลานน เมอตาหนก ถกไฟไหมอย, มนสการซงเวทนาปรคคหกมมฏฐาน๑, บางพวกบรรล ผลท ๒, บางพวกบรรลผลท ๓. เพราะฉะนน พระธรรมสงคาหกาจารย จงกลาววา "ครง นนแล๒ ภกษเปนอนมาก กลบจากบณฑบาตในภายหลงแหงภตร (หลงจากฉนขาว), พระผมพระภาค ประทบอยโดยทใด เขาไป เฝาโดยทนน ; ครนเขาไปเฝาแลว ถวายอภวาทพระผมพระภาค นง แลว ณ สวนขางหนง; ภกษเหลานน ผนงแลว ณ สวนขางหนงแล ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาควา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอ ประทานวโรกาส ภายในบรของพระเจาอเทน ผเสดจไปสพระราช- อทยานถกไฟไหมแลว, หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมข ทากาละแลว, ขาแตพระองคผเจรญ คตของอบาสกาเหลานนเปน อยางไร ? สมปรายภพเฉพาะหนาเปนอยางไร ?" พระผมพระภาค ตรสวา "ภกษทงหลาย ในอบาสกาเหลาน อบาสกาทเปนโสดาบน กม, เปนสกทาคามนกม, เปนอนาคามนกม, อบาสกาทงหมดนน ไมเปนผไรผลทากาละดอก ภกษทงหลาย." ลาดบนนแล พระผมพระภาค ทรงทราบเนอความนนแลว ทรง ๑. กมมฏฐาน มอนกาหนดเวทนาเปนอารมณ. ๒. ข. อ. ๒๕/๒๐๕.


เปลงพระอทานน ในเวลานนวา "โลกมโมหะเปนเครองผกพน ยอมปรากฏดจ รปอนสมควร, คนพาลมอปธกเลสเปนเครอง ผกไว ถกความมดแวดลอมแลว จงปรากฏ ดจมความเทยง, ความกงวลยอมไมมแกผเหน อย.๑" กแลครนตรสอยางนนแลว ทรงแสดงธรรมวา "ภกษทงหลาย ธรรมดาสตวทงหลาย เทยวไปในวฏฏะ เปนผไมประมาทตลอดกาล เปนนตย กระทาบญกรรมกม, เปนผมความประมาท กระทา บาปกรรมกม, เหตนน สตวผเทยวไปในวฏฏะ จงเสวยสขบาง ทกขบาง." [พระเจาอเทนลงโทษพระนางมาคนทยากบพวก] พระราชา ทรงสดบวา "ขาววา ตาหนกของพระนางสามาวด ถกไฟไหม," แมเสดจมาโดยเรว กไมไดอาจเพอจะทนถงตาหนก อนไฟยงไมไหมได, กแลครงเสดจมาแลว ทรงยงตาหนกใหดบแลว ทรงเถดโทมนสมกาลง แวดลอมดวยหมอามาตย ประทบนงอนสรณ ถงพระคณของพระนางสามาวด ทรงพระดารวา "นเปนการกระทา ของใครหนอ ?" ดงนแลว ทรงทราบวา "กรรมน จกเปนกรรม อนนางมาคนทยาใหทาแลว," ทรงพระดารวา "นางมาคนทยานน อนเราทาใหหวาดกลวแลวถาม กจกไมบอก, เราจกคอย ๆ ถามโดย ๑. ข. อ ๒๕/๒๐๕.


อบาย." จงตรสกะอามาตยทงหลายวา "ผเจรญทงหลาย ในกาล กอนแตกาลน เราลกขนเสรจสรรพแลว กเปนผระแวงสงสยอย รอบขางทเดยว, นางสามาวด แสวงหาแตโทษเราเปนนตย, นาง กตายไปแลว; กบดน เราจกเยนใจไดละ, เราจกไดอยโดยความ สข." พวกอามาตยทลวา "ขาแตสมมตเทพ กรรมนอนใครหนอแล ทาแลว ?" พระราชา ตรสตอบวา "จกเปนกรรม อนใคร ๆ ทาแลวดวยความรกในเรา." พระนางมาคนทยา ทรงยนเฝาอยในท ใกล ฟงพระดารสนนแลว จงกราบทลวา "ใคร ๆ คนอนจกไมอาจ ทาได, พระเจาขา กรรมน อนหมอมฉนทาแลว, หมอมฉนสงอา ใหทา." พระราชา ตรสวา "ชอวาสตวผมความรกในเราอน ยก ไวเสยแตเจา ยอมไมม, เราพอใจ, พระเทว เราจะใหพรแกเจา, เจาจงใหเรยกหมญาตของตนมา." นางสงขาวไปแกพวกญาตวา "พระราชาทรงพอพระหฤทย จะพระราชทานพรแกเรา, จงมาเรว." พระราชา รบสงใหทาสกการะใหญแกญาตทงหลายของพระ นางมาคนทยา ซงมาแลว ๆ แมพวกคนผมใชญาตของพระนาง มาคนทยา เหนสกการะนนแลว กใหสนจาง กลาววา "พวกเรา เปนญาตของพระนางมาคนทยา" พากนมาแลว. พระราชา รบสง ใหจบคนเหลานนทงหมดไว แลวใหขดหลมทงหลายประมาณแค สะดอ ทพระลานหลวงแลว ใหคนเหลานนนงลงในหลมเหลานน เอาดนรวมกลบ ใหเกลยฟางไวเบองบน แลวจดไฟ, ในเวลา ทหนงถกไฟไหมแลว, รบสงใหไถดวยไถเหลกทงหลาย ใหทาใหเปน


ทอนและหาทอนมได (หรอ) เปนชนและหาชนมได. พระราชา รบสงใหเชอดเนอ แมจากสรระของพระนางมาคนทยา ตรงทมเนอ ลา ๆ ดวยมดอนคมกรบแลว ใหยกขนสเตาไฟอนเดอดดวยนามนให ทอดดจขนมแลว ใหเคยวกนเนอนนแล. [ความตายของพระนางสามาวดควรแกกรรมในปางกอน] ตอมาวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนในโรงธรรม๑วา "ความ ตามเชนน ของอบาสกาผถงพรอมดวยศรทธาเหนปานน ไมสมควร เลยหนอ ทานผมอายทงหลาย." พระศาสดา เสดจมาตรสถามวา "ภกษทงหลาย บดน เธอทงหลายนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอพวกภกษนน กราบทลวา "ดวยเรองชอน" ดงนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย ความตายนนของหญงทงหลาย มพระนางสามาวดเปนประมข ไม ควรแลวในอตภาพน แตวา ความตายอนหญงเหลานนไดแลวสมควร แทแกกรรมซงเขาทาไวในกาลกอน," อนภกษเหลานนทลอาราธนา วา "กรรมอะไร อนหญงเหลานนทาไวในกาลกอน พระเจาขา ? ขอพระองคจงตรสบอกแกขาพระองคทงหลาย" ดงนแลว จงทรงนา อดตนทานมา (เลาวา) [บรพกรรมของพระนางสามาวดกบบรวาร] ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทต ครองราชสมบตอยใน กรงพาราณส พระปจเจกพทธเจา ๘ องค ฉนอยในพระราชวง ๑. ยงกถาใหตงขนในโรงธรรม.


เนองนตย. หญง ๕๐๐ คน ยอมบารงพระปจเจกพทธเจาเหลานน. ในทานเหลานน พระปจเจกพทธเจา ๗ องค ไปสหมวนตประเทศ อกองคหนง นงเขาฌานอยในทรกดวยหญาแหงหนงรมแมนา. ตอมา วนหนง เมอพระปจเจกพทธเจาทงหลายไปแลว, พระราชา ทรง พาหญงเหลานนไปเพอทรงเลนนาในแมนา. ณ สถานทนน หญง เหลานน เลนนาตลอดสวนแหงวน ขนแลว ถกความหนาวบบคนเทยว ใครจะผดไฟ กลาวกนวา "ทานทงหลาย พงหาดทกอไฟของพวกเรา," เทยวไป ๆ มา ๆ อย เหนทรกดวยหญา (ชฏหญา) นน จงยน ลอมกอไฟแลว ดวยสาคญวา "กองหญา" เมอหญาทงหลาย ไหมแลวกยบลง, หญงเหลานน แลเหนพระปจเจกพทธเจา จง กลาวกนวา "พวกเรา ฉบหายแลว ! พวกเรา ฉบหายแลว ! พระ ปจเจกพทธเจาของพระราชาถกไฟคลอก, พระราชาทรงทราบจกทา พวกเราใหฉบหาย, เราจกทาทานใหไหมใหหมด," ทกคน นาฟนมา จากทโนนทน ทาใหเปนกองในเบองบนแหงพระปจเจกพทธเจานน กองฟนใหญไดมแลว. ลาดบนน หญงเหลานน สมฟนนนแลวหลก ไป ดวยสาคญวา "บดน จกไหมละ." ครงกอน พวกเขาเปน ผไมมความจงใจ กถกกรรมตดตามแลวในบดน. กคนทงหลาย แมนาฟน ๑๐๐๐ เลมเกวยนมาสมอย กไมอาจเพอจะทาพระปจเจกพทธ- เจาภายในสมาบต แมใหมอาการสกวาอนได. เพราะฉะนน พระ ปจเจกพทธเจานน ในวนท ๗ จงไดลกขนไปตามสบายแลว. หญง เหลานน ไหมในนรกสนหลายพนป เพราะความทกรรมนนอน


ทาไวแลว ไหมแลวในเรอนทถกไฟไหมอย โดยทานองนแล สน ๑๐๐ อตภาพ ดวยวบากอนเหลอลงแหงกรรมนนแล. นเปนบรพ- กรรมของหญงเหลานน ดวยประการฉะน. [บรพกรรมของนางขชชตตรา] เมอพระศาสดาตรสอยางนนแลว ภกษทงหลาย จงทลถาม พระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ กนางขชชตตราเลา เพราะ กรรมอะไร ? จงเปนหญงคอม, เพราะกรรมอะไร ? จงเปนผม ปญญามาก, เพราะกรรมอะไร ? จงบรรลโสดาปตตผล, เพราะ กรรมอะไร ? จงเปนคนรบใชของคนเหลาอน." พระศาสดา ตรส วา "ภกษทงหลาย ในกาลทพระราชาองคนนแล ครองราชสมบต ในกรงพาราณส พระปจเจกพทธเจาองคนนเหมอนกน ไดเปนผม ธาตแหงคนคอมหนอยหนง. ลาดบนน หญงผอปฏฐายกาคนหนง หมผากมพลถอขนทองคาทาเปนคนคอม แสดงอาการเทยวไปแหง พระปจเจกพทธเจานน ดวยพดวา "พระปจเจกพทธเจาของพวกเรา ยอมเทยวไปอยางนและอยางน." เพราะผลอนไหลออกแหงกรรมนน นางจงเปนหญงคอม. อนง ในวนแรก พระราชา ทรงนมนตพระปจเจกพทธเจา เหลานน ใหนงในพระราชมณเฑยรแลวใหราชบรษรบบาตร บรรจ บาตรใหเตมดวยขาวปายาสแลวรบสงใหถวาย. พระปจเจกพทธเจา ทงหลาย ถอบาตรอนเตมดวยขาวปายาสรอน ตองผลดเปลยน (มอ) บอย ๆ . หญงนน เหนทานทาอยอยางนน กถวายวลยงา ๘ วลย ซง


เปนของ ๆ ตน กลาววา "ทานจงวางไวบนวลยนแลวถอเอา." พระ ปจเจกพทธเจาเหลานน ทาอยางนนแลว. แลดหญงนน. นางทราบ ความประสงคของทานทงหลาย จงกลาววา "ทานเจาขา ดฉน หามความตองการวลยเหลานไม, ดฉนบรจาควลยเหลานนแลวแกทาน ทงหลายนนแล, ขอทานจงรบไป." พระปจเจกพทธเจาเหลานน รบแลว ไดไปยงเงอมชอนนทมลกะ. แมทกวนน วลยเหลานน กยง ด ๆ อยนนเอง. เพราะผลอนไหลออกแหงกรรมนน ในบดน นางจง เปนผทรงพระไทรปฎก มปญญามาก. เพราะผลอนไหลออกแหงการ อปฏฐาก ซงนางทาแกพระปจเจกพทธเจาทงหลาย นางจงไดบรรล โสดาปตตผล. นเปนบรพกรรมในสมยพทธนดรของนาง. สวนในกาลแหงพระกสสปสมมาสมพทธเจา ธดาของเศรษฐ ในกรงพาราณสคนหนง จบแวน นงแตงตวอยในเวลามเงาเจรญ (เวลา บาย). ลาดบนน นางภกษณขณาสพรปหนง ซงเปนผคนเคยของนาง ไดไปเพอเยยมนาง. จรงอย นางภกษณ แมเปนพระขณาสพ กเปนผปรารถนาเพอจะเหนตระกลอปฏฐากในเวลาเยน. กในขณะนน หญงรบใชไร ๆ ในสานกของธดาเศรษฐไมมเลย. นางจงกลาววา "ดฉนไหว เจาขา โปรดหยบกระเชาเครองประดบนน ใหแก ดฉนกอน." พระเถร คดวา "ถาเรา จกไมหยบกระเชาเครอง ประดบนใหแกนางไซร, นางจกทาความอาฆาตในเราแลว บงเกดใน นรก, แตวา ถาเราจก (หยบ) ให, นางจกเกดเปนหญงรบใชของ คนอน; แตวา เพยงความเปนผรบใชของคนอน ยอมดกวาความ


เรารอนในนรกแล." พระเถรนน อาศยความเอนด จงไดหยบกะเชา เครองประดบนนใหแกนาง. เพราะผลอนไหลออกแหงกรรมนน นาง จงเปนคนรบใชของคนเหลาอน. [พระศาสดาเสดจมาแสดงธรรมทธรรมสภา] รงขนวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนในโรงธรรมวา "หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมข ถกไฟไหมแลวในตาหนก, พวก ญาตของพระนางมาคนทยา ถกจดไฟอนมฟางเปนเชอไวเบองบนแลว ทาลายดวยไถเหลก, พระนางมาคนทยา ถกทอดดวยนามนอนเดอด พลาน, ในคนเหลานน ใครหนอแล ? ชอวาเปนอย, ใคร ? เชอวา ตายแลว." พระศาสดา เสดจมาตรสถามวา "ภกษทงหลาย บดน เธอทงหลายนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอพวกภกษนน กราบทลวา "ดวยเรองชอน" ดงนแลว จงตรสวา "ภกษทงหลาย คนเหลาใดเหลาหนง ประมาทแลว, คนเหลานน แมเปนอยตง ๑๐๐ ป กชอวาตายแลวแท; คนเหลาใด ไมประมาทแลว, คนเหลา นน แมตายแลว กชอวายงคงเปนอย; เพราะฉะนน พระนาง มาคนทยา จะเปนอยกตาม ตายแลวกตาม กชอวาตายแลวทเดยว หญง ๕๐๐ มพระนางสามาวดเปนประมข แมตายแลว กชอวา เปนอยนนเทยว; ภกษทงหลาย เพราะวาผไมประมาทแลว ชอวา ยอมไมตาย; ดงนแลว ไดภาษตพระคาถาเหลานวา


"ความไมประมาทเปนเครองถงอมตะ ความ ประมาทเปนทางแหงมจจ ผไมประมาทแลว ชอวายอมไมตาย ; ผใดประมาทแลว ผนน ยอมเปนเหมอนคนตายแลว; บณฑตรความนน โดยแปลกกนแลว (ตงอย) ในความไมประมาท บนเทงอยในความไมประมาท; ยนดในธรรม เปนทโคจรของพระอรยะทงหลาย, บณฑตผไม ประมาทเหลานน มความเพง มความเพยร เปนไปตดตอ, บากบนมนเปนนตย เปน นกปราชญ ยอมถกตองพระนพพาน อนเปน แดนเกษมจากโยคะอนยอดเยยม." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาโท ยอมแสดงเนอความ กวาง คอ ถอเอาเนอความกวางตงอย. จรงอย พระพทธพจน คอ พระไตรปฎกแมทงสน ซงอาจารยทงหลายนามากลาวอย ยอมหยง ลงสความไมประมาทนนเอง, เพราะเหตนน พระผมพระภาค จง ตรสไววา "ภกษทงหลาย รอยเทาเหลาใดเหลาหนง ของสตวทง หลายผสญจรไปบนแผนดน, รอยเทาทงปวงนน ยอมถงความประชม ลงในรอยเทาชาง, รอยเทาชาง อนชาวโลกยอมเรยกวาเปนยอดแหง รอยเทาเหลานน. เพราะรอยเทาชางนเปนของใหญ แมฉนใด, ๑. อมต ปท แปลวา เปนทางแหงอมตะ กได เปนทางไมตาย กได.


ภกษทงหลาย กศลธรรมเหลาใดเหลาหนง, กศลธรรมเหลานน ทงหมด มความไมประมาทเปนรากเงา มความไมประมาทเปนท ประชมลง, ความไมประมาท อนเรากลาววา เปนยอดแหงธรรม เหลานน ฉนนน เหมอนกนแล๑" กความไมประมาทนนนน โดยอรรถ ชอวา ความไมอยปราศ- จากสต, เพราะคาวา "ความไมประมาท" นน เปนชอของสต อนตงนนเปนนตย. พงทราบวนจฉนในคาวา อมต ปท, พระนพพาน พระผม- พระภาคตรสเรยกวา อมตะ, เพราะพระนพพานนน ชอวาไมแก ไมตาย เพราะความเปนธรรมชาตไมเกด, เหตนน พระองคจงตรส เรยกพระนพพานวา อมตะ, สตวทงหลายยอมถง อธบายวา ยอม บรรลอมตะ ดวยความไมประมาทน เหตนน ความไมประมาทน จงชอวา เปนเครองถง; (ความไมประมาท) เปนเครองถงชอมตะ ทานกลาวอธบายไววา "เปนอบายเครองบรรลซงอมตะ" จงชอวา อมต ปท. ภาวะ คอความมวเมา ชอวา ความประมาท. คาวา ความ ประมาทนน เปนชอของการปลอยสต กลาวคอ ความมสตหลงลม. บทวา มจจโน แปลวา แหงความตาย. บทวา ปท คอ เปนอบาย ไดแกเปนหนทาง. จรงอย ชนผประมาทแลว ยอมไม เปนไปลวงซงชาตได, แมเกดแลว กยอมแกดวย ยอมตายดวย ๑. ส. มหาวาร. ๑๙/๖๕.


เหตนน ความประมาท จงชอวาเปนทางแหงมจจ คอยอมนาเขา หาความตาย. บาทพระคาถาวา อปปมตตา น มยนต ความวา กผประกอบ ดวยสต ชอวา ผไมประมาทแลว. ใคร ๆ ไมพงกาหนดวา "ผไม ประมาทแลวยอมไมตาย คอเปนผไมแกและไมตาย" ดงน, เพราะ วาสตวไร ๆ ชอวาไมแกและไมตาย ยอมไมม, แตชอวา วฏฏะ ของสตวผประมาทแลว กาหนดไมได; (วฏฏะ) ของผไมประมาท กาหนดได; เหตนน สตวผประมาทแลว แมเปนอย กชอวาตาย แลวแท เพราะความเปนผไมพนไปจากทกข มชาตเปนตนได, สวนผไมประมาท เจรญอปปมาทลกษณะแลว ทาใหแจงซงมรรค และผลโดยฉบพลน ยอมไมเกดในอตภาพท ๒ และท ๓; เหตนน สตวผไมประมาทเหลานน เปนอยกตาม ตายแลวกตาม ชอวา ยอมไมตายโดยแท. บาทพระคาถาวา เย ปมตตา ยถา มตา ความวา สวนสตว เหลาใดประมาทแลว, สตวเหลานน ยอมเปนเหมอนสตวทตายแลว ดวยการขาดชวตนทรย มวญญาณไปปราศแลวเชนกบทอนฟนฉะนน เทยว เพราะความทคนตายแลวดวยความตาย คอ ความประมาท; จรงอย แมจตดวงหนงวา "เราจกถวายทาน, เราจกรกษาศล เราจก ทาอโบสถกรรม" ดงน ยอมไมเกดขน แมแกเขาทงหลายผเปนคฤหสถ กอน, จตดวงหนงวา "เราจดบาเพญวตรทงหลาย มอาจรยวตรและ อปชฌายวตรเปนตน, เราจกสมาทานธดงค, เราจกเจรญภาวนา" ดงน


ยอมไมเกดขนแกสตวเหลานน แมผเปนบรรพชต ดงจตดวงหนงไม เกดขนแกสตวทตายแลวฉะนน, สตวผประมาทแลวนน จะเปนผม อะไรเปนเครองกระทาใหตางจากสตวผตายแลวเลา ? เพราะเหตนน พระผมพระภาค จงตรสวา "ชนเหลาใด ประมาทแลว, ชนเหลานน ยอมเปนเหมอนคนตายแลว." บาทพระคาถาวา เอต วเสสโต ตวา ความวา รความนน โดยแปลกกนวา "การแลนออกจากวฏฏะของผประมาทแลวยอมไมม, ของผไมประมาทแลว มอย." มปจฉาวา "กใครเลา ยอมรความแปลกกนนน ?" มวสชนาวา "บณฑตทงหลาย ตงอยในความไมประมาท ยอมร." อธบายวา บณฑต คอผมเมธา ไดแก ผมปญญาเหลาใด ตงอย ในความไมประมาทของตนแลว เจรญความไมประมาทอย บณฑต เหลานน ยอมรเหตอนแปลกกนนน. บาทพระคาถาวา อปปมาเท ปโมทนต ความวา บณฑต เหลานน ครนรอยางนแลว ยอมบนเทง คอ เปนผมหนายมแยม ไดแก ยนด ราเรง ในความไมประมาทของตนนน. บาทพระคาถาวา อรยาน โคจเร รตา ความวา บณฑตเหลา นน บนเทงอยในความไมประมาทอยางนน เจรญความไมประมาท นนแลว ยอมเปนผยนด คอ ยนดยงในโพธปกขยธรรม ๓๗ แยกออก เปนสตปฏฐาน ๔ เปนตน และในโลกตรธรรม ๙ ประการ อนนบ


วาเปนธรรมเครองโคจรของพระอรยะทงหลาย คอ พระพทธเจา พระ ปจเจกพทธเจาและสาวกของพระพทธเจาทงหลาย. สองบทวา เต ฌายโน ความวา บณฑตผไมประมาทเหลานน เปนผมความเพงดวยฌานทง ๒ อยาง คอ ดวยอารมมณปนชฌาน กลาวคอ สมาบต ๘๑, และดวยลกขณปนชฌาน กลาวคอ วปสสนา มรรคและผล. บทวา สาตตกา ความวา เปนผมความเพยร ซงเปนไปทาง กายและทางจต เปนไปแลวตดตอ จาเดมแตกาลเปนทออกบวชจนถง การบรรลพระอรหต. บาทพระคาถาวา นจจ ทฬหปรกกมา๒ ความวา ผประกอบ ดวยความเพยรเหนปานนวา "ผลนนใด อนบคคลพงบรรลไดดวย เรยวแรงของบรษ ดวยความเพยรของบรษ ดวยความบากบนของ บรษ ยงไมบรรลผลนน แลวหยดความเพยรเสย จกไมม๓" (เชนน) ชอวา บากบนมน ชอวา เปนไปแลวเปนนตย เหตไมทอถอยใน ระหวาง. ในคาวา ผสนต น พงทราบวนจฉย ดงตอไปน:- ๑. สมาบต ๘ คอปฐมฌาน ทตยฌาน ตตยฌาน จตตถฌาน รวมเรยกวา รปสมาบต ๔, อากาสานญจายตนะ วญญาณญจายตนะ อากญจญญายตนะ เนวสญญานาสญญายตนะ รวมเรยกวา อรปสมาบต ๔. ๒. เฉพาะขอน สมเดจพระมหาสมณเจา กรมพระยาวชรญาณวโรรส ทรงแปลอยาง นน. บางมตแปลวา "ผประกอบดวยความเพยรเหนปานนวา. . . อนไมหยอนในระหวาง เปนไปแลวเนองนตย ชอวาบากบนมน." อกมตหนงแปลวา ผประกอบดวยความ บากบนมน ดนไมหยอนในระหวางเปนไปแลวเนองนตย ดวยความเพยรเหนปานน วา ....." ๓. ส. น. ๑๖/๓๔.


การถกตองม ๒ คอ ญาณผสนา (การถกตอง คอ ญาณ), วปากผสนา (การถกตอง คอวบาก). ในผสนา ๒ อยางนน มรรค ๔ ชอวา ญาณผสนา. ผล ๔ ชอวา วปากผสนา. ในผสนา ๒ อยาง นน วปากผสนา พระผมพระภาค ทรงประสงคเอาในบทวา ผสนต น. บณฑตผเปนนกปราชญ เมอทานพพานใหแจงดวยอรยผล ชอวา ยอมทานพพานใหแจงดวยวปากผสนา. บาทพระคาถาวา โยคกเขม อนตตร ความวา (ซงนพพาน) อนเปนแดนเกษม คอ ไมมภย จากโยคะ ๔ อนยงมหาชนใหจมลงใน วฏฏะ ชอวา ยอดเยยม เพราะความเปนสงประเสรฐกวาโลกยธรรม และโลกตรธรรมทงปวง. ในทสดแหงเทศนา ชนเปนอนมาก ไดเปนพระอรยบคคล ม โสดาบนเปนตน. เทศนา เปนกถามประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระนางสาวมาวด จบ. ๑. โยคะ ๔ กามโยคะ ภวโยคะ ทฏฐโยคะ อวชชาโยคะ.


๒. เรองกมภโฆสก* [๑๖] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภเศรษฐ ชอกมภโฆสก ตรสพระธรรมเทศนานวา "อฏานวโต" เปนตน. [กมภโฆสกกลวตายหนไปอยภเขา] ความพสดารวา ในนครราชคฤห อหวาตกโรคเกดขนใน เรอนของราชคหเศรษฐ. เมออหวาตกโรคนนเกดขนแลว, สตว ดรจฉาน ตงตนแตแมลงวนจนถงโคยอมตายกอน, ถดนนมา กทาส และกรรมกร, ภายหลงเขาทงหมดกคอเจาของเรอน, เพราะฉะนน โรคนนจงจบเศรษฐและภรยาภายหลงเขาทงหมด. สองสามภรยานน โรคถกตองแลว แลดบตรซงยนอย ณ ทใกล มนยนตาทง ๒ นอง ดวยนาตา พดกะบตรวา "พอเอย เขาวา เมอโรคชนดนเกดขน, ชนทงหลาย พงฝาเรอนหนไปยอมไดชวต, ตวเจาไมตองหวงใยเรา ทง ๒ พงหนไป (เสยโดยดวน) มชวตอย จงกลบมาอก พงขด เอาทรพย ๔๐ โกฏ ทเราทง ๒ ฝงเกบไวในทโนนขนเลยงชวต." เขาฟงคาของมารดาและบดานนแลว รองไห ไหวมารดาบดา กลวตอภยคอความตาย ทาลายฝาเรอนหนไปสชฏแหงภเขา อยในท นนสน ๑๒ ปแลว จงกลงมายงทอยของมารดาบดา. [เขากลบมาบานเดมไมมใครจาได] ครงนน ใคร ๆ จาเขาไมได เพราะความทเขาไปในกาลยง * พระมหาอ นสสโภ ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


เปนเดก กลบมาในกาลมผมและหนวดขนรงรง. เขาไปสทฝงทรพย ดวยสามารถแหงเครองหมายอนมารดาและบดา ใหไว ทราบความททรพยไมเสยหาย จงคดวา "ใคร ๆ ยอมจา เราไมได. ถาเราจกขดขมทรพยขนใชสอยไซร, ชนทงหลายพงคดวา 'คนเขญใจผหนงขดทรพยขนแลว, พงจบเราแลว เบยดเบยน ถา กระไร เราพงทาการรบจางเปนอย, ทนน เขานงผาเกาผนหนง (เทยว) ถามวา "ใคร ๆ มความตองการดวยคนรบจาง มอยหรอ ?" (ไป) ถงถนนอนเปนทอยของคนผจางแลว. [กมภโฆสกรบจางทางาน] ขณะนน พวกผจางเหนเขาแลว กลาววา "ถาเจาจกทาการ งานของพวกขาพเจาไดสกอยางหนงไซร, พวกขาพเจาจกใหคาจาง สาหรบซอภตร." เขาถามวา "ชอวาการงานอะไร ? ทพวกทานจกใหทา. พวกผจางตอบวา "การงานคอการปลกและการตกเตอน, ถา เจาอาจ (ทา) ไดไซร, เจาจงลกขนแตเชาตร เทยวบอกวา "พอ ทงหลาย ทานทงหลาย จงลกขน จงตระเตรยมเกวยนทงหลาย, จงเทยม โคผ ในเวลาทสตวพาหนะตาง ๆ มชางและมาเปนตนไปเพอตองการ กนหญา, แมทงหลาย แมพวกทานจงลกขนตมยาค หงภตร" เขา รบวา "ไดจะ." ลาดบนน พวกผจางไดใหเรอนหลงหนงแกเขา เพอประโยชน แกการอย ณ ทใกล. เขาไดทาการงานนนทกวน.


[พระเจาพมพสารทรงทราบฐานะของกมภโฆสก] อยมาวนหนง พระราชาทรงพระนามวา พมพสาร ไดทรงสดบ เสยงของเขาแลว. กทาวเธอไดเปนผทรงทราบเสยงรองของสตว ทงปวง, เพราะฉะนน จงตรสวา "นนเปนเสยงของคนผมทรพยมาก." ขณะนน นางสนมของทาวเธอคนหนง ยนเฝาอย ณ ทใกล คดวา "ในหลวงจกไมตรสเหลว ๆ ไหล ๆ, เราควรรจกชายน." จงสงชายผหนงไป (สบ) ดวยคาวา "ไปเถด พอ ทานจงทราบ บรษนน (แลวกลบมา)." เขารบไป พบกมภโฆสกนนแลว กลบมาบอกวา "นน เปนมนษยกาพราคนหนง ซงทาการรบจางของชนผจางทงหลาย." พระราชา ทรงสดบถอยคาของบรษนนแลว กทรงดษณภาพ,๑

ในวนท ๒ กด ในวนท ๓ กด ครนทรงสดบเสยงของกมภโฆสก นนแลว กตรสอยางนนเหมอนกน. [นางสนมรบอาสาพระเจาพมพสาร] นางสนมแมนน กคดอยางนนเหมอนกน สง (บรษ) ไปหลาย ครง เมอเขาบอกวา "เปนมนษยกาพรา" จงคดวา "ในหลวง แมทรงสดบคาวา 'นน มนษยกาพรา' กไมทรงเชอ ตรสยาอยวา 'นนเสยงบรษผมทรพยมาก' ในขอนตองมเหต; ควรทเราจะรจก ชายนนตามความจรง." นางสนมนน จงกราบทลพระราชาวา "ขา แตสมมตเทพ ขาพระบาท เมอไดทรพยพนหนงจกพาธดาไป (ออก อบาย) ใหทรพยนนเขาสราชสกลจงได." ๑. นงเฉย.


พระราชา รบสงใหพระราชทานทรพยพนหนงแกนางแลว. นาง รบพระราชทานทรพยนนแลว ใหธดานงผาคอนขางเกาผนหนง ออก จากพระราชมณเฑยรพรอมกบธดานน เปนดจคนเดนทาง ไปสถนน อนเปนทอยคนรบจาง เขาไปสเรอนหลงหนง พดวา "แมจา ฉนทง ๒ เดนทางมา (เหนดเหนอย) จกขอพกในเรอนนสกวน ๒ วนแลวจกไป." [นางสนมกบธดาพนอยในเรอนกมภโฆสก] หญงเจาของเรอน พดวา "แม ผคนในเรอนมมาก, แมไม อาจพกในเรอนนได, เรอนของนายกมภโฆสกนนแนะวาง เชญแม ไป (ขอพก) ในเรอนนนเถด." นางไปทเรอนของกมภโฆสกนน แลว กลาววา "นายจา ฉนทง ๒ เปนคนเดนทาง จก (ขอพก) อยในเรอนนสกวน ๒ วน," แมถกเขาหามแลวตงหลายครงกพดออน วอนวา "นายจา ฉนทง ๒ จก (ขอพก) อยชววนนวนเดยว พอเชาตรกจกไปดอก," ไมปรารถนาจะออกไปแลว. นางพกอยใน เรอนของกมภโฆสกนนนนแล วนรงขน ในเวลาเขาจะไปปา จงพด วา "นายจา ขอนายจงมอบคาอาหารสาหรบนายไวแลวจงคอยไป, ฉนจก (จดแจง) หงตมไวเพอนาย." เมอเขากลาววา "อยาเลย ฉนจกหงตมกนเองกได," จงรบเราบอย ๆ เขา (จนสาเรจ) ทาทรพย ทเขาให ใหเปนสกวาอนตนไดรบไวแลวทเดยว ใหนาโภชนะและสง ตาง ๆ มขาวสารทบรสทธเปนตน มาแตรานตลาดหงขาวสกใหละมน ละไมด และปรงแกงกบ ๒-๓ อยาง ซงมรสอรอยโดยเยยงอยางหง


ตมในราชสกล ไดใหแกกมภโฆสกผมาจากปา. ครนทราบ (วา) เขา บรโภคแลว ถงความเปนผมจตเบกบาน จงพดวา "นายจา ฉนทง ๒ เปนผเมอยลา ขอพกอยในเรอนนแล สกวน ๒ วนเถอะ." เขา รบรองวา "ไดจะ." [กมภโฆสกเสยรนางชาววง] ทนน นางกปรงภตรอยางเอรดอรอย ทงเวลาเยนทงวนรงขน แลวไดใหแกเขา. เละครนทราบความทเขาเปนผมจตเบกบานแลว กวงวอน (อก) วา "นายจา ฉนทง ๒ จกอยในเรอนนแล สก ๒-๓ วน" ดงนแลว อยในเรอนนน เอาศสตราอนคมตดฐานเตยง ของเขาภายใตแมแครในทนน ๆ. เมอขามา พอนงลงเทานน, เตยง กยอบลงเบองลาง. เขากลาววา "ทาไม เตยงน จงขาดไปอยางน ?" นางสนม. นายจา ฉนไมอาจหามพวกเดกหนม ๆ ได พวกเขา มาประชมกน (เลน) ทนละซ. กมภโฆสก. แม เพราะอาศยแก ๒ คน ทกขน จงเกดแกฉน, เพราะในกาลกอน ฉนจะไปในทไหน ๆ กปดประตแลวจงไป. นางสนม. จะทาอยางไรไดละ ? พอ ฉนไมอาจหามได. นางตด (ฐานเตยง) โดยทานองนแล สน ๒-๓ วนแมถกเขา ตาหนตเตยนวากลาวอย กคงกลาว (แกตว) อยางนนแลวตดเชอก ทเหลอ เวนเชอกเสนเลก ๆ ไว เสน ๒ เสน. วนนน เมอเขาพอนงลงเทานน, ฐาน (เตยง) ทงหมดตกลง ไปทพนดน. ศรษะ (ของเขา) ได (ฟบลง) รวมเขากบเขาทง ๒


เขาลกขนได กพดวา "ฉนจะทาอะไรได ? บดน จกไปไหนได ? ฉน เปนผถกพวกแกทาไมใหเปนเจาของแหงเตยงเปนทนอนเสยแลว." นางสนม ปลอบวา "จกทาอยางไรไดเลา ? พอ ฉนไมอาจ หามเดก ๆ ทคนเคยได, ชางเถอะ, อยาวนวายไปเลย, นายจกไป ไหน ? ในเวลาน" ดงนแลว เรยกธดามา บอกวา "แมหน เจา จงทาโอกาสสาหรบเปนทนอนแหงพชายของเจา." [กมภโฆสกไดลกสาวของนางสนมเปนภรรยา] ธดานน นอนทขางหนงแลว พดวา "นายคะ เชญนายมา (นอน) ทน." แมนางสนมกกลาวกะกมภโฆสกนนวา "เชญพอ ไปนอนกบนองสาวเถด พอ." เขานอนบนเตยงเดยวกบธดานางสนมนน ไดทาความเชยชดกนในวนนนเอง. นางกมารกา รองไหแลว. ทนน "มารดาจงถามเขาวา "เจา รองไหทาไมเลา ? แมหน." ธดา. กรรมชอนเกดแลว แม. มารดาพดวา "ชางเถอะ แมหน เรา อาจทาอะไรได, เจาได ผวคนหนงกด กมภโฆสกน ไดหญงผบาเรอเทาคนหนง๑กด ยอม สมควร" ดงนแลว ไดทากมภโฆสกนน ใหเปนบตรเขยแลว. เขา ทง ๒ อยสมครสงวาสกนแลว. [กมภโฆสกตองจายทรพยเพราะอบายของนางสนม] โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน นางสนมนน กสงขาว (กราบทล) ๑. ภรรยา.


