;2(574)

к ә с п т 1ч

Б I Л I М

Н. Әліпбеков, А. Тоқтыбаев, Ж. Шағырбаева

КӨКӨНІС ӨСІРУШІЕРМЕР

АНЫҚТАМАЛЫҒЫ

Қазақстап Рсспубликасы Білім жәпс гылым министрлігітехникалы кж әие кәсіитік білім бсру

үиымдарыиа үсынады

«Фолиант* басііасы Лстаиа-2009 V

\

УДК 632(035) ББК 41.46я6

Ә 55

Пікір жазган:Ысқақов М Л - ауыл шаруашылығы ғылыхмдарының кан-

дндаты, доцент

Ә55 Әліпбеков Н.Ж., Тоқтыбаев А.Е., Шағырбаева Ж Көкенісосіруші фермер анықтамалығы. - Астана: Фолнант, 2009. - 144 б.

І8 В ^ 9965-35-775-7

Анықтамалықта көкөніс және баңша дақылдарының жал- пы сипаттамасы, ауыспалы егістер мен топырақты өңдеу, арамшептермен күрес жүргізу жүйесі, көкөністердің аудан- дастырылған сорттары, жабық жерлерде көкөністерді есіру ерекшеліктері, көкөніс шаруашылығының өнімдерін сақтау жәнеөңдеу технологиясы, кекеністердің зиянкестері мен ауру- лары, олармен күрес шаралары жан-жақты баяндалған.

Бүл анықтамалық фермер шаруа қожалықтарының же- текшілеріне, агрономдарға, жоғары және орта оқу орында- рының ауылшаруашылық мамандықтарының студенттеріне арналған.

Ә

1.,Торайғыров иындағы ПМУ-дің

І7040К»вбі&Бейсеі^біғы гыл0 0 ( 0 5 ^

К ІТ А П Х А Н А Г .

УДК 632(035) ББК 41.46я6

І8В ^ 9965-35-775-7

Әліпбеков Н.Ж., Тоқтыбаев А.Е., Шағырбаева Ж.М., 2009

© «Фолнант» баспасы, 2009

КІРІСГІЕ

Көкөніс дақы лдары қүрамында адам оргаиизміне қажетті внтаминдер, минералдык түздар, нәруыз және өсімдік майы бар. Әрбір көкөніс түрі өзіне тиісті биоло- гиялық заттарымен ерекшеленеді: біреуі зат алмасу про- цесін жақсартады, екіншісі қан қысымын теңестіреді, басқалары организмдегі холестеринді азайтып отырады. Көкөністің егіс келемі біздің елімізде жылдан-жылға көбеюде. Қазіргі кезде Қ азақстан Республикасында кекөністің алуан түрлері өсіріледі. Ал өндірілген өнім- нің мөлшері 1 млн. т-дан асады. Адам азығының қүра- мында да міндетті түрде көкөніс болуы керек. Көкөністер организмге тез сіңіп, диеталық және емдік қасиеттері- мен ерекшеленеді. Сондықтан кәкөніс шаруашылығы- ның өзекті мақсаты - көбірек мерзімде кекеністерді жаңа күйінде пайдалану. Ол үшін әр түрлі аймақта егіс мерзімін езгертіп, әр түрлі сорттарды егіп, оларды тиімді сақтау жолдарын қарастырып, жабық жерлерді пайда- лану керек.

Еліміздің жер көлемі үлкен, ауа райы әр түрлі. Сол- түстік аймақта суыққа төзімді көкөністер (орамжапы- рақ, тамыр жемістілер), оңтүстікте алабүта және асқа- бақ түңымдастар өсіріледі. Қазақстанда жоғары сапалы тауарлық көкеністерді өсіруге болады. Бүгінгі күн та- лабына саі“і алда түрған басты міндеттердің бірі - өр ай- мақтың топырақ-климат ерекш еліктерін ескере оты- рып, ендіріске ауылшаруашылық дақылдарын есірудің интенсивті технологиясын және басқа прогрессивтік агротехникалық шараларды енгізу арқылы егіннің шы-ғымдылығын молаиту және әр гектар жердің өнімділігін арттыру. Бүл мақсатқа жету үшін ауылшаруашылық са- ласы мамандарының, әсіресе кекеніс есіруші фермер- лерЯің жоғары біліктілігі қажет. Ал бүл - аграрлық ба-

3

оғытта мамандар даярлаитын оқу орындарының моины- на артылар жүк. Үсынылып отырған анықтамалық осы мақсаттарды ескере отырып жазылған. Анықтамалық көкөніс өсіруші болашақ фермерлер үшін қүнды еңбек болар деп сенеміз.

1-ТАРАУ

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨКӨНІС ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ

НЕГІЗГІ МАҚСАТЫ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫ

Республикадағы көкөніс шаруашылығына койылған мақсат - көкөніс және бақша дақылдарыны ң өнімін жақсарту, олардың ассортиментін көбейту. Бұл мақсат- қа жету үшін жаңа технология енгізу, шаруашылықты толық механикаландыру, материалдық-техникалық ба- заны жақсарту, интенсивтік жолмен жұмыс істеу қажет болады. Көкөніс шаруашылығын интенсивті технология- мен жүргізу жолында шаруашылықтарды маманданды- ру керек. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысында бақ- ша дақылдарын (қарбыз, қауын, асқабақ) егуге көбірек мүмкіншілік бар.

Көкөніс ш аруаш ы лы ғы нда көптеген кем ш іліктер кездеседі. Олардың бірі көкөністің мерзімдік пісуі. Кө-көністің негізгі өнімі тамыз оен қыркүиек апларында піседі. Ж ылма-жыл ерте пісетін көкөністер мен оларды өсіру жоспары орындалмайды. Оңтүстік және оңтүстік- батыс аймағының ауа райы ерекшелігі то.тіығымен пай- даланылып, ерте пісетін кекөністер егіліп, солтүстік аймақтарға шығарылмайды. Көкөністерді халыққа жет- к ізу мерзімін үзарту үш ін төмендегідей ш араларды жүргізу қажет;

1) Суыққа төзімді көкөніс түрлерін егу, олар: рауғаш, аскөк, ақжелкен, екпе жуа;

2) Өте ерте жетілетін көкөністерді пленканың астына (жабық грунт) егу;

3) Көшеттеп егу;4) Өр түрлі мерзімде жетілетін сорттарды іріктеп егу.

%

\5

Тек суармалы аймақтарда ғана көкөніс шаруашылы- ғының өндіріс жүмыстарының тиімділігін ар^ттыруға бо-лады.

Көкөніс өсімдіктерінің ж алпы си п а т т а м а сы

Көкөністерге өсімдіктердің 1200-ден астам түрлері жатады. Олар 78 тұңымдастықңа бөлінеді. Біздің еліміз- де көкөністердің 70-тен астам түрлері егіледі. Аймақңа байланысты бір адамға ж ы лы на 126 кг көкөніс: 35 кг орамжапыраң, 28 кг қызанаң, 12 кг ңияр, 10 кг екпе жуа,9 кг сәбіз, 8 кг ңызылша, 4 ңг бүршаңтылар, 3 кг шал- ғам, 3 кг жасылдар, 2 кг патиссон, 2 кг түрлі түсті орам- ж апыраң, 4 кг басңа көкөністер, 5 кг асңабаң ңажет. Көкөністердің хим иялы ң ңүрамы сулы заттарға бай, біраң калориялы заттар (нәруыз, май, көмірсулар) аз. Қүрғаң заттардың ішінде крахмал мен ңант ерекше орын алады. Тамыржемістілер мен бүршаңтылар крахмалға өте бай келеді, ал ңантңа: сәбіз, асбүршаң, жуа, ңызыл- ша; глюкозаға - орамжапыраң, ңияр, асңабаң түңымдас- тар бай. Көкөністерде органикалың ңышңылдар болады: лимон, алма, ңымыздың және жүзім. Олар өсімдіктің дәміне ж әне организмге сіңуіне әсер етеді. Көптеген көкеністерде (жуа, аскек, ақжелкен) эфир майлары бо- лады. Олар тағамдардың дәміне әсер етеді. Кейбір эфир майына бай есімдіктердің фитонцидтің қасиеті бар, олар адам организміндегі бациллаларды өлтіруге және адам- ды инфекциядан ңорғауға септігін тигізеді.

Кекөністер - минералдың түздардың негізгі ңоры. Аңжелкеннің жапырағы, жасыл бүршаң, жуа, орамжа- пыраң фосфорға бай, ж апы раңты көкеністер мен та-мыржемістілер - калииге; қы зы лш а, ңызанаң, салат, ңияр - темірге; түсті орамжапыраң, салат - кальцийге бай. Адам организміне азың ретінде таптырмайтын және бағалы болып келетін көкеністерде А, В, В^, В,^, С, Д, Е, РР витаминдері бар. Олар адам организмінің катализа- торы болып зат алмасу процесіне ңатысады. Адам өміріне күніне 5 мг А витаминін, 3 мг В, В витаминдерін, 30 мг

6

РР, 70 мг С витаминін қажет етеді. С витаминінің қажет- тілігін 200 г ақ қауданды орамжапырақ, болмаса 300 гтүздалған орамжапырақ қанағаттандырады. Организм- дегі каротиннің жоқтығын 40-50 г сәбіз, аскөк, ақжел- кен, қызанақ толтырады. С витамині организмді цинга мен қаназдықтан қорғайды. А витамині бойдың өсуіне, организмдегі кедергі беретін заттарды жойып, жүрек- қан тамырлары мен жүйке жүйесіне жақсы әсер етеді. Олар бүршақта, тәтті бүрышта, қызылшада көп болады.

Кекөністердің емдік қасиеттері де маңызды. Асхана- лық қызылшаны склероз ауруына қарсы қолдануға бо- лады, ал баклажан қандағы холестеринді азайтады. Са- рымсақ пен жуаны түмауға қарсы пайдаланады. Барлық көкөністер маңызына қарай топтастырылады. Шаруа- шылық қасиеттеріне қарай жіктелуі де ерекше маңыз- ды. Мысалы, орамжапырақты көкөністерге ақ қаудан- ды, қауданды, түсті, савойлік, брюссель және кольраби кіреді. Ж уалыға екпе, шалот, порей, батун және лала- гүлдер түқымдасынан сарымсақ жатады.