แดพระราชาวา "ขาแตสมมตเทพ ขอฝาละอองธลพระบาท จงรบสง ใหทาการโฆษณาวา 'ขอทวยราษฎรจง (จด) ทามหรสพใน (ยาน) ถนนแหงคนรบจางอย, กคนใด ไมจดทามหรสพในเรอน, สนไหมชอ ประมาณเทาน ยอมมแกคนนน." พระราชา รบสงใหทาอยางนน. คราวนน แมยายพดกะเขาวา "พอเอย เราจาตองจดทามหรสพในถนนแหงคนรบจางตามพระราชา- ณต,๑ เราจะทาอยางไร ?" กมภโฆสก. แม ฉนแมทาการรบจางอย กแทบจะไมสามารถ เปนอยได จกจดทามหรสพอยางไรไดเลา ? แมยาย. พอเอย ธรรมดาบคคลผอยครองเรอนทงหลาย ยอม รบเอา๒แมหนไว, พระเจาอยหวทรงบงคบ จะไมทา (ตาม) ไมได, อนเราอาจพนจากหนไดดวยอบายอยางใดอยางหนง, ไปเถดพอจงนา กหาปณะ ๑ หรอ ๒ กหาปณะ แตทไหน ๆ กได. [นางสนมสงทรพยของกมภโฆสกไปถวายพระราชา] เขาตาหนตเตยนพลางไปนากหาปณะมาเพยงกหาปณะ ๑ แต ทฝงทรพย ๔๐ โกฏ นางกสงกหาปณะไป (ถวาย) แดพระราชา แลว (จด) ทามหรสพดวยกหาปณะของตน, โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน กสงขาวไป (ถวาย) อยางนนนนแลอก. พระราชากทรงบงคบอกวา "ทวยราษฎรจงจดทามหรสพ เมอใครไมทา มสนไหมประมาณเทาน" กมภโฆสกนน ถกแมยายกลาว รบเราอยเหมอนครงกอนนนแล จงไปนากหาปณะมา ๑ กหาปณะ ๑. การบงคบของพระราชา. ๒. ตองเปนหนพระราชา.


แมอก. นางกสงกหาปณะแมเหลานนไป (ถวาย) แดพระราชา, โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน กสงขาวไป (ถวาย) อกวา 'บดนขอ ฝาละอองธลพระบาท ทรงสงบรษมา' รบสงใหเรยกกมภโฆสกนไป (เฝา)." พระราชาทรงสงบรษไปแลว. [กมภโฆสกถกฉดตวไปเฝาพระเจาอยหว] พวกบรษไปถนนทคนรบจางอยนนแลว ถามหาวา "คนไหน ชอกมภโฆสก" เทยวตามหาพบเขาแลว บอกวา "มาเถด พอมหา จาเรญ พระเจาอยหวรบสงใหหาพอ (ไปเฝา)." เขากลวแลวพดคาแกตวเปนตนวา "พระเจาอยหวไมทรงรจก ตวฉน" แลวไมปรารถนาจะไป. ทนน พวกบรษ จงจบเขาทอวยวะ ทงหลาย มมอเปนตน ฉดมาดวยพลการ๑. หญงนน เหนบรษเหลานนแลว จง (ทาท) ขตะคอกวา "เฮย เจาพวกหวดอ พวกเจาไมสมควรจบลกเขยของขาทอวยวะทงหลาย มมอเปนตน" แลวปลอบวา "มาเถด พอ อยากลวเลย, ฉนเฝา พระเจาอยหวแลว จกทลใหตดมอของพวกทจบอวยวะมมอเปนตนของ เจาทเดยว" แลวพาบตรไปกอน ถงพระราชมณเฑยรแลวเปลยนเพศ แตงเครองประดบพรอมสรรพ ไดยนเฝาอย ณ สวนขางหนง. ฝาย๒

กมภโฆสก ถกเขาฉดครานามา (ถวาย) จนได. [พระราชาทรงซกถามกมภโฆสก] ขณะนน พระราชา ตรสกะเขาผถวายบงคมแลวยนเฝาอยวา ๑. ทาดวยกาลง คอทาตามชอบใจ. ๒. ประโยคนรปศพทเปนกต แตแปลเปน กรรมไดความดกวา.


"เจาหรอ ? ชอกมภโฆสก." กมภโฆสก. ขาแตสมมตเทพ พระเจาขา. พระราชา. เพราะเหตไร เจาจงปกปดทรพยเปนอนมากไว ใชสอย ? กมภโฆสก. ทรพยของขาพระองคจกมแตไหน ? พระจาขา (เพราะ) ขาพระองคทาการรบจางเลยงชวต. พระราชา. เจาอยาทาอยางนน; เจาลวงขาทาไม ? กมภโฆสก. ขาพระองคมไดลวง พระเจาขา, ทรพยของ ขาพระองคไมม (จรง). ทนน พระราชาทรงแสดงกหาปณะเหลานนแกเขาแลว ตรส วา "กหาปณะเหลาน ของใครกน ?" [กมภโฆสกเผยจานวนทรพย] เขาจา (กหาปณะ) ได คดวา "ตายจรง ! เราฉบหายแลว; อยางไรหนอ กหาปณะเหลาน จงตกมาถงพระหตถของพระเจาอยหว ได ?" แลไปขางโนนขางน กเหนหญงทง ๒ คนนน ประดบประดา ยนเฝาอยรมพระทวารหอง จงคดวา "กรรมนสาคญนก, ซะรอย พระเจาอยหว พงแตงหญงเหลาน (ไปลอลวงแนนอน)." ขณะนน พระราชา ตรสกะเขาวา "พดไปเถด ผเจรญ, ทาไม ? เจาจงทาอยางนน." กมภโฆสก. เพราะทพงของขาพระองคไมม พระเจาขา. พระราชา. คนเชนเรา ไมควรเปนทพง (ของเจา) หรอ ?


กมภโฆสก. ขาแตสมมตเทพ ถาสมมตเทพ ทรงเปนทพง ของขาพระองค กเปนการเหมาะด. พระราชา. เปนไดซ ผเจรญ, ทรพยของเจามเทาไรละ ? กมภโฆสก. ม ๔๐ โกฏ พระเจาขา. พระราชา. ไดอะไร (ขน) จงจะควร ? กมภโฆสก. เกวยนหลาย ๆ เลมพระเจาขา. [กมภโฆสกไดรบตาแหนงเศรษฐ] พระราชา รบสงใหจดเกวยนหลายรอยเลมสงไป ใหขนทรพย นนมา ใหทาเปนกองไวทหนาพระลานหลวงแลว รบสงใหชาวกรง ราชคฤห (มา) ประชมกนแลว ตรสถามวา "ในพระนครน ใคร มทรพยประมาณเทานบาง ?" เมอทวยราษฎรกราบทลวา "ไมม พระเจาขา" ตรสถามวา "กเราทาอะไร แกเขาจงควร ?" เมอ พวกนนกราบทลวา "ทรงทาความยกยองแกเขา สมควร พระ เจาขา" จงทรงตงกมภโฆสกนน ในตาแหนงเศรษฐ ดวยสกการะ เปนอนมาก พระราชทานบตรของหญงนนแกเขาแลว เสดจไปส สานกพระศาสดา พรอมกบเขา ถวายบงคมแลว กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระองคจงทอดพระเนตรบรษน ชอวา ผมปญญาเหนปานน ไมม, เขา แมมสมบตถง ๔๐ โกฏ กไมทา อาการเยอหยง หรออาการสกวาความทนงตว, (ทา) เปนเหมอน คนกาพรา นงผาเกา ๆ ทาการรบจาง ทถนนอนเปนทอยของคน รบจาง เลยงชพอย หมอมฉนรไดดวยอบายชอน, กแลครนรแลว สงใหเรยกมา ไลเลยงใหรบวามทรพยแลว ใหขนทรพยนนมา ตงไว


ในตาแหนงเศรษฐ, (ใชแตเทานน) หมอมฉนยงใหบตรแกเขาดวย ขาแตพระองคผเจรญ คนมปญญาเหนปานน หมอมฉนไมเคยเหน." [คณธรรมเปนเหตเจรญแหงยศ] พระศาสดา ทรงสดบเรองนนแลว ตรสวา "มหาบพตร ชวตของบคคลผเปนอยอยางนน ชอวา เปนอยประกอบดวยธรรม; กกรรม มกรรมของโจรเปนตน ยอมเบยดเบยนบบคน (ผทา) ในโลกน ทงในโลกหนา ชอวาความสข อนมกรรมนนเปนเหต กไมม, กบรษทาการรบจางกด ทานากด เลยงชวตในกาล เสอมทรพยนนแล ชอวาชวตประกอบดวยธรรม, อนความเปนใหญ ยอมเจรญขนอยางเดยว แกคนผถงพรอมดวยความเพยร บรบรณ ดวยสต มการงานบรสทธทางทวารทงหลาย มกายและวาจาเปนตน มปกตใครครวญดวยปญญาแลวจงทา ผสารวมไตรทวาร มกาย (ทวาร) เปนตน เลยงชวตอยโดยธรรม ตงอยในอนไมเหนหางสต เหนปานนน" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา "ยศยอมเจรญโดยยง แกคนผมความขยน ม สต มการงานสะอาด มปกตใครครวญแลวจง ทา สารวมแลว เลยงชพโดยธรรม และไม ประมาท." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อฏานวโต คอ ผมความเพยร เปนเหตลกขน.


บทวา สตมโต คอ สมบรณดวยสต. บทวา สจกมมสส คอ ประกอบดวยการงานทงหลาย ม การงานทางกายเปนตน อนหาโทษมได คอหาความผดมได. บทวา นสมมการโน ไดแกใครครวญ คอไตตรองอยาง นวา "ถาผลอยางนจกม เราจกทาอยางน." หรอวา "เมอการงาน นอนเราทาแลวอยางน ผลชอนจกม" ดงนแลว ทาการงานทงปวง เหมอนแพทยตรวจดตนเหต (ของโรค) แลวจงแกโรคฉะนน. บทวา สตสส ไดแก สารวมแลว คอ ไมมชอง ดวย ทวารทงหลายมกายเปนตน. บทวา ธมมชวโน คอ ผเปนคฤหสถ เวนความโกงตาง ๆ มโกงดวยตรงชงเปนตน เลยงชวตดวยการงานอนชอบทงหลาย ม ทานาและเลยงโคเปนตน, เปบรรพชต เวนอเนสนากรรม๑ทงหลาย มเวชกรรม๒และทตกรรม๓เปนตน เลยงชวตดวยภกษาจาร๔ โดยธรรม คอโดยชอบ. บทว อปปมตตสส คอ มสตไมหางเหน. บทวา ยโสภวฑฒต ความวา ยศทไดแกความเปนใหญ ความมโภคสมบตและความนบถอ และทไดแกความมเกยรตและ การกลาวสรรเสรญ ยอมเจรญ. ๑. กรรมคอการแสวงหา (ปจจย) อนไมควร. ๒. กรรมของหมอหรอกรรมคอความ เปนหมอ. ๓. กรรมของคนรบใช หรอกรรมคอความเปนผรบใช. ๔. การเทยว เพอภกษา.


ในกาลจบพระคาถา กมภโฆสก ดารงอยในโสดาปตตผล. ชน แมเหลาอนเปนอนมา กบรรลอรยผลทงหลาย มโสดาปตตผล เปนตนแลว. เทศนา สาเรจประโยชนแกมหาชนอยางนแล. เรองกมภโฆสกจบ.


๓. เรองพระจฬปนถกเถระ* [๑๗] [ขอความเบอตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเวฬวน ทรงปรารภพระเถระ ชอวาจฬปนถก ตรสพระธรรมเทศนานวา "อฏาเนนปปมาเทน" เปนตน. [ธดาเศรษฐไดทาสเปนสาม] ดงไดสดบมา ธดาแหงสกลของธนเศรษฐในพระนครราชคฤห ในเวลาเขาเจรญวย มารดาบดารกษาไวอยางกวดขนทชนบนแหง ปราสาท ๗ ชน (แตนาง) เปนสตรโลเลในบรษ เพราะความเปน ผมาแลวดวยความเมาในความเปนสาว จงทาสนถวะกบทาสของ ตนเอง กลววา "คนอน ๆ จะพงรกรรมนของเราบาง" จงพด อยางนวา "เราทง ๒ ไมอาจอยในทนได, ถามารดาบดาของฉน ทราบความเสยหายนไซร จดหาหนเราใหเปนทอนนอยทอนใหญ; เราจะไปสทตางถนแลวอย." ทง ๒ คนนน ถอเอาทรพยอนเปนสาระ ทจะพงนาไปไดดวยมอในเรอน ออกไปทางประตดานเหนอแลว ชก ชวนกนวา "เราทง ๒ จกตองไปอยในสถานทแหงใดแหงหนงทชน เหลาอนไมรจก" ดงนแลว ทง ๒ คนไดเดนไปแลว. [มบตรดวยกน ๒ คน] เมอเขาทง ๒ อยในทแหงหนง นางตงครรภแลว เพราะอาศย การอยรวมกน. * พระมหาทองดา ป. ๗ (ปจจบนเปนพระธรรมดลก) วดบรมนวาส แปล.


นางอาศยความทครรภแกเตมท จงปรกษากบสามนนวา "ครรภของฉนถงความแกเตมทแลว, ธรรมดาการคลอดบตรในท ซงเหนหางจากญาตพวกพอง ยอมเปนเหตนาความทกขมาใหแกเรา ทง ๒, เราทง ๒ ไปสเรอนแหงสกลเดมเถด," เขาพดผดเพยนวา "วนน จะไป, พรงน จงคอยไปเถด," ยงวนทงหลายใหลวงเลย ไปเสย เพราะกลววา "ถาเราไปทนน, ชวตของเรายอมไมม." นาง คดวา "เจาน เขลา ไมอาจไปเพราะความทตนมโทษมาก, ธรรมดา มารดาบดา มความเกอกลโดยสวนเดยวเทานน, เจาน จะไป หรอไมไปกตาม, เราจกไปละ." ครนเมอเขาออกจากเรอนไปแลว นางเกบงาเครองเรอน บอกความทตนจะไปสเรอนแหงสกล แกชาว บานทอยถดกนแลว เดนทางไป. ฝายสาม (กลบ) มาเรอน ไมเหน ภรยา ถามผคนเคย ทราบวา "ไปเรอนแหงสกล" จงรบตตามไป ทนในระหวางทาง. แมภรยาของเขานน กไดคลอดบตรในระหวางทาง นนเอง. เขาถามวา "นอะไรกน ? นอง." ภรยา. พ ลกชายคนทหนงคลอดแลว. สาม. บดน เราจกทาอยางไร ? ทง ๒ คนคดเหนรวมกนวา "เราทง ๒ ไปสเรอนแหงสกล เพอ ประโยชนแกกรรมใด, กรรมนน สาเรจแลวในระหวางทางเทยว, เราจกไปทนนทาอะไร ? กลบกนเถด" ดงนแลว กพากนกลบ. เขาทง ๒ ไดตงชอเดกนนแล วา "ปนถก" เพราะเกดใน หนทาง. ตอการไมนานนก นางตงครรภแมอก. พฤตการณทงปวง


พงใหพสดาร โดยนยอนมในกอนนนแล. [ตงชอเดกทง ๒] เพราะเดกแมนนกเกดในหนทาง มารดาบดาจงตงชอบตรผเกด กอนวา "มหาปนถก." ตงชอบตรผเกดภายหลงวา "จฬปนถก." แม ๒ สามภรยานน กพาเดกทง ๒ ไปสถานทอยของตนตามเดม. [มหาปนถกแปลกใจในเรองญาตของตน] เมอ ๒ สามภรยาอยในทนน เดกชายมหาปนถก ไดยนเดกชาย อน ๆ เรยก (ผนนผน) วา "อาลง" และวา "ป (ตา) ยา (ยาย)" จงถามมารดาวา "แม เดกอน ๆ เรยก (ผนน) วา ป (ตา), เรยก (ผน) วา 'ยา (ยาย),' พวกญาตของเราไมม บางหรอ ?" มารดา. เออ พอ พวกญาตของเรา ในทน ไมม, แตตา ของพวกเจา ชอ ธนเศรษฐ มอยในพระนครราชคฤห, พวกญาต ของเราเปนอนมาก มอยในพระนครนน. มหาปนถก. ทาไม พวกเราจงไมไปทนนเลา ? แม. นางไมบอกเหตทตนมากะบตร เมอบตรทง ๒ พดรบเราหนก เขา จงบอกแกสามวา "เดกเหลนรบกวนฉนเหลอเกน, มารดา บดาเหนพวกเราแลว จกกนเนอ (เทยว) หรอ ? มาเถด บดนเรา ทง ๒ จกแสดงตระกลแหงตา ยาย แกพวกเดก." สาม. ฉน ไมอาจจะเขาหนาได, แตจกพาเจาพวกนนไปได.


ภรยา. ดละ ควรทเดกทง ๒ จะพบเหนตระกลของตาดวยอบาย อยางใดอยางหนงแท. [พาบตรทง ๒ ไปหาตา] ชนทง ๒ พาเดก ๆ ไปถงพระนครราชคฤหโดยลาดบ พกอย ในศาลาหลงหนงรมประตพระนคร. มารดาของเดก พาเดก ๒ คนไป แลวสงใหบอกความทตนมาแกมารดาบดา. มารดาบดาทง ๒ นน ไดยนขาวนนแลว กลาววา "บรรดาชน ทงหลายผยงทองเทยวอยในสงสาร ชอวา ผไมเคยเปนบตร ไมเคย เปนธดากน ยอมไมม, คนเหลานนมความผดตอเราเปนขอใหญ พวกเขาไมสามารถจะตงอยในคลองจกษของเราได, ชนทง ๒ จงเอา ทรพยประมาณเทาน ไปสสถานทผาสกเลยงชพเถด, แตจงสงเดก ทง ๒ มาในทน." สองสามภรรยานน รบทรพยททานทง ๒ นนสงมาแลว มอบ เดกทง ๒ ในมอของพวกคนใชทมานนแล สงไปแลว, เดกทงสอง เจรญ (วย) อยในตระกลของตา ยาย. [มหาปนถกออกบวช] ในเดก ๒ คนนน จฬปนถกยงเลกนก, สวนมหาปนถก ไป ฟงธรรมกถาของพระทศพลกบตา. เมอเขาไปสานกของพระศาสดา เปนนตย จตกนอมไปแลวในบรรพชา. เขาพดกะตาวา "ถาคณตา อนญาตใหกระผมไซร กระผมพงบวช."


ทานเศรษฐกลาววา "พดอะไร พอ การบวชของเจาเปน ความดแกตา กวาการบวชของคนทวทงโลก; ถาเจาอาจไซร, ก บวชเถด" ดงนแลว นาเขาไปสสานกพระศาสดา, เมอพระองค ตรส (ถาม) วา "คฤหบด ทานไดเดกมาหรอ ?" กราบทลวา "พระเจาขา เดกคนนเปนหลานของขาพระองค ประสงคจะบวช ในสานกของพระองค." พระศาสดา ตรสสงภกษผถอการเทยวบณฑบาตเปนวตรรปใด รปหนงวา "เธอจงใหเดกคนนบวช." พระเถระบอกตจปญจก- กมมฏฐานแกเธอแลว ใหบรรพชา. [มหาปนถกบรรลอรหต] เธอเรยนพระพทธพจนไดมาก มอายครบ ไดอปสมบท ทากรรม๑ในโยนโสมนสการ บรรลพระอรหตแลว. [มหาปนถกปรารภถงนองชาย] ทานใหเวลาลวงไปดวยความสขในฌานและความสขอนเกดแตผล คดวา "เราอาจใหความสขนแกจฬปนถกหรอหนอ ?" ภายหลงได ไปสสานกของเศรษฐผเปนตาแลว กลาวอยางนวา "ทานมหาเศรษฐ ถาทานอนญาตไซร, รปพงใหจฬปนถกออกบวช." เศรษฐ กลาววา "นมนตทานใหเขาบวชเถด ขอรบ." ไดยนวา เศรษฐเลอมใสดแลวในพระศาสนา แตเมอถกถาม ๑. เจรญกมมฏฐาน.


วา "เดกเหลานเปนบตรของธดาคนไหนของทาน" จะบอกวา "ขอลกสาวทหนไป" กละอาย; เพราะฉะนน ทานจงอนญาตการ บวชแกหลานทง ๒ นนโดยงายดาย. [จฬปนถกบวชแลวกลายเปนคนโง] พระเถระใหจฬปนถกบวชแลว ใหตงอยในศลทงหลาย. แม จฬปนถกนนพอบวชแลว ไดเปนคนโงเขลา. พระเถระเมอพราสอนเธอ กลาวคาถาน "ดอกบวโกกนท มกลนหอม บานแตเชา พง มกลนไมไปปราศฉนใด, เธอจงเหนพระองครส ผไพโรจนอย ดจพระอาทตยสองแสงในกลางหาว ฉะนน" คาภาเดยวเทานน โดย ๔ เดอน เธอกไมสามารถจะเรยนได. [บรพกรรมของพระจฬปนถก] ถามวา "เพราะอะไร ?" แกวา "ไดยนวา เธอบวชในกาลพระกสสปสมมาสมพทธเจา ผมปญญา ไดทาการหวเราะเยาะ ในกาลทภกษเขลารปใดรปหนง เรยนอเทส, ภกษนน ละอายเพราะการหวเราะนน เลยเลกเรยน อเทส ไมทาการสาธยาย. เพราะกรรมนน จฬปนถกน พอบวชแลว จงเปนคนโง, บท ทเรยนแลว ๆ เมอเธอเรยนบทตอ ๆ ไป กเลอนหายไป. เมอเธอ พยายามเพอเรยนคาถานแล. สเดอนลวงไปแลว.


[จฬปนถกถกพระพชายประณาม] ทนน พระมหาปนถก ไดกลาวกะเธอวา "จฬปนถก เธอ เปนคนอาภพในศาสนาน, โดย ๔ เดอน แมคาถาเดยวกไมอาจเรยน ได, กเธอจกยงกจแหงบรรพชตใหถงทสดไดอยางไร ? จงออกไป จากทนเสยเถด." ดงนแลว กขบออกจากวหาร. พระจฬปนถก ไมปรารถนาความเปนคฤหสถ เพราะความ เยอใยในพระพทธศาสนา. กในกาลนน พระมหาปนถกเปนภตตทเทสก. หมอชวก- โกมารภจจ ถอระเบยบดอกไมของหอมและเครองลบไลเปนอนมาก ไปสอมพวน บชาพระศาสดา สดบธรรม ลกจากอาสนะ ถวาย บงคมพระทศพลแลว เขาไปหาพระมหาปนถก ถามวา "ภกษใน สานกของพระศาสดา มจานวนเทาไร ขอรบ." พระมหาปนถก. ภกษมประมาณ ๕๐๐ รป. หมอชวก. ทานผเจรญ พรงน ขอใตเทาไดพาภกษ ๕๐๐ รป มพระพทธเจาเปนประมข (ไป) รบภกษาในเรอนของกระผม. พระมหาปนถก. อบาสก ภกษโง (รปหนง) ชอจฬปนถก มธรรมไมงอกงาม, รปจะเวนเธอเสย แลวรบนมนตเพอภกษ ทงหลายทเหลอ. [พระจฬปนถกหนไปสกแตสกไมได] พระจฬปนถกฟงคานนแลว คดวา "พระเถระ เมอรบนมนต เพอภกษทงหลายมประมาณเทานน กคดเราไวภายนอกแลวจงรบ,


จตของพชายเรา จกแยก (หมดเยอใย) ในเราแลวอยางไมตอง สงสย; บดน เราจะตองการอะไรดวยศาสนาน, เราจกเปนคฤหสถ ทาบญตาง ๆ มทานเปนตนเลยงชพละ." วนรงขน เธอไปเพอจะสก แตเชาตร. พระศาสดา ทรงตรวจดโลก (คอหมสตว) เฉพาะใน เวลาใกลรง ทรงเหนเหตนแลว จงเสดจลวงหนาไปกอน ไดทรง หยดจงกรมอยทซมประตใกลทางทพระจฬปนถกไป. พระจฬปนถก เมอเดนไปพบพระศาสดา จงเขาไปเฝาถวายบงคม. [พระศาสดาทรงรบรองใหอยตอไป] ขณะนน พระศาสดา ตรสกะเธอวา "จฬปนถก นเธอจะ ไปไหน ? ในเวลาน." จฬปนถก ทลวา "พระพชายขบไลขาพระองค พระเจาขา ขาพระองคไปเพอจะสก เพราะเหตนน." พระศาสดา ตรสวา "จฬปนถก เธอชอวาบรรพชาในสานก ของเรา, แมถกพชายขบไล ทาไม จงไมมาสสานกของเรา ? มา เถด, เธอจะตองการอะไรดวยความเปนคฤหสถ เธอตองอย (ตอ ไป) ในสานกของเรา" ดงนแลว ทรงเอาฝาพระหตถอนมพนวจตร ไปดวยจกร ลบเธอทศรษะแลว พาไปใหนงทหนามขพระคนธกฎ ประทานทอนผาทสะอาด ซงทรงบนดาลขนดวยฤทธ ดวยตรสสงวา "จฬปนถก เธอจงผนหนาไปทางทศตะวนออก ลบผาทอนน ดวย บรกรรมวา 'รโชหรณ. รโชหรณ" (ผาเชดธล ๆ) อยทนแหละ ครนเมอเขากราบทลเวลาแลว, มภกษสงฆแวดลอม เสดจไปเรอน


ของหมอชวก ประทบนงบนอาสนะทเขาตกแตงไว. [พระจฬปนถกเจรญภาวนาบรรลพระอรหต] ฝายพระจฬปนถก นงแลดพระอาทตย พลางลบผาทอนนน บรกรรมวา "รโชหรณ รโชหรณ." เมอทานลบทอนผานนอย, ทอนผาไดเศราหมองแลว. ลาดบนน จงคดวา "ทอนผานสะอาด แท ๆ. แตอาศยอตภาพน จงละปกตเดมเสย กลายเปนของเศรา- หมองอยางนไปได, สงขารทงหลายไมเทยงหนอ ? (ครนแลว) เรม ตงความสนและความเสอม เจรญวปสสนา. พระศาสดา ทรงทราบวา "จตของพระจฬปนถกขนส วปสสนาแลว" จงตรสวา "จฬปนถก เธออยาทาความหมาย เฉพาะทอนผานนวา 'เศราหมองแลว ตดธล;' กธลทงหลาย มธลคอราคะเปนตน มอยในภายในของเธอ, เธอจงนา (คอกาจด) มนออกเสย" ดงนแลว ทรงเปลงพระรศม เปนผมพระรปปรากฏ ดจประทบนงตรงหนา ไดทรงภาษตคาถาเหลานวา "ราคะ ชอวาธล, แตเรณ (ละออง) ทานหา เรยกวา (ธล) ไม: คาวา "ธล" นนเปนชอ ของราคะ ; ภกษเหลานน ละธลนนไดขาดแลว อยในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล. โทสะ ชอวาธล, แตเรณ (ละออง) ทานหา เรยกวา (ธล) ไม; คาวา "ธล" นนเปนชอ ของโทสะ; ภกษเหลานน ละธลนนไดขาดแลว


อยในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล โมหะ ชอวาธล, แตเรณ (ละออง) ทานหา เรยกวา (ธล) ไม; คาวา "ธล" นนเปนชอ ของโมหะ ; ภกษเหลานน ละธลนนไดขาดแลว อยในศาสนาของพระพทธเจาผปราศจากธล." ในกาลจบคาถา พระจฬปนถกบรรลพระอรหต พรอมดวย ปฏสมภทาทงหลายแลว. ปฎก ๓ มาถงแกทานพรอมกบปฏสมภทา ทเดยว. [บรพกรรมของพระจฬปนถก] ไดยนวา ครงดกดาบรรพ ทานเปนพระเจาแผนดน ทรงทา ประทกษณพระนคร เมอพระเสโท๑ไหลออกจากพระนลาฏ๒ ทรง เอาผาสะอาดเชดทสดพระนลาฏ. ผาไดเศราหมองแลว. ทาวเธอ กลบไดอนจจสญญา๓วา "ผาสะอาดเหนปานน อาศยสรระน ละ ปกตแปรเปนเศราหมองไปได, สงขารทงหลาย ไมเทยงหนอ," เพราะเหตนน ผาสาหรบเชดธลนนแล จงเปนปจจยของทานแลว. ฝายหมอชวกโกมารภจจ ไดนอมนาทกษโณทกเขาไปถวาย พระทศพล, พระศาสดาทรงปดบาตรดวยพระหตถ ตรสวา "ชวก ภกษในวหาร ยงมอยมใชหรอ ?" พระมหาปนถก กราบทลวา "ในวหาร ภกษไมมมใชหรอ ? พระเจาขา." พระศาสดา ตรสวา "ม ชวก." หมอชวก สง ๑. เหงอ ๒. หนาผาก ๓. ความหมายวาไมเทยง.


บรษไปดวยสงวา "พนาย ถากระนน เธอจงไป จงรวาภกษใน วหารม หรอไมม." [พระจฬปนถกนรมตตนเปนภกษพนรป] ในขณะนน พระจฬปนถก คดวา "พชายของเราพดวา 'ภกษในวหารไมม,' เราจกประกาศความทภกษในวหารมแกทาน (พชาย)" ดงนแลว จง (นรมต) ใหอมพวนทงสนเตมดวยภกษ ทงนน ภกษบางพวกเยบจวร, บางพวกยอมจวร, บางพวกทาการ สาธยาย; นรมตภกษพนรป ไมเหมอนกนและกนอยางน. บรษนน เหนภกษเปนอนมากในวหาร จงกลบมาบอกแก หมอชวกวา "คณหมอขอรบ อมพวนทงสน เตมดวยภกษ ทงหลาย." พระธรรมสงคาหกาจารย กลาววา) "ฝายพระเถระ ชอวาจฬปนถก นรมตตน พนครง (เปนภกษพนรป) ในอมพวนนนแล แลวนงในอมพวนอนนารนรมย จนกวาเขาจะบอก เวลา." ลาดบนน พระศาสดา ตรสกะบรษนนวา "เธอจงไปวหาร บอกวา 'พระศาสดารบสงหาพระชอจฬปนถก." เมอบรษนนไปบอกตามรบสงแลว (ทง) พนปากกขานวา "ขาพเจาชอจฬปนถก, ขาพเจาชอจฬปนถก." บรษนน กลบไปกราบทลอกวา "พระเจาขา ไดยนวา ภกษ


แมทกรป ชอจฬปนถกทงนน." พระศาสดา ตรสวา "ถากระนน เธอจงไป. รปใดเอยกอน วา 'ขาพเจา ชอจฬปนถก,' จงจบมอรปนน๑ไว, รปทเหลอ จกหายไป." เขาไดทาตามรบสง. ภกษประมาณพนรป หายไปแลวทนท ทเดยว. พระเถระ ไดไปกบบรษนน. [พระศาสดารบสงใหจฬปนถกอนโมทนา] ในเวลาเสรจภตกจ พระศาสดา ตรสเรยกหมอชวกมารบสง วา "ชวก เธอจงรบบาตรของจฬปนถกเถด, จฬปนถกนจกทา อนโมทนาแกเธอ." หมอชวกไดทาอยางนนแลว. พระเถระบนลอ สหนาท ดจสหะทขนรน (กาลงคะนอง) ไดทาอนโมทนา ยงพระ ไตรปฎกใหกระฉอนแลว. พระศาสดา เสดจลกจากอาสนะ มภกษสงฆแวดลอมเสดจ ไปสวหาร, เมอภกษทงหลายแสดงวตรแลว, เสดจลกจากอาสนะ ทรงยนทหนามขพระคนธกฎ ประทานสคโตวาท ตรสบอกกมมฏฐาน แกภกษสงฆ ทรงสงภกษสงฆไปแลว เสดจเขาสพระคนธกฎทอบ ดวยกลนหอมฟง ทรงผทมสหไสยาโดยพระปรศ๒เบองขวา. [พวกภกษปรารภพระคณของพระศาสดา] ครนในเวลาเยน ภกษทงหลายนงประชมกนขางนและขางโนน ดจแวดวงดวยมานรตตกมพล๓ ปรารภถงเรองพระคณของพระ ๑. ต หตเถ คณห จบรปนนไวทมอ. ๒. นอนตะแคงขางขวา. ๓. ผาทอดวยขนสตวมสแดง.


ศาสดาวา "ทานผมอาย พระมหาปนถก ไมทราบอธยาศยของ พระจฬปนถก จงไมสามารถจะใหเรยนคาถาบทเดยวโดย ๔ เดอนได, ไลออกจากวหาร ดวยเขาในวา 'พระรปน โง;' แตพระสมมา- สมพทธเจา ไดประทานพระอรหตกบทงปฏสมภทา ในระหวาง ฉน (อาหาร) มอเดยวเทานน เพราะพระองคเปนธรรมราชาชนเยยม (หาผทดเทยมมได); พระไตรปฎกกมาพรอมกบปฏสมภทานนเทยว นาชม ! ชอวา กาลงของพระพทธเจาทงหลาย มมาก." [พระศาสดาเสดจไปทประชมภกษสงฆ] ครงนน พระผมพระภาค ทรงทราบเรองราว๑นในโรงธรรม แลว ทรงดารวา "วนน เราไป ควรอย" เสดจลกจากพทธไสยา ทรงนงผา ๒ ชนทยอมดแลว ทรงรดประคตเอวดจสายฟา ทรงหม จวรมหาบงสกล ไดขนาดสคตประมาณ ปานผารตตกมพล เสดจ ออกจากพระคนธกฎอนมกลนหอมตลบ ไปยงโรงธรรม ดวยความ งามแหงพระอากปปกรยาททรงยางไปแลว ดจพระยาคชสารตว ซบมนและดจสหะ (และ) ดวยพระพทธลลาศอนหาทสดมได เสดจ ขนบวรพทธอาสนทบรรจงจดไวในทามกลางแหงโรงกลม ซงประดบ แลว ประทบนงทกลางอาสนะ ทรงเปลงพระพทธรงสมพรรณะ ๖ ประการ เปรยบปานเทพดาผวเศษ บนดาลทองมหาสมทรให กระเพอมอย (และ) ประดจสรโยทยทอแสงออน ๆ เหนอยอดเขา ยคนธรฉะนน. แลเมอพระสมมาสมพทธเจา พอเสดจมาถง ภกษ ๑. กถาปวตต แปลวา ความเปนไปแหงถอยคา.


สงฆกหยดสนทนา๑ นงเงยบ. [ทรงราพงถงอาการของภกษบรษท] พระศาสดา ทรงพจารณาดบรษทดวยพระหฤทยอนออนโยน ทรงราพงวา "บรษทน งามยงนย, การคะนองมอกด คะนองเทา กด เสยงไอกด เสยงจามกด แมของภกษรปหนง ยอมไมม, ภกษ เหลานแมทงหมด มความเคารพดวยพทธคารวะ อนเดชแหงพระ พทธเจาคกคามแลว. เมอเรานง, (เฉยเสย) ไมพดแมตลอดชวอาย กรปไหน ๆ จกหายกเรองขนพดกอนไม, ชอวาธรรมเนยมของการ ยกเรองขน เราควรร, เราเองจกพดขนกอน" ดงนแลว ตรสเรยก ภกษทงหลาย ดวยพระสรเสยงอนไพเราะดจเสยงพรหม ตรสถามวา "ภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงประชมกนดวยเรองอะไรเลา ? กแลเรองอะไรทพวกเธอหยดคางไวในระหวาง ?" เมอพวกภกษนน กราบทลวา "ดวยเรองชอน," จงตรสวา "ภกษทงหลาย จฬปนถก หาไดเปนผโงแตในบดนเทานนไม, แมในกาลกอน กเปนผโงแลว เหมอนกน; อนง เราเปนทพานกอาศยของเธอเฉพาะในบดนอยาง เดยวหามได, ถงในกาลกอน กไดเปนทพานกอาศยแลวเหมอนกน; และในกาลกอน เราไดทาจฬปนถกนใหเปนเจาของแหงโลกยทรพย แลว, บดน ไดทาใหเปนเจาของแหงโลกตตรทรพย," อนภกษ ทงหลายผใครจะสดบเนอความนนโดยพสดาร ทลอญเชญแลว ทรง นาอดตนทานมา (เลาวา) ๑. กล ปจฉนทตวา ตดขาดซงถอยคา.


[เรองมาณพเรยนศลปะในกรงตกกสลา] ในอดตกาล มาณพชาวพระนครพาราณสคนหนง ไปยงกรง ตกกสลาแลว เปนธมมนเตวาสกของอาจารยทศาปาโมกข เพอ ประสงคเรยนศลปะ ไดเปนผอปการะอาจารยอยางยง ในระหวาง มาณพ ๕๐๐, ทากจทกอยาง มนวดเทาเปนตน, แตเพราะเปนคนโง จงไมสามารถจะเรยนอะไร ๆ ได, อาจารยแมพยายามดวยคดเหนวา "ศษยคนน มอปการะแกเรามาก, จกใหเขาศกษาใหได" กไม สามารถใหศกษาอะไร ๆ ได. เขาอยสนกาลนาน แมคาถาเดยวกไมสามารถจะเรยน (ใหจา) ไดนกระอา เลยลาอาจารยวา "จกไปละ." อาจารยคดวา "ศษย คนน อปการะเรา, เรากหวงความเปนบณฑตแกเขาอย, แต ไมสามารถจะทาความเปนบณฑตนนได, จาเปนทเราจะตองทาอป- การะตอบแกศษยคนนใหได, จกผกมนตใหเขาสกบทหนง." ทาน นาเขาไปสปา ผกมนตนวา "ฆเฏส ฆเฏส กการณา ฆเฏส ?, อหป ต ชานาม ชานาม." (ทานเพยรไปเถด เพยรไปเถด, เพราะเหตไร ? ทานจงเพยร, แมเรากรเหตนนอย รอย) ดงนแลว ใหเขาเรยนบททวนกลบไปกลบมาหลายรอยครง แลวถามวา "เธอ จาไดหรอ๑ ?" เมอเขาตอบวา "ผมจาได ขอรบ" ชแจงวา "ธรรมดาศลปะทคนโงทาความพยายามทาใหคลองแคลวแลว ยอม ไมเลอน" แลวใหเสบยงทาง สงวา "เธอ จงไป, อาศยมนตน ๑. ป ายต เต แปลวา มนตนนยอมปรากฏแกเธอ ?


เลยงชพเถด, แตเพอประโยชนจะไมใหมนตเลอนไป เธอพงทาการ สาธยายมนตนนเปนนตย" ดงนแลว กสงเขาไป. ครนในเวลาเขาถงพระนครพาราณส มารดาไดทาสกการะ สมมานะใหญ ดวยดใจวา "บตรของเราศกษาศลปะกลบมาแลว." [พระเจาแผนดนตรวจความเปนไปของราษฎร] ในกาลนน พระเจาพาราณส ทรงพจารณาวา "โทษบาง ประการในเพราะกรรมทงหลาย มกายกรรมเปนตนของเรา มอย หรอหนอ ? ไมทรงเหนกรรมอะไร ๆ อนไมเปนทพอพระทย ของพระองค กทรงดารวา "ธรรมดาโทษของตน หาปรากฏ แกคนไม, ยอมปรากฏแกคนเหลาอน ; เราจกกาหนด (ความเปน ไป) ของพวกชาวเมอง" ดงนแลว จงทรงปลอมเพศ เสดจออก ไปในเวลาเยน ทรงดารวา "ธรรมดาการสนทนาปราศรยของพวก มนษยผนงบรโภคอาหารในเวลาเยน ยอมมประการตาง ๆ กน; ถา เราครองราชยโดยอธรรม, ชนทงหลายคงจะพดกนวา 'พวกเรา ถก พระเจาแผนดนผไมตงอยโดยธรรม ผชวชา เบยดเบยนดวยสนไหม๑

และพลเปนตน ' ถาเราครองราชยโดยธรรม, ชนทงหลายกจกกลาว คาเปนตนวา 'ขอพระเจาอยหวของเราทงหลาย จงทรงพระชนมาย ยนเถด' แลวกสรรเสรญคณของเรา" ดงนแลว จงเสดจเทยวไป ตามลาดบฝาเรอนนน ๆ. ในขณะนน พวกโจรผหากนทางขดอโมงค กาลงขดอโมงคใน ๑. ทณฑ แปลวา อาชญากได.


ระหวางเรอน ๒ หลง เพอตองการเขาเรอนทง ๒ โดยอโมงคเดยวกน. พระราชาทอดพระเนตรเหนพวกมนแลว ไดทรงแอบซมอยในเงา เรอน. ในเวลาทพวกมนขดอโมงคเขาเรอนไดแลวตรวจดสงของ มาณพ ตนขนแลว กสาธยายมนตนน กลาววา "ฆเฏส ฆเฏส, กการณา ฆเฏส ? อหป ต ชานาม ชานาม." โจรเหลานน ไดฟงคานนแลว กตกใจกลวทงแมผาทตนนง เสย หนไปโดยซง ๆ หนาทเดยว ดวยบอกกนวา "นยวา เจาคนนรจกพวกเรา, มนจกใหพวกเราฉบหายเสยบดน." [ทรงเหนโจรหนเพราะมนตของมาณพ] พระราชาทอดพระเนตรเหนโจรเหลานนกาลงหนไป และได ทรงสดบเสยงมาณพนอกนสาธยายมนตอย ทรงทาหนด (ความเปน ไป) ของพวกชาวเมองไดแลว จงเสดจเขาพระราชนเวศน; แลเมอ ราตรสวางแลว พอเชาตร กรบสงเรยกบรษคนหนง (มาเฝา) ตรส วา "พนาย เธอจงไป พวกโจรขดอโมงคในเรอนชอโนน ในถนน โนน, ในเรอนหลงนน มมาณพเรยนศลปะมาแตเมองตกกสลา (คน หนง) เธอจงนาเขามา." เขาไปบอกวา "พระเจาอยหว รบสงหาทาน" แลวนา มาณพมา. ลาดบนน พระราชา ตรสกะเขาวา "พอ เธอเปนมาณพ ผเรยนศลปะมาจากเมองตกกสลาหรอ ?"


มาณพ. พระเจาขา พระอาชญาไมพนเกลา ฯ. พระราชา. ใหศลปะแกฉนบางเถด. มาณพ. ดละ พระเจาขา ขอพระองคประทบบนอาสนะท เสมอกนแลวเรยนเถด. ลาดบนน พระราชาทรงทาอยางนน ทรงเรยนมนตนนกะเขา แลว ไดพระราชทานทรพยพนหนง ดวยพระดารสวา "น เปนสวน บชาอาจารยของทาน." ในกาลนน เสนาบด พดกบภษามาลาของพระเจาแผนดนวา "แกจกแตงพระมสสของในหลวงเมอไร ?" ภษามาลา. พรงน หรอมะรนนแหละ. เสนาบดนน ใหทรพยพนหนงแกเขาแลว พดวา "ขามกจอย (อยางหนง)" เมอเขาถามวา "กจอะไร นาย ? บอกวา "แก ตองทาเปนเหมอนจะทาการแตงพระมสสของในหลวง สบดมดโกน ใหคมกรบ, ตดกานพระศอเสย จก (ได) เปนเสนาบด, ขาจกเปน พระเจาแผนดน. เขารบวา "ได" ในวนแตงพระมสสถวายในหลวง เอานาหอมสระสรงพระมสสใหเปยก สบดมดโกน จกทชายพระนลาฏ คดวา "มดโกนมคมรอยไปเสยหนอย, เราควรตดกานพระศอโดย ฉบเดยวเทานน" ดงนแลว จงยนสวนขางหนง สบดมดโกนอก. ในขณะนน พระราชา ทรงระลกถงมนตของพระองคได เมอ จะทรงทาการสาธยาย ตรสวา "ฆเฏส ฆเฏส กการณา ฆเฏส ? อหป ต ชานาม ชานาม."


เหงอไหลโซมจากหนาผากของนายภษามาลาแลว. เขาเขาใจ วา "ในหลวงทรงทราบเรา" กลวแลว จงโยนมดโกนเสยทแผนดน แลว หมอบกราบลงแทบพระบาท. [กสโลบายของพระราชา] ธรรมดาพระราชาทงหลาย ยอมเปนผฉลาด, เพราะฉะนน พระองคจงตรสกะเขาอยางนวา "เฮย ! อายภษามาลาใจราย มง เขาใจวา 'พระเจาแผนดนไมรมงหรอ ?" ภษามาลา. ขอพระองค โปรดพระราชทานอภยแกขาพระองค เถด พระเจาขา. พระราชา. ชางเถอะ, อยากลวเลย, บอกมาเถด. ภษามาลา. พระเจาขา เสนาบดใหทรพยพนหนงแกขาพระองค บอกวา "แกจงทาทเปนแตงพระมสสของในหลวง ตดกานพระศอ เสย, เมอพระองคสวรรคตแลว, ขาจกเปนพระเจาแผนดน ตงแก ใหเปนเสนาบด." พระราชา ทรงสดบคานนแลว ทรงดารวา "เราไดชวตเพราะ อาศยอาจารย' ดงนแลว จงดารสสงใหหาเสนาบดมา (เฝา) ตรส วา "เสนาบดผเจรญ ชอวาอะไรทเธอไมไดแลวจากสานกของฉน, บดน ฉนไมอาจจะดเธอได, เธอจงออกไปจากแควนของฉน" รบสงใหเนรเทศเขาออกจากแวนแควนแลว กรบสงใหมาณพผ อาจารยมาเฝา ตรสวา "ทานอาจารย ขาพเจาไดชวตเพราะอาศย


ทาน" ดงนแลว ทรงทาสกการะใหญ ไดพระราชทานตาแหนง เสนาบด แกอาจารยนนแลว. มาณพในครงนน ไดเปนจฬปนถก, พระศาสดาเปนอาจารยทศาปาโมกข. พระศาสดา ครนทรงนาอดตนทานนมาแลว ตรสวา "ภกษ ทงหลาย แมในกาลกอน จฬปนถกกโงอยางนเหมอนกน, แม ในกาลนน เรากไดเปนทพงพานกของเธอ ยงเธอใหตงอยในโลกย- ทรพยแลว, ในวนรงขน เมอกถา (สนทนากน) ตงขนวา "นา สรรเสรญ พระศาสดาทรงเปนทพงพานกของพระจฬปนถกแลว" ตรสเลาเรองอดตในจฬเสฏฐชาดก๑แลว ตรสคาถาวา "ผมปรชาเหนประจกษ ยอมตงตนดวยทน - ทรพยแมนอย เหมอนคนกอไฟกองนอยให ลกเปนกองใหญไดฉะนน." แลวตรสวา "ภกษทงหลาย เราเปนทพงพานกของจฬปนถกน เฉพาะแตในบดนหามได, ถงในกาลกอน กไดเปนทพงพานกแลว เหมอนกน; แตวา ในกาลกอน เราไดทาจฬปนถกนใหเปนเจาของ โลกยทรพย, บดน ทาใหเปนเจาของโลกตรทรพย" ดงนแลว ทรง ประชมชาดกกวา "จฬกนเตวาสก แมในครงนน ไดเปนจฬปนถก (ในบดน), สวนจฬเศรษฐ ผฉลาดเฉยบแหลม เขาใจพยากรณ นกษตร (ในครงนน) คอเรานนเอง." ๑. ข. ชา. ๒๗/๒ ตทฏกถา. ๑/๑๗๕. ตตถ ปน จลลกเสฏ ชาตกนต ขายต.


[พวกภกษชมพระจฬปนถก] อกวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนในธรรมสภาวา "ผม อาย พระจฬปนถก แมไมสามารถจะเรยกคาถา ๔ บทโดย ๔ เดอน ได กไมสละความเพยร ตงอยในอรหตแลว, บดน (ได) เปน เจาของทรพยคอโลกตรธรรมแลว." [พระศาสดาสอนใหทาทพงดวยธรรม ๔ ประการ] พระศาสดา เสดจมาตรสถามวา "ภกษทงหลาย บดน พวกเธอนงประชมกนดวยเรองอะไรหนอ ?" เมอภกษเหลานนกราบ ทลวา "ดวยเรองชอน (พระเจาขา)," จงตรสวา "ภกษทงหลาย ภกษในศาสนาของเรา ปรารภความเพยรแลว ยอมเปนเจาของแหง โลกตรธรรมไดเทยว" ดงนแลว ตรสคาถานวา "ผมปญญา พงทาเกาะ (ทพง) ทหวงนา ทวมทบไมได ดวยความหมน ดวยความไม ประมาท ดวยความระวง และดวยความฝก." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทป กยราถ ความวา ผม ปญญา ประกอบพรอมแลวดวยปญญาอนรงเรองในธรรม พงทา คอ พงกระทา ไดแกอาจทา เกาะ คออรหตผล อนเปนทพงพานกของตน ในสาครคอสงสารอนลกยง โดยความเปนทพงอนไดยากยงน ดวย ธรรมอนเปนเหต ๔ ประการเหลาน คอ: ดวยความหมน กลาวคอ


ความเพยร ๑ ดวยความไมประมาท กลาวคอการไมอยปราศจาก สต ๑ ดวยความระวง กลาวคอปารสทธศลส ๑ ดวยความฝก อนทรย ๑. ถามวา "พงทาเกาะเชนไร ?" แกวา "พงทาเกาะทหวงนาทวมทบไมได." อธบายวา พงทา เกาะทหวงนา คอ กเลสทง ๔ อยาง ไมสามารถจะทวมทบคอกาจกได; แทจรง พระอรหต อนโอฆะไมสามารถจะทวมทบไดเลย. ในเวลาจบคาถา ชนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคล ม พระโสดาบนเปนตนแลว. เทศนามประโยชนแกบรษทผประชมกนแลว ดงนแล. เรองพระจฬปนถกเถระ จบ.


๔. เรองพาลนกษตร* [๑๘] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภนกบตร ของคนพาล ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปมาทมนยชนต" เปนตน. [คนพาลชาวเมองสาวตถเลนนกษตร] ความพสดารวา ดงไดสดบมา ในสมยหนง เขาปาวประกาศ ชอพาลนกษตร ในพระนครสาวตถ. ในนกษตรนน พวกชนพาลผม ปญญาทราม เอาเถาและโคมย (มลโค) ทารางกาย เทยวกลาว วาจาของอสตบรษไปตลอด ๗ วน, เหนใคร ๆ เปนญาตกตาม เปน สหายกตาม เปนบรรพชตกตาม ชอวาละอายอย ไมม, ยน กลาววาจาของอสตบรษอยทประตทก ๆ ประต. มนษยทงหลาย ไม อาจฟงอสปปรสวาทของพวกเขาได จงสงทรพยใหกงบาทบาง บาท หนงบาง กหาปณะหนงบางตามกาลง, พวกเขาถอเอาทรพยทได แลว ๆ ทประตเรอนของมนษยเหลานน ๆ แลวกหลกไป. กในกาลนน พระนครสาวตถ มอรยสาวกประมาณ ๕ โกฏ- ทานเหลานน สงขาวไปถวายพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขอพระผมพระภาคเจากบภกษสงฆ อยาเสดจเขาไปสพระนคร จง ประทบอยแตในพระวหารสน ๗ วน," กแลตลอด ๗ วนนน (ทาน * พระมหาบญม ป.๗ วดบรมนวาส แปล. ๑. การรนเรงของคนพาล.


เหลานน) จดขาวยาคและภตรเปนตน (สงไป) ในพระวหารนนแล เพอภกษสงฆ แมตนเองกไมออกจากเรอน. กครนเมอนกษตรสดสนลงแลว, ในวนท ๘ อรยสาวกเหลานน นมนตภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประมข ใหเสดจเขาไปยงพระนคร ถวายทานใหญ นง ณ สวนขางหนงแลว กราบทลวา "ขาแตพระองค ผเจรญ ๗ วนของพวกขาพระองคลวงไปไดโดยยากอยางยง, เมอ พวกขาพระองคไดยนวาจามใชของสตบรษของพวกพาล, หทง ๒ เปนประหนงวาถงอาการแตกทาลาย, ใคร ๆ กไมละอายแกใคร ๆ, เพราะเหตนน พวกขาพระองค จงไมใหพระองคเสดจเขาภายใน พระนคร, ถงพวกขาพระองคกไมอาจออกจากเรอน." [คนพาลกบคนฉลาดมอาการตางกน] พระศาสดา ทรงสดบถอยคาของอรยสาวกเหลานนแลว ตรส วา "กรยาของพวกพาลผมปญญาทราม ยอมเปนเชนน, สวนผม ปญญาทงหลาย รกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยอนเปนสาระ ยอมบรรลสมบต คอ อมตมหานพพาน" ดงนแลว ไดทรงภาษตพระ คาถาเหลานวา :- "พวกชนพาลผมปญญาทราม ยอมประกอบ เนอง ๆ ซงความประมาท, สวนผมปญญา ยอมรกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยอน ประเสรฐ, ทานทงหลายอยาตามประกอบความ ประมาท, อยาตามประกอบความเชยชดดวย


ความยนดในกาม; เพราะวาผไมประมาทแลว เพงพนจอย ยอมบรรลสขอนไพบลย." [แกอรรถ] บรรดาเหลานน บทวา พาลา ไดแก ผประกอบดวยความ เปนชนพาล คอผทไมรจกประโยชนในโลกนและโลกหนา. บทวา ทมเมธโน คอไรปญญา. พวกชนพาลนน เมอไมเหน โทษในความประมาท ชอวายอมประกอบเนอง ๆ ซงความประมาท คอวา ยอมใหกาลลวงไปดวยความประมาท. บทวา เมธาว เปนตน ความวา สวนบณฑตผประกอบดวย ปญญาอนรงเรองในธรรม ยอมรกษาความไมประมาทไวเหมอน ทรพย คอ รตนะ ๗ ประการ อนประเสรฐคอสงสด ซงสบเนองมา แตวงศตระกล. อธบายวา เหมอนอยางวา ชนทงหลายเมอเหน อานสงสในทรพยวา "เราทงหลาย อาศยทรพยอนสงสด จกถง สมบตคอกามคณ จกทาทางเปนทไปสปรโลกใหหมดจดได," ยอม รกษาทรพยนนไวฉนใด; แมบณฑตกฉนนน เมอเหนอานสงสใน ความไมประมาทวา "ชนผไมประมาทแลว ยอมไดเฉพาะซงฌาน ทงหลาย มปฐมฌานเปนตน ยอมบรรลโลกตรธรรมมมรรคและ ผลเปนตน ยอมยงวชชา ๓ (และ) อภญญา ๖๑ ใหถงพรอมได," ๑. อทธวธ แสดงฤทธได, ทพพโสต หทพย, เจโตปรยญาณ รจกกาหนดใจผอน, ปพเพนวาสานสสต ระลกชาตได, ทพพจกข ดาทพย, อาสวกขยญาณ รจกทา อาสวะใหสน, รวมเปนอภญญา ๖. ๓ ขอเบองปลาย เรยกวา ๓ กได.


ยอมรกษาความไมประมาทไวเหมอนทรพยอนประเสรฐ. บทวา มา ปมาท ความวา เพราะฉะนน ทานทงหลายอยาตาม ประกอบความประมาท คออยาใหกาลลวงไปดวยความประมาท. บาทคาถาวา มา กามรตสนถว ความวา อยาตามประกอบ คออยาคด ไดแก อยาไดเฉพาะแมซงความเชยชดดวยอานาจแหง ตณหา กลาวคอ ความยนดในวตถกามและกเลสกาม. บทวา อปปมตโต ห เปนตน ความวา เพราะวาบคคลผไม ประมาทแลว โดยความเปนผมสตตงมน เพงอย ยอมบรรลนพพาน- สขอนไพบลย คอโอฬาร. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคลมพระโสดาบน เปนตน. เทศนามประโยชนแกมหาชนแลว ดงนแล. เรองพาลนกษตร จบ.


๕. เรองพระมหากสสปเถระ* [๑๙] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระ มหากสสปเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ปมาท อปปมาเทน" เปนตน. [พระเถระตรวจดสตวโลกดวยทพพจกษ] ความพสดารวา วนหนง พระเถระอยในปปผลคหา๑ เทยว ไปบณฑบาตในกรงราชคฤห กลบจากบณฑบาตภายหลงภตร นงเจรญ อาโลกกสณ ตรวจดสตวทงหลายผประมาทแลวและไมประมาทแลว ซงจตและเกดในททงหลาย มนาแผนดนและภเขาเปนตนอย ดวย ทพพจกษ. พระศาสดา ประทบนงในพระเชตวนนนแล ทรงตรวจดดวย ทพพจกษวา "วนน กสสปผบตรของเราอยดวยธรรมเปนเครองอย อะไรหนอ ?" ทรงทราบวา "ตรวจดการจตและเกดของสตว ทงหลายอย," จงตรสวา "ชอวาการจตและการเกดแหงสตวทงหลาย แมอนพทธญาณไมทรงกาหนด, ใคร ๆ ไมสามารถจะทาการกาหนด สตวทงหลาย ผถอปฏสนธในทองของมารดา ไมทนใหมารดาและ * พระมหาบญม ป.๗ วดบรมนวาส แปล. ๑. ปปผล แปลวา ไมเลยบหรอดปล รวมรบคหาศพท แปลวา ถาอนประกอบดวยไม เลยบหรอดปล อกนยหนง ถาน พระมหากสสปเถระอาศยอยมากกวาทอน นามเดม ของพระเถระชอวา ปปผล ถาแปลมงเอาชอพระเถระเปนทตงแลว กแปลวา ถา เปนทอยของพระปปผล. ๒. อาโลกกสณ กสณกาหนดเอาแสงสวางเปนอารมณ.


บดารและจตได, การรสตวเหลานน ไมใชวสยของเธอ, (เพราะ) วสยของเธอมประมาณนอย, สวนการรการเหนสตวทงหลาย ผจตและ เกดอยโดยประการทงปวง เปนวสยของพระพทธเจาทงหลายเทานน" ดงนแลว ทรงแผพระรศมไปเปนประหนงวา ประทบนงอยในทเฉพาะ หนา ตรสพระคาถานวา "เมอใดบณฑตบรรเทาความประมาทดวยความ ไมประมาท เมอนนบณฑตนน ขนสปญญา เพยงดงปราสาท ไมเศราโศก ยอมพจารณา เหนหมสตว ผมความเศราโศก ปราชญยอม พจารณาเหนคนพาลทงหลายได เหมอนคนผ ยนอยบนยอดเขา มองเหนชนผยนอยบนพน ดนไดฉะนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา นทต เปนตน ความวา เมอใด บณฑต พอกพนธรรมมความไมประมาทเปนลกษณะ ไมใหโอกาส แกความประมาท ชอวา ยอมบรรเทา คอยอมขบไลซงความประ- มาทนน ดวยกาลงแหงความไมประมาท; เหมอนนาใหม ไหลเขาส สระโบกขรณ ยงนาเกาใหกระเพอมแลว ไมใหโอกาสแกนาเกานน ยอมรน คอ ยอมระบายนาเกานนใหไหลหนไป โดยทสดของตน ฉะนนนนแล, เมอนน บณฑตนน มความประมาทอนบรรเทาแลว


บาเพญปฏปทาอนสมควรแกความไมประมาทนนอย, ขนสปญญา เพยงดงปราสาท กลาวคอ ทพพจกษอนบรสทธ โดยอรรถวาสง เยยม ดวยปฏปทานน ดจบคคลขนสประสาททางบนไดฉะนน ชอวา ผไมเศราโศก เพราะความเปนผละลกศร คอความโศกเสยไดแลว, ยอมพจารณาเหน คอยอมมองเหนปประชา คอหมสตว ผชอวา ม ความเศราโศก เพราะความเปนผละลกศรคอความโศกยงไมได ซง จตอย และเกดอย ดวยทพพจกษ. ถามวา เหมอนอะไร ? แกวา เหมอนคนผยนอยบนยอดเขา ยอมมองเหนชนผยนอย พนดนไดฉะนน; อธบายวา บคคลผยนอยบนยอดเขา ยอมมองเหน ชนผยนอยทพนดนได หรอผยนอยบนปราสาทชนบน ยอมมองเหน ชนผยนอยในบรเวณแหงปราสาทไดโดยไมยากฉนใด: ปราชญคอ บณฑต ไดแกพระมหาขณาสพแมนน กยอมพจารณาเหนคนพาล ทงหลาย ผยงถอนพชคอวฏฏะไมได จตอยและเกดอยโดยไมยาก ฉนนน. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก กระทาใหแจงแลวซงอรยผล ทงหลาย มโสดาปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองพระมหากสสปเถระ จบ.


๖. เรองภกษ ๒ สหาย* [๒๐] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ ๒ สหาย ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมตโต ปมตเตส" เปนตน. [ภกษ ๒ รปมปฏปทาตางกน] ไดยนวา ภกษ ๒ รปนน เรยนกมมฏฐานในสานกพระศาสดา แลว เขาไปยงวหารอนตงอยในปา. ในภกษ ๒ รปนน รปหนง เกบ ฟนมาตอเวลายงวนแลว จดเตาไฟแลว นงผงไฟสนทนากบพวกภกษ หนมและสามเณรอยตลอดปฐมยาม. รปหนงไมประมาท ทาสมณ- ธรรมอย ตกเตอนรปนอกนวา "ผมอาย ทานอยาทาอยางนน, เพราะ อบาย๑ ๔ เปนเชนเรอนเปนทนอนแหงชนผประมาทแลว, ธรรมดา พระพทธเจาทงหลาย อนบคคลผโออวด ไมอาจใหทรงโปรดปราน ได." ทานไมฟงคาตกเตอนของภกษนน. ภกษนอกน คดวา "ภกษ นไมเชอถอยคา๒" จงไมปรารถนา (ตกเตอน) ทาน ไมประมาท แลว ไดทาสมณธรรม. ฝายพระเถระผเกยจคราน ผงไฟในปฐมยาม แลว ในเวลาทภกษนอกนเดนจงรมแลวเขาไปสหอง จงเขาไป พดวา "ทานผเกยจครานมาก ทานเขาไปสปา เพอตองการหลบนอน (หรอ): อนบคคลเรยนกมมฏฐานในสานกพระพทธเจา แลวลกขนทาสมณธรรม * พระมหาบญม ป. ๗ วดบรมนวาส แปล. ๑. อบาย ๔ คอ นรย นรก ๑. ดรจฉานโยน กาเนดสตวดรจฉาน ๑. ปตตวสย ภมแหง เปรต ๑. อสรกาย พวกอสรกาย ๑. ๒. น วจนกขโม ไมอดทนตอถอยคา.


ตลอดทงกลางคนกลางวน ไมควรหรอ ?" ดงนแลว กเขาไปยงทอย ของตนแลวนอนหลบ. ฝายภกษนอกน พกผอนในมชฌมยามแลว กลบลกขนทาสมณธรรมในปจฉมยาม. ทานไมประมาทอยอยางนน ตอ กาลไมนานนก กบรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย. ภกษรปเกยจครานนอกน ใหเวลาลวงไปดวยความประมาทอยางเดยว. ภกษ ๒ รปนน ออกพรรษาแลว ไปสสานกพระศาสดา ถวายบงคม พระศาสดาแลว นง ณ ทสมควรขางหนง. [พระศาสดาตรสถามภกษทง ๒] พระศาสดา ทรงกระทาปฏสนถารกบภกษ ๒ รปนนแลว ตรส ถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอไมประมาททาสมณธรรมกนแล หรอ ? กจแหงบรรพชตของพวกเธอถงทสดแลว แลหรอ ?" ภกษ ผประมาท กราบทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ความไมประมาทของ ภกษนน จกมแตทไหน ? ตงแตเวลาไป เธอนอนหลบใหเวลาลวง ไปแลว." พระศาสดา ตรสถามวา "กเธอเลา ? ภกษ." ภกษรปเกยจคราน ทลวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขาพระองค เกบฟนมาตอเวลายงวน จดเตาไฟแลว นงผงไฟอยตลอดปฐมยาม ไมหลบนอน ใหเวลาลวงไปแลว." [ผมปญญาดยอมละทงผมปญญาทราม] ลาดบนน พระศาสดา ตรสกะทานวา "เธอประมาทแลว ปลอยเวลาลวงไป (เปลา) ยงมาพดวา 'ตวไมประมาท' และทาผ


ไมประมาทใหเปนผประมาท, เธอเปนเหมอนมาตวทรพล ขาดเชาว๑

แลวในสานกแหงบตรของเรา, สวนบตรของเราน เปนเหมอนมาทม เชาวเรวในสานกของเธอ" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา "ผมปญญาด เมอชนทงหลายประมาทแลว ไมประมาท, เมอชนทงหลายหลบแลว ตนอย โดยมาก ยอมละบคคลผมปญญาทรามไปเสย ดจมาตวมฝเทาเรว ละทงมาตวหากาลงมไดไป ฉะนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมตโต ความวา ชอวา ผถง พรอมดวยความไมประมาท เพราะความเปนผถงความไพบลยแหงสต ไดแกพระขณาสพ. บทวา ปมตเตส ความวา เมอสตวทงหลายตงอยแลวในการ ปลอยสต. บทวา สตเตส คอ (เมอสตวทงหลาย) ชอวา ประพฤต หลบอยทกอรยาบถทเดยว เพราะไมมธรรมเปนเครองตน คอ สต. บทวา พหชาคโร ไดแก ผดารงอยในธรรมเปนเครองตน คอความ ไพบลยแหงสตเปนอนมาก. บทวา อพลสสว ความวา ดจมาสนธพอาชาไนยตวมเชาวเรว วงทงมาตวมกาลงทราม มเชาวขาดแลว โดยความเปนมามเทาดานไป ฉะนน. ๑. หมายความวา ฝเทา.