Жемістілерден: қызанақ, баклажан, бүрыш, физалис - алқатүқымдасына; қияр, асқабақ, патиссон, кәді - асқа- бақтар түқымдасына; асбүршақ, сиырбүршақ (лобия), ірібүршақ - бүршақ түқымдасына; қант жүгері астық

жатады ақ-желкен, балдыркек, ботташық - шатыргүлділер түқым- дасына; қызылша - алабүта түқымдасына; шалқан, тар- на — айқышгүлділер түқымдасына жатады. Жасыл кекө- ністер салат күрделігүлдер түқымдасына; аскөк шатыр- гүлділер түқымдасына; көпж ы лды қ көкеністер: ақ- желкен, қатыран айқышгүлділер түқымдасьша жатады. Көкөніс өсімдіктері өмір сүру мерзіміне қарай біржыл- дық, екіжылдық және көпжылдық больш бөлінеді. Бір жылдық өсімдіктердің өмір сүру мерзімі еккеннен бас- тап түқым алғанға дейін бір жылдың ішінде әтеді. Екі ж ы лды қ көкөніс өсімдіктерінде бірінші ж ы лы жеміс мүшелері, екінші жылы түқымы дамиды. Көпжылдық көкөністерде бірінші жылы ж апырақтары , ал екінші жылдан бастап бірнеше жыл жемісі өседі. Өсімдіктердің

7

өсуі ауа райымен тығыз байланысты. Әрі күн сәулесі, ылғал, жылу, минералдың қоректік заттарға, т.б. ете тәуелді. Өсімдіктерге есу барысында сыртқы қоршаған ортаның әсері әр түрлі. Ж ылусүйгіш өсімдіктер 3 топқа бөлінеді: аязға төзімді - рауғаш, атқүлақ , ақж елкен , көпж ы лды қ жуа. Бүлар топы рақтың астында қыстап ш ы ғады . Б а р л ы қ о р а м ж а п ы р а қ т ы ң тү р л ер і, сәбіз, қызылша, шалқан, ақжелкен, балдыркек, жуа, сарым- сақ, салат, бүршақ, ірі бүршақ суыққа төзімді көкөнісесімдіктеріне жатады. Түңымдары 10° С-тан төмен тем- пературада кектейді. Ал 17-20° С температура олардың есіп-өнуіне қолайлы. Ауаның температурасы төмен бол- ған ж ағдайда бүлар өзінің өсу кезеңін тоқтатпайды . Орамжапырак.тар үшін темен температура еш кедергі жасамайды, орам алдындағы 4-5 С температура оның сапасын бүзбайды. Ж ылусүйгіш кекөніс есімдіктерге: қызанақ, қияр, бүрыш, баклажан, физалис, кәді, табақ- ша асқабақтар, қауын, қарбыз, сиырбүршақ, асқабақ-тар жатады. Түқымдары 10 С жоғары температурадакөктейді. ^КыЛҮСҮЙГІ ТТІ ОГ.ІМТГІКТРП яетл7тт,т Ті-а тт а а ті ТТТ1Т

— т щ ^

темен температурада үсікке шалдығады. Егер ауаның температурасы 10-12° С-тан төмен болса, олар өсу про- цесін баяулатады, есімдіктер әлсіреп, ауруға шалдыға- тын болады. Бүл есімдіктер +20 С температурада жақ- сы есіп дамиды. Өсімдіктер күн энергиясы арқы лы су ж ене көм ірқы ш қы л газдарынан органикалы қ заттар түзеді. Күннің энергиясының әсері барлық есімдіктер- ге бірдей әсер етпейді. Оңтүстік көкөністеріне тез гүлдеп пісіп жетілуіне 12 сағаттық күннің сәулесі қажет, бүл «келте күндік» көкөністер қатарына жатады. Солтүстік көкөністері 12 сағаттан жоғары - «үзақ күндік» өсімдік- терге жатады. «Келте күндік» кекөністерге: қы занақ, баклажан, бүрыш, жүгері, сиырбүршақ, кәді, табақшаасқабақ, асқабақ, қияр түрлері жатады, олар аш ық жер- де есетін көкөністер.

« Үзақ күндік» көкөністер: тамыржемістілер, орамжа- пырақ, екпе жуа, сарымсақ. Күн сәулесінің көкөністер-

8

ге әсерін жасанды жолмен қолдан көбейтуге, болмаса азайтуға болады. Мысалы, аскөктің, салат, шалқан және саумалдықтардың көк жапырағын алып гүлдетпеу үшін күн сәулесін келте күндік жасауға болады. Ашық жер- дегі көкөністерге күн сәулесі бір қалыпты түсу үшін көкөністерді іріктеп егу қажет, ал жабық жердегі көшет- терді күннің сәулесі дүрыс түсуі үшін оларды жоспар- лап егу қажет (оңтүстік-солтүстік бағытымен). Көкө- ністер жалпы өсу мерзімінде топырақтың ылғалдылығы мен ауаның ылғалдылығына тәуелді. Су мен күн энер- гиясы өсімдіктің өсіп-өнуі үшін өте маңызды. Тамыр арқы лы то п ы р ақтан м и н ералды қ түздарды өзіне сіңіреді. Ол органикалық заттардың пайда болуына, сіңуіне әсер етеді. Көкөністердің өсіп дамуы барысын- дағы ылғалдыққа тәуелділігі вегетативтік өсу барысын- да әр түрлі болады. Әсіресе, түқымдар көктеп шығу мер- зімінде жоғары ы лғалды қты талап етеді. Өте ылғал сүйгіш көкөністерге: қияр, шалқан және көкөністердің көшеттері жатады. Ылғал жетіспегендіктен жасыл көкө- ністер мен шалқан ерте солып қалады, өнім бермейді. Жапырағының, жемісінің дәмі өзгереді. Орамжапырақ өзінің өсуін тоқтатады. Қияр, қызанақ, кәді, табақша асқабақтар жеміс салу кезінде ылғалды көбірек талап етеді. Осы мерзімде ылғал жөнді берілмесе, олардың жемісі жарылып, солып стандартқа сай болмайды. Та- мыржемістілер мен бұршақтылар алғашқы өсу мерзімін-

«> • «_>де ылғалды мол талап етеді, кеиін тамыр жүиесі арқылы терең қабаттағы сулармен қоректенеді. Қауын, қарбыз, асқабақ та ылғалды ж ақсы көреді. Картопқа гүлдеу,

! жеміс салу кезінде ылғал көп қажет. Көкөніс дақылда-Орына өсу мерзімінде ылғал тапшы оолған жағдаида олар-

ға қатараралық қопсыту жұмыстарын жиі-жиі жасап, топырақтың беткі қабатын майдалап, өсімдіктердің та-мырына ауа жеткізген жағдаида өсімдіктердің өнімін сақтап қалуға болады. Көкөністер қоректену үшін кө- мірқышқыл газын ауа арқылы алып отырады. Ауадағы көмірқышқыл газы не бары - 0,03% . Ауадағы көмірқыш- қыл газы топырақ және органикалық, минералдық ты-

9

Ж абыққы л газды ж асанды ж олм ен көбейтеді (0 ,4 -0 ,7 % -ға дейін); ол үшін қүрғақ мүзды пайдаланады, болмаса көмірқышқыл газ баллонын қосып қояды. Аш ық жердің көмірқышқыл газын көбейту үшін топыраққа көң, са- дыра, сулы компостар, қүс садырасы және минералдық тыңайтқыштар енгізіледі. Кекөністердің дүрыс өсіп же- тілуіне әр түрлі қоректенетін элементтер қажет. Олар: азот, фосфор, калий, магний, кальций, темір. Бүл элемент- терді көкеністер көп мөлшерде пайдаланады, оларды макроэлементтер деп атаймыз. Бор, марганец, мыс, мо- либден, мырыш , кремний, кобальт, натрий - аз мөл- шерде қажет, оларды микроэлементтер дейміз.

Көкөністердің өсу барысында көптеген қоректік зат- тар қажет. Әсіресе, «келте күндік» көкөністер өзіне ке- ректі заттарды келте мерзімде (бір күнде) алып, өнімін түзуі керек. Осы кезеңде өсімдіктер тығыз өсіп, тамыр жүйесі нашар дамыса кездеген өнім болмайды. «Үзақ күндік» көкөністер ездеріне қажетті қоректік заттарды кебірек талап етеді, бірақ олар топырақтан ж ай алып өнімін түзуге мүмкіншілігі бар. Оларға кеш пісетін орам- жапырақ, сәбіз, қызылш а сорттары жатады. Кекеністертопырақтан калий тыңайтқышын шығарады (35% ). Ка-лии топыраққа тез сіңеді, өсімдіктер арқылы көмірсулар түзіліп, көкөністерге жиналады. Калий әсерінен өсім- діктер ауруға және суыққа төзімді келеді. Азот көкөніс- терге аса қажет, себебі ол нәруыздың (белок) қүрамына кіреді, тіршілік процесінің негізі больш табылады. Фос- фордың қызметі де өте маңызды, ол жасуша (клетка) қү- рылуына қатысып, күрделі нәруыздар (глобулиндер) қү- рамына кіреді. Фосфор арқылы басқа элементтер де өз пайдасын келтіреді. Мысалы, фосфор мен калийді бірік- тіріп енгізсең, өсімдіктердің сабағы мықты болады, жел- ге қүламайды . Фосфор өсімдіктің ж ем ісін ің сапасын ж ақсартады , ж емісін ің тез ж етілуіне әсерін тигізеді. Магний элементі өсімдіктердің барлы қ процестеріне қатысады. Көкөністерге азот жетіспеген жағдайда жа- пырағы сарғайып, өсуі тоқтатылады. Көкөністерге фос-

10

фор элементі жетіспеген жағдайда жапырақтары қара- йып, күлгін түске айналады. Калий жетіспеген жағдай- да жапырақтардың шеті сары түске айналып формасы өзгереді, ортасында қара дақтар пайда болады. Магний жетіспеген жағдайда кекөністердің жапырағы біркелкі болмай, ала-қүла болады.

А уы спалы егістер мен т опы раңт ы өңдеу

Ауыспалы егіс арқылы минералдық және органика- лық тыңайтқыштарды тиімді пайдалануға және арам- шептермен күресу жүйесі мен топырақтың қүнарлығын арттыруға мүмкіншілік болады. Әсіресе, ауыспалы егіс- тің маңызы Оңтүстік Қазақстанның суармалы аймағы- на ете қажет, себебі олар жылына 3500-5000 м су пайда- ланып, топырақтың су эрозиясына және екінші рет түз-далуына қауіп туғызады.

Кептеген ғы лы м и деректерге сүйеніп үсы ны лы п отырған төмендегі ауыспалы егіс жүйесін Қазақстанның оңтүстік аудандарына қолдануға болады.

Алқалы егістері

Сызба:1. Алқалар (қызанақ, бүры2. Қияр.3. Кешкі орамжапырақ.4. Малазықтық бүршақ.5. Алқалар.6. Пияз, тамыржемістілер.

2-нцсца. Картоп дақылы 34%-дық кекеніс ауыспалыегістері.

Сызба:1. Дәнді дақылдар (жартылай пар).2. Кешкі орамжапырақ.3. Картоп.4. Қияр.5. Кепжылдық шөптер.