บทวา สเมธโส เปนตน ความวา บคคลผมปญญายอดเยยม ยอมละบคคลผเหนปานนนไป ดวยนกายเปนทมาบาง ดวยมรรคผล เปนทบรรลบาง: อธบายวา เมอคนมปญญาทบ พยายามเรยนสตร หนงอยนนแล, ผมปญญาด ยอมเรยนไดวรรคหนง, ยอมละไปดวย นกายเปนทมา อยางนกอน: อนง เมอคนมปญญาทบ กาลงพยายาม นาทพกกลางคนและทพกกลางวนอยนนและ และเรยนกมมฏฐานสาธยาย อยนนแล, แมในกาลเปนสวนเบองตน บคคลผมปญญาด เขาไปสท พกกลางคนหรอทพกกลางวนทผอนทาไว พจารณากมมฏฐานอย ยง สรรพกเลสใหสนไป ทาโลกตรธรรม ๙ ประการ ใหอยในเงอมมอ ได, ผมปญญาด ยอมละไปไดดวยมรรคผลเปนทบรรลอยางน. อนง ผมปญญาด ละคอทงคนมปญญาทบนนไวในวฏฏะ รอ (ตน) ออก จากวฏฏะไปโดยแทแล. ในกาลจบคาถา ชนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลาย ม โสดาปตตผลเปนตน ดงนแล. เรองภกษ ๒ สหาย จบ.


๗. เรองทาวสกกะ* [๒๑] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอทรงอาศยเมองเวสาล ประทบอยในกฏาคาร- ศาลา๑ ทรงปรารภทาวสกกเทวราช ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมาเทน มฆวา" เปนตน. [เหตททาวสกกะไดพระนามตาง ๆ] ความพสดารวา เจาลจฉวนามวา มหาล อยในเมองเวสาล. พระองคทรงสดบเทศนาในสกกปญหสตร๒ของพระตถาคตแลว ทรงดาร วา พระสมมาสมพทธเจา ยอมตรสสมบตของทาวสกกะไวมากมาย; พระองคทรงเหนแลวจงตรส หรอไมทรงเหนแลวตรสหนอแล ? ทรง รจกทาวสกกะหรอไมหนอ ? เราจกทลถามพระองค." ครงนนแล เจาลจฉวนามวา มหาล เขาไปเฝาถงทพระผม- พระภาคประทบอย; ครนเขาไปเฝาแลว จงถวายบงคมพระผมพระภาค นง ณ ทสมควรขางหนง. เจามหาลลจฉว ครนนง ณ ทสมควรขางหนา แลวแล ไดกราบทลคานกะพระผมพระภาคเจาวา "ขาแตพระองค ผเจรญ ทาวสกกะผจอมแหงเทพทงหลาย พระองคทรงเหนแลว แลหรอ ?" พระผมพระภาค. มหาล ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย อาตมภาพ เหนแลวแล." * พระมหาบญม ป. ๗ วดบรมนวาส แปล. ๑. ศาลาดจเรอนยอด. ๒. ท. มหา. ๑๐/๒๙๘.


มหาล. ขาแตพระองคผเจรญ กทาวสกกะนน จกเปนทาว สกกะปลอมเปนแน, เพราะวา ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย บคคลเหนไดโดยยาก พระเจาขา. พระผมพระภาค. มหาล อาตมภาพ รจกทงตวทาวสกกะ ทง ธรรมททาใหเปนทาวสกกะ; กทาวสกกะถงความเปนทาวสกกะ เพราะ สมาทานธรรมเหลาใน, อาตมภาพ กรจกธรรมเหลานนแล; มหาล. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอนเปน มนษย ไดเปนมาณพชอ มฆะ, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'ทาวมฆวา;' มหาล. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอน เปน มนษย ไดใหทานกอน (เขา), เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'ทาว ปรนททะ;' มหาล. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอน เปน มนษย ไดใหทานโดยเคารพ, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'ทาว สกกะ;' มหาล. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ในกาลกอน เปน มนษย ไดใหทพกอาศย, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'ทาววาสวะ;' มหาล. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย ทรงดารขอความ ตงพนไดโดยครเดยว, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'สหสสกขะ๑;' มหาล. นางอสรกญญาชอ สชาดา เปนพระปชาบดของทาว ๑. สหสสกโข แปลวา ผเหนอรรถตงพน.


สกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย, เพราะฉะนน เขาจงเรยกวา 'ทาว สชมบด;' มหาล. ทาวสกกะผเปนจอมแหงเทพทงหลาย เสวยราชสมบต เปนอสรยาธปตยแหงเทพทงหลายชนดาวดงส, เพราะฉะนน เขาจง เรยกวา 'เทวานมนท;' มหาล. ทาวสกกะถงความเปนทาวสกกะแลว เพราะไดสมาทาน วตตทาน ๗ ใด, วตตบท ๗ นน ไดเปนอนทาวสกกะผเปนจอมแหง เทพทงหลาย ซง (ครง) เปนมนษยในกาลกอน สมาทานใหบรบรณ แลว; วตตบท ๗ ประการเปนไฉน ? คอเราพงเปนผเลยงมารดาบดา ตลอดชวต; พงเปนผมปกตประพฤตออนนอมตอผใหญ ในตระกล ตลอดชวต; พงเปนผพดออนหวานตลอดชวต; พงเปนผไมพดสอเสยด ตลอดชวต; พงมจตปราศจากมลทน คอ ความตระหน มเครอง บรจาคอนสละแลว มฝามออนลางแลว๑ ยนดแลวในอนสละ ควรแก อนขอ ยนดในอนจาแนกทาน พงอยครอบครองเรอนตลอดชวต; พง เปนผกลาวคาสตยตลอดชวต; พงเปนผไมโกรธตลอดชวต; ถาความ โกรธพงเกดแกเราไซร, เราพงหกหามมนเสยพลนทเดยว ดงน, มหาลง ทาวสกกะถงความเปนทาวสกกะ เพราะไดสมาทานวตตบท ๗ ใด, วตตบท ๗ นน ไดเปนของอนทาวสกกะ ผเปนจอมแหงเทพทงหลาย (ครง) เกดเปนมนษยในกาลกอน สมาทานใหบรบรณแลว ฉะนแล. (พระผมพระภาค ไดตรสคาไวยากรณนแลว, พระสคตศาสดา ๑. หมายความวา เตรยมหยบสงของใหทาน.


ครนตรสคาไวยากรณนแลว, ไดตรสพระพทธพจนภายหลงวา) "ทวยเทพชนดาวดงส เรยกนรชนผเลยง มารดาบดา มปกตประพฤตออนนอมตอผใหญ ในตระกล กลาวถอยคาไพเราะออนหวาน ละวาจาสอเสยด ประกอบในอนกาจดความ ตระหน มวาจาสตย ขมความโกรธได นนแล วา "สปบรษ๑." [ทาวสกกะบาเพญกศลเมอเปนมฆมาณพ] พระผมพระภาค ตรสวา "มหาล กรรมน ทาวสกกะทาไวใน คราวเปนมฆมาณพ" ดงนแลว อนมหาลลจฉว ใครจะทรงสดบ ขอปฏบตของทาวสกกะนนโดยพสดาร จงทลถามอกวา "มฆมาณพ ปฏบตอยางไร ? พระเจาขา" จงตรสวา "ถากระนน จงฟงเถด มหาล" ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา (ตรสวา) [เรองมฆมาณพ] ในอดตกาล มาณพชอวามฆะ ในอจลคามในแควนมคธ ไปส สถานททางานในบาน คยฝนดวยปลายเทาในทแหงตนยนแลว ไดทา ใหเปนรมมณยสถาน๒แลวพกอย. อกคนหนงเอาแขนผลกเขา นาออก จากทนนแลว ไดพกอยในทนนเสยเอง. เขาไมโกรธตอคนนน ได กระทาทอนใหเปนรมมณสถานแลวพกอย คนอนกเอาแขนผลกเขา ๑. ส. ส. ๑๕/๒๒๗. ๒. ทนายนด


นาออกแมจากทนนแลว ไดพกอยในทนนเสยเอง. เขาไมโกรธแมตอ คนนน ไดกระทาทอนใหเปนรมมณยสถานแลวกพกอย. บรษทงหลาย ทออกไปแลว ๆ จากเรอน กเอาแขนผลกเขา นาออกจากสถานทเขา ชาระแลว ๆ ดวยประการฉะน. เขาคดเสยวา "ชนเหลานนแมทง หมด เปนผไดรบสขแลว, กรรมนพงเปนกรรม ใหความสขแก เรา" ดงนแลว วนรงขน ไดถอเอาจอบไปทาทเทามณฑลแหงลาน ใหเปนรมมณยสถานแลว. ปวงชนไดไปพกอยในทนนนนแล. ครนในฤดหนาว เขาไดกอไฟใหคนเหลานน, ในฤดรอน ได ใหนา. ตอมา เขาคดวา "ชอรมมณยสถาน เปนทรกของคนทงปวง, ชอวาไมเปนทรกของใคร ๆ ไมม, จาเดมแตนไป เราควรเทยวทา หนทางใหราบเรยบ" ดงนแลว จงออกไป (จากบาน) แตเชาตร ทาหนทางใหราบเรยบ เทยวรานกงไมทควรตดรานเสย. [มฆมาณพไดสหาย ๓๓ คน] ภายหลง บรษอกคนหนงเหนเขาแลว กลาววา "ทาอะไรเลา ? เพอน." มฆะ. ฉนทาหนทางเปนทไปสวรรคของฉนละซ, เพอน. บรษ. ถากระนน แมฉนกจะเปนเพอนของทาน. มฆะ. จงเปนเถอะ เพอน ธรรมดา สวรรค ยอมเปนทรก ทชอบใจของชนเปนอนมาก. ตงแตนนมา กไดเปน ๒ คนดวยกน. แมชายอนอก เหนเขา ทง ๒ แลว ถามเหมอนอยางนนนนแล พอทราบแลว กเปนสหาย


ของคนทง ๒. แมคนอน ๆ อก กไดทาอยางนน รวมคนทงหมดจง เปน ๓๓ คน ดวยประการฉะน. [สหาย ๓๓ คน ถกหาวาเปนโจร] ชนเหลานนแมทงหมด มมอถอวตถมจอบเปนตน กระทาหนทาง ใหราบเรยบไปถงทประมาณ ๑ โยชน และ ๒ โยชน. นายบาน เหนชายเหลานนแลว คดวา "มนษยเหลานประกอบ แลวในฐานะทไมควรประกอบ, แมถาชนเหลาน พงนาวตถทงหลาย มปลาและเนอเปนตนมาจากปา, หรอทาสราแลวดม, หรอทากรรม เชนนนอยางอน, เราพงไดสวนอะไร ๆ บาง." ลาดบนน นายบานจงใหเรยกพวกนนมา ถามวา "พวกแก เทยวทาอะไรกน ?" ชนเหลานน. ทาทางสวรรค ขอรบ. นายบาน. ธรรมดาผอยครองเรอนทงหลาย จะทาอยางนนไม ควร, ควรนาวตถทงหลายมปลาและเนอเปนตนมาจากปา, ควรทาสรา แลวดม และควรทาการงานทงหลายมประการตาง ๆ. ชนเหลานน คดคานคาของนายบานนนเสย. แมถกเขาวากลาว ซา ๆ อย กคงคดคานราไป. เขาโกรธแลว คดวา "เราจกใหพวก มนฉบหาย," จงไปยงสานกของพระราชา กราบทลวา "ขาพระองค เหนพวกโจรเทยวไป ดวยการคมกนเปนพวก พระเจาขา" เมอพระ ราชา ตรสวา "เธอจงไป, จงจบพวกมนแลวนามา," ไดทาตาม รบสงแลว แสดงแกพระราชา.


พระราชา มทนไดทรงพจารณา ทรงบงคบวา "พวกทาน จงใหชางเหยยบ (พวกมนใหตาย)." [ชางไมเหยยบเพราะอานภาพแหงเมตตา] มฆมาณพ ไดใหโอวาทแกชนทเหลอทงหลายวา "สหาย ทงหลายเอย เวนเมตตาเสย ทพงอยางอนของพวกเรา ไมม, ทาน ทงหลายไมตองการความโกรธในใคร ๆ จงเปนผมจตเสมอเทยว ดวย เมตตาจตในพระราชา ในนายบาน ในชางทจะเหยยบ และในตน" ชนเหลานนกไดทาอยางนน. ลาดบนน ชางไมอาจเขาไปใกลได เพราะอานภาพแหงเมตตา ของชนเหลานน. พระราชา ทรงสดบความนนแลว ตรสวา "ชาง มนเหนคนมาก จงไมอาจเหยยบได, ทานทงหลายจงไป, เอาเสอ ลาแพนคลมเสยแลวจงใหมนเหยยบ." ชาง อนเขาเอาเสอลาแพนคลมชนเหลานน ไสเขาไปเหยยบ กถอยกลบไปเสยแตไกลเทยว. พระราชา ทรงสดบประพฤตการณนนแลว ทรงดารวา "ใน เรองน ตองมเหต," แลวรบสงใหเรยกชนเหลานนมาเฝา ตรสถาม วา "พอทงหลาย พวกเจาอาศยเรา ไมไดอะไรหรอ ?" พวกมฆะ. นอะไร ? พระเจาขา. พระราชา. ขาววา พวกเจาเปนโจร เทยวไปในปา ดวยการ คมกนเปนพวก.


พวกมฆะ. ใคร กราบทลอยางนน พระเจาขา ? พระราชา. นายบาน, พอ. พวกมฆะ. ขอเดชะ พวกขาพระองคไมไดเปนโจร, แตพวก ขาพระองค ชาระหนทางไปสวรรคของตน ๆ จงทากรรมนและกรรม น, นายบานชกนาพวกขาพระองคในการทาอกศล ประสงคจะให พวกขาพระองคผไมทาตามถอยคาของตนใหฉบหาย โกรธแลว จง กราบทลอยางนน. [ชน ๓๓ คนไดรบพระราชทาน] ทนน พระราชา ทรงสดบถอยคาของชนเหลานน เปนผถง ความโสมนส ตรสวา "พอทงหลาย สตวดรจฉานน ยงรจกคณของ พวกเจา, เราเปนมนษย กไมอาจรจก, จงอดโทษแกเราเถด," กแล ครนตรสอยางนนแลว ไดพระราชทานนายบานพรอมทงบตรและภรยา ใหเปนทาส ชางตวนนใหเปนพาหนะสาหรบข และบานนน ใหเปน เครองใชสอยตามสบาย แกชนเหลานน. [มฆมาณพกบพวกสรางศาลา] พวกเขา พดกนวา "พวกเราเหนอานสงสแหงบญในปจจบน นทเดยว," ตางมใจผองใสโดยประมาณยง ผลดวาระกนขนชางนน ไป ปรกษากนวา "บดน พวกเราควรทาบญใหยงขนไป," ตางไต ถามกนวา "พวกเราจะทาอะไรกน ?" ตกลงกนวา "จกสรางศาลา เปนทพกของมหาชนใหถาวร ในหนทางใหญ ๔ แยก." พวกเขาจง


สงใหหาชางไมมาแลวเรมสรางศาลา, แตเพราะปราศจากความพอใจ ในมาตคาม จงไมไดใหสวนบญในศาลานน แกมาตคามทงหลาย. [มฆมาณพมภรยา ๔ คน] กในเรอนของมฆมาณพ มหญง ๔ คน คอ นางสนนทา สจตรา สธรรมา สชาดา. บรรดาหญง ๔ คนนน นางสธรรมมาคบคดกบ นายชางไม กลาววา "พ ขอพจงทาฉนใหเปนใหญในศาลานเถดคะ" ดงนแลว ไดใหคาจาง (แกเขา) นายชางไมนนรบคาวา "ได" แลวตากไมสาหรบทาชอฟาใหแหงเสยกอนสงอน แลวถาก สลกทาไม ชอฟาใหสาเรจ แลวสลกอกษรวา "ศาลานชอสธรรมา" ดงนแลว เอาผาพนเกบไว. [นางสธรรมาไดรวมกศลสรางศาลาดวย] ครนชางไมสรางศาลาเสรจแลว ในวนยกชอฟา จงกลาวกะชน ๓๓ คนนนวา "นาย ตายจรง ! ขาพเจานกกจทควรทาอยางหนง ไมได." พวกมฆะ. ผเจรญ กจชออะไร ? ชาง. ชอฟา. พวกมฆะ. ชางเถด, พวกเราจกนาชอฟานนมาเอง. ชาง. ขาพเจาไมอาจทาดวยไมทตดเดยวนได, ตองไดไมชอฟา ทเขาตดถากสลกแลวเกบไวในกอนนนแล จงจะใชได. พวกมฆะ. เดยวน พวกเราควรทาอยางไร ?


ชาง. ถาในเรอนของใคร ๆ มชอฟาททาไวขาย ซงเขาทาเสรจ แลวเกบไวไซร, ควรแสวงหาชอฟานน. พวกเขาแสวงหาอย เหนในเรอนของนางสธรรมา แลวใหทรพย พนหนง กไมไดดวยทรพยทเปนราคา, เมอนางสธรรมา พดวา "ถา พวกทานทาฉนใหมสวนบญในศาลาดวยไซร, ฉนจกให." ตอบวา "พวกขาพเจาไมใหสวนบญแกพวกมาตคาม." ลาดบนน ชางไมกลาว กะคนเหลานนวา "นาย พวกทานพดอะไร ? เวนพรหมโลกเสย สถานทอน ชอวา เปนทเวนมาตคาม ยอมไมม, พวกทานจงรบเอา ชอฟาเถด, เมอเปนเชนนน การงานของพวกเรากจกถงความสาเรจ." พวกเขา รบวา "ดละ" แลว รบเอาชอฟาสรางศาลาใหเสรจแลว แบงเปน ๓ สวน (คอ) ในสวนหนง สรางเปนทสาหรบอยของพวก อสรชน, สวนหนง สาหรบคนเขญใจ, สวนหนง สาหรบคนไข. [เรองชางเอราวณ๑] ชน ๓๓ คน ใหปกระดาน ๓๓ แผน แลวใหสญญาแกชางวา "ผเปนแขก มานงบนแผนกระดานอนผใดปไว, เจาจงพาแขกนนไป ใหพกอยทเรอนของผนน ซงเปนเจาของแผนกระดานนนแหละ, การ นวดเทา การนวดหลง ของควรเคยว ควรบรโภค ทนอน ทกอยาง จกเปนหนาทของผนน ซงเปนเจาของแผนกระดานนนแหละ." ชางรบผทมาแลว ๆ นาไปสเรอนของเจาของกระดานนนเทยว. ในวนนน เจาของกระดานนน ยอมทากจทควรทาแกผทชางนาไปนน. ๑. พระมหาทองดา ป. ๗ (บดนเปนพระธรรมดลก) วดบรมนวาส แปล.


นายมฆะ ปลกตนทองหลางตนหนงไว ไมสหางศาลา แลวปแผนศลา ไวทโคนตนทองหลางนน. พวกทเขาไปแลว ๆ สศาลา แลดชอฟา อานหนงสอแลว ยอมพดกนวา "ศาลาชอสธรรมา" ชอของชน ๓๓ คนไมปรากฏ. นางสนนทา คดวา "พวกน เมอทาศาลาทาพวกเรา ไมใหมสวนบญดวย. แตนางสธรรมา กทาชอฟาเขารวมสวนจนได เพราะความทตนเปนคนฉลาด, เรากควรจะทาอะไร ๆ บาง, จกทาอะไร หนอ ?" ในทนใดนน นางกไดมความคดดงนวา "พวกทมาสศาลา ควรจะไดนากนและนาอาบ, เราจะใหเขาขดสระโบกขรณ," นางให เขาสรางสระโบกขรณแลว. นางสจตรา คดวา "นางสธรรมา ไดใหชอฟา, นางสนนทา ไดสรางสระโบกขรณ, เรากควรสรางอะไร ๆ บาง เราจกทาอะไร หนอแล ?" ทนน นางไดมความคดดงนวา "ในเวลาทพวกชนมาส ศาลา ดมนาอาบนาแลวไป ควรจะประดบระเบยบดอกไมแลวจงไป, เราจกสรางสวนดอกไม. " นางไดใหเขาสรางสวนดอกไมอนนารนรมย แลว. ผทจะออกปากวา "โดยมากในสวนนน ไมมตนไมทเผลดดอก ออกผลชอโนน" ดงน มไดม. ฝายนางสชาดา คดเสยวา "เราเปนทงลกลงของนายมฆะ เปน ทงบาทบรจารกา (ภรยา), กรรมทนายมฆะนนทาแลว กเปนของ เราเหมอนกน, กรรมทเราทาแลว กเปนของนายมฆะนนเหมอนกน" ดงนแลว ไมทาอะไร ๆ มวแตงแตตวของตนเทานน ปลอยเวลาให ผานพนไปแลว.


[มฆมาณพบาเพญวตตบท ๗ ประการ] ฝายนายมฆะ บาเพญวตตบท ๗ เหลาน คอ บารงมารดา บดา ๑ ประพฤตออนนอมตอผเจรญในตระกล ๑ พดคาสตย ๑ ไมพดคาหยาบ ๑ ไมพดสอเสยด ๑ กาจดความตระหน ๑ ไม โกรธ ๑ ถงความเปนผควรสรรเสรญอยางนวา "ทวยเทพชนดาวดงส เรยกนรชนผเลยง มารดาบดา มปกตประพฤตออนนอมตอผใหญ ในตระกล กลาวถอยคาไพเราะออนหวาน ละ วาจะสอเสยด ประกอบในอนกาจดความตระหน มวาจาสตย ขมความโกรธได นนแล วา "สปบรษ." ในเวลาสนชวต ไดเกดเปนทาวสกกเทวราชในภพดาวดงส. สหาย ของเขาแมเหลานน กเกดในทนนเหมอนกน. ชางไม เกดเปน วศวกรรมเทพบตร. [เทวดากบอสรทาสงครามกน] ในกาลนน พวกอสรอยในภพดาวดงส อสรเหลานน คดวา "เทพบตรใหม ๆ เกดแลว" จงเตรยม (เลยง) นาทพย. ทาวสกกะ ไดทรงนดหมายแกบรษทของพระองค เพอประสงคมใหใคร ๆ ดม. พวกอสรดมนาทพยเมาทวกนแลว. ทาวสกกะทรงดารวา "เราจะ ตองการอะไร ? ดวยความเปนราชาอนทวไปดวยเจาพวกน" ทรง นดหมายแกบรษทของพระองคแลว ใหชวยกนจบอสรเหลานนนเทา


ทง ๒ ใหเหวยงลงไปในมหาสมทร. อสรเหลานน มศรษะปกดง ตกลงไปในสมทรแลว, ขณะนน อสรวมานไดเกดทพนภายใตแหง เขาสเนร ดวยอานภาพแหงบญของพวกเขา. ตนไมชอจตตปาล (ไมแคฝอย) กเกดแลว. แลเมอสงครามระหวางเทวดาและอสร (ประชดกน), ครน เมอพวกอสรปราชยแลว, ชอวา เทพนครในชนดาวดงสประมาณ หมนโยชนเกดขนแลว. และในระหวางประตดานปราจนทศและปจฉม ทศแหงพระนครนน มเนอทประมาณหมนโยชน, ระหวางประตดาน ทกษณทศและอตตรทศกเทานน. อนง พระนครนนประกอบดวย ประตพนหนง ประดบดวยอทยานและสระโบกขรณ. ปราสาทนาม วา เวชยนต สง ๗๐๐ โยชน แลวดวยแกว ๗ ประการ๑ ประดบดวย ธงทงหลาย สง ๓๐๐ โยชน ผดขนดวยผลแหงศาลาในทามกลางพระ นครนน, ทคนเปนทอง ไดมธงเปนแกวมณ, ทคนเปนแกวมณ ได มธงเปนทอง, ทคนเปนแกวประพาฬ ไดมธงเปนแกวมกดา, ทคน เปนแกวมกดา ไดมธงเปนแหวประพาฬ, ทคนเปนแกว ๗ ประการ ไดมธงเปนแกว ๗ ประการ. ธงทตงอยกลาง ไดมสวนสง ๓๐๐ โยชน ปราสาทสงพนโยชน ลวนแลวดวยแกว ๗ ประการ เกดแลวดวย ผลแหงศาลา ดวยประการฉะน. ตนปารฉตตกะ มปรมณฑล (แผไป) ๓๐๐ โยชนโดยรอบ ๑. แกว ๗ ประการ คอ แกวมณ แกวไพฑรย แกวประพาฬ แกวมกดา แกววเชยร แกวผลก แกวหง.


เกดขนดวยผลแหงตนทองหลาง. บณฑกมพลสลา มสดงดอก๑

ชยพฤกษสครงและสบวโรย๒ โดยยาว ๖๐ โยชน โดยกวาง ๕๐ โยชน หนา ๑๕ โยชน ทกงแหงพระวรกายยบลงในเวลาประทบนง ฟขน เตมทอกในเวลาเสดจลกขน เกดขนแลวทโคนไมปารฉตตกะ ดวย ผลแหงศลา. [เทพบตร ๓๓ องคนงบนกระพองชางเอราวณ] สวนชางเกดเปนเทพบตรชอเอราวณ. แทจรง สตวดรจฉาน ทงหลาย ยอมไมมในเทวโลก; เพราะฉะนน ในเวลาทาวสกกะเสดจ ออกเพอประพาสพระอทยาน เทพบตรนน จงจาแลงตวเปนชางชอ เอราวณ สงประมาณ ๑๕๐ โยชน. ชางเทพบตรนน นรมต กระพอง ๓๓ กระพอง เพอประโยชนแกชน ๓๓ คน. ในกระพองเหลา นน กระพองหนง ๆ โดยกลมประมาณ ๓ คาวต โดยยาวประมาณ กงโยชน. ชางเทพบตรนน นรมตกระพองชอสทศนะ ประมาณ ๓๐ โยชน ในทามกลางกระพองทงหมด เพอประโยชนแกทาวสกกะ เบองบนแหงกระพองนน มมณฑปแกวประมาณ ๑๒ โยชน ธงขลบ ดวยแกว ๗ ประการ สงโยชนหนง ตงขนในระหวาง ๆ (เปนระยะ ๆ) ในมณฑปแกวนน. ขายแหงกระดงทถกลมออน ๆ พดแลว มเสยง กงวานปานเสยงทพยสงคต ประสานดวยเสยงดนตรอนมองค ๕ หอย อยทรมโดยรอบ. บลลงกแกวมณ ประมาณโยชนหนง เปนพระ ๑. ชยสมนะ ชอตนไมมดอกแดงเชนตนเซงและหงอนไกเปนตน. ๒. ปาฏลา สแดงเจอขาว. เสตรตตมสโส ปาฏโล นาม. อภ. หนา ๑๖๗.


แทนทเขาจดไวเรยบรอยแลวเพอทาวสกกะ ในทามกลางมณฑป, ทาวสกกะยอมประทบนงเหนอบลลงกนน. เทพบตร ๓๓ องคนงบน รตนบลลงก ในกระพองของตน. บรรดากระพอง ๓๓ กระพอง ใน กระพองหนง ๆ ชางเทพบตรนน นรมตงากระพองละ ๗ งา, ในงา เหลานน งาหนง ๆ ยาวประมาณ ๕๐ โยชน, ในงาหนง ๆ มสระ โบกขรณ (งาละ) ๗ สระ, ในสระโบกขรณแตละสระ มกอบว สระละ ๗ กอ, ในกอหนง ๆ มดอกบวกอละ ๗ ดอก, ในดอกหนง ๆ มกลบดอกละ ๗ กลบ, ในกลบหนง ๆ (ม) เทพธดาฟองอย ๗ องค; มหรสพฟอน ยอมมบนงาชาง ในท ๕๐ โยชนโดยรอบ อยางนแล. ทาวสกกเทวราช เสวยยศใหญเสดจเทยวไป ดวยประการฉะน. [ภรยาของมฆมาณพ ๓ คนกเกดในภพดาวดงส] แมนางสธรรมา ถงแกกรรม๑แลว กไดไปเกดในภพดาวดงส นนเหมอนกน. เทวสภาชอสธรรมา มประมาณ ๕๐๐ โยชน ได เกดแลวแกนาง. ไดยนวาชอวาสถานทอน อนหนาปลมใจกวานน ยอมไมม. ในวนอฏฐม (ดถท ๘) แหงเดอน มการฟงธรรม ใน ทนนนนเอง. จนกระทงทกวนน ชนทงหลาย เหนสถานทอนปลม ในแหงใดแหงหนงเขา กยงกลาวกนอยวา "เหมอนเทวสภาชอ สธรรมา." แมนางสนนทา ถงแกกรรมแลว กไดไปเกดในภพดาวดงส นนเหมอนกน. สระโบกขรณชอสนนทา มประมาณ ๕๐๐ โยชน เกดแลวแกนาง. ๑. กาล กตวา ทากาละแลว.


แมนางสจตรา ถงแกกรรมแลว กไดไปเกดในภพดาวดงส นนเหมอนกน. สวนชอจตตลดา มประมาณ ๕๐๐ โยชน ทพวก เทพดาพาเหลาเทพบตรผมบรพนมตเกดแลวใหหลงเทยวไปอย เกด แลวแมแกนาง. [ทาวสกกะโอวาทนางสชาดาผเปนนางนกยาง] สวนนางสชาดา ถงแกกรรมแลว เกดเปนนางนกยางในซอก เขาแหงหนง. ทาวสกกะทรงตรวจดบรจารกาของพระองค ทรง ทราบวา "นางสธรรมาเกดแลวในทนเหมอนกน. นางสนนทาและ นางสจตรา กอยางนน," พลางทรงดาร (ตอไป) วา "นางสชาดา เกดทไหนหนอ ?" เหนนางเกดในซอกเขานนแลว ทรงดารวา "นางสชาดานเขลา ไมทาบญอะไร ๆ บดนเกดในกาเนดดรจฉาน, แมบดน ควรทเราจะใหนางทาบญแลวนามาไวเสยทน" ดงนแลว จงทรงจาแลงอตภาพ เสดจไปยงสานกของนางดวยเพศทเขาไมรจก ตรสถามวา "เจาเทยวทาอะไรอยทน ?" นางนกยาง. นาย กทานคอใคร ? ทาวสกกะ. เรา คอมฆะ สามของเจา. นางนกยาง. ทานเกดทไหน ? นาย. ทาวสกกะ. เราเกดในดาวดงสเทวโลก. กเจารสถานทเกดแหง หญงสหายของเจาแลวหรอ ? นางนกยาง. ยงไมทราบ นาย. ทาวสกกะ หญงแมเหลานน กเกดในสานกของเราเหมอนกน


เจาจกเยยมหญงสหายของเจาไหมเลา ? นางนกยาง. หมอมฉนจกไปในทนนไดอยาง ? ทาวสกกะ ตรสวา "เราจกนาเจาไปในทนน" ดงนแลว นา ไปสเทวโลก ปลอยไวรมฝงสระโบกขรณทชอนนทา ตรสบอกแก พระมเหสทง ๓ นอกนวา "พวกหลอนจะเหนนางสชาดาสหายของ พวกหลอนบางไหม ?" มเหส. นางอยทไหนเลา ? พระเจาขา. ทาวสกกะ. อยรมฝงโบกขรณชอนนทา. พระมเหสทง ๓ นน เสดจไปในทนน ทาการเยาะเยยวา "แม รปของแมเจา, แหม ผลของกรรมแตงตว ; คราวน ทานทงหลาย จงดจะงอยปาก, ดแขง ดเทา ของแมเจา, อตภาพของแมเจาชาง งามแท" ดงนแลว กหลกไป. ทาวสกกะ เสดจไปสานกของนางอก ตรส (ถาม) วา "เจา พบหญงสหายแลวหรอ ?" เมอนางทลวา "พระมเหสทง ๓ นน หมอมฉนไดพบแลว (เขาพากน) เยาะเยยหมอมฉนแลวกไป, ขอ พระองคโปรดนาหมอมฉนไปทซอกเขานนตามเดมเถด" ดงนแลว กทรงนานางนนไปทซอกเขาตามเดม ปลอยไวในนาแลว ตรสถาม วา "เจาเหนสมบตของหญงทง ๓ นนแลวหรอ ?" นางนกยาง. หมอมฉนเหนแลว พระเจาขา. ทาวสกกะ. แมเจากควรทาอบายอนเปนเหตใหเกดในทนน. นางนกยาง. จกทาอยางไรเลา ? พระเจาขา.


ทาวสกกะ. เจาจกรกษาโอวาททเราใหไวไดไหม ? นางนกยาง. รกษาได พระเจาขา. ลาดบนน ทาวสกกะ กประทานศล ๕ แกนาง แลวตรสวา "เจาจงเปนผไมประมาท รกษาเถด" ดงนแลว กเสดจหลกไป. จาเดมแตนนมา นาง (เทยว) หากนแตปลาทตายเองเทานน. โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน ทาวสกกะ เสดจไปเพอทรงประสงค จะลองใจนาง จงทรงจาแลงเปนปลาตายนอนหงายอยหลงหาดทราย. นางเหนปลานนแลว ไดคาบเอา ดวยสาคญวา "ปลาตาย" ในเวลา จะกลน ปลากระดกหางแลว. นางรวา "ปลาเปน" จงปลอย เสยในนา. ทาวสกกะ ทรงปลอยเวลาใหลวงไปหนอยหนงแลว จง ทรงทาเปนนอนหงายขางหนานางอก นางกคาบอก ดวยสาคญวา "ปลาตาย" ในเวลาจะกลน เหนปลาหางยงกระดกอย จงปลอย เสย ดวยรวา "ปลาเปน." ทาวสกกะทรงทดลองอยางน (ครบ) ๓ ครงแลว ตรสวา "เจารกษาศลไดด" ใหนางทราบพระองคแลว ตรสวา "เรามาเพอประสงคจะลองใจเจา, เจารกษาศลไดด, เมอ รกษาไดอยางนน ไมนานเทาไร กจกเกดในสานกของเราเปนแน จงเปนผไมประมาทเถด" ดงนแลว เสดจหลกไป. [นางสชาดาทองเทยวอยในภพตาง ๆ] จาเดมแตนนมา นางไดปลาทตายเองไปบาง ไมไดบาง, เมอ ไมได โดยกาลลวงไป ๒-๓ วนเทานน กซบผอม ทากาละแลว เกดเปนธดาของนายชางหมอในเมองพาราณส ดวยผลแหงศลนน.