\I

« *

\л

11

3-нцсца. Алқа дақылдары 25% -дық шөптесін көкөнісауыспалы егістері.

Сызба:1. Бір жылдық шөп.2. Екі жылдық шөп.3. Қызанақ.4. Қияр.5. Орамжапырақ.6. Пияз және тамыр жемістілер.7. Дәнді дақылдар мен көпжылдық шөптер.

Топырақты өңдеу тәсілдері көкөністердің өніміне көп әсерін тигізеді. Топырақтағы қоректік заттарды өсімдік- терге жеткізіп, қүрылымын, тығыздығын, топырақтың

%

су сіңімділігін арттырады. Топырақты өңдеу тәсілдері көкөніс дақылдарында бір жүйеде болуы мүмкін емес, себебі әр дақылға өзіне тиісті өңдеу тәсілі қолданылады. Мысалы, ерте егілетін (пияз, сәбіз) дақылдарына 12-14 см тереңдікке егіс алдында культивация жасау керек. Күз- де топырақты 27-30 см тереңдікте сүдігерге ж ы ртқан ж ағдайда пияз бен там ы рж ем істілердің өнімі екі есе көбейеді. Қиярға күзде 22-25 см сүдігер жырту, көктем- де тырмалау (18-20 см), егіс алдында тырмалау, топы- рақты малалау қажет. Топырақ өңдеу жүйесін ауыспа- лы егістің ротациясының барлық танабына жоспарлау керек.

А рам ш өпт ерм ен кцрес жлійесі

Арамшөптер ауылшаруашылық дақылдарының өнім- ділігіне кері әсерін тигізеді: өндіріске, тыңайтқыштар- ды енгізу мен техниканы пайдалануға көптеген шығын

4

әкеледі. Суармалы аймақта көкөніс шаруашылығының суару тиімділігі азаяды. Сондықтан арамшөптерге қарсыарнаиы агротехникалық және химиялы қ тәсілдер қол- дануға болады.

Арамшөптерді агротехникалы қ тәсілмен жого жол-%

дары. Арамшөптерге кешенді шара қолдану үшін ең бі-

12

рінші аймақтағы арамшөптердің түрін, тобын, зиян жа- сайтын уақытын білу керек. Содан кейін ауыспалы егіс танабын картаға беліп, арамшөптердін түріне, кедергіжасаитын мерзіміне қараи күрес, іс-шаралар жоспар- лауға болады. Оңтүстік Қазақстанда 40-50 арамшеп түрі көкөніс егістерінде кездеседі, соның ішінде 30-35 бір- жылдықтар. Олар; кәдімгісора, қызылқүйрық, мысық- қүйрық, баттауық, қаракүмық. Көп жылдық арамшөп- терден: ш ы рм ауы қ, сары калуен . Кәдімгі сора мен қызылқүйрық 100 000-нан астам дән береді және бар- лық көкеніс танабында еседі. Оларды жою үшін топы-ракты терең сүдігерге жырту, жартылаи парға өңдеу, ерте сүдігер жырту, көктемде терең қопсыту жүмыста- ры жүргізілуі керек.

Сүдігер жырту. Арамшөптердің қалдықтары қалған жағдайда олардың түқымдары төгіліп, жаңа арамшөп пайда болуы мүмкін. Сүдігердіңтереңдігін 22-25 см және 30 см-ге дейін жеткізсе тиімді болады.

Ерте сүдігерге жырту, жартылай парга өндеу. Бүл ша-ралар тамыз, қыркүиек аиында дақылдарды жинап ал- ғаннан соң жасалынады. Осы кезеңде қалуен мен шыр-мауықтың тамыр жүиесі жақсы қырқылып жоиылады. Ал қосымша күздік сүдігер жырту жүмыстары шырма- уықтың жаңадан пайда болған тамырын қырқады. Со- нымен келесі жылға танабымыз таза болады.

Көкөністердің арамш өіітерімен күресу лголдары. Кекеністерді өсіру барысында арамшөптердің зияны ете көп. Мамандарының есептеулері бойынша көконістерді күтіп-баптауда арамшептерді жою үшін 1 га жерге 45 күн бір адам жүмыс жасау керек екен. Кеп жылдық та- мырлы арамшептермен күресу үшін егіс алқаптарын-

• ідағы өнімдерді жинап оолгаынан кеиін танаптың топы- рағын 8-10 см тереңдікте екінші рет қопсытқыштармен қопсытып, арамшөптердің тамырларғлн қиып, олаі>дың өсуін тежеуіміз керек. 35-10 см терезңдікте топырақты жыртуымыз қажет. Жерді қопсытудың орнына горби- цидтерді (ураган, буран, далокон) көрсетілген қолдлтту

13

ар а л а стырып бүркіп шашуымыз керек.

Көктемдегі терең ңопсыту мен қатараралы қ қопсы- жүмыстары. Егіс алдындағы топыраңты өңдеу жүмыс- )ы танапты 20% арамшептерден тазартады, ңопсыту

арңылы арамшөптердің түңымдары өсуіне мүмкіншілік туғызады, ал кейінгі ңатараралың ңопсыту жүмыстары оның тамырын ңырңып кетеді. Кеш жасаған ңатарара- лың ңопсыту жүмыстары егіс алдында, болмаса бір күн бүрын жасалуы керек.

Арамшөптерді химиялы қ тәсілмен жою ш аралары . Көкөніс танабы жоғары дәрежеде арамшөптермен лас- танған жағдайда гербицид ңолданған тиімді болады. Прометрин, нитрон, фюзилад, семерон, дактал, рамрод гербицидтері арамшөптерді жоюға 98% мүмкінш ілік ту- ғызады. Гербицидті аймаңтың талабына сай пайдалану керек. Ерте таңда және кешке самал жоң кезде себу ке- рек. Нормасын себепсіз көбейтпей, техникалың ңауіп- сіздікті саңтау керек. Арамшөптерді жою тәсілі тек ке- шендік іс-шараларды біріктіріп жасағанда тиімді болуы мүмкін. Қазаңстандың мамандардың есептеуі бойынша 1 м топыраңңа 280-390-нан астам арамшеп өсіп шыға- ды екен, оларды жою үшін бірнеше еңбек күні ңажет, ңол күш ін ің жетіспеуі де көкөністерге зиян әкеледі. Олардың өсіп дамуына көп кедергі келтіріп өнімнің тө- мен болуына себепші болады. Көкөністердің өскіндері ете әлсіз болғандыңтан арамшөп өскіндері өте жаңсы да- мып, тіпті көкөніс өскіндерін жойып жібереді. Арам- шөптермен күресудің ең тиімді әдісі - химиялың күрес.

1) күзгі танаптарды жыртар алдындағы химиялың күрес;2) кекеністерді егу алдындағы көктемгі химиялың күрес.Көкөніс өсімдіктерінің тыңайтқыш тары. Кекөніс да-

ңылдары минералдың элементтерге мейлінше тәуелді келеді. Сондыңтан оларды жоғары сапалы, ңүнарлы то- пыраңтарға егу керек. Ол үшін шаруашылыңтағы агро- химиялы ң картограммалар мен топыраң карталарынаңарап, тыңаитңыштарды ңолдану жүиесін жасау керек. Көкөністерге микроэлементтер аса ңажет, біраң олар бар-

14

\І

Қааақстаилық ғылыми-зерттеу институтының картоп кокөиіс шаруашылығының мамандары үгынған хи>шялық

күресу әдістері мен мер.имдерінің кирсеткіштеріКвквніс- 1 Гербнңнд-

тін қоллліп,тердін

Ф

1•

миіиіеиіт^чмері • ^

1 ГІІ кг.Пр^-метрин

1'вбіз 1 '»-2кг.1

1 -жылы Линуран1 Л-2.5 кг.

Свбі-12-жмлы

ГІИЯ1

ГІрлпплин 1.5-2 кг.

ГГромнтрин 2 кг.

Рамрпд0-7 кг. Питр«-»н 5-6 кг.

ҚоідинуМ » 'р : И М Д е р 1

ялютері

Огкінл**р вніпІ Г І Ы К К І І Н П )

дейін н**месрН Л Г Ы З

жапырлктлрыТТОНДі^ боігпнг.*

Д Р Й І Н

Огкінд**р м»1пШ Ы К Қ і іН Г П

дейііі

В»тетациялы>;ясу

кезецдеріндо

Кнклніс-тррдің

турлері

Кызпнпқт^кымы

мен

Қы.іанпк

Оріімжппырлк

Герііииндт» колл«н\’ м лпи рі1 пі кг. ‘« ■еГимин

Трефлан и .9 -1.2 кг.

Вурян 2 3 кг. У рпгд и2 'Л кг.

Трефлйн1-2 кг.

Қ(»лляи\ мрр ім д ер і

.мгн йДігтері

■ 7 І О к ү н б у р ЫИ т ^ к ы м е г іл г е п г е

дрйін в 10 гмтрррцдікке ♦•нг>.іу

Топырякты жырт\-.1ЛДЫНЛЛ

.>- I кун пүрын кеіиеттер египгенге

леіпн тппырақка 6 8 см. терендікгр

енгі.п’

ГІИ Я .4 Фкілилад 1 1,.">кг. Рймрод 5- 7 кг.

Ақжрлкен ІГрометринІ..Э-2 кг.

Кү:ідікс а р ы м с а қ

Рамрод6-8 кг.

Огкіндері өніп шыкканга

дейім

Клктемдр өскіндер өнш

Ш Ы Қ Қ Э Н Н і І Нкейін

і Егістікке дейін \ топырпққа

енгізү

Орпмж.іпырпқ

Орі мжлпыряқ

Вурпн 2 3 кг. Урогян 2 3 кг.РііМ{>оД 4-6 кг.

Семеріж 0.7-0.7Л кг

Локтал 8-10 кг. Рпмрод

Топырпкты жырту алдында котеттер отыргы.іылгангя

деЯін

Оскіндер ляіп шыккянра дейін

Асхннақызыл*

Ш АСЫ

Пнрампн 3-3..) кг.Леноцня1.2-1.7 кг

Буран 2-3 кг.

Егіске дейін Твттібүрыш

Трефлгш 0.9-1 кг. 5*7 күн бүрьга көшеттер егілгенге дейіи топырақкл

в-8 гм. тереңдікке енгізу

Асханакыяыл-шасы

Кызанақкншвттер

менегілген

У роган 2-3 кг.

Треф.таіі 1,2-1.5 кг Буріін

2-3 кг.У роган 2-3 кг

Топырақтыжырту

Я.1ДЫНДЛ

5- 7 күп бүрыикйшеттерді

егілгенге дейін тосыріжка

6-8 см. терең- дікке енгізу. Топы рокты

жырт>'алдындл

Гхіклажпн ' Трефлан 0.9-1 кг клшеттері

Г>- < күн оүрынкошеттор егілгенге

денін 6-8 см. тереңдікке енгізу

15

1 *

лық топырақ қүрамында болады деуге болмайды. Сондықтан топырақ картасына қараи керекті тыңаитқыш-і тарды енгізіп отыруымыз қажет.

Ты ңайтқы ш тарды ң негізгі түрлері. Көкөніс топта-рына қолданылатын тыңаитқыш тар: көң, қүс садыра- сы. Азотты тыңайтқыштардан: аммиак селитрасы, ам- моний сульфаты, несепнәр (мочевина), корбофос, амми- ак суы. Фосфор тыңайтқыш тарынан: жаіі суперфосфат, гранулды суперфосфат, преципитат, фосфорит ұны. Ка-лии тыңаитқыш тарынан: хлорлы калии, калии тұзы, калий сульфаты. Көкөніс танабында күрделі тыңайт- қыштардан: нитрофоска, диаммофос, калиіі селитрасы, екі еселенген аммофос, суперфосфат қолданы лады . М икротыңаятқыштардан: бор, бор қы ш қы лы , мыс ку- поросы және түрлі өндіріс қалдықтары қолданылады. Бастапқыда көшеттердің тамырын өңдеуге нитрагин, азотобактерин, фосфоробактерин, силикатты қ бакте- риялар қолданылған.

Көкөніс өсімдіктерін суару. Көкөніс дақылдары суды барынша қажет етеді. Әсіресе, орамжапырақ, шалған, салат, саумалдық, қияр, пияз суды көп қажет етеді, ал қы занақ, баклажан, бұрыш, сөбіз, қы зы лш а, асқабақ пен бүршаққа орта дәрежеде су қажет. Суармалы танап- тар жақсы жоспарланған, тегіс, арамшөптерден таза бо- луы керек. Суармалы жер екі түрге бөлінеді: бүрынғы- дан қүрылған және жыл саііын топырақты өңдеу үшін суаруға ж асалы нған ары қтар . Суару мерзімі табиғат жағдайына, топырақтың құрылымына, жаңбыр жауа- тын мерзімдеріне, температураға және жалпы агротех- н и к ал ы қ суару тәс іл іне байланы сты болады. Суару мерзімін есептеу үшін дақылдың ж алпы суға талабын білу керек. Суару мөлшері топырақтың механикалық құрамына, топырақ қабатына жөне суару алдындағы то- пырақтың ылғалдылығына байланысты келеді. Ж еңіл топырақтарды суару оңай, себебі топырақтың аэрация- сы, топырақтағы ауа айналымы тез етеді. Алғашқы кез-

тереңдіктекерек.

16

Суару түрлері. Егер топырак күрғақ болса, егіс алдын- да суару (200-300 м ^га) жүргізіледі. Егістікті суару кө- шеттерді тез алу үшін кажет. Дақылдың тамыры орнала-

ылғалдыпаидаланамыз

дында арамшөптерді өсіру үшін мелиорациялық мақсат- та суарамыз, кейін арамшөптерді жоямыз. Ыстық кезде салқындату үшін суарады, 50-100 м^/га су мөлшерін қол- данамыз. Өсу барысында тыңайтқыштарды ерітіп енгізу үшін қоректендіру суару тәсілі қолданылады. Аязға қар- сы суару және өсу барысындағы суару тәсілдері колданы- лады. Суару мерзімін кәкөністердің жапырағының түс- тері өзгергенде, солғанда, топырақтың ылғалы жоғал- ғанда белгілейміз.

Суару тәсілдері. Жүйекпен суаруды Оңтүстік Қазақ- станда жиі қолданады, жүйектің үзындығы 60-200 м-ге дейін, ауыр топырақта 300-450 м болуы шарт. Бүл тәсіл топырақтағы ылғалды сақтап, көкөністердің тамыр жү-иесішң дамуына және микроорганизмдер тіршілік ете- тін жағдайға ықпал етеді.

Ж аңбырлатып суару. Көкеніс шаруашылығында кентаралған. Бүл тәсілдің ерекшелігі, топырақтың ылғал-

; дығы жақсы сақталып көкөністер сапалы суарылады. Су I тиімді таралып, қосымша шығын кетпейді, механика-

ландыру жүмыстарына жақсы ықпал береді. Жаңбыр- латып суару өте тиімді, әсіресе жер қыртысы кұрделі топырақты танаптарда. Көкеніс дақылдарының алғаш- қы кезеңінде тамыр жүйесі нәзік болады, осы кезде жаң-

I бырлатып суарып, ал тамыр жүйесі дамыған кезде жү- [ йектенсуаруғаболады. ДДА-ІООМагрегатымен жаңбыр-г

латып және жүйектен суаруға, су мөлшерін өзгертуге і болады.

Көконістердің аудаидаст ы ры лгап сорттары

ҚазақстандаІІ^І^Л^-РВЙ^Ій^^іМһбриІ кокеніс дақылда- рынан, 29 сорт і^дандастырылған.Кекөністердің пісетін болып

201801 7

бөлінөді. Квйбір жағдайларда буданаралык сорттарды колданады. Оларды өңдеу, сактау үшін аш ық және жа- бық жайларға егеді. Оңтүстік Қазақстан облысында егі- летін сорттар: картоп - Весна, Лорх, Рекорд; ақ қаудан- ды орамжапырақ - Багирская, Бирючекутская 138, Зо- лотой гектар 1432, Таш кентская 10; қы зы л қауданды орамжапырақ - Гаско; түсті орамжапырақ - Ранняя Гри- бовская 1355; салат - Ледяная гора; саумалдық - Викто- рия; аскөк - Арменский, Каскеленский; рауғаш - Вик- тория; қияр - гибрид Старт, гибрид Садко, Урожайный; қызанақ - Аврора, Волгоградский, Искорка, Ранний 83; сарымсақ - Д унганский местный, Заилийский ; екпе пияз - Каба, Каратальский; сәбіз - Мирзой желтая, Мир- зой красная, Шантенэ; қызылш а - Бордо; шалқан - Мар- геланская; ш алған - Дунганский, Вировский белый, Ақжелкен - Сахарная; ботташық - Круглый; қауын - Бухарка, Десертная 5, ИГ-қызыл 1895, Кой-баши, Кок- на, Колхозница; қарбыз - Столовый, Огонек, Волгарь, Астраханский, Мраморный; асқабақ - Миндальная 35; кәді - Грибовские 37, Длинноплодная; табақша асқабақ - Белые 13; баклажан - Алмаз, Донской; тәтті бүрыш - Л асточка , Б олгар ски й 79; б ал д ы р к ек - Яб.тіочный; бүршақ - Карагандинский 1035.

Тцқы мдар мен егіс мапіериалдары

Көкөніс дақылдары түқымдары арқы.ііы көбейеді. Тү- қымдар мен егіс материалы арнайы сорттың сапасына сәйкес болуы керек. Олар 3 түрлі сапаға бөлінеді. Көкеніс өсімдіктері түқымдарыныңегістік сапасы жоғары, таза, көктегіш тігі, шығу энергиясы, егістік ж арамды лы ғы жоғары болуы керек. Түқымдардың сапасына баііланыс- ты суперэлита, элита, бірінші және кейінгі санаттағы түқымдар бо.пып бөлінеді. Көкеніс түқымдарьшың езде- ріне тиіс егу мелшерлері бар. Түқымдарды егіс алдында іріктеу, улы препаратпен еңдеу, жібіту, ш ынықтыру қажет. Түқымдарға биологиялық-физикалық әсерін ти- гізетін лазер, радиоактивті күн сәулесі, электр стимуля- ция больш саналады.

18

ландыру

көктеп шығуына, көшеттерінің тез алынуына, өсімдік- тердің жетіліп мол өнім беруіне егіс алдындағы және негізгі топырақты өңдеу тәсілдері әсер етеді. Сапалы та- напқа егу үшін алдын ала бірнеше іс-шаралар жүргізілуі керек: сыдыра жырту, жылдың жоспарлау, ерте тырма- лау, сүдігерге жырту, қопсыту, топырақты тегістеп ны- ғыздау. Сыдыра жырту үшін ЛДГ-5, ЛДГ-10 сыдыра жыртқыштарын қолданамыз. Күзде 3-4 соқалы агрегат- пен сүдігерге жыртамыз. Қолданатын агрегаттар; ПН-4- 35, ПКУ-4-35, ПНД-4-30, ПН-3-40. Тырмалау үшін орта- ша (БЗТСС-1,0, БЗСС-1,0), жеңіл (ЗБП-0,6) тырманы 6 см тереңдікке саламыз. Жаппай қопсыту жасау үшін КПН- 4Г, ККН-2,25Б, КПГ-4Т қопсытқыштарымен 15-20 смтереңдік жасаймыз. Топырақты егіс алдында нығыздау үшін ЗККШ-6, ЗКК-6, СКГ-2,1 агрегаттарын пайдалана- мыз. Органикалық және минералдық тыңайтқыштардыСТТ-4,2, 1-ПТУ-4, РПН-4 агрегаттарымен енгіземіз. Түқымдарды егіс алдында ОПС-2, ССП-1,5 іріктегішпен іріктейміз, улы препаратпен еңдейміз (ОРПТ-А).

Көкеністерді отырғызу, түқымдарды себу. Көкеніс дақылдарын әр түрлі тәсілмен егуге болады, бірақ меха-никаландыру жүмысына қолаилы егіс тәсілі жүиек ара- сы 70 см және ленталы әдіс (50-90 см). Кекеніс дақылда- рына арнайы сепкіштер қолданылады: СОН-2,8, СКОН- 4,2, СЛН-2А. СОН-2,8 сепкіші жүйек арасы 45, 70, 90 см және 25-Ь50, 50-90 см егеді. СКОН-4,2 егіспен бірге ми-

Ф

нералдық тыңайтқыштар себуге арналған. Жүііек ара- сы 45, 60, 70, 90 см. СЛН-8А сарымсақ егеді, жүйек ара-сы 45 см. Механикаландырылған көшет отырғызғыш- тар: СКК-6, СКН-6А, ені 4,2 м. Суару арықтарын біргежасаиды.

Егінді күту. Егінді күту жүмыстарына гербицидтереңдеу

Жүйекаралықоңдеу жүмыстары ГС-1,4, ГСД-1,4 қопсыт- қыштарымен орындалады, ал ПАУ-4, ПАУ-6 агрегатта- ры арамшеп жоюға қолданылады. Гербицид шашу үшін СЗС-10 ауылшаруашылық імашинасы қолдапылады.