ตอมา ในเวลาทนางมอายราว ๑๕-๑๖ ป ทาวสกกะทรงคานง ถงวา "นางเกดทไหนหนอ ?" (ได) เหนแลว ทรงดารวา "บดน ควรทเราจะไปทนน" ดงนแลว จงทรงเอาแกว ๗ ประการ ซงปรากฏ โดยพรรณคลายฟกเหลอง บรรทกยานนอยขบเขาไปในเมองพาราณส เสดจไปยงถนนปาวรองวา "ทานทงหลาย (มา) เอาฟกเหลองกน เถด," แตตรสกะผเอาถวเขยวและถวราชมาสเปนตนมาวา "ขาพเจา ไมใหดวยราคา," เมอเขาทลถามวา "ทานจะใหอยางไร ?" ตรสวา "ขาพเจาจะใหแกสตรผรกษาศล." พวกพลเมอง. นาย ชอวาศลเปนเชนไร ? สดาหรอสเขยว เปนตน. ทาวสกกะ. พวกทานไมรจกศลวา 'เปนเชนไร' จกรกษาศล นนอยางไรไดเลา ? แตเราจกใหแกสตรผรกษาศล. พวกพลเมอง. นาย ธดาของชางหมอนน เทยวพดอยวา 'ขาพเจารกษาศล,' จงใหแกสตรนนเถด. แมธดาของชางหมอนน กทลพระองควา "ถากระนน กให แกฉนเถด นาย." ทาวสกกะ. เธอ คอใคร ? ธดาชางหมอ. ฉนคอสตรผไมละศล ๕. ทาวสกกะ. ฟกเหลานน ฉนกนามาใหจาเพาะเธอ. ทาวสกกะ ทรงขบยานนอยไปเรอนของนางแลว ประทาน ทรพยทเทวดาพงใหโดยพรรณอยางฟกเหลอง ทามใหคนพวกอน


ลกเอาไปได ใหรจกพระองคแลว ตรสวา "นทรพยสาหรบเลยง ชวตของเธอ, เธอจงรกษาศล ๕ อยาใหขาด" แลวเสดจหลกไป. [นางสชาดาธดาของอสร] ฝายธดาของชางหมอนน จตจากอตภาพนนแลว เกดใน เรอนของผมเวรตอทาวสกกะ เปนธดาของอสรผหวหนาในภพอสร แลเพราะความทนางรกษาศลดแลวใน ๒ อตภาพ นางจงไดเปนผม รปสวย มพรรณดจทองคา ประกอบดวยรปสรอนไมสาธารณ (ทวไป). จอมอสรนามวาเวปจตต พดแกผมาแลว ๆ วา "พวก ทานไมสมควรแกธดาของขาพเจา" แลวกไมใหธดานนแกใคร ๆ คดวา "ธดาของเรา จกเลอกสามทสมควรแกตนดวยตนเอง" ดงน แลว จงใหพลเมองทเปนอสรประชมกน แลวไดใหพวงดอกไมใน มอของธดานน ดวยสงการวา "เจาจงรบผสมควรแกเจาสาม." [ทาวสกกะปลอมเปนอสรชงนางสชาดา] ในขณะนน ทาวสกกะ ทรงตรวจดสถานทนางเกด ทราบ ประพฤตเหตนนแลว ทรงดารวา "บดน สมควรทเราจะไปนาเอานาง มา" ดงนแลว ไดทรงนรมตเพศเปนอสรแก ไปยนอยททายบรษท. แมนางอสรกญญานน เมอตรวจดขางโนนและขางน พอพบทาว สกกะนน กเปนผมหทยอนความรกซงเกดขนดวยอานาจปพเพ- สนนวาสทวมทบแลว ดจหวงนาใหญ กปลงใจวา "นน สามของ เรา" จงโยนพวกดอกไมไปเบองบนทาวสกกะนน. พวกอสรนกละอาย วา "พระเจาอยหวของพวกเรา ไมไดผทสมควรแกพระธดาตลอด


กาลประมาณเทาน บดนไดแลว, ผทแกกวาปนแล สมควรแกพระ ธดาของทาวเธอ" ดงนแลว จงหลกไป. ฝายทาวสกกะ ทรงจบอสรกญญานนทมอแลว ทรงประกาศ วา "เรา คอทาวสกกะ" แลวทรงเหาะไปในอากาศ. พวกอสรรวา "พวกเราถกสกกะแกลวงเสยแลว" จงพา กนตดตามทาวสกกะนนไป. เทพบตรผเปนสารถนามวามาตล นา เวชยนตรถมาพกไวในระหวางทาง. ทาวสกกะทรงอมนางขนในรถ นนแลว บายพระพกตรสเทพนคร เสดจไปแลว. ครนในเวลาท ทาวสกกะนน เสดจถงสมพลวน๑ ลกนกครฑไดยนเสยรถ (ตกใจ) กลวรองแลว. ทาวสกกะไดทรงสดบเสยงลกนกครฑเหลานนแลว ตรสถามมาตลวา "นนนกอะไรรอง ?" มาตล. ลกนกครฑ พระเจาขา. ทาวสกกะ. เพราะเหตไร มนจงรอง ? มาตล. เพราะไดยนเสยงรถแลว กลวตาย. ทาวสกกะ ตรสวา "อาศยเราผเดยว นกประมาณเทานถก ความเรวของรถใหยอยยบไปแลว มนอยาฉบหายเสยเลย. เธอจง กลบรถเสยเถด." มาตลเทพบตรนน ใหสญญาแกมาสนธพพนหนงดวยแส กลบ รถแลว. พวกอสรเหนกรยานน คดวา "ทาวสกกะแก หนไปตงแต อสรบร บดน กลบรถแลว, เธอจกไดผชวยเหลอเปนแน" จงลบ ๑. ปาไมงว.


เขาไปสอสรบรตามทางทมาแลวนนแล ไมยกศรษะขนอก. ฝายทาวสกกะ ทรงนานางสาวอสรชอสชาดาไปเทพนครแลว ทรงสถาปนาไวในตาแหนงหวหนานางอปสร ๒ โกฏกง. นางทล ขอพรกะทาวสกกะวา "ขอเดชะพระมหาราชเจา มารดาบดาหรอ พชายพหญงของหมอมฉน ในเทวโลกน ไมม; พระองคจะเสดจไป ในทใด ๆ พง (ทรงพระกรณา) พาหมอมฉนไปในทนน ๆ (ดวย) ทาวเธอไดประทานปฏญญาแกนางวา "ได." [พวกอสรกลวทาวสกกะ] กจาเดมแตนนมา เมอดอกจตตปาตลบาน พวกอสรประสงค จะรบกะทาวสกกะ ขนมาเพอหมายจะตอยทธ ดวยสาคญวา "เปน เวลาทดอกปารฉตตกทพยของพวกเราบาน" ทาวสกกะไดประทาน อารกขาแกพวกนาคในภายใตสมทร. ถดนน พวกครฑ, ถดนน พวกกมภณฑ, ถดนน พวกยกษ, ถดนน ทาวจตมหาราช, สวน ชนบนกวาทก ๆ ชน ประดษฐานรปจาลองพระอนทร ซงมวชราวธ ในพระหตถไวททวารแหงเทพนคร. พวกอสรแมชานะพวกนาคเปน ตนมาแลว เหนรปจาลองพระอนทรมาแตไกล กยอมหนไป ดวย เขาใจวา "ทาวสกกะเสดจออกมาแลว." [อานสงสความไมประมาท] พระศาสดา ตรสวา "มหาล มฆมาณพปฏบตอปปมาท- ปฏปทาอยางน; กแล มฆมาณพนน ไมประมาทอยางน จงถงความ เปนใหญเหนปานน ทรงเสวยราชยในเทวโลกทง ๒, ชอวาความไม


ประมาทนน บณฑตทงหลายมพระพทธเจาเปนตน สรรเสรญ แลว, เพราะวา การบรรลคณวเศษซงเปนโลกยะและโลกตตระแม ทงหมดยอมมได เพราะอาศยความไมประมาท" ดงนแลว ตรส พระคาถานวา "ทาวมฆวะ ถงความเปนผประเสรฐกวาเทพดา ทงหลาย เพราะความไมประมาท; บณฑต ทงหลาย ยอมสรรเสรญความไมประมาท, ความประมาท อนทานตเตยนทกเมอ." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาเทน คอ เพราะความไม ประมาทททาไว ตงตนแตแผวถางภมประเทศในอจลคาม. บทวา มฆวา เปนตน ความวา มฆมาณพ ซงปรากฏวา "มฆวะ" ในบดน ชอวา ถงความเปนผเสรฐกวาเทพดาทงหลาย เพราะความเปนราชาแหงเทวโลกทง ๒. บทวา ปสสนต ความวา บณฑตทงหลายมพระพทธเจาเปนตน ยอมชมเชย สรรเสรญความไมประมาทอยางเดยว. ถามวา "เพราะเหตไร ?" วสชนาวา "เพราะความไมประมาท เปนเหตใหไดคณวเศษ ทเปนโลกยะและโลกตตระทงหมด." บาทพระคาถาวา ปมาโท ครหโต สทา ความวา สวนความ ประมาท อนพระอรยะเหลานนตเตยน คอนนทาแลว เปนนตย.


ถามวา "เพราะเหตไร ?" วสชนาวา "เพราะความประมาทเปนตนเคาของความวบต ทกอยาง." จรงอย ความเปนผโชครายในมนษยกด การเขาถง อบายกด ลวนมความประมาทเปนมลทงนน ดงน. ในเวลาจบคาถา เจาลจฉวนามวามหาล ทรงดารงอยใน โสดาปตตผลแลว. แมบรษทผประชมกนเปนอนมาก กไดเปนพระ- อรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน ดงนแล. เรองทาวสกกะ จบ.


๘. เรองภกษรปใดรปหนง* [๒๒] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษ รปใดรปนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมาทรโต ภกข" เปนตน. [ภกษนงพจารณาไฟไหมปาเปนอารมณ] ดงไดสดบมา ภกษรนนเรยนกมมฏฐาน ตราบเทาถงพระ อรหต ในสานกพระศาสดาแลว เขาปาเพยรพยายามอย กไมอาจ บรรลพระอรหตได. ทานนกวา "เราจกไปทลพระศาสดาใหตรสบอก กมมฏฐานใหวเศษ (ขนไป)" ดงนแลว ออกจากปานน กาลง เดนมายงสานกพระศาสดา เหนไฟปาตงขน (ลกลาม) มากมาย ในระหวางหนทาง รบขนยอดเขาโลนลกหนง นงดไฟซงกาลง ไหมปา ยดเอาเปนอารมณวา "ไฟน เผาเชอทงหลายมากและนอย ไป ฉนใด; แมไฟคออรยมรรคญาณ กจกพงเผาสงโยชนทงหลาย มากและนอยไป ฉนนน." [ปฏปทาตดสงโยชน] พระศาสดา ประทบนงในพระคนธกฎนนแล ทรงทราบ วารจตของเธอแลว ตรสวา "อยางนนแล ภกษ สงโยชนทงหลาย ละเอยดและหยาบ ซงเกดอยในภายในของสตวเหลาน ดจเชอมากบาง * สามเณรจารส ป. ๖ วดบรมนวาส แปล.


นอยบางฉะนน; ควรเผาสงโยชนเหลานนดวยไฟคอญาณเสยแลว ทาใหเปนของไมควรเกดขนอก" ดงนแลว ทรงเหลงพระรศมปรากฏ ประหนงวา ประทบนง ณ ทจาเพาะหนาของภกษนน ตรสพระคาถานวา "ภกษยนดแลวในความไมประมาท หรอมปกต เหนภยในความประมาท ยอมเผาสงโยชน ทง ละเอยดและหยาบไป ดจไฟเผาเชอมากและนอย ไป ฉะนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อปปมาทรโต ความวา ยนดคออภรมย แลวในความไมประมาท ไดแก ยงกาลใหลวงไปดวยความไมประมาท บาทพระคาถาวา ปมาเท ภยทสส วา ความวา ผเหนภยใน ความประมาท มการเขาถงนรกเปนตน, อกประการหนง ชอวา ผเหนความประมาทโดยความเปนภย เพราะความประมาทนนเปน รากเงาแหงความอบตเหลานน. บทวา สโชน ความวา สงโยชน ๑๐ อยาง๑ เปนเครอง ประกอบ เครองผก (หมสตว) ไวกบทกขในวฏฏะ สามารถยงสตว ใหจมลงในวฏฏะได. ๑. สกกายทฏฐ ความเหนเปนเหตถอตวถอตน. วจกจฉา ความลงเล ไมแนใจ สลพพตปรามาส ความลบคลาศลและพรต. กามราค ความกาหนดดวยอานาจกเลส- กาม. ปฏฆ ความกระทบกระทงแหงจต. รปราค ความตดในในรปธรรม. อรปราค ความตดในอรป. มาน ความถอตววาเปนนนเปนน. อทธจจ ความคดพลาน. อวชชา ความหลงเปนเหตไมรจรง.


บทวา อณ กล คอมากและนอย. บาทพระคาถาวา ฑห อคคว คจฉต ความวา ภกษนน ยนดแลวในความไมประมาท ยอมเผาสงโยชนนนดวยไฟคอญาณ ซงตนบรรลแลวดวยความไมประมาท คอทาใหเปนของไมควรเกด ขนอกไป ดจไฟเผาเชอมากและนอยนนแลไปฉะนน. ในกาลจบคาถา ภกษนน นงอยางเดมเทยว เผาสงโยชน ทงหมดแลว บรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย มาทาง อากาศ (เหาะมา) ชมเชยสรรเสรญพระสรระของพระตถาคต ซง มพรรณะดจทองคาแลว ถวายบงคม หลกไป ดงนแล. เรองภกษรปใดรปหนง จบ.


๙. เรองพระตสสเถระผมปกตอยในนคม* [๒๓] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระ ตสสเถระผมปกตอยในนคม ตรสพระธรรมเทศนานวา "อปปมาท- รโต" เปนตน. [พระเถระเทยวรบบณฑบาตแตในบานญาต] ความพสดารวา กลบตรคนหนง เกดเตบโตในบานทตงอย ในนคมแหงหนง ซงไมไกลแตกรงสาวตถ บรรพชาแลวไดอปสมบท ในศาสนาของพระศาสดาแลว ปรากฏวา "ชอวา พระนคมตสสเถระ เปนผมกนอย สนโดษ สงด ปรารภความเพยร." ทานเทยวบณฑบาต เฉพาะในบานของญาตเปนนตย. เมอคนทงหลายมอนาถบณฑกเศรษฐ เปนตน ทามหาทานอยกด, เมอพระเจาปเสนทโกศล ทรงบาเพญ อสทสทาน๑อยกด, กไมมากรงสาวตถ. พวกภกษจงสนทนากนวา "พระนคมตสสะน ลกขนเสดจสรรพ แลว กคลกคลดวยญาตอย เมอชนทงหลายมอนาถบณฑกเศรษฐ เปนตน ทามหาทานอยกด, เมอพระเจาปเสนทโกศลทรงบาเพญ อสทสทานอยกด, เธอไมมาเลย ดงนแลว จงกราบทลแดพระศาสดา. [พระเถระไดรบสาธการจากพระศาสดา] พระศาสดา รบสงใหเรยกทานมาแลว ตรสถามวา "ภกษ * สามเณรจารส ป. ๖ วดบรมนวาส แปล. ๑. ทานอนมทานอนเชนกบไมม.


ขาววา เธอทาอยางนน จรงหรอ ?" เมอทานกราบทลวา "ขาแต พระองคผเจรญ ขาพระองคไมมความคลกคลดวยญาต, ขาพระองค อาศยพวกมนษยทเปนญาตเหลานน ยอมไดอาหารทพอจะกลนกนได, ขาพระองคคดวา 'เมอเราไดอาหารทเลวกตาม ประณตกตาม ซง พอยงอตภาพใหเปนไปไดแลว, ประโยชนอะไรดวยการแสวงหา อาหารอกเลา ?' ดงนแลว จงไมมา, กชอวา ความคลกคลดวย หมญาตไมมแกขาพระองค พระเจาขา" แมตามปกต (พระองค) กทรงทราบอธยาศยของทานอย จงประทานสาธการวา "ดละ ๆ ภกษ" ดงนแลว ตรสวา "ภกษ กขอทเธอไดอาจารยผเชนเราแลว ไดเปน ผมกนอย ไมอศจรรยนก, เพราะวา ชอวา ความเปนผมกนอยน เปนแบบแผนของเรา เปนประเพณของเรา" ดงนแลว อนภกษ ทงหลายทลอาราธนาแลว ทรงนาอดตนทานมาวา [เรองนกแขกเตา] ในอดตกาล นกแขกเตาหลายพนตว อยในปาไมมะเดอแหง หนงใกลฝงแมนาคงคาในปาหมพานต. บรรดานกแขกเตาเหลานน พระยานกแขกเตาตวหนง เมอผลแหงตนไมทตนอาศยอยสนแลว, จกกนหนอใบหรอเปลอกซงยงเหลออย ดมนาในแมนาคงคา เปน สตวทมความปรารถนานอยอยางยง สนโดษ ไมไปในทอนดวยคณ คอความปรารถนานอยและสนโดษของพระยานกแขกเตานน ภพของ ทาวสกกะไหวแลว.


[ทาวสกกะทรงทดลองพระยานกแขกเตา] ทาวสกกะทรงราพงอย ทรงเหนเหตนนแลว ทรง (บนดาล) ใหตนไมนนเหยวแหงดวยอานภาพของตน เพอจะทดลองพระยานก แขกเตานน ตนไมหกแลว เหลออยสกวาตอเทานน เปนชองนอย และชองใหญ (ปรหมด). เมอลมโกรกมา (กระทบ) ไดเปลง เสยงดจถกบคคลเคาะ ตงอยแลว ขยทงหลายปลวออกจากชองของ ตนไมนน. พระยานกแขกเตาจกกนขยเหลานน แลวดมนาในแมนา คงคา ไมไปในทอน ไมพรนพรงลมและแดด จบอยทปลายตอมะเดอ. ทาวสกกะทรงทราบความทพระยานกแขกเตานน มความปรารถนา นอยอยางยง ทรงดารวา "เราจกใหพระยานกแขกเตานน กลาวคณ แหงมตรธรรม แลวใหพรแกนกนน ทา (บนดาล) ตนมะเดอใหมผล ไมวายแลว" ดงนแลว (นรมต) พระองคเปนพระยาหงษตวหนง ทานางอสรกญญานามวาสชาดาไวขางหนา เสดจไปปามะเดอนน จกทกงแหงตนไมตนหนงในทไมไกล เมอจะตรสสนทนากบพระยานก แขกเตานน ตรสคาถานวา "พฤกษามใบสดเขยวทอย, หมไมมผลหลาก หลาย กมมาก, เหตไรหนอ ? ใจของนกแขกเตา จงยนดแลวในไมแหงทผ." สวชาดกทงหมด บณฑตพงใหพสดาร ตามนยทมาแลวใน นวกนบาต๑นนแล; แตความเกดขนแหงเรองเทานน ในนวกนบาต ๑. ข. ชา. นวก. ๒๗/๒๕๗. ตทฏกถา. ๕/๓๕๕.


และในทนตางกน ทเหลอเหมอนกนทงนน. [ภกษควรปรารถนานอยและมสนโดษ] พระศาสดา ครนทรงนาพระธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา "ทาวสกกะ ในกาลนน ไดเปนอานนท, พระยานกแขกเตาไดเปน เราเอง" ดงนแลว ตรสวา "อยางน ภกษทงหลาย ชอวา ความ เปนผมความปรารถนานอยน เปนแบบแผน เปนประเพณของเรา ขอทตสสะผมปกตอยในนคม บตรของเรา ไดอาจารยเชนเราแลว เปนผมความปรารถนานอย ไมนาอศจรรย; ธรรมดาภกษ พง เปนผมความมกนอยเหมอนตสสะผมปกตอยในนคม; เพราะวา ภกษ เหนปานนน เปนผไมควรเสอมเสยจากมรรคและผล, ยอมอยในท ใกลแหงพระนพพานโดยแททเดยว" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา "ภกษยนดแลวในความไมประมาท มปกต เหนภยในความประมาท ไมควรเพออนเสอม (จากมรรคและผล) ตงอยแลวในทใกลแหง พระนพพานทเดยว." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บาทพระคาถาวา อภพโพ ปรหานาย ความวา ภกษผเปนปานนน ๆ ไมควรเพออนเสอมจากธรรมคอสมถะ และวปสสนา หรอจากมรรคและผล คอจะเสอมเสยจากคณธรรม ทตนบรรลแลว แมหามได จะไมบรรลคณธรรมทตนยงไมไดบรรล กหามได.


บาทพระคาถาวา นพพานสเสว สนตเก ความวา ตงอยใน ทใกลทเดยวแหงกเลสปรนพพาน (การดบกเลส) บาง อนปาทา- ปรนพพาน (การดบดวยหาเชอมได) บาง. ในกาลจบพระคาถา พระตสสเถระผมปกตอยในนคม บรรล พระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาทงหลายแลว. ชนแมเหลาอนเปน อนมาก ไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน. เทศนามผลมาก แกมหาชน ดงนแล. เรองพระตสสเถระผมปกตอยในนคม จบ. อปปมาทวรรค วรรณนา จบ. วรรคท ๒ จบ.


๓.จตตวรรค วรรณนา ๑. เรองพระเมฆยเถระ* [๒๔] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยทภเขาชอจาลกา ทรงปรารภ ทานพระเมฆยะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ผนทน จปล จตต" เปนตน. [พระเมฆยะถกวตกครอบงา] เมฆยสตร๑ทงหมด บณฑตพง (แสดง) ใหพสดาร เพอให เรองแหงพระเมฆยเถระนนแจมแจง. กพระศาสดาตรสเรยกพระ เมฆยเถระ ผไมสามารถเพอประกอบความเพยรในอมพวน๒นนได เพราะความททานถกวตก๓ ๓ อยางครอบงามาแลว ตรสวา "เมฑยะ เธอละทงเราผออนวอนอยวา 'เมฆยะ เราเปนผ ๆ เดยว, เธอจง รอคอย จนกวาภกษบางรปแมอนจะปรากฏ' ดงน (ไวใหอยแต) ผเดยว ไปอย (ชอวา) ทากรรมอนหนกยง, ขนชอวาภกษ ไม ควรเปนผเปนไปในอานาจแหงจตอยางน; (เพราะ) ธรรมดาจต นเปนธรรมชาต (แลนไป) เรว, การยงจตนนใหเปนไปในอานาจ * พระมหาสารวย ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. ข. อ. ๒๕/๑๒๓. ๒. อมพวน เปนชอแหงวหาร บางอาจารยแปลวา "สวนมะมวง" กม. ๓. วตก ๓ อยาง คอ กามวตก ความตรในทางกาม ๑. พยาบาทวตก ความตร ในทางพยาบาท ๑. วหงสาวตก ความตรในทางเบยดเบยน ๑.


ของตน ยอมควร" ดงนแลว จงไดทรงภาษตพระคาถา ๒ พระ คาถาเหลานวา "ชนผมปญญา ยอมทาจตทดนรน กลบกลอก อนบคคลรกษาไดยาก หามไดยาก ใหตรง ดจ ชางศรดดลกศรใหตรงฉะนน จตน (อนพระ โยคาวจรยกขนจากอาลย คอกามคณ ๕ แลว ซดไปในวปสสนากมมฏฐาน) เพอละบวงมาร ยอมดนรน ดจปลาดนพรานเบด ยกขนจาก (ทอย) คอนา แลวโยนไปบนบก ดนรนอย ฉะนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ผนทน คนดนรนอยในอารมณ ทงหลายมรปเปนตน. บทวา จปล ความวา ไมดารงอยในอารมณเดยวได เหมอน ทารกในบานผไมนงอยดวยอรยาบถหนงฉะนน จงชอวา กลบกลอก. บทวา จตต ไดแก วญญาณ. กวญญาณนน พระผมพระภาค ตรสเรยกวา "จต" เพราะเปนธรรมชาตวจตรดวยภม วตถ อารมณ และวถจตมกรยาจตเปนตน. บทวา ทรกข ความวา ชอวา อนบคคลรกษาไดยาก เพราะ ตงไวไดยากในอารมณอนเปนทสบายอารมณหนงนนแล เหมอนโค ทคอยเคยวกนขาวกลาในนา อนคบคงไปดวยขาวกลาฉะนน.


บทวา ทนนวารย ความวา ชอวา อนบคคลหามไดยาก เพราะเปนธรรมชาตทรกษาไดยาก เพอจะหาม (กน) จตอนไปอย สวสภาคารมณ. สองบทวา อสกาโรว เตชน ความวา นายชางศร นาเอาทอน ไมทอนหนงมาจากปาแลว ทาไมใหมเปลอก (ปอกเปลอกออก) แลว ทาดวยนาขาวและนามน ลนทกระเบองถานเพลง ดดทงามไมทาให หายคดคอใหตรง ใหเปนของควรทจะยงขนทรายได, กแลครนทาแลว จงแสดงศลปะแดพระราชาและราชมหาอามาตย ยอมไดสกการะและ ความนบถอเปนอนมาก ชอฉนใด, บรษผมปญญา คอผฉลาด ไดแก ผรแจง กฉนนนเหมอนกน (คอ) ทาจตน อนมสภาพดนรนเปนตน ใหหมดเปลอก คอใหปราศจากกเลสทหยาบดวยอานาจธดงค และ การอยในปา แลวชโลมดวยยางคอศรทธา ลนดวยความเพยร อนเปนไปทางกายและเปนไปทางจต ดดทงามคอสมถะและวปสสนา ทาใหตรงคอมใหคด ไดแกใหสนพยศ, กแลครนทาแลวพจารณา สงขารทงหลาย ทาลายกองอวชชาใหญไดแลว ทาคณวเศษน คอ วชชา๑ ๓ อภญญา๒ ๖ โลกตตรธรรม๓ ๙ ใหอยในเงอมมอทเดยว ยอมไดความเปนทกขไณยบคคลผเลศ. ๑. วชชา ๓ คอปพเพนวาสานสสตญาณ รจกระลกชาตได ๑ จตปปาตญาณ รจกกาหนด จตและเกดของสตวทงหลาย ๑ อาสวกขยญาณ รจกทาอาสวะใหสนไป ๑. ๒. อภญญา ๖ คอ อทธวธ แสดงฤทธได ๑ ทพพโสต หทพย ๑ เจโตปรยญาณ รจกกาหนดใจผอน ได ๑ ปพเพนวาสานสสต ระลกชาตได ๑ ทพพจกข ตาทพย ๑ อาสวกขยญาณ รจก ทาอาสวะใหสนไป ๑. ๓. โลกตตรธรรม ๙ คอ มรรค ๔ ผล ๔ นพพาน ๑.


บทวา วารโชว แปลวา ดจปลา. สองบทวา ถเล ขตโต ไดแก อนพรานเบดซดไปบนบก ดวยมอ เทา หรอดวยเครองดก มตาขายเปนตน อยางใดอยางหนง. พงทราบวนจฉยในบาทพระคาถาวา โอกโมกตอพภโต (ดง ตอไปน) :- นา ชอวา โอกะ (ได) ในคานวา "ภกษชาวเมองปาฐา ม จวรชมดวยนา ไดมาสเมอสาวตถ เพอประสงคจะเฝาพระศาสดา๑." อาลย ชอวา โอกะ (ได) ในคานวา "มนละอาลยแลว ไมตดท อย๒." แมคาทง ๒ กยอมไดในบาทพระคาถาน. ในบทวา โอกโมกโต น มเนอความ (อยาง) นวา "จากทอยคอนา คอจากอาลยกลาว คอนา." บทวา อพภโต แปลวา อนพรานเบดยกขนแลว. บาทพระคาถาวา ปรผนทตท จตต ความวา จตน คอ ทยนดแลวในอาลยคอกามคณ ๕ อนพระโยคาวจรยกขนแลวจาก อาลยคอกามคณ ๕ นน ซดไปในวปสสนากมมฏฐาน เผาดวยความ เพยรอนเปนไปทางกายและเปนไปทางจต เพอละวฏฏะ กลาวคอ บวงมาร ยอมดนรน คอยอมไมอาจตงอยในวปสสนากมมฏฐาน นนได, เหมอนอยาง ปลานนอนพรานเบดยกขนจาอาลยคอนาแลว โยนไปบนบก เมอไมไดนา ยอมดนรนฉะนน. แมเมอเปนอยางน บคคลผมปญญา ไมทอดธระ ยอมทาจตนนใหตรง คอใหควร แกการงาน โดยนยทกลาวแลว นนแล. ๑. ว. มหาวคค. ทตย. ๕/๑๓๕-๖. ๒. ส. ขนธ. ๑๗/๑๒.


อกนยหนง จตน คอทยงละบวงมารคอกเลสวฏฏไมได ตงอย ยอมดนรน ดจปลานนฉะนน, เพราะฉะนน, โยคาวจร ควรละ บวงมารเสย คอควรละบวงมารกลาวคอกเลสวฏฏอนเปนเหตดนรน แหงจตนน ดงนแล. ในกาลจบคาถา พระเมฆยเถระ ไดตงอยในพระโสดาปตตผล. ชนแมพวกอนเปนอนมาก กไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน ดงนแล. เรองพระเมฆยเถระ จบ.


๒. เรองภกษรปใดรปหนง* [๒๕] [ขอความเบองตน] พระศาสดาเมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษรปใด รปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "ทนนคคหสส สหโน" เปนตน. [อบาสกาจดทอยถวายภกษ ๖๐ รป] ไดยนวา ไดมบานตาบลหนง ชอมาตกคาม ใกลเชงเขา ใน แวนแควนของพระเจาโกศล. ภายหลงวนหนง ภกษประมาณ ๖๐ รป ทลอาราธนาใหตรสบอกพระกมมฏฐานจนถงพระอรหต ในสานกของ พระศาสดาแลว ไปสบานนน เขาไปเพอบณฑบาต. ลาดบนน เจาของบานนนชอมาตกะใด มารดาของเจาของบานนน เหนภกษ เหลานนแลว นมนตใหนงในเรอน จงองคาสดวยขาวยาคและภตร อนมรสเลศตาง ๆ ถามวา "พวกทานประสงคจะไป ณ ทไหน ? เจาขา." ภกษเหลานนบอกวา "พวกฉนมความประสงคจะไปสทตามความ ผาสก มหาอบาสกา." นางทราบวา "พระผเปนเจาทงหลาย ชะรอยจะแสวงหาสถานทสาหรบจาพรรษา (เปนแน), จงหมอบลง ทใกลเทาแลวกลาววา "ถาพระผเปนเจาทงหลายจกอยในทนตลอด ๓ เดอนนไซร, ดฉนจกรบสรณะ ๓ ศล ๕ (และ) ทาอโบสถกรรม." ภกษทงหลายปรกษากนวา "เราทงหลายเมออาศยอบาสกาน ไมม ความลาบากดวยภกษา จกสามารถทาการสลดออกจากภพได" ดงน * พระมหาสารวย ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


แลวจงรบคา. นางไดชาระวหารอนเปนทอยถวายแกภกษเหลานน. [ภกษ ๖๐ รปทากตกากน] ภกษเหลานนเมออยในทนน วนหนงไดประชมกนแลวตกเตอน กนและกนวา "ผมอาย พวกเราไมควรประพฤตโดยความประมาท เพราะวามหานรก๑ ๘ ขม มประตเปดรา (คอยทา) พวกเราเหมอน อยางเรอนของคนทเดยว. กแลพวกเราไดเรยนพระกมมฏฐานใน สานกของพระพทธเจาผยงทรงพระชนมอยแลวจงมา. กธรรมดาพระ พทธเจาทงหลาย อนใคร ๆ ผโออวด แมเทยวไปตามรอยพระบาท กไมสามารถใหทรงโปรดปรานได. (แต) บคคลผมอธยาศยเปนปกต เทานน สามารถใหทรงโปรดปรานได ทานทงหลายจงเปนผ ไมประมาทเถด. พวกเราไมควรยนไมควรนงในททแหงเดยวกน ๒ รป แตวาในกาลเปนทบารงพระเถระในเวลาเยนแล และในกาลเปนท ภกษจารในเวลาเขาเทานน พวกเราจกรวมกน, (แต) ในกาลทเหลอ จกไมอยรวมกน ๒ รป. กอกอยางหนงแล เมอภกษผไมมความผาสก มาตระฆงในทามกลางวหารขนแลว พวกเราจงจกมาตามสญญาแหง ระฆงแลว ทายาใหแกภกษนน." [ภกษมาประชมกนดวยเสยงระฆง] เมอภกษเหลานนทากตกากนอยางนอย, วนหนงอบาสกานน ใหบคคลถอเภสชทงหลาย มเนยในและนาออยเปนตน อนชนทงหลาย ๑. มหานรก ๘ ขม คอ ๑. สญชพ. ๒. กาลสต. ๓. สงฆาฏ. ๔. โรรว. ๕. มหาโรรว. ๖. ตาป. ๗. มหาตาป. ๘. อเวจ.


มทาสและกรรมกรเปนตน แวดลอมเดนไปสวหารนนในเวลาเยน ไมเหนภกษทงหลายในทามกลางวหารแลว จงถามพวกบรษวา "พระผเปนเจาทงหลาย ไปเสย ณ ทไหนหนอแล ?" เมอพวกเขาบอก วา "แมคณ พระผเปนเจาทงหลายจกเปนผนงอยในทพกกลางคน และทพกกลางวนของตน ๆ (เทานน)" จงกลาว (ตอไป) วา "ฉนทาอยางไรเลาหนอ จงจกสามารถพบ (พวกพระผเปนเจา) ได." ลาดบนน มนษยทงหลายทรกตกวตรของภกษสงฆ จงบอก กะอบาสกานนวา "แมคณ พระผเปนเจาทงหลายจกประชมกน ใน เมอบคคลมาตระฆง." นางจงใหตระฆง. ภกษทงหลายไดยนเสยง ระฆงแลวออกจากทของตน ๆ ดวยสาคญวา "ภกษบางรปจกไมม ความผาสก," จงประชมกนในทามกลางวหาร. ภกษชอวา เดนมา โดยทางเดยวกนแม ๒ รป ยอมไมม. [อบาสกาเจรญสมณธรรมตามทภกษบอก] อบาสกาเหนภกษรปหนง ๆ เทานนเดนมาจากทแหงหนง ๆ จง คดวา "(ชะรอย) พระผเปนเจาผเปนบตรของเราจกทาความทะเลาะ ววาทแกกนและกน" ดงนแลว ไหวภกษสงฆกลาววา "ทานผเจรญ ทานทงหลายไดทาความทะเลาะกนหรอ ?" ภกษทงหลายกลาววา "พวกฉนหาไดทาความทะเลาะววาทกนไม มหาอบาสกา." อบาสกา. ทานผเจรญ ถาพวกทานไมมความทะเลาะววาทกน ไซร, เมอเปนเชนนน เหตไรพวกทานจงไมมา เหมอนเมอมาสเรอนของ


ดฉน มาโดยรวมกนทงหมด, (นกลบ) มาทละองค ๆ จากทแหงหนง ๆ. ภกษ. มหาอบาสกา พวกฉนนงทาสมณธรรมในทแหงหนง ๆ. อบาสกา. พอคณทงหลาย ชอวาสมณธรรมนนคออะไร ? ภกษ. มหาอบาสกา พวกฉนทาการสาธยายอาการ ๓๒ เรม ตงซงความสนและความเสอมในอตภาพอย. อบาสกา. ทานเจาขา การทาการสาธยายอาการ๑ ๓๒ และ การเรมตงความสนและความเสอมในอตภาพ ยอมสมควรแกพวกทาน เทานน หรอยอมสมควรแกพวกดฉนดวยเลา ? ภกษ. มหาอบาสกา ธรรมน อนพระผมพระภาคเจามไดทรง หามแกใคร ๆ. อบาสกา. ถาอยางนน ขอพวกทานจงใหอาการ ๓๒ และขอจง บอกการเรมตงซงความสนและความเสอมในอตภาพ แกดฉนบาง. ภกษ. มหาอบาสกา ถาอยางนน ทานจงเรยนเอา แลวใหเรยน เอาทงหมด. [อบาสกาบรรลมรรค ๓ ผล ๓ กอนภกษ] จาเดมแตนน อบาสกานนกไดทาการสาธยายซงอาการ ๓๒ (และ) เรมตงไวซงความสนไปและความเสอมไปในตน ไดบรรล มรรค ๓ ผล ๓ กอนกวาภกษเหลานนทเดยว. ปฏสมภทา ๔ และ ๑. คอ ผม ขน เลบ ฟน หนง เนอ เอน กระดก เยอในกระดก มาม หวใจ ตบ พงผด ไต ปอด ไสใหญ ใสนอย อาหารใหม อาหารเกา ด เศลษม หนอง เลอด เหงอ มนขน นาตา นามนเหลว นาลาย นามก ไขขอ มตร ถาเตมมตถลงคง มนสมองเขาดวย เปน ๓๒ ตามคมภรวสทธมรรค.