19%

1

Суару. Механикаландыру арқылы суаруға арыққаз- ғыштар, сорғы станциясы, жаңбырлайтын суарғыштар мен суару машиналарын қолданамыз. Уақытша арық- тар қазу үшін Д-716 қазғышы, ал жаңбырлатып суару үшін ДДА-100МА агрегаты қолданылады. Суару кешен- дері 3 түрге бөлінеді: жүзіп жүретін, аударылып жүретін және тіркемелі сорғы. Суару кешендері су ашық болма- са жабық суару жүйелеріне түседі, одан кейін құбырлар арқылы егіске түседі. Көкөніс дақылдарына келте және ұзын суарғыштар қолданылады. Аударылып жүретін агрегатқа ППА-165 жатады, құбырының үзындығы 400 м-ге жетеді.

Өнімді жинау. Өнімді жинауға кешенді арнайы ма- шиналар қолданылады. Мысалы, орамжапырақты ТН- 12 агрегаттарымен жинайды. ПОРУ-2, ПНСШ-12 агре- гаттары қызанақ, қияр, баклажандарды жинайды. Та- мыржемістілерге СНУ-ЗР, СНУ-ЗС агрегаттарын қолда- намыз. Сәбізді ККУ-2 агрегатымен жинайды. Екпе жуа- ны жай комбайн ПКГ-1,4-пен ж инайды . Сарымсақты СНУ-ЗР-мен жинайды.

20

• 5I4

•I3

2-ТАРАУ

ЖЫЛЫЖАЙ

Топыракты табиғи арзан жылы биоотындарды пайда- ланып кыздырамыз. Парниктер конструкциясы бойын- ша әр түрлі келеді. Күн сәулесі мен биологиялық (көң, коқыс, органикалық қалдық) отындарды пайдаланамыз. Ж ылыжайлар әр түрлі болады, бірақ соның ішінде Қа- зақстанда көбірек қолданылатыны - ангарлық.

Қазақстанда жылыжайлардың әр түрлісі қолданыла- ды: пленкалы су сорғылы, пленкалы аркалық, кектемгі блоктық және гелпо жылыжайлар. Парниктер мен жы-лыжаиларды көкөніс егілетін егістерге жақын орналас- тырған жен. Учаске аумағына жақын (500 м) жер асты сулары төмен орналасқан (3-4 м), күн сәулесі бір қа.-тып- ты түсетін болуы керек және суық желден аулақ, суа- руға мүмкіншілігі бар және кіріп-шығу жолы ыңғайлы жерге орналастыру керек. Учаскеге жылыжайды дүрыс орналастыру өте қажет, себебі механикаландыру процес- тері (экскаватор, езімен жүретін машиналар: скрепер, грейдер) тиімді пайдаланылады.

Ж абық жайдың қүрылысы және көкөііістерді ондіру- өсіру технологиясы. Жабық жайлар салыну қүрылысы-на караи және көкөністерді өсіруге жасалған жағдаила- рына байланысты парниктер мен теплицалар болып екіге бөлінеді. Ж ылы топырактар: жасанды жолмен қыздыры- латын және қыздырылмайтын болып келеді. Ж ылы то- пырақты жайларга көкөністердің көшеттері, яғни ерто пісіп жетілетін көкөністер егіледі.

кФ

21

\

Көкөніс ш аруаш ы лы гы нда жабық жерлердегі көкөністерді өсірудің негізгі м а қса т т а р ы

1) Халық шаруашылығын көкеністермен мерзімсіз қамтамасыз ету.

2) Ашық жерлерге көкөністерді егу хмақсатында көкө- ніс көшеттерш дайындау.

3) Көкөніс ш аруаш ылығындағы өндірілетін, өсірі- летін көкөністердің түрлерін көбейту.

Ж ы лы жабық жерлер екіге бәлінеді:1) Ж ылитын.

Ф

2) Ж ылымайтын.%

Ж ы лнты н ж абы қ жерде топы рақты ң беткі қабатықазы лы п, оның орны биоотындармен немесе малдыңқиымен толтырылады. Ж ылнтын жерлердің беткі қаба-ты қара шіріндісі мол топырақпен жабылып, беті поли-этилен пленкаларымен жабылады. Мүндай жабық жер-лерде, аш ық жерлерде егілетін көкөніс көшеттері өсірі- леді.

Көкөністер өсірілетін парниктеріне қараіі ерте, орта- ша, кеш мезгілді болып үшке бөлінеді.

Ж ылымайтын жайлар - арнайы өңделінген егіс ал- қаптарына кекөністердің, бақша дақылдарының көшет- терін егіп, бетін полиэтшіен пленкалары немесе арнайы жасалынған сым қондырғылар арқылы жабамыз.

І І л е н к а л а р неліесе арнайы ж асалы нганж ылыж аіілар

Ж ылып екіге бәлінеді. Қысқы жы.яыжайлар жыл бойы көкө-

арналыпегілетін көкөніс көшеттерін дайындау үшін салынады. Ж ылыжайлар орнықты жағдайда орналасып, күн сөулесі жаңсы өтетін арнайы шынылармен немесе полиэтилен пленкалармен жабылады. Салынатын ж ы лы ж айларға

талаптар

22

1) Ж ылыжаи салынатын жер:а) оңтүстікке қаран еңіс;б) оңтүстік-шығысқа;в) оңтүстік-батысқа қарай орналасуы керек.2) Жер асты сулары 3-4 м тереңдіктен жоғары көтеріл-

меуі керек;3) Суармалы суменен толық қамтамасыз етілуі керек;4) Ж ақын жерде жабық жапды жылытатын жылу ор-

талығы орналасуы керек;5) Ж ылыжайға келетін жақсы орнатылған жолдар бо-

луы керек;6) Ж ақы н жерде көкөніс көшеттері егілетін ашық

жерлер болуы керек;7) Электрмен қамтамасыз ету орталығы жақын жерде

болуы керек.

Ж абы қ жердегі п іопырақт ың қцрамы, минералдыэлемент т ерге сцрамдылыгы

Ж ы л ы ж а и л а р мен п ар н и к тер д щ топы рағы ны ң қүрамы жеңіл, ауа алмасу, су өткізгіштік қасиеттері жо- ғары, бактериялық ауру қоздырғыштар мен саңырауқү- лақтардан таза болуы керек. Көкөніс зиянкестері жайла- нып алмаған, яғни қоныстанбаған болуы керек. Жылы- ж айлар үш ін өзен бойындағы күм, ж ы лқы қиы ны ң шіріндісі, кәдімгі қарапайым топырақты алдын ала қысқа қарай дайындап, қысқы жағдайда тоңдыру керек. Кек- темде жылыжайдың топырағының беткі қабатын 25-35 см болатындай етіп, дайындалған жылқы қиы немесе басқа да биоотындармен 20-30%-дық мелшерде, қара шірінді қүрамы 12-15% -дай, топырақтыңорташа тығыздығы 0,4-0,6 г/см^ ылғалдылығы 48-50% -дай етіп дайындауымыз керек. Ж ылыжайдыңтопырағының қүрамында, яғни ор-таша 1000 грамм топырақтың қүрамында азот (іҮ) 20-30 мг.

калий (К) 30-50 мг, магний (Мё)болуы керек.

Суда өте тез жақсы ыдырайтын түздар 0,7-1,2%-данЖ ылыжайлардың беткі

23

\

батын 1-2 жылда, төменгі биоотындың қабатын 3-4 жыл- да ауыстырып отыру керек. Себебі ең негізгі мақсат - ж ы лы ж айды ң топырағының қүнарлығын саңтап қана қоймай, жоғарылату; топырақта өмір сүретін көкөніс зиянкестерінің қоныстануына, олардың көбеюіне және бактериялың споралы ауру қоздырғыштарға, саңырау- қүлақтардың өсіп дамуына топырақта жол бермеу. Жы- лыжаііларда көкөністерді өсіру кезінде микроэлемент- терге өте бай кешенді тыңайтқыш тарды ңолдануымыз керек. Мысалы: Нитроаммофос - 22% , РО 2,2% . Ка- лий хлор 2% , магний 1% , мыс 0,1% , мырыш 0,2% , мар- ганец 0 ,2% , бор 0 ,2% , молибден 0 ,05% . Бұл тыңайт- қыштар жылыж айларда көкөніс көшеттері егілгеннен кейін 1 айдың ішінде 5-6 г-нан 8-10 г аралығында 1 м^-ге суға араластырылып берілуі керек. О рганикалық ты- ңайтқыштарды, яғни қүс садырасын 15-20 есе, шошқа қиына 10-15 есе, ж ы лқы қиына 6-10 есе суға араласты- рып көкөністерді қоректендіруіміз қажет. Минералды элементтермен қоректендіру м ақсаты нда х и м и ял ы қ ты ңайтқы ш тарды ж үйел і түрде алмастыра отырып, органикалық тыңайтқыш тар қоспалары топыраққа ен- гізілуі тиіс. Егер көкөністерді бүркіп шашып қоректен- діретін болсақ, мысалы, 10 л суға 10-12 г суперфосфат, аммиакты селитра немесе несепнәрді (карбомид) 10 л суға 5-7 г қосу арңылы ңоректендіруге болады. Мыса- лы: қызанақты бүркіп шашып қоректендіретін болсақ, 10 л суға 8-10 г суперфосфат, аммиакты селитраны 10-15 г 10 л суға еріту арңылы ңоректендіре аламыз. Бұл жұмыс- тар кешкі салңын мезгілде атқарылуы тиіс. Себебі күн-нің ыстық мезгілі ңызанақты күйдіріп залал келтіруі мүмкін.

Ж абы қ жерлерде өсірілепіін көкөністердің зиянкест ер ім ен х и м и я л ы қ ж олмен кцресу

1) Күздің күні көкөністерді жинап болғаннан кейін танаптарды көкөніс ңалдыңтарынан, басңа да өсімдік қалдықтарынан тазалау қажет.

24

2) Ж ылыж ай ішіндегі колданылатын инвеньтарлар- ды, ыдыстарды, қүрал-жабдықтарды 2% -дық форма- линнен, 0 ,3% -дық кельтанмен, 0 ,5% -дық карбофоспен бүркіп шығу арқылы залалсыздандыру керек.

3) Топырақты 5-10%-дық формалинмен Ім^ жерге 1 л, карбофоспен 1 м жерге 250 мл-ді бүркіп шығу арқылы залалсыздандыру керек.

4) Қызанақ, қиярлардың түқымдарын 50-52° С темпе-ратурада 1 күн қыздыру керек және 78-80° С температу- рада 2 күн қыздырып, одан кейін 65%-дық фентиурам- мен (4 г) Ік г түқымды араластырып залалсыздандыру керек.

5) Ж ылыж ай ішіне жылыжай жүмыскерлерінен бас- қа адамдардың кіруіне рүқсат етілмейді.

6) Ж ылыжай жүмыскерлері арнайы жасалынған киім- дермен жүмыстарьш атқаруы тиіс.

Ж ылыжайларды алғашқы кезден-ақ, өрмекшіге, кэ- неге, бақша битіне, темекі трипсіне, жылыжай көбелегі- не, қияр масасына және нематодаларға, т.б. зиянкестер- ге қарсы химиялық препараттармен залалсыздандыруы- мыз керек.

Мысалы: 0,1-0,15%-дықакрекспен, 0 ,15% -0,2% -дық кельтонмен, 0 ,2% -дық тедионмен, 0 ,2% -0 ,3% -дық кар- бофоспен, 0,15% -дық октеллин және немотодтарға қар- сы 1 м жерді 200 мл тиазонмен залалсыздандыруымыз қажет. Саңырауқүлақты бактериялық ауруларға (ант- ракноз, тамыр шірігі, бактериоз және ақ үнтаққа) қарсы0 ,4% -дық цинобинмен, 0 ,4% -дық хлорлы мыс тотығы- мен, 0,1% -дықтожинмен, 0 ,05-0 ,1% -дық фундозолмен және 0 ,1-0 ,15% -ды қ каротинмен залалсыздандыруы- мыз қажет.

Ж абы көсірілетін көкөніс көш еттерін осіру, өндіру,

даііындау технологиясы

Көкөністермен айналысатын кооперативтер аш ы қ жерлерге 90% кошеттерді жабық жерлерде өндіріп альш,

25

\

одан кейін ашың жерлерге егіп өсіреді. Көкөніс көшет- терін жабық жерлерде 25-60 күн аралығында өндіріп, өсіріп одан кейін ашық жерлерге егеміз. Көкөніс көшет- тері үш мерзімге лайықты өсіріліп, өндіріледі.

1) Ерте пісіп жетілетін мерзімді.2) Орташа пісіп жетілетін мерзімді.3) Кеш пісіп жетілетін мерзімді.Ж абы қ жерлерде бірінші ж ағдайда көкөністердің

түқымдарын арнайы дайындалған қара шірікті топы- раққа егіп, одан көшеттердің тамырлары түптеп жақсы дамып өсу үшін екінші бір жерге ауыстырып егіп өсі- реміз. Кейбір жағдайларда мүмкіндік болған уақыттар- да қолдан жасалынған қағаз ыдыстарға егіп өсіреміз. Экономикал’аіқ пайдасы тиімді болу мақсатында ашық жерлердегі егіс алңаптарында және полиэтилен пленка астында егуге болады. Ерте өнім алу үшін қиярды, қа- уынды ж әне қарбызды да арнайы ж асалы нған ңағаз ыдыстарға егіп өсіріп дайындаймыз. Көкөніс көшетте- рін өсіретін топыраңтың қара шіріктік ңүрамы 10-40% аралығында, топыраңтың механикалың ңүрамы жеңіл, жүмсаң, суды жаңсы өткізетін жөне топыраңтағы ауаайналым жағдайы 10-20%-дық мөлшерден аз болмауы шарт.

температуралықкүнсүйгіштігіне байланысты 3-ке белінеді.

1) Суыңңа төзімді кекөністер түнгі мезгілде 4-6° С-қа,күндізгі мерзімде 10-12° С-ңа шыдамды келеді. Мыса- лы, орамжапыраңтың барлық сорттары жатады.

2) Суықңа ж арты лай төзімді кекөністер: пияз, кек шеп, балдыркөк, асхана ңызылшасы түнгі мезгілде 12- 14 С-ңа, күндізгі мезгілде 16-18° С-қа тезімді.

3) Күнсүйгіш есімдіктер: қы занақ , бүрыш, балгар бүрышы, бақша даңылдары күндізгі мезгілде 24° С-ты ңажет етеді. Ауа райы бүлтты мезгілдерде - 16-18° С.

Көкөністердің көшеттерін ашың жерлерге егу үшінжылыжайдың температурасын төмен түсіріп көшеттердішыныңтырамыз, шыныңтыру уаңыты 7-10 күн аралы-ғында. Кешеттерді аш ық жайға ауыстырып егілетін күні26

ж ы лы ж ай температурасын көтеріп, аш ы к ж аиларға ауыстырып егеміз. Кекеністер егілетін егіс алкаптары топырағының ылғалдылығы 55-65% болуы керек. Топы-рактыңылғалдылығын 55-65% аралығындасактау үшінекі рет жерге 10-11 литр сумен суарамыз. Суарудың1-кезеңі мен 2-кезеңі аралығы 10-11 күн болуы қажет.

Жылыжайлардаерекшеліктері діен әдістері

• $

Коке*ЯІС-терліңТМ)ЛОрІ

Кошеттер- ДІН жосыКуБесебімен

____ .—4.Ертс

! пісстін

і_ пырак IОрташа.

кеш пісетін

орамжа* і

пырақ і

Ерте пігетін

кызлиақ

Ертеп ісе /н :

баклажац і Ерте ,

I пісе/ пI б ү р ы т__і

* Кызанак

БаклажанI

15-60

35-45

55*70

55*65

10-50

50-5550-55

Өч'іру,ө іи ір у

одістері

Қорок- ТІК п с у аймлгы

Ж еко ыдыс тлрга

кош іріп отыр ган

6x6

Кошіріліп отьгргы іыл ган кошет-

тер; 5 x 5 -іхО

Ж еке ыдыс/га кош іріп

отьу^ г.ін Ж еке

ыдыстар* сыз

8 x 810x10

-4, -

ім" жерге сеоілетіи түкымнып мвлшері гесебім ен

6 x 6 7x7

Ж .'кеыдыстар*

сызКошіріп

I . •. __ і_____. г , •

Квшеттердің всетін жер анмагы м“

Тбпыраккаегілетіи

түқымнынсалм агы гр

есебімен

•1—

5 x 5 6 x 6

1 6 x 6

^ 5x5 І х о ТІхІ 5x5

1 м' -ЖОрДС-гі і-:о'шет-

тердіцсаны

і

1і•

1

12-20

4

%%

Ч

*

— * ♦ 1

1

• : 50 -110 1

15-20

1%1

1

[1 3-5 110-200

1

41

%

1

- - - — ^ - - - - - - - ^

1•

(

8 -10 - 50 80

_ _ _ _ _ _ _ _ _ -

1

12-16ч

1

1

' 80-2(Ю

15-20 4 1 "8 110-200•

-1• 2-3 250-27(1

• 3 1 ‘ 300 100• 7-8 ’ 100-.'.00

• 27

\

3-ТАРАУ II

ОРАМЖАПЫРАҚТЫ КӨКӨНІСТЕР ТОБЫАЙҚЫШГҮЛДІЛЕР ТҮҚЫМДАСЫ

Орамжапырақ (капуста белокочанная) - Вгаззіса сарііаіа

Бұл әсімдік адам организмі үшін үлкен рел атқара-ды. Құрамында минералды заттар, көмірсулар, азоттызаттар мол. Диеталық, емдік ңасиеттері де аз емес. Оныңтіндерінде В, В^, В,^, Р Р , К, У витаминдері, изонит, био- тин кездеседі.

О р а м ж а п ы р а қ т ы ң б о т а н и к а л ы қ ж әне биология- лы қ ерекш еліктері. Сабағы келте, жартысында қауда- ны орналасңан, сабағының теменгі ж ағы нда жапырақ- тары орналасңан. Ерте пісетінінде 10-15 ж апы рақ, ор- ташасында 20-25, кеш пісетінінде 22-35 ж апы рақ ор-наласқан. 28

Қаудан сабақтың үстіңгі жағында орналасады, жа- пырактары бірінің үстіне бірі орналасқан.

Орамжапырац — суыққа төзімді өсімдік. Түқымдары2-3° С-та көктейді. Көшеттері жақсы өсуі үшін 12-15° Сжылу қажет етеді. Ал 25° С ыстық өсуіне кедергі жасай- ды. Ылғалсүйгіш өсімдік. Қауданын байлау кезінде кү- ніне 10 л су талап етеді, топырақтың ылғалдылығы 80% болу керек. Күн сүйгіш «үзақ күндік» өсімдік. Ж еңіл қүмды, ауыр балшықты тасты жерлерде өспейді. Топы- рақтың қүнарлығының жоғары болуына тәуелді болады.

Орамжапырақ негізінен айқышгүлділер түқымдаста- рына жатады, айқасы будандасады. Орамжапырақ - екі жылдық өсімдік, бірінші жылы жемістерін түзеді, яғни сабақтары мен қаудандарын түзеді, екінші жылы жақ- сы дамып, бойы 1 м 0,75 см-ге дейін өсіп гүлдеп, түқым- дарын түзеді. Орташа өнімділігі 20-30 т /га , жоғарғы өнімділігі 60-70 т 1 га-дан өнім алуға болады. Орамжа- пырақ ақ қауданды, қызыл қауданды, түрлі түсті қау- данды, савойлік, брюссельдік, пекиндік болып бірнеше түрлерге бөлінеді.

О рамж апы рақт ы ң тцрлері

Ақ қауданды орамжапырақ. Әнімділігі жоғары оол- ғандықтан Оңтүстік Қазақстан аудандарының ауа райы- на бейімделген. Өсіп дамуы тиімді болғандықтан егіп өсіреді. Орамжапырақтың адам организміне диеталық және емдік қасиеттері бар. Орамжапырақтың қүрамын-

2, РР, ви-таминдері және де көптеген ферменттер кездеседі. Орам- жапырақтың химиялық қүрамы оның түрлері мен өсу аймақтарына, өсірудің агротехникалық іс-шараларына

органикалық

байланысты өр түрлі болады.А ц цауданды орамжапырацтыц турлері:1 ) Б а ги р а лы ц т ур і Түркіменстан ғылыми зерттеу

институтында өндірілген. Орташа күндік өсімдік, өсіп даму, пісіп жетілу кезеңі 105-150 күн аралығында. Жа-

жасыл29

\

лып келеді. Қауданның тығыздыгы орташа, салмағы 22,6 кг. Өнімділігі 35-40 т/га-ға жетеді, ңүрғақшылыңқг төзімді. Оңтүстік Қазаңстан, Қызылорда облыстарында аудандастырылып өсіріледі.

2) Июньдік ( М аусы мды ц) - ерте пісіп жетілетін орам- жапырақ түрі, қаудандары шағын, дөңгелек, түсі ашық- жасыл, салмағы 1,9-2 кг, өнімді.яігі 40-60 т/га. Алматы, Қызылорда, Ж амбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарын- да аудандастырылып өсіріліп, өндіріледі.

3) Бірінші грибовтыц-147 — ерте пісіп жетілетін 95- 120 күндік орамжапырақ. Ж апыраңтары дөңгелек, ша-±ыи келі ен жасыл түсті, сырты жылтыр, орташа салмағы 1,2-1,5 кг, өте тығыз қалыптасңан. Өнімділігі 1 га-ға 45- 50 т-ға дейін. Қ азаң стан н ы ң барлы ң айм аңтары ндаөсіруге бейімді болып келеді.