โลกยอภญญา ไดมาถงแกอบาสกานนโดยมรรคนนแล. นางออกจากสข อนเกดแตมรรคและผลแลว ตรวจดดวยทพพจกษใครครวญอยวา "เมอไรหนอแล ? พระผเปนเจาผเปนบตรของเราจงจกบรรลธรรมน" แลวราพง (ตอไป) วา "พระผเปนเจาเหลานแมทงหมด ยงมราคะ ยงมโทสะ ยงมโมหะ พระผเปนเจาเหลานนมไดมคณธรรมแมสกวา ฌานและวปสสนาเลย อปนสยแหงพระอรหนตของพระผเปนเจาผบตร ของเรา มอยหรอไมมหนอ ?" เหนวา "ม" ดงนแลว จงราพง (ตอไป) วา "เสนาสนะเปนทสบาย จะมหรอไมมหนอ ?" เหนแม เสนาสนะเปนทสบายแลว จงราพง (ตอไปอก) วา "พระผเปนเจา ทงหลายของเรายงไมไดบคคลเปนทสบายหรอหนอ ?" เหนแมบคคล เปนทสบายแลว จงใครครวญอยวา "พระผเปนเจาทงหลายยงไมได อาหารเปนทสบายหรอหนอ ?" กไดเหนวา "อาหารเปนทสบาย ยงไมมแกพวกเธอ." จาเดมแตนนมา กจดแจงขาวยาค๑อนมอยาง ตาง ๆ และของขบเคยวเปนอเนกประการ และโภชนะมรสตางๆ อนเลศแลว นมนตภกษทงหลายใหนงแลว จงถวายนาทกษโณทก๒

แลว มอบถวายดวยคาวา "ทานผเจรญ พวกทานชอบใจสงใด ๆ ขอจงถอเอาสงนน ๆ ฉนเถด." ภกษเหลานน รบเอาวตถทงหลายมขาวยาคเปนตนแลว บรโภค ตามความชอบใจ. ๑. แปลตามพยญชนะวา . . . . . ยงขาวยาคมอยางตาง ๆ ดวย ยงของเคยวมประการ มใชนอยดวย ยงโภชนะมรสอนเลศตางๆ ดวย ใหถงพรอมแลว. ๒. แปลวา นาเพอทกษณา.


[ภกษ ๖๐ รปบรรลพระอรหต] เมอภกษเหลานนไดอาหารอนเปนทสบาย จตกเปนธรรมชาต มอารมณเดยว (แนแนว). พวกเธอมจตแนแนวเจรญวปสสนา ตอ กาลไมนานนก กไดบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย แลวคดวา "นาขอบคณ ! มหาอบาสกาเปนทพงของพวกเรา; ถา พวกเราไมไดอาหารอนเปนทสบายแลวไซร, การแทงตลอดมรรค และผล คงจกไมไดมแกพวกเรา (เปนแน); บดน พวกเราอย จาพรรษาปวารณาแลว จกไปสสานกของพระศาสดา." พวกเธออาลามหาอบาสกาวา "พวกฉนใครจะเฝาพระศาสดา." มหาอบาสกากลาววา "ดแลวพระผเปนเจาทงหลาย" แลวตามไปสง ภกษเหลานน, กลาวคาอนเปนทรกเปนอนมากวา "ขอทานทงหลาย พง (มา) เยยมดฉนแมอก" ดงนเปนตน แลวจงกลบ. [พระศาสดาตรสถามสขทกขกะภกษเหลานน] ฝายภกษเหลานนแล ถงเมองสาวตถแลว ถวายบงคมพระ ศาสดาแลว นง ณ ทควรขางหนง อนพระศาสดาตรสวา "ภกษ ทงหลาย (สรรยนตมจกร ๔ มทวาร ๙) พวกเธอพออดทนไดดอก หรอ ? พวกเธอพอยงอตภาพใหเปนไปไดดอกหรอ ? อนง พวก เธอไมลาบากดวยบณฑบาตหรอ ?" จงกราบทลวา "พออดทนได พระเจาขา พอยงอตภาพใหเปนไปได พระเจาขา, อนง ขาพระองค ทงหลาย มไดลาบากดวยบณฑบาตเลย, เพราะวาอบาสกาคนหนง ชอมาตกมาตา ทราบวารจตของพวกขาพระองค. เมอพวก


ขาพระองคคดวา "ไฉนหนอ มหาอบาสกาจะพงจดแจงอาหารชอเหน ปานนเพอพวกเรา.' (นาง) กไดจดแจงอาหารถวายตามทพวก ขาพระองคคดแลว" ดงนแลว กกลาวสรรเสรญคณของมหาอบาสกา นน. [อบาสกาจกของถวายตามทภกษตองการ] ภกษรปใดรปหนง สดบถอยคาสรรเสรญคณของมหาอบาสกา นนแลว เปนผใครจะไปในทนน เรยนกมมฏฐานในสานกของพระ ศาสดาแลว ทลลาพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ ขา พระองคจกไปยงบานนน" แลวออกจากพระเชตวน ถงบานนนโดย ลาดบ ในวนทตนเขาไปสวหาร คดวา "เขาเลาลอวา อบาสกาน ยอมรถงเหตอนบคคลอนคดแลว ๆ. กเราเหนดเหนอยแลวในหนทาง จกไมสามารถกวาดวหารได, ไฉนหนอ อบาสกานจะพงสงคนผชาระ วหารมาเพอเรา." อบาสกานงในเรอนนนเองราพงอย ทราบความนนแลว จง สงคนไป ดวยคาวา "เจาจงไป, ชาระวหารแลวจงมา." ฝายภกษนอกนอยากดมนา จงคดวา "ไฉนหนอ อบาสกา น จะพงทานาดมละลายนาตาลกรวดสงมาใหแกเรา." อบาสกาก ไดสงนานนไปให. เธอคด (อก) วา "ขออบาสกา จงสงขาวยาค มรสสนทและแกงออมมาเพอเรา ในวนพรงนแตเชาตรเถด." อบาสกา กไดทาอยางนน. ภกษนนดมขาวยาคแลว คดวา "ไฉนหนอ อบาสกา พงสงของขบเคยวเหนปานนมาเพอเรา." อบาสกากไดสงของเคยว


แมนนไปแลว เธอคดวา "อบาสกานสงวตถทเราคดแลว ๆ ทก ๆ สงมา; เราอยากจะพบอบาสกานน, ไฉนหนอ นางพงใหคนถอ โภชนะมรสเลศตางๆ เพอเรา มาดวยตนเองทเดยว." อบาสกา คดวา "ภกษผบตรของเราประสงคจะเหนเรา หวงการไปของเราอย" ดงนแลว จงใหคนถอโภชนะไปสวหารแลวไดถวายแกภกษนน. ภกษนนทาภตกจแลว ถามวา "มหาอบาสกา ทานหรอ ? ชอวา มาตกมาตา." อบาสกา. ถกแลว พอ. ภกษ. อบาสกา ทานทราบจตของคนอนหรอ ? อบาสกา. ถามดฉนทาไม ? พอ. ภกษ. ทานไดทาวตถทก ๆ สงทฉนคดแลว ๆ, เพราะฉะนน ฉนจงถามทาน. อบาสกา. พอ ภกษทรจตของคนอน กมมาก. ภกษ. ฉนไมไดถามถงคนอน, ถาม (เฉพาะตว) ทานอบาสกา. แมเปนอยางนน อบาสกากมไดบอก (ตรง ๆ) วา "ดฉนร จตของคนอน" (กลบ) กลาวา "ลกเอย ธรรมดาคนทงหลาย ผรจตของคนอน ยอมทาอยางนนได." [ภกษลาอบาสกากลบไปเฝาพระศาสดา] ภกษนนคดวา "กรรมนหนกหนอ. ธรรมดาปถชน ยอม คดถงอารมณอนงามบาง ไมงามบาง; ถาเราจกคดสงอนไมสมควร แลวไซร, อบาสกาน กพงยงเราใหพงซงประการอนแปลก เหมอน


จบโจรทมวยผมพรอมดวยของกลางฉะนน; เราควรหนไปเสยจากทน" แลวกลาววา "อบาสกา ฉนจกลาไปละ." อบาสกา. ทานจกไปทไหน ? พระผเปนเจา. ภกษ. ฉนจกไปสสานกพระศาสดา อบาสกา. อบาสกา. ขอทานจงอยในทนกอนเถด เจาขา. ภกษนนกลาววา "ฉนจกไมอย อบาสกา จกตองไปอยาง แนนอน" แลวไดเดนออก (จากทนน) ไปสสานกของพระศาสดา. [พระศาสดาแนะใหรกษาจตอยางเดยว] ลาดบนน พระศาสดาตรสถามเธอวา "ภกษ เธออยในทนน ไมไดหรอ ?" ภกษ. เปนอยางนน พระเจาขา ขาพระองคไมสามารถอย ในทนนได. พระศาสดา. เพราะเหตไร ? ภกษ. ภกษ. ขาแตพระองคผเจรญ (เพราะวา) อบาสกานน ยอม รถงเรองอนคนอนคดแลว ๆ ทกประการ, ขาพระองคคดวา "ก ธรรมดาปถชน ยอมคดอารมณอนงามบาง ไมงามบาง; ถาเรา จกคดสงบางอยางอนไมสมควรแลวไซร, อบาสกานน กจกยงเรา ใหถงซงประการอนแปลก เหมอนจบโจรทมวยผมพรอมทงของกลาง ฉะนน" ดงนแลวจงไดมา. พระศาสดา. ภกษ เธอควรอยในทนนแหละ. ภกษ. ขาพระองคไมสามารถ พระเจาขา ขาพระองคจกอย


ในทนนไมได. พระศาสดา. ภกษ ถาอยางนน เธอจกอาจรกษาสงหนง เทานนไดไหม ? ภกษ. รกษาอะไร ? พระเจาขา. พระศาสดา ตรสวา "เธอจงรกษาจตของเธอนนแหละ ธรรมดา จตนบคคลรกษาไดยาก, เธอจงขมจตของเธอไวใหได อยาคดถงอารมณ อะไร ๆ อยางอน, ธรรมดาจตอนบคคลขมไดยาก" ดงนแลวจงตรส พระคาถานวา "การฝกจตอนขมไดยาก เปนธรรมชาตเรว มกตกไปในอารมณตามความใคร เปนการด (เพราะวา) จตทฝกแลว ยอมเปนเหตนาสข มาให." [แกอรรถ] บณฑตพงทราบวเคราะหในพระคาถานน (ดงตอไปน) ธรรมดา จตน อนบคคลยอมขมไดโดยยาก เพราะเหตนน จงชอวา ทนนคคห. จตน ยอมเกดและดบเรว เพราะเหตนน จงชอวา ลห ซงจตอนขมไดยาก อนเกดและดบเรวนน. บาทพระคาถาวา ยตถ กามนปาตโน ความวา มกตกไปใน อารมณใดอารมณหนงนนแล. จรงอย จตน ยอมไมรจกฐานะอน ตนควรได หรอฐานะอนไมควรได, ฐานะอนสมควรหรอฐานะอนไม


สมควร ยอมไมพจารณาดชาต ไมพจารณาดโคตร ไมพจารณาด วย; ยอมตกไปในอารมณทตนปรารถนาอยางเดยว. เพราะเหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "มกตกไปในอารมณตามความใคร." การฝกจตเหนปานนนน เปนการด คอความทจตอนบคคล ฝกฝน ดวยอรยมรรค๑ ๔ ไดแก ความทจตอนบคคลทาแลวโดยประการ ทจตสนพยศได เปนการด. ถามวา "เพราะเหตไร ?" แกวา "เพราะวา จตนอนบคคลฝกแลว ยอมเปนเหตนาสข มาให คอวา จตทบคคลฝกแลว ไดแกทาใหสนพยศ ยอมนามาซง ความสขอนเกดแตมรรคผล และสขคอพระนพพานอนเปนปรมตถ." ในกาลจบเทศนา บรษททมาประชมกนเปนอนมาก ไดเปนอรย- บคคลมพระโสดาบนเปนตน, เทศนาสาเรจประโยชนแกมหาชนแลว, [ภกษนนกลบไปสมาตกคามอก] พระศาสดาครนประทานโอวาทนแกภกษนนแลว จงทรงสงไป ดวยพระดารสวา "ไปเถด ภกษ เธออยางคดอะไร ๆ อยางอน จงอยในทนนนนแหละ." ภกษนน ไดพระโอวาทจากสานกของพระ ศาสดาแลว จงไดไป (อย) ในทนน, ไมไดคดอะไร ๆ ทชวนใหคด ภายนอกเลย. ฝายมหาอบาสกา เมอตรวจดวยทพพจกษ กเหนพระเถระ ๑. อรยมรรค ๔ คอ โสดาปตตมรรค ๑ สกทาคามมรรค ๑ อนาคามมรรค ๑ อรหตมรรค ๑.


แลวกาหนด (ร) ดวยญาณของตนนนแลวา "บดน ภกษผบตร ของเรา ไดอาจารยใหโอวาทแลวจงกลบมาอก" แลวไดจดแจง อาหารอนเปนทสบายถวายแกพระเถระนน. [พระเถระบรรลพระอรหตและระลกชาตได] พระเถระนนไดโภชนะอนเปนทสบายแลว โดย ๒-๓ วนเทานน กไดบรรลพระอรหต ยบยงอยดวยความสขอนเกดแตมรรคและผล คดวา "นาขอบใจ มหาอบาสกาไดเปนทพงของเราแลว เราอาศย มหาอบาสกาน จงถงซงการแลนออกจากภพได, แลวใครครวญอย วา มหาอบาสกานไดเปนทพงของเราในอตภาพนกอน, กเมอเรา ทองเทยวอยในสงสาร มหาอบาสกานเคยเปนทพงในอตภาพแมอน ๆ หรอไม ? แลวจงตามระลกไปตลอด ๙๙ อตภาพ. แมมหาอบาสกานน กเปนนางบาทบรจารกา (ภรยา) ของ พระเถระนนใน ๙๙ อตภาพ เปนผมจตปฏพทธในชายเหลาอน จงใหปลงพระเถระนนเสยจากชวต. พระเถระครนเหนโทษของมหาอบาสกานนเพยงเทานแลว จง คดวา "นาสงเวช มหาอบาสกานไดทากรรมมาหนกแลว." [อบาสกาใครครวญดบรรพชตกจของพระเถระ] ฝายมหาอบาสกานงในเรอนนนเอง พลางใครครวญวา "กจ แหงบรรพชตของภกษผบตรของเรา ถงทสดแลว หรอยงหนอ ?' ทราบวาพระเถระนนบรรลพระอรหตแลว จงใครครวญยงขนไป ก ทราบวา "ภกษผบตรของเราบรรลพระอรหตแลว คดวา 'นา


ปลมใจจรง อบาสกานไดเปนทพงของเราอยางสาคญ' ดงนแลว ใครครวญ (ตอไปอก) วา "แมในกาลลวงแลว อบาสกานไดเคย เปนทพงของเราหรอเปลาหนอ ?' ตามระลกไปตลอด ๙๙ อตภาพ; แตเราแลไดคบคด๑กบชายเหลาอน ปลงพระเถระนนเสยจากชวตใน ๙๙ อตภาพ, พระเถระนแลเหนโทษมประมาณเทานของเราแลว คดวา 'นาสงเวช อบาสกาไดทากรรมหนกแลว" นางใครครวญ (ตอไป) วา "เราเมอทองเทยวอยในสงสาร เรามไดเคยทาอปการะ แกภกษผเปนบตรเลยหรอหนอ ?" ไดระลกถงอตภาพทครบ ๑๐๐ อนยงกวา ๙๙ อตภาพนน กทราบวา "ในอตภาพทครบ ๑๐๐ เราเปนบาทบรจารกาแหงพระเถระนน ไดใหชวตทานในสถานเปนท ปลงจากชวตแหงหนง. นาดใจ เรากระทาอปการะมากแกภกษผบตร ของเรา" นงอยในเรอนนนเองกลาววา "ขอทานจงใครครวญดให วเศษยงขน." [พระเถระนพพาน] พระเถระนน ไดสดบเสยง (ของอบาสกานน) ดวยโสตธาต อนเปนทพยแลว ระลกถงอตภาพทครบ ๑๐๐ ใหวเศษขน แลวเหน ความทอบาสกานนไดใหชวตแกตนในอตภาพนน จงคดวา "นา ดใจ อบาสกานไดเคยทาอปการะแกเรา" ดงนแลว มใจเบกบาน กลาวปญหาในมรรค ๔ ผล ๔ แกอบาสกานนในทนนนนเอง ได ๑. อเห สทธ เอกโต หตวา แปลตามพยญชนะวา เปนโดยความเปนอนเดยวกน กบบรษทงหลายเหลาอน.


ปรนพพานแลวดวยนพพานธาตอนเปนอนปาทเสส (มกรรมชรปและ วบากขนธอนกเลสเขาไปยดถอเหลออยไมม). เรองภกษรปใดรปหนง จบ.


๓. เรองอกกณฐตภกษ* [๒๖] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภภกษผ กระสน (จะสก) รปใดรปหนง ตรสพระธรรมเทศนานวา "สทททส" เปนตน. [พระเถระแนะอบายพนทกขแกเศรษฐบตร] ดงไดสดบมา เมอพระศาสดาประทบอยในกรงสาวตถ บตร เศรษฐผหนง เขาไปหาเถระผเปนชตน๑ของตน เรยนวา "ทาน ผเจรญ กระผมใครจะพนจากทกข, ขอทานโปรดบอกพวกเรา สาหรบพนจากทกขแกกระผมสกอยางหนง." พระเถระ กลาววา "ดละ ผมอาย ถาเธอใครจะพนจาก ทกขไซร, เธอจงถวายสลากภตร๒ ถวายปกขกภตร๓ ถวายวสสา- วาสกภตร๔ ถวายปจจยทงหลายมจวรเปนตน, แบงทรพยสมบตของ ตนใหเปน ๓ สวน ประกอบการงานดวยทรพยสวน ๑ เลยงบตรและ ภรยาดวยทรพยสวน ๑ ถวายทรพยสวน ๑ ไวในพระพทธศาสนา." เขารบวา "ดละ ขอรบ" แลวทากจทกอยาง ตามลาดบแหงกจ ทพระเถระบอก แลวเรยนถามพระเถระอกวา "กระผมจะทาบญ อะไรอยางอน ทยงขนไปกวานอกเลา ? ขอรบ." * พระมหาค ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล. ๑. กลปก ผเขาไปสตระกล. ๒. ภตรททายกถวายตามสาก. ๓. ภตรททายก ถวายในวนปกษ. ๔. ภตรททายกถวายแกภกษผจาพรรษา.


พระเถระ ตอบวา "ผมอาย เธอจงรบไตรสรณะ (และ) ศล ๕." เขารบไตรสรณะและศล ๕ แมเหลานนแลว จงเรยนถาม บญกรรมทยงขนไปกวานน. พระเถระกแนะวา "ถากระนน เธอ จงรบศล ๑๐." เขากลาววา "ดละ ขอรบ" แลวกรบ (ศล ๑๐). เพราะเหตทเขาทาบญกรรมอยางนนโดยลาดบ เขาจงมนามวา อน- ปพพเศรษฐบตร. เขาเรยนถามอกวา "บญอนกระผมพงทา แมยง ขนไปกลาน ยงมอยหรอ ? ขอรบ" เมอพระเถระกลาววา "ถา กระนน เธอจงบวช," จงออกบวชแลว. ภกษผทรงพระอภธรรม รปหนง ไดเปนอาจารยของเธอ, ภกษผทรงพระวนยรปหนง เปน พระอปชฌาย, ในเวลาทภกษนนไดอปสมบทแลวมาสสานกของตน (อาจารย) อาจารยกลาวปญหาในพระอภธรรมวา "ชอวา ใน พระพทธศาสนา ภกษทากจนจงควร, ทากจนไมควร." ฝายพระอปชฌาย กกลาวปญหาในพระวนย ในเวลาทภกษ นนมาสสานกของตนวา "ชอวา ในพระพทธศาสนา ภกษทาสงน จงควร, ทาสงนจงไมควร; สงนควร สงนไมควร." [อยากสกจนซบผอม] ทานคดวา "โอ ! กรรมนหนก; เราใครจะพนจากทกข จง บวช, แตในพระพทธศาสนาน สถานเปนทเหยยดมอของเรา ไม ปรากฏ, เราดารงอยในเรอนกอาจพนจากทกขในวฏฏะได เราควร เปนคฤหสถ (ดกวา) ." ตงแตนน ทานกระสน (จะสก) หมดยนด (ในพรหมจรรย) ไมทาการสาธยายในอาการ ๓๒. ไมเรยนอทเทส


ผอม ซบซด มตวสะพรงไปดวยเสนเอน ถกความเกยจครานครอบงา เกลอนกลนแลวดวยหดเปอย. ลาดบนน พวกภกษหนมและสามเณร ถามทานวา "ผมอาย ทาไม ? ทานจงยนแฉะอยในทยนแลว นนแฉะในทนนและ ถกโรค ผอมเหลองครอบงา ผอม ซบซด มตวสะพรงดวยเสนเอน ถก ความเกยจครานครอบงา เกลอนกลนแลวดวยหดเปอย, ทานทา กรรมอะไรเลา ?" ภกษ. ผมอาย ผมเปนผกระสน. ภกษหนมและสามเณร. เพราะเหตไร ? ภกษนน บอกพฤตการณนนแลว. ภกษหนมและสามเณร เหลานน บอกแกพระอาจารยและพระอปชฌายของทานแลว. พระ อาจารยและพระอปชฌาย ไดพาทานไปยงสานกพระศาสดา. รกษาจตอยางเดยวอาจพนทกขได พระศาสดา ตรสถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอมา ทาไมกน ?" อาจารยและอปชฌาย. ขาแตพระองคผเจรญ ภกษรปนกระสน ในศาสนาของพระองค. พระศาสดา. ไดยนวา อยางนนหรอ ? ภกษ. ภกษ. อยางนน พระเจาขา. พระศาสดา. เพราะเหตไร ? ภกษ. ขาแตพระองคผเจรญ (เพราะ) ขาพระองคใครจะพน


จากทกข จงไดบวช, พระอาจารยของขาพระองคนน กลาวอภธรรม- กถา, พระอปชฌายกลาววนยกถา. ขาพระองคนนไดทาความตกลง ใจวา "ในพระพทธศาสนาน สถานเปนทเหยยดมอของเราไมมเลย, เราเปนคฤหสถกอาจพนจากทกขได, เราจกเปนคฤหสถ' ดงน พระ เจาขา. พระศาสดา. ภกษ ถาเธอจกสามารถรกษาไดเพยงสงเดยว เทานน, กจคอการรกษาสงทงหลายทเหลอ ยอมไมม. ภกษ. อะไร ? พระเจาขา. พระศาสดา. เธอจกอาจรกษาเฉพาะจตของเธอ ไดไหม ? ภกษ อาจรกษาได พระเจาขา. พระศาสดา ประทานพระโอวาทนวา "ถากระนน เธอจง รกษาเฉพาะจตของตนไว, เธออาจพนจากทกขได" ดงนแลว จงตรสพระคาถาน "ผมปญญา พงรกษาจต ทเหนไดแสนยาก ละเอยดยงนก มกตกไปในอารมณตามความ ใคร, (เพราะวา) จตทคมครองไวได เปน เหตนาสขมาให." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา สทททส ไดแก ยากทจะเหนได ดวยด. บทวา สนปณ ละเอยดทสด ไดแก ละเอยดอยางยง. บาทพระคาถาวา ยตถ กามนปาตน ความวา มกไมพจารณา


ดฐานะทงหลายมชาตเปนตน ตกไปในอารมณอยางใดอยางหนง ใน ฐานทควรไดหรอไมควรได สมควรหรอไมสมควร. บาทพระคาถาวา จตต รกเขถ เมธาว ความวา คนอนธพาล มปญญาทราม ชอวา สามารถรกษาจตของตนไวได ยอมไมม. เขาเปนผเปนไปในอานาจจต ยอมถงความพนาศฉบหาย: สวน ผมปญญา คอเปนบณฑตเทยว ยอมอาจรกษาจตไดได. เพราะ เหตนน แมเธอจงคมครองจตไวใหได; เพราะวา จต ทคมครอง ไวได เปนเหตนาสขมาให คอยอมนามาซงสขอนเกดแตมรรคผล และนพพาน ดงน. ในกาลจบเทศนา ภกษนน บรรลโสดาปตตผลแลว. ชนแม เหลาอนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน. เทศนา ไดสาเรจประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองอกกณฐตภกษ จบ.


๔. เรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระ* [๒๗] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภภกษชอ วา สงฆรกขต ตรสพระธรรมเทศนานวา "ทรงคม เอกจร" เปนตน. [พระเถระไมรบผาสาฎกทพระหลานชาวถวาย] ดงไดสดบมา กลบตรผหนงในกรงสาวตถ ฟงพระธรรม เทศนาของพระศาสดาแลวออกบวช ไดอปสมบทแลว มนามวา สงฆรกขตเถระ โดย ๒-๓ วนเทานน กบรรลพระอรหตผล. นอง ชายของทาน ไดบตรแลว กไดตงชอของพระเถระ (แกบตรนน). เขามนามวา ภาคไนยสงฆรกขต เจรญวยแลว ไดบรรพชา อปสมบทในสานกของพระเถระ เขาไปจาพรรษาในวดใกลบานแหง ใดแหงหนง ไดผาวสสาวาสกสาฎก ๒ ผน คอยาว ๗ ศอกผน หนง ยาว ๘ ศอกผนหนง กาหนดไววา "ผาผนยาว ๘ ศอกจกเปน ของพระอปชฌายของเรา" คดวา "ผาผนยาว ๗ ศอกจกเปนของ เรา" ออกพรรษาแลว ประสงควา "จกเยยมพระอปชฌาย" เดนมาพลางเทยวบณฑบาตในระหวางทาง ครนมา (ถง) แลว เมอพระเถระยงไมกลบมาสวหารนนแล, เขาไปสวหารแลวปดกวาด ทสาหรบพกกลางวนของพระเถระ จดตงนาลางเทาไว ปอาสนะแลว นนแลดหนทางเปนทมา (แหงพระเถระ) อย. ครนทราบความท * พระมหาอ ป. ๗ วดบวรนเวศวหาร แปล.


พระเถระมาถงแลว กระทาการตอนรบ รบบาตรจวร อาราธนา พระเถระใหนง ดวยคาวา "ขอทานนงเถด ขอรบ" ถอพนกานตาล พดแลว ถวายนาดม ลางเทาทง ๒ แลว นาผาสาฎกนนมาวางไว ณ ทใกลเทา เรยนวา "ทานขอรบ ขอทานจงใชสอยผาสาฎกผนน" ดงนแลว ไดยนพดอย. ลาดบนน พระเถระกลาวกะเธอวา "สงฆรกขต จวรของ ฉนบรบรณ, เธอนนแล จงใชสอย." พระสงฆรกขต. ทานขอรบ ผาสาฎกน กระผมกาหนดไว เพอทานทเดยว จาเดมแตเวลาทกระผมไดแลว, ขอทานจงทาการ ใชสอยเถด. พระเถระ. ชางเถอะ สงฆรกขต จวรของฉนบรบรณ, เธอ นนแล จงใชสอยเถด. พระสงฆรกขต. ทานขอรบ ขอทานอยาทาอยางนนเลย (เพราะ) เมอทานใชสอยผาสาฎกน ผลมากจกมแกกระผม. [พระหลานชายนกถงฆราวาสวสย] ลาดบนน เมอพระสงฆรกขตนน แมกลาว (วงวอน) อย แลว ๆ เลา ๆ, พระเถระกไมปรารถนาผาสาฎกผนนน. เธอยนพด อยพลางคดอยางนวา "ในเวลาเปนคฤหสถ เราเปนหลานของพระ เถระ; ในเวลาบวชแลว เรากเปนสทธวหารก (ของทาน), แม เมอเปนเชนนน พระอปชฌาย กไมประสงคทาการใชสอยรวมกบ เรา, เมอพระอปชฌายน ไมทาการใชสอยรวมกบเรา, เราจะ


ตองการอะไรดวยความเปนสมณะ, เราจกเปนคฤหสถ (ดกวา)." ขณะนน เธอไดมความคดเหนวา "การครองเรอน ตงตวได ยาก, เราจกขายผาสาฎกผนยาว ๘ ศอกแลว ซอแมแพะ (มา) ตวหนง, ธรรมดาแมแพะยอมตกลกเรว เรานนจะขายลกแพะท ตกแลว ๆ ทาใหเปนตนทน, ครนรวมตนทนไดมากแลว จกนา หญงคนหนงมาเปนภรยา, นางจกคลอดบตรคนหนง เมอเปนเชน นน เราจกตงชอหลวงลงของเราแกบตรนน แลวใหนงในยานนอย พาบตรและภรยาของเรามาไหวหลวงลง, เมอเดนมา จกพดกะ ภรยาของเราในระหวางทางวา 'หลอนจงนาบตรมาแกเรากอน, เราจกนา (อม) เขาไป.' หลอนจกพดวา 'เธอจะตองการอะไรดวย บตร, เธอจงมา จงขบยานนอยนไป,' แลวรบเอาบตรไป ตงใจวา 'เราจกนาเขาไป,' เมอไมอาจอมไปได จกทงไวทรอยลอ, เมอเปน เชนนน ลอจกทบสรระของเขาไป, ลาดบนน เราจะพดกะหลอน วา 'หลอนไมไดใหบตรของฉนแกฉนเอง, หลอนไมสามารถอม บตรนนไปได, บตรนนยอมเปนผอนเจาใหฉบหายเสยแลว, จกเอาดาม ปฏกตหลง (ภรยา)." [พระเถระถกพระหลานชายต] พระหลานชายนน คดอยอยางนน พลางยนพดอยเทยว เอา พดกานตาลตศรษะพระเถระแลว. พระเถระใครครวญอยวา "เพราะเหตไรหนอแล ? เราจง


ถกสงฆรกขตตศรษะ," ทราบเรองทพระหลานชายนนคดแลว ๆ ทง หมด, จงพดวา "สงฆรกขต เธอไมไดอาจจะใหประหารมาตคาม, ในเรองน พระเถระผแกมโทษอะไรเลา ?" เธอคดวา "ตายจรง เราฉบหายแลว, นยวาพระอปชฌายะ รเรองทเราคดแลว ๆ, เราจะตองการอะไรดวยความเปนสมณะ" ดงน แลว จงทงพดกานตาล ปรารภเพอจะหนไป. [พระศาสดาตรสถามเหตทเกดขน] ลาดบนน ภกษหนมและสามเณรทงหลาย ไลตามจบภกษนน พามายงสานกพระศาสดา. พระศาสดาทอดพระเนตรเหนภกษเหลานน แลว ตรสถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอมาทาไมกน ?" พวกเธอ. ไดภกษรปหนงหรอ ?" พวกภกษ. อยางนน พระเจาขา พวกขาพระองคพาภกษ หนมรปนน ซงกระสน (จะสก) แลวหลบหน มายงสานกพระองค. พระศาสดา. ไดยนวา อยางนนหรอ ? ภกษ. พระสงฆรกขต. อยางนน พระเจาขา. พระศาสดา. ภกษ เธอทากรรมหนกอยางนน เพออะไร ? เธอ เปนบตรของพระพทธเจาพระองคหนง ผปรารภความเพยร บวชใน ศาสนาของพระพทธเจาผเชนเรามใชหรอ ? ไมไดอาจใหเขาเรยกตนวา 'พระโสดาบน' 'พระสกทาคาม' 'พระอนาคาม' หรอ 'พระอรหนต;' ไดทากรรมหนกอยางนนเพออะไร ? พระสงฆรกขต. ขาพระองคกระสน (จะสก) พระเจาขา.