4) Ерте кундік - Мәскеудегі Бүкілодақтың ғылыми- зерттеу институтында өндіріліп ш ығарылған. Вегета- тивтік пісіп жетілу кезеңдері 80-100 күн аралығы, жа- пырақтары шағын, түсі аш ық-жасыл, сырты жылтыр, қауданы өте тығыз қалыптасңан, орташа салмағы 0,8- 1,2 кг, өнімділігі орташа, 1 га-дан 27-35 т өнім алуға бо- лады . Қ азаң стан н ы ң А лм аты , А ты рау , Қ арағанды ,Ақмола, Қостанай, Павлодар облыстарында аудандас- тырылып егіліп, өсіріледі.

5) Т аш кент т ік-10 - Өзбекстан Республикасының ғылыми-зерттеу институтында өсіріліп шығарылған, ор- таша пісіп жетілетін 125-140 күндік орамжапыраң. Жа- пырағының түсі жасыл-сүр немесе ашық жасыл, қаудан- дары өте тығыз ңалыптасңан, орташа ңауданның салмағы 3,1*3,0 кг, өте жоғары өнімді, 1 га-дан 70-100 т өнім алуға болады. Жамбыл, Оңтүстік Қазаңстан облыстарында ау- дандастырылып егіліп, өсіріледі.

6) А ст аналы ц ~ Украина мемлекетінің ғылыми-зерт- теу институтында өндіріліп ш ығарылған. Вегетация- лық өсіп дамуы орташа 135-140 күн, ңою жасыл түсті, ж апы рақтары ны ң ү.пкендігі орташа, қаудандары өте тығыз ңалыптасңан, қаудандарының орташа салмағы 2,5-3,5 кг, өнімділігі өте жоғары, 1 га-дан 80*100 т өнім

30

алуға болады. Атырау, Ақмола, Жамбыл, Алматы, Қы- зылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандасты-рылып осіріліп, өндіріледі.

Агротехиикасы. Ауыспалы егісте алғы дақылдары:бүршак, жуа, қияр, сәбіз, қызанақ, картоп. Күзде алғы дақылды жинағаннан кейін 27-30 см тереңдікте сүдігер жыртамыз. Ерте көктемде топырақтың беткі қабатын тырмалаймыз. Яғни, 12-18 см тереңдікке қопсытамыз- да, 10-12 см (ауыр топырақта) тырмалаймыз. Орамжа- пырақ органикалык және минералдық тыңайтқыш қа төуелді. Әсіресе, жаңа көңге. Топыраққа 200 кг аммиак селитрасын, 300 кг суперфосфат, 200 кг калий түзын ен- гіземіз. Көң мен калий тыңайтқыштарын және фосфор- лы тыңайтқыштарды сүдігер жырту алдында топырақ- тың беткі қабатына себеміз. Орамжапырақты көшеттері және түқымдары арқылы егіп өсіреміз. Көшетті жабық жылы жерлерде өсіріп, ерте көктемде егіс алқаптарына егеміз. Ал орташа мерзімдік орамжапырақ түр.перін нау- рыздың аяғында егеді, кеш пісетіндерін мамыр айының ортасында егеді. Ерте пісетін түрі: Номер первый; орта- ша пісетін сорттар: Слава, Ташкентская 10, Багирская; кеш пісетін: Завадовская, Багирская 1. Егіс қатарара- лығы 60x70 см, өсімдіктер аралығы 25x30 см. Жоғары өнім алу үшін топырақтың ылғалдығы 80%-дан төмен болмау керек. Қазақстанда ерте пісетін орамжапырақ- ты 6-7 рет суарады, кеш пісетіндерді 12-13 рет суарады. Көшеттерді отырғызғанда және қаудан байлағанда суды көбірек беру керек. Ж үйекаралық қопсытуды алғаш 5-6 см тереңдікте, кейін 10-12 см тереңдікке жасаймыз. Қатараралык қопсыту жүйектер жапырақтан көрінбей қалғанша жасалады. Арнайы қопсытқыш техникалар арқы лы жүйектерді қопсытып, топырағын өңдейміз.О рамжапырақтың піскенін қаудандары тығыздалып,көлемі үлкен болғанынан білеміз. Ерте пісетіндері ма- мыр айынан бастап шілдеге дейін, кеш пісетіндері қазан айынан бастап қарашаға дейін піседі. Орташа өнімі -470-640 ц/га.

31I

Көкөніс ш аруаш ылығының енімдерін сақтау. Орам жапырақтың сақталуы оның биологиялық ерекшелігі- не байланысты: орамжапырақта тіршілік қүбылысынынтыныш тық күиге кешуі оолмаиды, жинағаннан кеиін де есімдіктің тебе бүршігі өзінің тірш ілік кезеңін жо- ғалтпайды. О рамжапырақ қаудандарын сақтау үшін қолайлы температура 0-1° С, қысқа мерзімге - 1,5 С-қа

©дейін темендетуге болады. Температураны 0 С-қа жоға- рылату түрлі кеселдердің дамуына әкеп соқтырады. Орамжапырақтың езінен ылғал бөліп шығаруы күзде күніне 800-1000 г /т , қы ста - 500-600 г /т . Коймадаауаның қатты ылғалдануы қоима дуалының суланып,

Ф

саңырауқүляқты аурулардың шығуына әкеліп соқтыра- ды. Өнімді жинау кезінде механикалық зақымданудан сақтау керек. Қоймаға сақтауға келемі біркелкі, ауру- ларға ш алды қпаған , кеселдермен, зиянкестермен за- қымданбаған, механикалық жарақат алмаған қаудандар іріктеліп алынады. Оте үлкен қаудандар үзақ сақталу кезінде ж ары лы п, сыртқы тауарлы қ түрін ж оғалтуы мүмкін. Қауданның жабын ж апы рақтары н тазалауға болмайды. Сыртқы жабын жапырақтар сақтау барысын- да түрлі ауруларға тезімді келеді. Орамжапырақты ар- найы желдеткішпен жабдықталған қоймаларда сақтау кеңінен қолданылады. Аш ық күндері жиналған, зақым- данбаған, іріктелген орамжапырақты ТЗК-30, СТХ-30 тасымалдауыштармен биіктігі 2,5-3,0 м етіп жинайды.

О рамж апырақтың кеш пісетін сорттарын тоңазыт- қыштарда мамыр айына дейін сақтауға болады. Орам- ж апы рақ толтырылған контейнерлерді 4-5 кабат етіп камерағаорналастырыпсақтаймыз. Қаліындығы 100-150мм полиэтилен пленкаларға салып сақтау да ете тиімді бо- лып отыр. Сақтау мерзімінде қойманың температурасы үнемі бақылауда болады. Ш іріп, бүзыла бастаған қау- дандарды шығарып тастайды. Тоңазытқышта сақталған өнімнің ш ығыны өте темен болады. О рамжапырақты бурттарда сақтау да жақсы нәтиже береді. Бурттардың үзындығы 12-15 м болуы керек. Екі жағынан ауа алма-

32

' сып түратын мұржа қалдырады. Еденге сабан төселіп, > қолмен қатарластырып қойып шығады. Келесі қабаттар . қатталғанда әрбір қаудан 4 төменгі қауданның үстіне I орналасуы керек. ГРО сақтау (газбен реттеу ортасы) % :

СО - 4; О - 5; - 91. Мұндай жағдайда ауаның темпе-ратурасы 2-3° С-та орамжапырақ қауданын 8-9 айға дейін

* сақтау мүмкін. Өнімнің тыныштық сақтау кезеңі арта- ды, қаудан жарылмайды, өнімнің түсімі артады (97%).

4,Ч

Орамж апыраңты өңдеу

О рам ж апы рақты ашыту. О рамжапырақты ашыту үшін қүрамында 4-5% қанты бар, кеш пісетін сорттары таңдалып алынады. Орамжапырақты ағаш күбілерде,

, бөшкелерде, кірпіш және бетон кеспектерде ашытуға болады. Кеспектердің сыртқы бөлігі майлы бояулармен боялып, жан-жағы асфальттанады. Түбі салқындатыла- тын жер асты бөлмелеріне түсіп тұрады. Кеспектердің ішкі бөлігіне жүқалап Аг Б маркалы парафин тегіс етіп

: жағылады. Ж аңа ыдыстарды пайдаланудан бұрын сал-4

қын су толтырып, 5-6 күн қойып қояды. Осылай суын бір- I неше рет ауыстырады. Сулы ыдысты бір күн бойы 30 г күкірт жағып түтінде булайды (50 г/м^). Ашыту үшін

І 150-200 кг бөшкелер пайдаланылады. Ж аңа бөшкелерді суға салып қою керек. Пайдаланып жүргендері мұқиятФ

тазартылып жуылады. Тазартылған бөшкелерге пара- фин жағылады, 50^ жағыльш булайды. Орамжапырақ- ты ашыту технологиясы төмендегінше: қауданды тазар-

: ту, жуу, тазалау, сәбізді майдалап турау, орамжапырақ- ты турау, тұз және басқа қоспаларды даярлау, барлығын ыдысқа жайғастыру, араластыру және нығыздау, ашу жағдайын бақылау және реттеу, ыдысқа шығарьш салу жұмыстары атқарылады. Орамжапырақты қолмен таза- лайды. Тасымалдауыштың жанында түрып адамдар пы- шақпен сыртқы жабын жөне жертаған жапырақтардан тазартады. Тазартылған өнімді арнайы турағыш маши- наларда турайды. Туралған массаның көлемі: ені 5 мм, жуандығы 3 мм. Сонымен бірге жуьш тазартылған сө-

3-0180 33

бізді де көкөніс турауыш машиналарда ені 3 мм, ұзын- дығы 5-40 мм аспаіітындай етіп турайды. Түз елеуіштен өткізіледі. Өткізіліп болған соң металл қалдықтарынан магнитті пайдалана отырып тазартылады. Даяр болған қоспаларды араластыра отырып ыдысқа саламыз. Орам- жапыраққа өз көлемінен 3% сәбіз, 1,8-2,0% түз қосылады. Сәбізді 2-3 есе арттыруға да болады. Сонымен бірге 8% тәтті қы ш қы л алма, 2-3% мүкжидөк пөн қызамық араластырылады. Хош иісті жебіршөп түқымы 1 т-ға 0,5 кг араластырылады. Түбіне орамж апырақ ж апы рақтары төселген ыдыстарға жіктелген орамжапырақ салынады. Әрбір бөлікке мөлшерлеп түз және т.б. қоспалар қосы- лып араластырып отырылады. Орамжапырақты аралас- тыра отырып, қатты нығыздап селін шығарады. Сөл бөлу арқылы анаэробты жағдай тудырылады. Кеспек ернеуі- нен 0,5 м жоғары етіліп толтырылады. Ыдыс ернеуі фа- нермен көтеріледі. Үстін жапырақпен, матамен жауып, бүрандалы еңгіш қойылып сөл бөлінгенше езеді. Бөлін- ген сөл сыртқа төгілмеуі керек. Орамжапырақтың беті сөлмен жабылған соң анаэробты жағдайда сүтқышқыл- ды ашу процесі жүре бастайды. Бөлінген сөл лайлана- ды, газ көпіршіктер пайда болады, кейін ақ көбіктер шы- ғады. Ашу процесі жылдамдайды. Температураға бай ланысты ашу 10-30 күн аралығында жүреді. Ашу үш іі қолайлы температура 16-20 С. Ашу кезінде түздықтыі- қы ш қы лы н үнемі тексеріп отырған жөн. 0 , ^% пайдс болған көбікті тазартып отыру керек. 1 т аш ытылғаі орам ж апы рақ даярлау үш ін 1089 кг ш ектелген таз; орамжапырақ, 30 кг сәбіз, 17 кг түз жүмсалады.