พระศาสดา. เพราะเหตไร ? เธอจงกระสน (จะสก). พระสงฆรกขตนน กราบทลเรองนนทงหมดแดพระศาสดา จาเดมแตวนทตนไดผาวสสาวาสกสาฎก จนถงเอาพนกานตาลตพระ เถระแลว กราบทลวา "เพราะเหตน ขาพระองคจง (คด) หลบหน ไป พระเจาขา." [สารวมจตเปนเหตใหพนเครองผกของมาร] ลาดบนน พระศาสดาตรสกะเธอวา "มาเถด ภกษ เธออยา คดไปเลย, ธรรมดาจตนมหนาทรบอารมณ แมมอยในทไกล, ควรท ภกษจกพยายามเพอประโยชนแกการพนจากเครองผกคอราคะ โทสะ โมหะ" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา "ชนเหลาใด จกสารวมจต อนไปในทไกล เทยวไปดวงเดยว ไมมสรระ มถาเปนทอาศย ชนเหลานน จะพนจากเครองผกแหงมาร." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา ทรงคม เปนตน (พงทราบวนจฉย ดงตอไปน) กชอวาการไปและการมาของจต โดยสวนแหงทศม ทศบรพาเปนตน แมประมาณเทาใยแมลงมม ยอมไมม, จตนนยอม รบอารมณแมมอยในทไกล เพราะเหตนน จงชอวา ทรงคม. อนง จต ๗-๘ ดวง ชอวาสามารถเกดขนเนองเปนชอโดย ความรวมกนในขณะเดยว ยอมไมม, ในกาลเปนทเกดขน จตยอม เกดขนทละดวง ๆ, เมอจตดวงนนดบแลว, จตดวงใหมกเกดขนทละ


ดวงอก เพราะเหตนน จงชอวา เอกจร. สรรสณฐานกด ประเภทแหงสมสเขยวเปนตนเปนประการกด ของจต ยอมไมม เพราะเหตนน จงชอวา อสรร. ถาคอมหาภต๑ ๔ ชอวา คหา, กจตนอาศยหทยรปเปนไปอย๒

เพราะเหตนน จงชอวา คหาสย. สองบทวา เย จตต ความวา ชนเหลาใดเหลาหนง คอเปน บรษหรอสตร เปนคฤหสถหรอบรรพชต เมอไมใหกเลสทยงไมเกดให เกดขน ละกเลสทเกดขนแลว เพราะความฟนเฟอนแหงสต ชอวา จกสารวมจต คอจกทาจตใหสงบ ไดแกไมใหฟงซาน. บาทพระคาถาวา โมกขนต มารพนธนา ความวา ชนเหลา นนทงหมด ชอวาจกพนจากวฏฏะอนเปนไปในภม ๓ อนนบวาเปน เครองผกแหงมาร เพราะไมมเครองผคอกเลส. ในกาลจบเทศนา พระภาคไนยสงฆรกขตเถระ บรรลโสดาปตต- ผลแลว. ชนแมเหลาอนเปนอนมาก ไดเปนอรยบคคลมพระโสดาบน เปนตนแลว. เทศนาไดสาเรจประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระภาคไนยสงฆรกขตเถระ จบ. ๑. มหาภต ๔ คอ ดน นา ไฟ ลม. ๒. อกนยหนง แปลวา จตอาศยยมหาภตน คอหทยรป.


๕. เรองพระจตตหตถเถระ* [๒๘] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในพระเชตวน ทรงปรารภพระเถระ ชอจตหตถ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อนวฏ ตจตตสส" [เขาเทยวตามโคจนออนเพลย] ไดยนวา กลบตรชาวเมองสาวตถคนหนง แสวงหาโคผทหายไป อย จงเขาปา พบโคผในเวลาเทยง ปลอยเขาฝงแลวคดวา "เราจกไดวตถสกวาอาหาร ในสานกของพระผเปนเจาทงหลายแนแท" ถกความหวกระหายรบกวนแลว จงเขาไปสวหาร ถงสานกของภกษ ทงหลาย ไหวแลวไดยนอย ณ สวนขางหนง. กในสมยนนแล ภตรอนเหลอจากภกษทงหลายฉน ยงมอยในถาดสาหรบใสภตรอน เปนเดน. ภกษเหลานนเหนเขาถกความหวรบกวนแลว จงกลาววา "เชญทานถอเอาภตรกนเถด. กชอวาในครงพทธกาล แกงและกบ มากมายยอมเกดขน, เขารบภตรพอเยยวยาอตภาพจากถาดนนบรโภค แลว ดมนา ลางมอ ไหวภกษทงหลายแลว ถามวา "ทานขอรบ วนน พระผเปนเจาทงหลายไดไปสทนมนตแลวหรอ ?" ภกษทงหลาย ตอบวา "อบาสก วนน ไมม, ภกษทงหลายยอมได (ภตตาหาร) เนอง ๆ โดยทานองนเทยว." * พระมหาเจรญ ป. ๗ วดบวรนเวศวหารแปล. (ปจจบนเปนสมเดจพระญาณสงวร ป. ๙)


[เขาบวชเปนภกษ] เขาคดวา "พวกเรา ลกขนแลว ครนลกขนแลว แมทาการ งานเนอง ๆ ตลอดคนและวน กยงไมไดภตรมกบอนอรอยอยางน, ได ยนวา ภกษเหลานยอมฉนเนอง ๆ, เราจะตองการอะไรดวยความเปน คฤหสถ, เราจกเปนภกษ" ดงนแลว จงเขาไปหาภกษทงหลาย ขอบรรพชาแลว. ลาดบนน พวกภกษพดกะเขาวา "เปนการด อบาสก" ใหเขาบรรพชาแลว. เขาไดอปสมบทแลว ทาวตรและ ปฏวตร ซงเปนอปการะแกภกษทงปวง. เธอไดมสรระอวนทวน โดยกาลลวงไป ๒-๓ วน เพราะลาภและสกการะทเกดขนแกพระพทธะ๑

ทงหลาย. [เขาบวช ๆ สก ๆ ถง ๖ ครง] แตนน เธอคดวา "เราจกตองการอะไรดวยการเทยวไปเพอ ภกษเลยงชพ, เราจกเปนคฤหสถ." เธอสกเขาเรอนแลว. เมอ กลบตร [ทดสกใหม] นน ทาการงานอยในเรอน โดย ๒-๓ วน เทานน สรระกซบผอม. แตนนเธอคดวา "ประโยชนอะไรของเรา ดวยทกขน, เราจกเปนสมณะ" ดงนแลว กกลบมาบวชใหม. เธอยบ ยงอยไมไดกวน กระสนขนแลวสกอก แตเธอไดมอปการะแกพวกภกษ ในเวลาบวช. โดย ๒-๓ วน เทานน เธอกระอาใจแมอก คดวา "ประโยชนอะไรของเราดวยความเปนคฤหสถ, เราจกบวช" จงไป ๑. ใชศพทวา พทธาน ในทน นาจะหมายถงพระสมพทธะ และอนพทธะหรอพระ สาวกพทธะ.


ไหวภกษทงหลาย ขอบรรพชาแลว. ลาดบนน ภกษทงหลาย ให เขาบรรพชาอกแลว ดวยอานาจแหงอปการะ, เขาบวชแลวกสก อยอยางนถง ๖ ครง. ภกษทงหลายคดวา "ภกษน เปนไปในอานาจ แหงจตเทยวไปอย" จงขนานนามแกเธอวา "จตตหตถเถระ." [ครงท ๗ เขาเกดธรรมสงเวชเลยบวชไมสก] เมอนายจตตหตถนนเทยวไป ๆ มา ๆ อยอยางนเทยว ภรยา ไดมครรภแลว. ในวาระท ๗ เขาแบกเครองไถจากปาไปเรอน วาง เครองใชไวแลว เขาหองดวยประสงควา "จกหยบผากาสาวะของตน." ในขณะนน ภรยาของเขากาลงนอนหลบ. ผาทหลอนนง หลดลย นาลายไหลออกจากปาก, จมกกกรนดงครด ๆ, ปากอา, กดฟน. หลอนปรากฏแกเขาประดจสรระทพองขน. เขาคดวา "สรระนไมเทยง เปนทกข. เราบวชตลอดกาลประมาณเทานแลว อาศยสรระน จงไมสามารถดารงอยในภกษภาวะได" ดงนแลว กฉวยผากาสาวะ พนทอง พลางออกจากเรอน. ขณะนน แมยายของเขายนอยทเรอน ตดตอกน เหนเขากาลงเดนไปดวยอาการอยางนน สงสยวา "เจาน กลบไปอกแลว เขามาจากปาเดยวนเอง พนผากาสาวะททองออก เดนบายหนาตรงไปวหาร; เกดเหตอะไรกนหนอ ?" จงเขาเรอน เหนลกสาวหลบอย รวา "เขาเหนลกสาวของเราน มความราคาญ ไปเสยแลว" จงตลกสาว กลาววา "นางชวชาต จงลกขน. ผวของเอง เหนเองกาลงหลบ มความราคาญไปเสยแลว, ตงแตน เองจะไมมเขาละ" ลกสาวกลาววา "หลกไป หลกไปเถดแม


เขาจะไปขางไหน, อก ๒-๓ วนเทานน กมาอก." แมนายจตตหตถนน บนไปวา "ไมเทยงเปนทกข" กาลง เดนไป ๆ บรรลโสดาปตตผลแลว. เขาไปไหวภกษทงหลายแลว กขอ บรรพชา. ภกษทงหลายกลาววา "พวกเราจกไมอาจใหทานบรรพชาได, ความเปนสมณะของทานจกมมาแตทไหน ? ศรษะของทานเชนกนหน ลบมด." เขากลาววา "ทานของรบ พวกทานโปรดอนเคราะหให กระผมบวชในคราวนอกคราวหนงเถด." ภกษเหลานนจงใหเขาบวช แลว ดวยอานาจแหงอปการะ. [บรรลพระอรหตแลวถกหาวาพดไมจรง] ได ๒-๓ วนเทานน เธอกบรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทา ภกษแมเหลานน พดกบเธอวา "คณจตตหตถ คณควรรสมยทคณ จะไปโดยแท. ทาไม ในครงน คณจงชกชาอยเลา ?" เธอกลาว วา "พวกผมไปแลวในเวลาทมความเกยวของ๑ดอก ขอรบ ความ เกยวของนน ผมตดไดแลว, ตอไปน พวกผมมความไมไปเปน ธรรมดา." พวกภกษ พากนไปสสานกของพระศาสดา กราบทล วา "ขาแตพระองคผเจรญ ภกษน ถกพวกขาพระองคพดอยาง น กลาวชออยางน เธอพยากรณพระอรหต เธอพดคาไมจรง." พระศาสดา ตรสวา "อยางนน ภกษทงหลาย บตรของเรา ได ทาการไปและการมา ในเวลาไมรพระสทธรรม ในเวลาทตนยงมจต ไมมนคง, บดน บตรของเรานนและบญและบาปไดแลว" ไดตรส ๒ พระคาถาเหลานวา ๑. หมายถง กเลสเปนเครองเกยวของ.


"ปญญายอมไมบรบรณ แกผมจตไมมนคง ไมรแจงซงพระสทธรรม มความเลอมใสอน เลอมลอย, ภย (ความกลว) ยอมไมมแกผม จตอนราคะไมซมซาบ มใจไมถกโทสะตาม กระทบ ละบญและบาปได ตนอย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน ดวยบทวา อนวฏ ตจตตสส พระ ศาสดาทรงแสดงเนอความวา "ชอวาจตน ของใคร ๆ ไมมแนนอน หรอมนคง; กบคคลใด ไมดารงอยในภาวะไหน ๆ เหมอน กบฟกเขยวทตงไวบนหลงมา เหมอนกบหลกทปกไวในกองแกลบ เหมอนกบดอกกะทมบนศรษะลาน, บางคราวเปนเสวก บางครงเปน อาชวก บางคาบเปนนครนถ บางเวลาเปนดาบส, บคคลเหนปานน ชอวามจตไมมนคง, ปญญาอนเปนกามาพจรกด อนตางดวย ปญญามรปาพจรเปนอาทกด ยอมไมบรบรณ แกบคคลนน ผม ชอวามจตไมมนคง, ปญญาอนเปนกามาพจรกด อนตางดวย ปญญามรปาพจรเปนอาทกด ยอมไมบรบรณ แกบคคลนน ผม จตไมมนคง ไมรพระสทธรรมน อนตางโดยโพธปกขยธรรม๑ ๓๗ ชอวามความเลอมใสอนเลอนลอย เพราะความเปนผมศรทธานอยหรอ เพราะความเปนผมศรทธาคลอนแคลน, เมอปญญาแมเปนกามาพจรไม บรบรณ ปญญาทเปนรปาพจร อรปาพจรและโลกตตระ จกบรบรณ ไดแกทไหนเลา ? บทวา อนวสสตจตตสส ไดแก ผมจตอนราคะไมชมแลว. ๑. มธรรมเปนฝกฝายแหงความตรสร ๓๗ เปนประเภท.


ในบทวา อนนวเหตเจตโส พระผมพระภาคตรสความทจต ถกโทสะกระทบแลวไวในอาคตสถาน๑วา "มจตถกโทสะกระทบเกด เปนดงเสาเขอน." แตในบทวา อนนวาหตเจตโส น บณฑตพงทราบเนอความ วา "ผมจตอนโทสะไมกระทบ." บทวา ปปาปปหนสส ความวา ผละบญและบาปไดดวย มรรคท ๔ คอผสนอาสวะแลว. บาทพระคาถาวา นตถ ชาครโต ภย ความวา ความไมม ภย ดเหมอนพระผมพระภาคตรสไวสาหรบทานผสนอาสวะ ตนอย แล, กทานผสนอาสวะนน ชอวา ตนแลว เพราะประกอบดวยธรรม เปนเหตตนทงหลาย มศรทธาเปนอาท, เพราะฉะนน ทานตนอย (ตนนอน) กตาม ยงไมตน (ยงนอนหลบ) กตาม ภยคอกเลส ชอวายอมไมม เพราะกเลสทงหลายไมมการหวนกลบมา, จรงอย กเลสทงหลาย ชอวา ยอมไมตดตามทาน เพราะกเลสทงหลาท ทานละไดแลวดวยมรรคนน ๆ ไดมการเขาไปหา (ทาน) อกล เพราะ เหตนน พระผมพระภาคจงตรสวา "กเลสเหลาใด อนอรยบคคล ละไดแลวดวยโสดาปตตมรรค, เธอยอมไมมาหา คอไมกลบมา สกเลสเหลานนอก; กเลสเหลาใด อนอรยบคคลละไดแลวดวย สกทาคามมรรค อนาคามมรรค และอรหตมรรค, เธอยอมไม มาหา คอไมกลบมาสกเลสเหลานนอก" ดงน. ๑. ทแหงบาลประเทศอนมาแลว. อภ. ว. ๓๕/๕๑๐. ม. ม. ๑๒/๒๐๖.


เทศนาไดมประโยชน มผล แกมหาชนแลว. [กเลสทาผมอปนสยแหงพระอรหตใหเศราหมองได] ตอมาวนหนง ภกษทงหลาย สนทนากนวา "ผมอายทงหลาย ขนชอวากเลสเหลาน หยาบนก, กลบตรผถงพรอมดวยอปนสย แหงพระอรหตเหนปานน ยงถกกเลสใหมวหมองได (ตอง) เปน คฤหสถ ๗ ครง บวช ๗ ครง." พระศาสดาทรงสดบประวตกถา ของภกษเหลานน จงเสดจไปสธรรมสภา ดวยการไปอนสมควรแก ขณะนน ประทบบนพทธอาสนแลว ตรสถามวา "ภกษทงหลาย พวกเธอนงประชมกน ดวยถอยคาอะไรหนอ ?" เมอพวกภกษกราบ ทลวา "ดวยเรองชอน" แลว จงตรสวา "อยางนนนนแล ภกษ ทงหลาย ขนชอวากเลสทงหลาย ยอมเปนสภาพหยาบ, ถากเลส เหลาน มรปราง อนใคร ๆ พงสามารถจะเกบไวไดในทบางแหง ได, จกรวาฬ แคบเกนไป, พรหมโลกกตาเกนไป, โอกาสของ กเลสเหลานนไมพงม (บรรจ) เลย, อนกเลสเหลาน ยอมทาบรษ อาชาไนยทถงพรอมดวยปญญา แมเชนกบเราใหมวหมองได จะ กลาวอะไรในเหลาชนทเหลอ; จรงอย เราเคยอาศยขาวฟางและลก เดอยเพยงครงทะนาน และจอบเหยน บวชสกแลว ๖ ครง." ภกษเหลานน กราบทลถามวา "ในกาลไร ? พระเจาขา." พระศาสดาตรสวา "จกฟงหรอ ? ภกษทงหลาย." ภกษเหลานนกราบทลวา "อยางนน พระเจาขา." พระศาสดาตรสวา "ถากระนน พวกเธอจงฟง" ดงนแลว


ทรงนาอดตนทานมา (ตรสวา) :- [เรองบณฑตจอบเหยม] ในอดตกาล เมอพระเจาพรหมทตเสวยราชสมบตอยในกรง พาราณส บรษผหนง ชอกททาลบณฑต บวชเปนนกบวชภายนอก อยในปาหมวนต ๘ เดอน เมอภมภาคชมชน ในสมยทฝนตกชก๑

คดวา "ในเรอนของเรา ยงมขาวฟางและลกเดอยประมาณครง ทะนาน และจอบเหยน (อกอนหนง), พชคอขาวฟางและลกเดอย อยาเสยไป" จงสกเอาจอบเหยนฟนทแหงหนง หวานพชนน ทารวไว ในเวลาทเมลดพชแกกเกยว เกบพชไวประมาณทะนานหนง เคยว กนพชทเหลอ. ทานคดวา "บดน ประโยชนอะไรดวยเรอนของ เรา, เราจกบวชอก ๘ เดอน" จงออกบวชแลว. ทานอาศยขาว ฟางและลกเดอยเพยงหนงทะนานและจอบเหยน เปนคฤหสถ ๗ ครง บวช ๗ ครง โดยทานองนแล แตในครงท ๗ คดวา "เราอาศย จอบเหยนอนน เปนคฤหสถแลวบวชถง ๗ ครง, เราจกทงมนในท ไหน ๆ สกแหงหนง." ทานไปยงฝงแมนาคงคา คดวา "เราเมอ เหนทตก คงตองลงงมเอา ; เราจกทงมน โดยอาการทเราจะไมเหนท ซงมนตก" จงเอาผาเกาหอพชประมาณทะนานหนง แลวผกผาเกา ทแผนจอบ จบจอบทปลายดาม ยนทฝงแหงแมนา หลบตาแกวง เวยนเหนอศรษะ ๓ ครง ขวางไปในแมนาคงคา หนไปด ไมเหนทตก ๑. วสสารตตสมเย.


ไดเปลงเสยงวา "เราชนะแลว เราชนะแลว" ดงน ๒ ครง. ใน ขณะนน พระเจากรงพาราณส ทรงปราบปจจนตชนบทใหสงบราบ คาบแลวเสดจมา โปรดใหตงคายพก๑ ใกลฝงแมนา เสดจลงสแมนา เพอทรงประสงคจะสรงสนาน ไดทรงสดบเสยงนน. กธรรมดาวา เสยงทวา "เราชนะแลว เราชนะแลว" ยอมไมพอพระหฤทยของ พระราชาทงหลาย. พระองคจงเสดจไปยงสานกของกททาลบณฑต นน ตรสถามวา "เราทาการยายอมตรมาเดยวน กดวยคดวา 'เรา ชนะ' สวนเธอรองวา 'เราชนะแลว เราชนะแลว,' นชอเปน อยางไร ?" กททาลบณฑต จงทลวา "พระองคทรงชนะพวกโจร ภายนอก, ความชนะทพระองคทรงชนะแลว ยอมกลบเปนไมชนะ อกไดแท; สวนโจรคอความโลภ ซงมในภายใน อนขาพระองค ชนะแลว, โจรคอความโลภนน จกไมกลบชนะขาพระองคอก ชนะโจรคอความโลภนนอยางเดยวเปนด" ดงนแลวจงกลาวคาถา นวา "ความชนะใด กลบแพได ความชนะนนมใช ความชนะทด, (สวน) ความชนะใด ไมกลบแพ ความชนะนน เปนความชนะทด.๒" ในขณะนนเอง ทานแลดแมนาคงคา ยงกสณมนาเปนอารมณ ใหบงเกด บรรลคณพเศษแลว นงในอากาศโดยบลลงก. พระราชา ๑. ขนธาวาร ประเทศเปนทกนดวยทอนไม. ๒. ข. ชา. เอก. ๒๗/๒๒. ตทฏกถา. ๒/๑๑๓.


ทรงสดบธรรมกถาของพระมหาบรษ ไหวแลว ทรงขอบวช ทรง ผนวชพรอมกบหมพล. ไดมบรษทประมาณโยชนหนงแลว. แมกษตรย สามนตราช๑อน ทรงสดบความทพระเจากรงพาราณสนนผนวชแลว เสดจมาดวยประสงควา "เราจกยดเอาพระราชสมบตของพระเจา กรงพาราณสนน" ทรงเหนพระนครทมงคงอยางนนวางเปลา จง ทรงดารวา "พระราชาเมอทรงทงพระนครเหนปานนผนวช จกไม ทรงผนวชในฐานะอนตาชา, ถงเราผนวชกควร" ดงนแลว เสดจ ไปในทนน เขาไปหาพระมหาบรษ ทรงขอบวช ทรงผนวชพรอมกบ บรษทแลว. พระราชา ๗ พระองค ทรงผนวชโดยทานองเดยวกนน. ไดมอาศรมตงแผไปถง ๗ โยชน. พระราชา ๗ พระองคกทรงทง โภคะทงหลาย พาชนมประมาณเทานบวชแลว. พระมหาบรษอย ประพฤตพรหมจรรย๒ เปนผเขาถงพรหมโลกแลว. พระศาสดา ครนทรงนาธรรมเทศนานมาแลว ตรสวา "ภกษ ทงหลาย กททาลบณฑตในกาลนน ไดเปน๓เรา, ขนชอวากเลส เหลาน เปนสภาพหยาบอยางนน." เรองพระจตตหตเถระ จบ. ๑. สามนตราชา พระราชาผอยในเมองใกลเคยงกน พระราชโดยรอบ พระราชา ใกลเคยง ๒. ความอยในพรหมจรรย ความอยเพอพรหมจรรย ๓. ส. ม. ย. อโหส.


๖. เรองภกษผปรารภวปสสนา* [๒๙] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตถ ทรงปรารภพวก ภกษผปรารภวปสสนา ตรสพระธรรมเทศนานวา "กมภปม" เปนตน. [ภกษ ๕๐๐ รปอยในไพรสณฑ] ไดยนวา ภกษ ๕๐๐ รป ในกรงสาวตถ เรยนกมมฏฐาน ตราบเทาพระอรหตในสานกพระศาสดาแลว คดวา "เราจกทา สมณธรรม" ไปสนทางประมาณ ๑๐๐ โยชน ไดถงบานตาบลใหญ ตาบลหนง. ลาดบนน พวกมนษยเหนภกษเหลานน จงนมนตใหนง บนอาสนะทจดไว องคาสดวยภตตาหารทงหลายมขาวยาคเปนตนอน ประณตแลว เรยนถามวา "พวกทานจะไปทางไหน ขอรบ," เมอ ภกษเหลานน กลาววา "พวกเราจกไปสถานตามผาสก" จง วงวอนวา "นมนต พวกเทานอยในทน ตลอด ๓ เดอนนเถด ขอรบ, แมพวกกระผมกจกตงอยในสรณะ รกษาศลในสานกของพวกทาน." ทราบการรบนมนตของภกษเหลานนแลว จงเรยนวา "ในทไม ไกลมไพรสณฑใหญมาก, นมนตพวกทานพกอยทไพรสณฑนนเถด ขอรบ" ดงนแลว สงไป. ภกษเหลานน เขาไปสไพรสณฑนนแลว. * พระมหาเจรญ ป. ๗ (ปจจบนเปน สมเดจพระญาณสงวร ป. ๙) วดบวรนเวศ- วหาร แปล.


[เทวดาทาอบายหลอนภกษ] พวกเทวดาผสงอยในไพรสณฑนน คดวา "พระผเปนเจา ทงหลาย มศล ถงไพรสณฑนโดยลาดบแลว ; กเมอพระผเปนเจา ทงหลาย พานกอยในทน, การทพวกเราพาบตรและภาดาขนตนไม ไมควรเลย" จงนงลงบนพนดน คดวา "พระผเปนเจาทงหลาย อย ในทนคนเดยวในวนน พรงนจกไปเปนแน." ฝายพวกภกษ เทยวไป บณฑบาตในบาน ในวนรงขน แลวกกลบมายงไพรสณฑนนนนแล พวกเทวดาคดวา "ใคร ๆ จกนมนตภกษสงฆไวฉนในวนพรงน เพราะฉะนน จงกลบมา, วนนจกไมไป, พรงนเหนจกไปแน" ดงนแลว กพากนพกอย ทพนดนนนเอง ประมาณครงเดอน โดยอบายน. แตนนมา พวกเทวดาคดวา "ทานผเจรญทงหลาย เหนจกอยในทนนนแล ตลอด ๓ เดอนน, กเมอทานทงหลาย อยในทนทเดยวแล พวกเราแมจะขนนงบนตนไม กไมควร ถงสถาน ทจะพาเอาพวกบตรและภาดานงบนพนดนทง ๓ เดน กเปนทกข ของพวกเรา; พวกเราทาอะไร ๆ ใหภกษเหลานหนไปได จะ เหมาะ; เทวดาเหลานน เรมแสดงรางผหวขาด และใหไดยนสยง อมนษย ในทพกกลางคนทพกกลางวน และในทสดของทจงกรม นน ๆ โรคทงหลายมจามไอเปนตน เกดแกนวกภกษแลว. ภกษ เหลานนถามกนและกนวา "ผมอาย โรคอะไรเสยดแทงคณ ? โรค อะไรเสยดแทนคณ ?" กลาววา "โรคจามเสยดแทงผม, โรคได เสยดแทงผม" ดงนแลว กลาววา "ผมอาย วนน ผมไดเหนราง


ผหวขาดในทสดทจงกรม, ผมไดเหนรางผในทพกกลางคน, ผมได ยนเสยงอมนษยในทพกกลางวน, ทนเปนทควรเวน, ในทน ความ ไมผาสกมแกพวกเรา, พวกเราจกไปทสานกของพระศาสดา." ภกษ เหลานน ออกไปสสานกของพระศาสดาโดยลาดบ ถวายบงคมแลว นง ณ สวนขางหนง. [พระศาสดาประทานอาวธ] ลาดบนน พระศาสดาตรสกะภกษเหลานนวา "ภกษทงหลาย พวกเธอจกไมอาจเพออยในทนนหรอ ?" ภกษ. อยางนน พระเจาขา อารมณอนนากลวเหนปานน ปรากฏแกขาพระองคทงหลาย ผพานกอยในทนน, เพราะเหตนน จงมความไมผาสกเหนปานน, ดวยเหตนน ขาพระองคทงหลาย จงคดวา "ทน เปนทควรเวน." ทงทนนมาสสานกของพระองค แลว. พระศาสดา. ภกษทงหลาย พวกเธอไปในทนนนนแลสมควร. ภกษ. ไมอาจ พระเจาขา. พระศาสดา. ภกษทงหลาย พวกเธอไมเอาอาวธไป, บดนพวก เธอจงเอาอาวธไปเถด. ภกษ. ถอเอาอาวธชนดไหนไป ? พระเจาขา. พระศาสดาตรสวา "เราจกใหอาวธแกพวกเธอ, พวกเธอ จงถอเอาอาวธทเราใหไป" ดงนแลว ตรสเมตตสตรทงสนวา "ผรสนตบท (บทอนสงบ) พงทาสกขา ๓ หมวด


ใด๑, ผฉลาดในประโยชน ควรกระทาสกขา ๓ หมวดนน๒ ผฉลาดในประโยชน พงเปนผองอาจ เปนผตรง เปนผซอตรง เปนผออนโยน เปนผ ไมทะนงตว." เปนอาท ดงนแลว ตรสวา "ภกษทงหลาย พวกเธอพง สาธยายเมตตสตรน จาเดมแตไพรสณฑภายนอกวหาร เขาไปสภายใน วหาร" ดงน ทรงสงไปแลว. ภกษเหลานน ถวายบงคมพระ ศาสดา ออกไปถงไพรสณฑนนโดยลาดบ พากนสาธยายเปนหมใน ภายนอกวหาร เขาไปสไพรสณฑแลว. [เทวดากลบไดเมตตาจต] พวกเทวดาในไพรสณฑทงสน กลบไดเมตตาจต ทาการตอน รบภกษเหลานน, ถามโดยเออเฟอถงการรบบาตรจวร, ถามโดยเออ เฟอถงการนวดฟนกาย, ทาการอารกขาใหอยางเรยบรอยในทนนแก พวกเธอ, (เทวดา) ไดเปนผนงสงบ ดงพนมจกร. ขนชอวาเสยง แหงอมนษยมไดมแลวในทไหน ๆ. จตของภกษเหลานน มอารมณ เปนหนง. พวกเธอนงในทพกกลางคนและทพกกลางวน ยงจตใหหยง ลงในวปสสนา เรมตงความสนความเสอมในตนคดวา "ขนชอวา อตภาพนเชนกบภาชนะดน เพราะอรรถวาตองแตก ไมมนคง" ดงน เจรญวปสสนาแลว. [พระสมมาสมพทธตรสคาถากาชบ] พระสมมาสมพทธเจา ประทบนงในพรคนธกฎนนเอง ทรง ๑-๒. แปลเปนประโยคกตตวาจก. ๓. ว ศพท.


ทราบวาภกษเหลานน เรมวปสสนาแลว จงทรงเรยกภกษเหลานน ตรสวา "อยางนนนนแล ภกษทงหลาย ขนชอวาอตภาพน ยอม เปนเชนกบดวยภาชนะดนโดยแท เพราะอรรถวาตองแตก ไมมนคง" ดงนแลวทรงฉายพระโอภาสไป แมประทบอยในท ๑๐๐ โยชน ก เปนประหนงประทบนงในทเฉพาะหนาของภกษเหลานน ทรงฉายพระ ฉพพณณรสม มพระรปปรากฏอย ตรสพระคาถานวา "บณฑต รจกกายน อนเปรยบดวยหมอ, กนจต อนเปรยบดวยนคร, พงรบมารดวยอาวธคอปญญา พงรกษาความชนะทชนะแลว และพงเปนผไมตดอย." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา กมภปม ความวา รจกกายนคอ ทนบวาประชมแหงอาการมผมเปนอาท ซงชอวาเปรยบดวยหมอ คอ เชนกบภาชนะดน เพราะอรรถวาไมมกาลงและทรามกาลง เพราะอรรถ วาเปนไปชวกาล ดวยความเปนกายไมยงยน. บาทพระคาถาวา นครปม จตตมท ถเกตวา เปนตน ความ วา ธรรมดานคร มคลก แวดลอมดวยกาแพง ประกอบดวยประต และปอม ยอมชอวามนคงภายนอก, ถงพรอมดวยถนน ๔ แพง มรานตลาดในระหวาง ชอวาจดแจงดภายใน, พวกโจรภายนอก มาสนครนน ดวยคดวา "เราจกปลน กไมอาจเขาไปได ยอม เปนดงวากระทบภเขา กระทอนกลบไป ฉนใด, กลบตรผบณฑต กฉนนนเหมอนกน กนวปสสนาจตของตน ทาใหมนคง คอให


เปนเชนกบนคร หามกเลสทมรรคนน ๆ พงฆา ดวยอาวธคอปญญา อนสาเรจแลวดวยวปสสนา และสาเรจแลวดวยอรยมรรค ชอวา พงรบ คอพงประหารกเลสมารนน ดจนกรบยนอยในนคร รบหมโจร ดวยอาวธมประการตาง ๆ มอาวธมคมขางเดยวเปนตน ฉะนน." สองบทวา ชตจ รกเข ความวา กลบตร เมอตองเสพ อาวาสเปนทสบาย ฤดเปนทสบาย โภชนะเปนเครองสบาย บคคล เปนทสบาย และการฟงธรรมเปนเหตสบายเปนตน เขาสมาบตใน ระหวาง ๆ ออกจากสมาบตนน พจารณาสงขารทงหลายดวยจตหมดจด ชอวาพงรกษาธรรมทชนะแลว คอวปสสนาออนทตนใหเกดขนแลว. สองบทวา อนเวสโน สยา ไดแก พงเปนผไมมอาลย. อธบายวา เหมอนอยางวา นกรบ ทาซมเปนทพกพลในภม ประเทศเปนทประชดแหงสงคราม๑ รบอยกบพวกอมตร เปนผหว หรอกระหายแลว เมอเกราะหยอนหรอเมออาวธพลดตก กเขาไป ยงซมเปนทพกพล พกผอน กน ดม ผกสอด (เกราะ) จบอาวธ แลวออกรบอก ยายเสนาของฝายอน ชนะปรปกษทยงมไดชนะ รกษา ชยทชนะแลว, กถาวานกรบนน เมอพกผอนอยางนนในซมเปนทพก พล ยนดซมเปนทพกพลนน พงพกอย กพงทาราชสมบตใหเปนไปใน เงอมมอของปรปกษ ฉนใด, ภกษกฉนนนเหมอนกน หมนเขาสมาบต ออกจากสมาบตนน พจารณาสงขารทงหลาย ดวยจตอนหมดจด ๑. สงคามสเส ในสสประเทศแหงสงคราม ในทเปนทผกแหงสงคราม คอในสมรภม หรอสนามรบ.


ยอมสามารถรกษา วปสสนาอยางออน ทไดเฉพาะแลว ยอมชนะ กเลสมาร ดวยความไดเฉพาะซงมรรคอนยง, กถาวา ภกษนน ยอม พอใจสมาบตอยางเดยว ไมหมนพจารณาสงขารทงหลาย ดวยจตอน หมดจด ยอมไมสามารถทาความแทงตลอดมรรคและผลได. เพราะ เหตนน ภกษเมอรกษาธรรมทควรรกษา พงเปนผไมตดอย คอพง ทาสมาบตใหเปนทเขาพกแลวไมตดอย ไดแกไมพงทาอาลยในสมาบต นน. พระศาสดาตรสวา "เธอทงหลายจงทาอยางนน." พระศาสดา ทรงแสดงธรรมแกภกษทงหลายเหลานน ดวยประการฉะน. ในเวลาจบเทศนา ภกษ ๕๐๐ รปนงในทนงเทยว บรรลพระ อรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลาย สรรเสรญชมเชยทงถวายบงคม พระสรระอนมวรรณะเพยงดงทองของพระตถาคตพลางมาแลว ดงนแล. เรองภกษผปรารภวปสสนา จบ.


๗. เรองพระปตคตตตสสเถระ* [๓๐] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในกรงสาวตพ ทรงปรารภพระเถระ ชอวา ปตคตตตสสเถระ ตรสพระธรรมเทศนานวา "อจร วตย กาโย" เปนตน. [พระเถระกายเนา] ไดยนวา กลบตรชาวกรงสาวตถผหนง ฟงธรรมกถาในสานก ของพระศาสดา ถวายชวตในพระศาสนา ไดบรรพชาอปสมบทแลว ไดชอวา พระตสสเถระ. เมอกาลลวงไป ๆ โรคเกดขนในสรระ ของทาน. ตอมาทงหลาย ประมาณเทาเมลดผกกาดผดขน. มน (โตขน) โดยลาดบ ประมาณเทาเมลดถวเขยว ประมาณเทาเมลด ถวดา ประมาณเทาเมลดกระเบา ประมาณเทาผลมะขามปอม ประมาณ เทาผลมะตม แตกแลว. สรระทงสน ไดเปนชองเลกชองนอย ชอ ของทานเกดขนแลววา พระปตตตตตสสเถระ (พระตสสเถระผมกาย เนา). ตอมา ในกาลเปนสวนอน กระดกของทาน แตกแลว. ทาน ไดเปนผทใคร ๆ ปฏบตไมได. ผานงและผาหมเปอนดวยหนองและ เลอด ไดเปนเชนกบขนมรางแห. พวกภกษมสทธวหารกเปนตน ไมอาจจะปฏบตได (จงพากน) ทอดทงแลว. ทานเปนผไมมทพง นอน (แซว) แลว. * พระมหาเจรญ ป. ๗ (ปจจบนเปน สมเดจพระญาณสงวร ป. ๙) วดบวรนเวศวหาร แปล.


[พระพทธเจาทรงพยาบาลและทรงแสดงธรรม] กธรรมดาวา พระพทธเจาทงหลาย ยอมไมทรงละการตรวจดโลก สน ๒ วาระ (คอ) ในกาลใกลรง เมอทรงตรวจดโลก ทรงตรวจดจาเดม แตขอบปากแหงจกรวาฬ ทาพระญาณใหมงตอพระคนธกฎ, เมอทรง ตรวจดเวลาเยน ทรงตรวจดจาเดมแตพระคนธกฎ ทาพระญาณใหมงตอท (ออกไป) ภายนอก. กในสมยนน พระปตคตตตสสเถระ ปรากฏแลว ภายในขายคอพระญาณของพระผมพระภาค. พระศาสดาทรงเหนอปนสย แหงพระอรหตของตสสภกษ ทรงดารวา "ภกษน ถกพวกสทธวหารก เปนตน ทอดทงแลว, บดน เธอยกเวนเราเสย กไมมทพงอน" ดงน แลว จงเสดจออกจากพระคนธกฎ เหมอนเสดจเทยวจารกในวหาร เสดจ ไปสโรงไฟ ทรงลางหมอ ใสนา ยกตงบนเตา เมอทรงรอใหนารอน ไดประทบยนในโรงไฟนนเอง: ทรงรความทนารอนแลว เสดจไป จบปลายเตยงทตสสภกษนอน. ในกาลนน พวกภกษ กราบทลวา "ขอพระองค จงเสดจหลกไป พระเจาขา พวกขาพระองคจกยก๑ (เอง) แลว (ชวยกน) ยกเตยง นาไปสโรงไฟ. พระศาสดาทรงใหนารางมา ทรงเทนารอน (ใส) แลว ทรงสงภกษเหลานนให (เปลอง) เอา ผาหมของเธอ ใหขยาดวยนารอน แลวใหผงแดด. ลาดบนน พระ ศาสดา ประทบยนอยในทใกลของเธอ ทรงรดสรระนนใหชมดวยนาอน ทรงถสรระของเธอ ใหเธออาบแลว. ในทสดแหงการอาบของเธอ ผาหมนนแหงแลว. ทนนพระศาสดา ทรงชวยเธอใหนงผาหมนน ทรง ๑. สานวนภาษามคธ ใชคหธาต.


ใหขยาผากาสาวะทเธอนงดวยนา แลวใหผงแดด. ทนนเมอนาทกายของ เธอพอขาด (คอแหง) ผานงนนกแหง. เธอนงผากาสาวะผนหนง หมผากาสาวะผนหนง เปนผมสรระเบา มจตมอารมณเปนหนง นอนบน เตยงแลว. พระศาสดาประทบยน ณ ทเหนอศรษะของเธอ ตรสวา "ภกษ กายของเธอน มวญญาณไปปราศแลว หาอปการะมได จกนอน บนแผนดน เหมอนทอนไม" ดงนแลว ตรสพระคาถานวา "ไมนานหนอ กายนจกนอนทบแผนดน. กายน มวญญาณไปปราศ อนบคคลทงแลว, ราวกบ ทอนไมไมมประโยชน ฉะนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา อจร วต เปนตน ความวา ภกษ ตอกาลไมนานเลย กายนจกนอนทบแผนดน คอจกนอนเบองบนแหง แผนดน ทสตวนอนแลวดวยการนอนปกตน. ดวยบทวา ฉฆโฆ พระศาสดา ทรงแสดงเนอความวา "กาย น จกเปนของชอวา เปลา เพราะความมวญญาณไปปราศ ถกทอด ทงแลวนอน." เหมอนอะไร ? เหมอนทอนไม ไมมประโยชน. อธบายวา เหมอนทอนไมอนไรอปการะ ไมมประโยชน. จรงอย พวกมนษยผมความตองการดวยทพพสมภาระ เขาไปส ปาแลว ตดไมตรงโดยสณฐานแหงไมตรง ไมคดโดยสณฐานแหงไมคด


ถอเอา (เปน) ทพพสมภาระ, แตตดไมเปนโพรง ไมผไมไมมแกน ไมเกดเปนตะปมตะปาทเหลอ ทงไวในปานนนนเอง มนษยพวกอน ผมความตองการดวยทพพสมภาระมาแลว ชอวา หวงถอเอาชนไม ทถกทงไวนน ยอมไมม, มนษยเหลานน แลดไมนนแลว ยอมถอ เอาไม ทเปนอปการะแกตนเทานน; ไมนอกน ยอมเปนไมถมแผน ดน๑อยางเดยว, กไมนน พงเปนไมแมทใคร ๆ อาจจะทาเชงรองเตยง หรอเขยงเทา หรอวาตงแผนกระดาน ดวยอบายนน ๆ ได; สวนวา บรรดาสวน ๓๒ ในอตภาพน แมสวนหนง ชอวา เขาถงความเปน ของทจะพงถอเอาได ดวยสามารถแหงอปกรณวตถ มเชงรองเตยง เปนตน หรอดวยมขเปนอปการะอยางอน ยอมไมม กายนมวญญาณ ไปปราศแลว ตอวนเลกนอยเทานน กจกตองนอนเหนอแผนดน เหมอนทอนไม ไมมประโยชนฉะนน ดงนแล. [พระปตคตตตสสเถระนพพาน] ในเวลาจบเทศนา พระปตคตตตสสเถระ บรรลพระอรหต พรอมดวยปฏสมภทาแลว. แมชนอนเปนอนมาก กไดเปนอรยบคคล มพระโสดาบนเปนตน. ฝายพระเถระบรรลพระอรหตแลวกปรนพพาน. พระศาสดา โปรดใหทาสรรกจของทาน ทรงเกบ (อฏฐ) ธาต แลวโปรดใหทาเจดยไว. พวกภกษ กราบทลถามพระศาสดาวา "พระเจาขา พระปต- คตตตสสเถระ บงเกดในทไหน ?" ๑. ปวคต.


พระศาสดา. เธอปรนพพานแลว ภกษทงหลาย. พวกภกษ. พระเจาขา กายของภกษผถงพรอมดวยอปนสย แหงพระอรหตเปนปานนน เกดเปนกายเนา เพราะเหตอะไร ? กระดกทงหลายแตกแลว เพราะเหตอะไร ? อะไรเปนเหตถงความ เปนอปนสยแหงพระอรหตของทานเลา ? พระศาสดา. ภกษทงหลาย ผลนทงหมด เกดแลวแกตสสะนน กเพราะกรรมทตวทาไว. พวกภกษ. กกรรมอะไร ? ททานทาไว พระเจาขา. พระศาสดา ตรสวา "ภกษทงหลาย ถากระนน พวกเธอ จงฟง" ดงนแลว ทรงนาอดตนทานมา (ตรสดงตอไปน:-) [บพพกรรมของพระตสสะ] ตสสะนเปนพรานนก ในกาลแหงพระสมมาสมพทธเจาทรง พระนามวากสสปะ ฆานกเปนอนมากบารงอสรชน, ขายนกทเหลอ จากนกทใหแกอสรชนเหลานน, คดวา "นกทเหลอจากขาย อน เราฆาเกบไว จกเนาเสย" จงหกกระดกแขงและกระดกปกของนก เหลานน ทาอยางทมนไมอาจบนหนไปได แลวเกบกองไว. เขาขาย นกเหลานนในวนรงขน, ในเวลาทไดนกมามากมาย กใหปงไว เพอ ประโยชนแหงตน. วนหนง เมอโภชนะมรสของเขาสกแลว พระ ขณาสพองคหนง เทยวไปเพอบณฑบาต ไดยนอยทประตเรอนของเขา เขาเหนพระเถระแลว ยงจตใหเลอมใส คดวา "สตวมชวตมากมาย ถก เราฆาตาย, กพระผเปนเจายนอยทประตเรอนของเรา และโภชนะอน


มรสกมอยพรอมภายในเรอน, เราจะถวายบณฑบาตแกทาน" ดงนแลว จงรบบาตรของพระขณาสพนน ใสโภชนะอนมรสนนใหเตมบาตรแลว ถวายบณฑบาตอนมรส แลวไหวพระเถระ ดวยเบญจางคประดษฐ กลาว วา "ขาแตทานผเจรญ ขาพเจาพงถงทสดแหงธรรมททานเหนเถด." พระเถระไดทาอนโมทนาวา "จงเปนอยางนน." [ประมวลผลกรรม] ภกษทงหลาย ผล (ทงหมด) นงสาเรจแลวแกตสสะ ดวย อานาจแหงกรรมทตสสะทาแลวในกาลนนนนเอง: กายของตสสะเกดเนา เปอย, และกระดกทงหลายแตก กดวยผลของการทบกระดกนกทงหลาย; ตสสะบรรลพระอรหต กดวยผลของการถวายบณฑบาต อนมรสแก พระขณาสพ ดงนแล. เรองพระปตคตตตสสเถระ จบ.


๘. เรองนนทโคปาลกะ* [๓๑] [ขอความเบองตน] พระศาสดา เมอประทบอยในโกศลชนบท ทรงปรารภนาย โคบาลกชอนนทะ ตรสพระธรรมเทศนานวา "ทโส ทส" เปนตน. [นายนนทะหลบหลกราชภย] ดงไดสดบมา นายโคบาลกชอนนทะ ในกรงสาวตถ เปนคน มงคง มทรพยมาก มสมบตมาก รกษาฝงโคของคฤหบดชออนาถ- บณฑกะอย. นยวา นายนนทโคบาลกนน หลบหลกความบบคน แหงพระราชา ดวยความเปนคนเลยงโค อยางชฏลชอเกณยะ หลบ หลกความบบคนแหงพระราชาดวยเพศบรรพชต รกษาขมทรพยของ ตนอย. เขาถอเอาปญจโครสตลอดกาลสมควรแกกาล (ตามกาหนด เวลา) มาสสานกของทานอนาถบณฑกเศรษฐ พบพระศาสดา ฟง ธรรม ทลวงวอนพระศาสดา เพอตองการใหเสดจมาสทอยของตน. [พระศาสดาไปโปรดนายนนทะ] พระศาสดา ทรงรอความแกกลาแหงญาณของเขาอย ไมเสดจ ไปแลว (ครน) ทรงทราบความทเขาเปนผมญาณแกกลาแลว วนหนง อนภกษสงฆหมใหญแวดลอมแลว เสดจจารกไปอย ทรงแวะจากหน ทาง ประทบนงแลว ทโคนตนไมแหงใดแหงหนง ซงใกลสถานท อยของเขา. นายนนทะ ไปสสานกของพระศาสดา ถวายบงคมกระทา * พระมหาเปรอง ป. ๖ วดบวรนเวศวหาร แปล.


ปฏสนถาร นมนตพระศาสดาแลว ไดถวายปญจโครสทานอนประณต แกภกษสงฆมพระพทธเจาเปนประธานสน ๗ วน. ในวนท ๗ พระศาสดา ทรงกระทาอนโมทนาเสรจแลว ตรสอนปพพกถาตางโดยทานกถาเปนตน ในเวลาจบกถา นายโคบาลกชอนนทะ ตงอยในโสดาปตตผล รบบาตร ของพระศาสดา ตามสงเสดจพระศาสดาไปไกล เมอพระศาสดารบสง ใหกลบดวยพระดารสวา "อบาสก จงหยดเถด" ถวายบงคมพระศาสดา กลบแลว. ลาดบนน นายพรานคนหนงไดแทงเขาใหตายแลว. [พวกภกษโทษพระศาสดาวาทาใหนายนนทะถกฆา] พวกภกษผมาขางหลง เหนแลว จงไปกราบทลพระศาสดาวา "ขาแตพระองคผเจรญ นายโคบาลกชอนนทะ ถวายมหาทานตามสง เสดจแลวกลบไป ถกนายพรานฆาตายเสยแลว กเพราะความทพระ องคเสดจมาแลวในทน. ถาวาพระองคจกมไดเสดจมาแลวไซร, ความ ตายจกไมไดมแกเขาเลย." [จตทตงไวผดทาความฉบหายใหยงกวาเหตใด ๆ] พระศาสดา ตรสวา "ภกษทงหลาย เมอเรามากตาม มไดมา กตาม ชอวา อบายเปนเครองพนจากความตายของนายนนทะนน แมผไปอยสทศใหญ ๔ สทศนอย ๔ ยอมไมม; ดวยวา จตเทานน ซงตงไวผดแลว อนเปนไปในภายในของสตวเหลาน ยอมทาความ พนาศฉบหาย ทพวกโจร (หรอ) พวกคนจองเวรจะทา (ให) ไมได ดงน ตรสพระคาถานวา


"จตซงตงไวผดแลว พงทาเขา (บคคล) นนใหเลว ทรามยงกวาความพนาศฉบหายทโจรเหนโจร หรอ คนของเวรเหนคนจองเวรทา (แกกน) นน (เสยอก)." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน สองบทวา ทโส ทส แปลวา โจรเหนโจร. ศพทวา ทสวา เปนพระบาลทเหลอ (บณฑตพงเพมเขา). สองบทวา ยนต กยรา ความวา พงทาซงความพนาศฉบหาย นนใดแกโจรหรอคนจองเวรนน. ถงในบทท ๒ กมนยเชนเดยวกน. พระผมพระภาค ตรสเปนคาอธบายไวดงนวา "โจรผมก ประทษรายตอมตรผหนง เมอผดในบตร ภรยา นา ไร ววและควาย เปนตนของโจรผหนง โจรผดตอโจรใด, เหนโจรแมนนซงผดอย ในตนอยางนนนนแหละ, กหรอวา คนจองเวรเหนชนผผกเวรกนไว ดวยเหตบางอยางนนแหละ ซงชอวา ผจองเวร, ชอวาพงทาความ พนาศฉบหายอนใดแกโจรหรอคนผจองเวรนน คอพงเบยดเบยนบตร และภรยาของโจรหรอคนจองเวรนน พงทาสงของตางๆ มนาเปนตน ของโจรหรอคนจองเวรนนใหฉบหาย หรอพงปลงซงโจร หรอคน จองเวรนนจากชวต เพราะความทตนเปนคนโหดราย คอเพราะ ความทตนเปนคนทารณ, จตชอวาตงไวผด เพราะความเปนจต ตงไวผดในอกศลกรรมบถ ๑๐ พงทาใหเขาเลยทรามยงกวาความพนาศ ฉบหายนน คอทาบรษนนใหเปนผลามกกวาเหตนน; จรงอย โจรกด คนจองเวรกด มประการดงกลาวแลว พงยงทกขใหเกด หรอพงทา


ซงความสนไปแหงชวต แกโจรหรอแกคนจองเวร (ได) ในอตภาพน เทานน, สวนจตน ซงตงไวผดในอกศลกรรมบถทงหลาย ยอมยง บคคลใหถงความพนาศฉบหายในทฏฐธรรมบาง ซดไปในอบาย ๔ ยอมไมใหยกศรษะขนไดในพนอตภาพบาง." ในกาลจบเทศนา ชนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลาย ม โสดาปตตผลเปนตน, เทศนามประโยชนแกมหาชนแลว. กกรรมทอบาสกไดทาไวในระหวางภพ พวกภกษมไดทลถาม, เพราะฉะนน (กรรมนน) พระศาสดาจงมไดตรสบอก ดงนแล. เรองนนทโคปาลกะ จบ.


๙. เรองพระโสไรยเถระ* [๓๒] [ขอความเบองตน] พระศาสดายงธรรมเทศนานวา "น ต มาตา ปตา กยรา" เปนตน ซงตงขนในโสไรยนคร ใหจบลงในพระนครสาวตถ. [เศรษฐบตรกลบเพศเปนหญงแลวหลบหน] เมอพระสมมาสมพทธเจา ประทบอยในกรงสาวตถ, ลกชาย ของโสไรยเศรษฐ ในโสไรยนคร นงบนยานนอยอนมความสขกบ สหายผหนงออกไปจากนคร เพอประโยชนจะอาบนาดวยบรวารเปน อนมาก. ขณะนน พระมหากจจายนเถระ มความประสงคจะเขาไป สโสไรยนคร เพอบณฑบาต หมผาสงฆาฏภายนอกพระนคร. ก สรระของพระเถระมสเหมอนทองคา ลกชายของโสไรยเศรษฐ เหน ทานแลว จงคดวา "สวยจรงหนอ พระเถระรปน ควรเปนภรยา ของเรา, หรอสแหงสรระของภรยาของเรา พงเปนเหมอนสแหง สรระของพระเถระนน." ในขณะสกวาเขาคดแลวเทานน เพศชาย ของเศรษฐบตรนน กหายไป, เพศหญงไดปรากฏแลว. เขาละอาย จงลงจากยานนอยหนไป. ชนใกลเคยงจาลกชายเศรษฐนนไมได จง กลาววา "อะไรนน ๆ ?" แมนางกเดนไปสหนทางอนไปยงเมอง ตกกสลา. * พระมหาเปรอง ป. ๖ วดบวรนเวศวหาร แปล.


[พวกเพอนและพอแมออกตดตามแตไมพบ] ฝายสหายของนาง แมเทยวคนหาขางโนนและขางน กไมได พบ. ชนทงปวงอาบเสรจแลวไดกลบไปสเรอน; เมอชนทงหลาย กลาวกนวา "เศรษฐบตรไปไหน ?" ชนทไปดวยจงตอบวา "พวก ผมเขาใจวา "เขาจกอาบนากลบมาแลว." ขณะนน มารดาและบดา ของเขาคนดในทนน ๆ เมอไมเหน จงรองไห ราพน ไดถวายภตร เพอผตาย ดวยความสาคญวา "ลกชายของเรา จกตายแลว." [นางเดนตามพวกเกวยนไปเมองตกกสลา] นางเหนพวกเกวยนไปสเมองตกกสลาหมหนง จงเดนตดตาม ยานนอยไปขางหลง ๆ. ขณะนน พวกมนษยเหนนางแลว กลาววา "หลอนเดนตามขางหลง ๆ. แหงยานนอยของพวกเรา (ทาไม ?) พวกเราไมรจกหลอนวา 'นางนเปนลกสาวของใคร ?" นางกลาววา "นาย พวกทานจงขบยานนอยของตนไปเถด. ดฉนจกเดนไป," เมอเดนไป ๆ (เมอเขา) ไดถอดแหวนสาหรบสวมนวมอใหแลว ใหทาโอกาสในยานนอยแหงหนง (เพอตน). [ไดเปนภรยาของลกชายเศรษฐในเมองนน] พวกมนษย คดวา "ภรยาของลกชายเศรษฐของพวกเรา ใน กรงตกกสลา ยงไมม, เราทงหลายจกบอกแกทาน, บรรณาการ ใหญ (รางวลใหญ) จกมแกพวกเรา." พวกเขาไปแลว เรยนวา "นาง แกวคอหญง พวกผมไดนามาแลว เพอทาน." ลกชายเศรษฐ นนไดฟงแลว ใหเรยกนางมา เหนนางเหมาะกบวยของตน มรป


งามนาพงใจ มความรกเกดขน จงไดกระทาไว (ใหเปนภรยา) ใน เรอนของตน. [ชายอาจกลบเปนหญงและหญงอาจกลบเปนชายได] จรงอย พวกผชาย ชอวาไมเคยกลบเปนผหญง หรอพวก ผหญงไมเคยกลบเปนผชาย ยอมไมม. เพราะวา พวกผชายประพฤต ลวงในภรยาทงหลายของชนอน ทากาละแลว ไหมในนรกสนแสนป เปนอนมาก เมอกลบมาสชาตมนษย ยอมถงภาวะเปนหญง สน ๑๐๐ อตภาพ. ถงพระอานนทเถระ ผเปนอรยสาวก มบารมบาเพญ มาแลวตงแสนกปป ทองเทยวอยในสงสาร ในอตภาพหนง ได บงเกดในตระกลชางทอง ทาปรทากรรมไหมในนรกแลว, ดวย ผลกรรมทยงเหลอ ไดกลบมาเปนหญงบาเรอเทาแหงชายใน ๑๔ อตภาพ, ถงการถอนพช (เปนหมน) ใน ๗ อตภาพ. สวนหญง ทงหลาย ทาบญทงหลายมทานเปนตน คลายความพอใจในความ เปนหญงกตงจตวา "บญของขาพเจาทงหลายน ขอจงเปนไปเพอ กลบไดอตภาพเปนชาย" ทากาละแลว ยอมกลบไดอตภาพเปน ชาย. พวกหญง ทมผวดงเทวดา ยอมกลบไดอตภาพเปนชาย แม ดวยอานาจแหงการปรนนบตดในสามเหมอนกน. สวนลกชายเศรษฐ น ยงจตใหเกดขนในพระเถระโดยไมแยบคาย จงกลบไดภาวะเปน หญงในอตภาพนทนท.


[นางคลอดบตร] กครรภไดตงในทองของนาง เพราะอาศยการอยรวมกบลก ชายเศรษฐในตกกสลา. โดยกาลลวงไป ๑๐ เดอน นางไดบตร ในเวลาทบตรของนางเดนได กไดบตรแมอกคนหนง. โดยอาการ อยางน บตรของนางจงม ๔ คน, คอบตรผอยในทอง ๒ คน, บตร ผเกดเพราะอาศยเธอ (ครงเปนชายอย) ในโสไรยนคร ๒ คน. [นางไดพลกบเพอเกาแลวเลาเรองใหฟง] ในกาลนน ลกชายเศรษฐผเปนสหายของเรา (ออก) จาก โสไรยนครไปสกรงตกกสลาดวยเกวยน ๕๐๐ เลม นงบนยานนอยอน มความสขเขาไปสพระนคร. ขณะนน นางเปดหนาตางบนพนปราสาท ชนบน ยนดระหวางถนนอย เหนสหายนน จาเขาไดแมนยา จงสง สาวใชใหไปเชญเขามาแลว ใหนงบนพนมคามาก ไดทาสกการะและ สมมานะอยางใหญโต. ขณะนน สหายนนกลาวกะนางวา "แมมหา- จาเรญ ในกาลกอนแตน ฉนไมเคยเหนนาง, กเมอเปนเชนน ไฉน นางจงทาสกการะแกฉนใหญโต, นางรจกฉนหรอ ?" นาง. นาย จะ ฉนรจก, ทานเปนชาวโสไรยนคร มใชหรอ ? สหาย. ถกละ แมนหาจาเรญ. นางไดถามถงความสขสบาย๑ของมารดาบดา ของภรยา ทง ของลกชายทง ๒. สหายนอกนตอบวา "จะ แมมหาจาเรญ ชน เหลานน สบายด" แลวถามวา "แมมหาจาเรญ นางรจกชน ๑. อโรค.


เหลานนหรอ ?" นาง. จะ นาย ฉนรจก, ลกชายของทานเหลานนมคนหนง, เขาไปไหนเลา ? สหาย. แมมหาจาเรญ อยาไดพดถงเขาเลย; ฉนกบเขา วนหนง ไดนงในยานนอยอนมความสขออกไปเพออาบนา ไมทราบ ทไปของเขาเลย, เทยวคนดขางโนนและขางน (ก) ไมพบเขา จงได บอกแกมารดาและบดา (ของเขา), แมมารดาและบดาทง ๒ นน ของเขา ไดรองไหคราครวญ ทากจอนควรทาแกคนผลวงลบไปแลว. นาง. ฉน คอเขานะ นาย. สหาย. แมมหาจาเรญ จงหลกไป, นางพดอะไร ? สหาย ของฉน ยอมงามเหมอนลกเทวดา, (ทง) เขาเปนผชาย (ดวย). นาง. ชางเถอะ นาย ฉน คอเขา. ขณะนน สหายจงถามนางวา "อนเรองนเปนอยางไร ?" นาง. วนนน เธอเหนพระมหากจจายนเถระผเปนเจาไหม ? สหาย. เหนจะ. นาง. ฉนเหนพระมหากจจายนะผเปนเจาแลว ไดคดวา 'สวย จรงหนอ พระเถระรปนควรเปนภรยาของเรา, หรอวาสแหงสรระ ของภรยาของเรา พงเปนเหมอนแหงสรระของพระเถระนน,' ใน ขณะทฉนคดแลวนนเอง เพศชายไดหายไป, เพศหญงปรากฏขน, เมอเปนเชนนน ฉนไมอาจบอกแกใครได ดวยความละอาย จง หนไปจากทนนมา ณ ทน นาย.


สหาย. ตายจรง เธอทากรรมหนกแลว, เหตไร เธอจงไม บอกแกฉนเลา ? เออ กเธอใหพระเถระอดโทษแลวหรอ ? นาง. ยงไมใหทานอดโทษเลย นาย, กเธอรหรอ ? พระเถระ อย ณ ทไหน ? สหาย. ทานอาศยนครนแหละอย. นาง. หากวา ทานเทยวบณฑบาต พงมาในทนไซร, ฉนพง ถวายภกษหารแกพระผเปนเจาของฉน. สหาย. ถากระนน ขอเธอจงรบทาสกการะไว, ฉนจกยงพระ ผเปนเจาของเราใหอดโทษ. [นางขอขมาพระมหากจจายนเถระ] เธอไปสทอยของพระเถระ ไหวแลว นง ณ ทควรสวนหนงแลว เรยนวา "ทานของรบ พรงน นมนตทานรบภกษาของกระผม." พระเถระ. เศรษฐบตร ทานเปนแขกมใชหรอ ? เศรษฐบตร. ทานขอรบ ขอทานอยาไดถามความทกระผม เปนแขกเลย, พรงน ขอนมนตทานรบภกษาของกระผมเถด. พระเถระ รบนมนตแลว สกการะเปนอนมาก เขาไดตระ- เตรยมไวแมในเรอนเพอพระเถระ. วนรงขน พระเถระไดไปสประต เรอน. ขณะนน เศรษฐบตร นมนตทานใหนงแลวองคาส (เลยงด) ดวยอาหารประณต พาหญงนนมาแลว ใหหมอลงทใกลเทาของ พระเถระ เรยนวา "ทานขอรบ ขอทานจงอดโทษแกหญงผสหาย ของกระผม (ดวย)"


พระเถระ. อะไรกนน ? เศรษฐบตร. ขาแตทานผเจรญ ในกาลกอน คนผนไดเปน สหายทรกของกระผม พบทานแลว ไดคดชออยางนน; เมอเปน เชนนน เพศชายของเขาไดหายไป, เพศหญงไดปรากฏแลว: ขอทาน จงอดโทษเถด ทานผเจรญ. พระเถระ. ถากระนน เธอจงลกขน, ฉนอดโทษใหแกเธอ. [เขากลบเพศเปนชายแลวบวชไดบรรลอรหตผล] พอพระเถระ เอยปากวา "ฉนอดโทษให" เทานน เพศหญง ไดหายไป, เพศชายไดปรากฏแลว. เมอเพศชาย พอกลบปรากฏขนเทานน. เศรษฐบตรในกรง ตกกสลา ไดกลาวกะเธอวา "สหายผรวมทกข เดกชาย ๒ คนน เปนลกของเราแมทง ๒ แท เพราะเปนผอยในทองของเธอ (และ) เพราะเปนผอาศยฉนเกด, เราทงสองจกอยในนครนแหละ, เธออยา วนวายไปเลย." โสไรยเศรษฐบตร พดวา "ผรวมทกข ฉนถงอาการอนแปลก คอ เดมเปนผชาย แลวถงความเปนผหญงอก แลวยงกลบเปนผชาย ไดอก โดยอตภาพเดยว (เทานน); ครงกอน บตร ๒ คนอาศย ฉนเกดขน, เดยวน บตร ๒ คนคลอดจากทองฉน; เธออยาทา ความสาคญวา 'ฉนนนถงอาการอนแปลก โดยอตภาพเดยว จก อยในเรอนตอไปอก, ฉนจกบวชในสานกแหงพระผเปนเจาของเรา เดก ๒ คนน จงเปนภาระของเธอ, เธออยาเลนเลอในเดก ๒ คนน"


ดงนแลว จบบตรทง ๒ ลบ (หลง) แลว มอบใหแกบดา ออกไป บวชในสานกพระเถระ. ฝายพระเถระ ใหเธอบรรพชาอปสมบท เสรจแลว พาเทยวจารกไป ไดไปถงเมองสาวตถโดยลาดบ. นาม ของทานไดมวา "โสไรยเถระ." ชาวชนบท รเรองนนแลว พากนแตกตนอลหมานเขาไปถามวา "ไดยนวา เรองเปนจรงอยางนนหรอ ? พระผเปนเจา." พระโสไรยะ. เปนจรง ผมอาย. ชาวชนบท. ทานผเจรญ ชอวาเหตแมเชนนมได (เทยว หรอ ?); เขาลอกนวา 'บตร ๒ คนเกดในทองของทาน, บตร ๒ คน อาศยทานเกด' บรรดาบตร ๒ จาพวกนน ทานมความสเนหามาก ในจาพวกไหน ? พระโสไรยะ. ในจาพวกบตรผอยในทอง ผมอาย. ชนผมาแลว ๆ กถามอยอยางนนนนแหละเสมอไป. พระเถระ บอกแลวบอกเลาวา "มความสเนหาในจาพวกบตรผอยในทองนน แหละมาก," เมอราคาญใจจงนงแตคนเดยว ยนแตคนเดยว. ทาน เขาถงความเปนคนเดยวอยางน เรมตงความสนและความเสอมใน อตภาพ บรรลพระอรหตพรอมดวยปฏสมภทาทงหลายแลว. ตอมา พวกชนผมาแลว ๆ ถามทานวา "ทานผเจรญ ได ยนวา เหตชออยางนไดมแลว จรงหรอ ?" พระโสไรยะ. จรง ผมอาย. พวกชน. ทานมความสเนหามากในบตรจาพวกไหน ?


พระโสไรยะ. ขนชอวาความสเนหาในบตรคนไหน ๆ ของเรา ยอมไมม. ภกษทงหลาย กราบทลพระศาสดาวา "ภกษรปนพดไมจรง ในวนกอน ๆ พดวา 'มความสเนหาในบตรผอยในทองมาก' เดยวน พดวา 'ความสเนหาในบตรคนไหน ๆ ของเราไมม,' ยอมพยากรณ พระอรหตผล พระเจาขา." [จตทตงไวชอบดยงกวาเหตใด ๆ] พระศาสดา ตรสวา "ภกษทงหลาย บตรของเราพยากรณ อรหตผลหามได, (เพราะวา) ตงแตเวลาทบตรของเรา เหนมรรค- ทสนะ๑ดวยจตทตงไวชอบแลว ความสเนหาในบตรไหน ๆ ไมเกด เลย, จตเทานน ซงเปนไปในภายในของสตวเหลาน ยอมใหสมบต ทมารดาบดาไมอาจทาใหได" ดงนแลว จงตรสพระคาถานวา "มารดาบดา กหรอวาญาตเหลาอน ไมพงทา เหตนน (ใหได), (แต) จตอนตงไวชอบแลว พงทาเขาใหประเสรฐกวาเหตนน." [แกอรรถ] บรรดาบทเหลานน บทวา น ต ความวา มารดาบดา (และ) ญาตเหลาอน ไมพงทาเหตนนไดเลย. ๑. อกนยหนง มม ปตตสส สมพนธเขากบ สเนโห แปลวา บตรของรา ไมมความ สเนหาในบตรไหน ๆ จาเดมแตเวลาทเธอเหนมรรคทสนะดวยจตทตงไวชอบแลว มคค- ทสสน เปนภาวทสมพนธ ในทฏกาลโต.


บทวา สมมาปณหต คอ ชอวา ตงไวชอบแลว เพราะ ความเปนธรรมชาตตงไวชอบในกศลกรรมบถ ๑๐. บาทพระคาถาวา เสยยโส น ตโต กเร ความวา พงทา คอยอมทาเขาใหประเสรฐกวา คอเลศกวา ไดแกใหยงกวาเหตนน. จรงอย มารดาบดา เมอจะใหทรพยแกบตรทงหลาย ยอม อาจใหทรพยสาหรบไมตองทาการงานแลวเลยงชพโดยสบาย ในอตภาพ เดยวเทานน, ถงมารดาบดาของนางวสาขา ผมทรพยมากมายถง ขนาด มโภคะมากมาย ไดใหทรพยสาหรบเลยงชพโดยสบายแกนาง ในอตภาพเดยวเทานน, กอนธรรมดามารดาบดา ทจะสามารถให สรคอความเปนพระเจาจกรพรรดในทวปทง ๔ ยอมไมมแกบตร ทงหลาย. จะปวยกลาวไปไย (ถงมารดาบดาผทสามารถให) ทพย- สมบตหรอสมบตมปฐมฌานเปนตน (จกมเลา), ในการใหโลกตตร- สมบต ไมตองกลาวถงเลย. แตวาจตทตงไวชอบแลวยอมอาจใหสมบต นแมทงหมดได, เพราะฉะนน พระผมพระภาคเจาตรสวา "เสยยโส น ตโต กเร." ในเวลาจบเทศนา ชนเปนอนมาก บรรลอรยผลทงหลาย ม โสดาปตตผลเปนตน. เทศนาไดเปนประโยชนแกมหาชน ดงนแล. เรองพระโสไรยเถระ จบ. จตตวรรค วรรณนา จบ วรรคท ๓ จบ.

Documents

2 20+พระธัมมปทัฏฐกถาแปล+ภาค+๒