О р ам ж ап ы р ақ ты ң тү қ ы м ы н д аяр л ау . Түқы мды і орамжапырақты өсіру үшін мамыр аиында көшеттерд отырғызу ж ақсы нәтиже береді. Оны үсік шалмай тү рып қоймаларға жинау керек. Оны жапырағымен қой маға жеткізеді. Қоймаға қояр алдында 2-3 жабын жапырақтарын қалдырып, қалған ж апы рақтары н тазар тады. Түқы мды қ орам ж апы рақты көкөніс сақтайты: қоймаларда сақтайды. Тереңдігі 35-40 см, ені - 0,8-1 і

34

орларда да тамырын төмен қаратып, бір қатар етіп қо- йып сақтайды. Түқымдық орамжапырақ отырғызыла- тын танапты күзден бастап даярлайды. Сүдігер жыр- тар алдында танапқа 3-4 ц /га суперфосфат, 1-1,5 ц /га калий түзы себіледі. Ерте көктемде 2-4 ц /га аммиак се- литрасы, 1 ц /га суперфосфат беріледі. Отырғызар ал- дында орамжапырақ қауданын 4-ке бөліп, қүнарлы то- пырақта шашақ тамырлар өскенше өндіріледі. Шашақ тамырлар пайда болған кезде 70x50 см арақаш ықтықта қолмен отырғызып шығады. Түқымдық орамжапырақ- ты 5-7 рет суарады, 2 рет топырақты қопсытып шыға- ды, 2-3 рет арамшөптен тазартады, 2 рет үстеме қорек береді. Б ірінш і қорек аммиак селитрасы 1-2 ц /га өсе бастағанда беріледі. Екінш і 1-1,5 ц /г а суперфосфат,0,5 ц /га калий түзы гүлдей бастағанда беріледі. Түқым біркелкі піспеуіне байланысты 2-3 рет жинайды. Тү- қым бүталарын кесіп немесе ж үлы п алып қырманда кептіреді. Комбайнмен немесе трактор дөңгелегімен бастырады. Бастырылған түқымды ОВ-10, ОСМ-4,5 ас- тық қалдықтарын тазартқыш машиналарда тазартады. Түқымның орташа өнімділігі 4-5 ц /га қүрайды.

9

Ораліж апырақтың зиянкест ері мен аурулары

Елімізде көкөніс дақылдарының өнімділігі зиянкес- тер мен ауруларының әсерінен жылына 30-38% төмен- дейді. Көкөніс дақылдарына зиян келтіретін зиянкес- тер мен аурулардың негізгі түрлерінің биологиясы мен зақымдау түрлерін және күресу шараларын осы анық-тамадан оқуларыңызға болады.

1. Орамжапырац биті {Вгеиісогіпе Ьгаззіса). Теңқа-наттылар отрядына, биттер туысына жатады. Барлық ай-қышгүлдер түқымдасына жататын өсімдіктерді зақым-дайды. Өсімдік шырындарын сорады, нәтижесінде өсім-дік жапырағы сарғайып немесе қызарады, жапырақта-рының шеттері төмен қарай ширатылады. Зақым келті-ретін ересек биттер және олардың дернөсілдері.

35

Ересекбит- ақшьиі-жасыл түсті, үзындығы мм.Аналық бит - қанатсыз немесе қанатты, үзындығы 2,15 мм. Басы және аяғы қоңыр түсті. Арамшөптердің сабақтары мен жапырақтарында және орамжапырақ қауданындажүмыртқалары қыстап шығады.

Орта А зияда ан алы қ бит ж әне дернөсілі қы стауымүмкін. Көктемде қыстап ш ыққан жүмыртқадан шық-қан қанатсыз дернәсіл партогенезді жолмен көбейіп, ай-қы ш гүлдер тү қы м д асы н а ж ататы н арам ш өптерм енжәне орамж апы рақ көшеттерімен қоректенеді. Әрбіраналық үрықтанусыз 40-қа ж уы қ дернәсіл туады. Ж аз-дың ортасында қанатты даралар пайда болады, орамжа-пырақтан басқа айқыш гүлдер түқымдастарына үшыпбарьш зақымдайды. Олар партогенезді жолмен көбеюдіңалғашқы үрпағын таратады. Ж ы л бойы 15-ке дейін үр-пақ беріп, көбейеді. К ү з д е аналық жөне аталық биттерүрпағы пайда болады. Үрықталған аналық бит орамжа- пырақ қауданына немесе айқы ш гүлдер түқымдасына жататын арамшөптерге ж ылтыр қара жүмыртқа {үзын-

саладыКцресу шаралары:

арамшөптердіқалдықтарьш

2) Х им иялы қ күресу шарасы арқы лы афицидтердібүркіп шашу.

2. А й ц ы ш г і іл д е р цандаласы {Еигусіепіа оіегасеа).Ж артылай қанаттылар отрядьша жатады. Ересек қанда-ла жасыл немесе қызыл-сары түсті; үзындығы 6-10 мм.Арқасьшда қызыл-ақ түсті дақ немесе жолағы бар. Күрсақбөлігінде үш бүрышты қалқасы бар. Ересек қандала жа-пырақ астында қыстап шығады. Көктемде арамшөіггер-мен қоректенеді, одан кейін егістікке ауысып қоныста-нады. Үрықтанып жапырақ астына екі қатар 12 жүмырт-қа салады. Ол 15-20 күнде дамып жетіледі. Жүмыртқа-дан шыққан дернәсілдер, ересек қандала өсімдік жапы-рақтары мен гүл түзетін сабақтарының шырындарыменқоректенеді. Зақымданған жапырақтары сарғаяды, бітеугүл мен гү.тідері қурап түседі. Ж ас орамжапырақтың же-міс түзу қабі.яеті нашарлайды.

36

Куресу шаралары:1) Арамшөптермен күресу, жерді терең жырту.2) Түқымдыққа егілген алқапты улы химикаттармен

бүркіп шашу.3. А йцы ш гцлдер бцргесі (РһуІІоіиіе петогит). Жа-

пырақ кеміргіштер туысына жатады. Өте майда қоңыз- дар: үзындығы 3,5 мм. қанаттары қара-сары жолақты немесе жасыл-көк түсті болады. Артқы аяқтары секіру- ге бейімделген. Дернәсілдері үзын, сары-жасыл түсті, Топырақтың беткі қабатына шығып арамшөптермен қо- ректенеді. Айқышгүлдер көшеттерін отырғызғанда егіс алқабына ауысады. Топыраққа жүмыртқасын салады. Қоңыздар топырақта жүріп өсімдік тамырларын кемі- реді. Ж үмы ртқасы 3-12 күнде, дернәсілі 15-30 күнде дамиды. Қуыршақтану 7-17 күндерде топырақта өтеді. Ересек қоңыздар жапырақтарды зақымдайды, нәтиже- сінде жапырақтарда саңылаулар пайда болады. Дернә-сілдері тамырды зақымдаиды, өсу нүктесі зақымдалған көшеттер өледі.

Кцресу шаралары:1) Арамшөптерді жою.2) Топырақты терең жырту, уақтылы егу.3) Өсімдіктерді инсектицидтермен бүркіп шашу.4. Орамжапырац көбелегі (Ріегіа Ьгаззіса), Қабыршақ-

тылар отрядына жатады. Көбелегінің қанаттары ақ түсті. Алдыңғы қанатында қара екі бүрышты дақ бар. Қанаты- ның үзындығы - 50-60 мм. Аналығының қанатында екі домалақ дақтары бар. Ж үлдыз қүрттары сары-жасыл түсті, қара дақтары және сары жолақтары бар, үзындығы 40 мм-ге дейін. Ағаштарда, қорада, т.б. жерлерде қуыр- шақтары қыстап шығады. Сәуір-мамыр айларында көбе- лек үшып шығып, өсімдік гүлдерінің шырындарымен қоректеніп, айқышгүлдер түқымдас өсімдіктердіңжапы- рағына жүмыртқа салады. Аналық көбелек барлығы 25- бОданажүмыртқасалады, ол 6-18күнде дамиды. Жүлдыз қүрттары жапырақтармен қоректеніп, тек жапырақтың жүйкесін қалдырады. Талдар мен қораларда қуыршақта- нады. Қуыршақтану 10-17 күнге созылады.

37

Курвсу шсірсіясіры:1) Арамшөптерді жою.2) Өсімдік қалдықтарын жинау.3) Инсектицидтермен бүркіп шашу.

Орамжапырақгпың аурулары

1. Орамж апырац киласы - цозды руш ы {РІа§то<іі- орһога Ьгаззіса). Орамжапырақтың тамыр жүйесі заңым- данады. П аразит әсерінен өс ім д ікт ің тамы р ж үйесі ісінеді. Заңымдалғаннан кейін 9-10 күнде ісіктер паида болады. Ісіктер түсі ңарайып, шіриді. Топыраң бетіндегі өсімдік жаңсы жетілмейді немесе қаудан дүрыс түзіл- мейді. Ауру ңозды руш ы - топы раң саңы рауңүлағы . Аурулар зооспоралар арқы лы таралады. Зооспораларесімдік тамырларының талшықтары арқылы ңаудандар- ға енеді. Аур- ' ңоздырушы паразит топырақта 6 жылғадейін сақталады.

Куресу шаралары:1) Ауыспалы егісті саңтау.2) Қышңыл топыраңтарға әк шашу.3) Заңымдалған есімдіктерді ңазып алу.4) Арамшептерді, есімдік қалдыңтарын жою.5) Жерді терең жырту (37 см).2. Орамжапырац т ам ы р шірігі {Оірісііит Ьгаззісае).

Бүл аурумен орамжапыраң кешеттері зақымдалады. Та- мыр мойыны қарайып шіриді. Ауырған есімдіктің та- мыр жүйесі жаңсы жетілмейді. Кешеттер оңай жүлына ды. Үлкен есімдіктер заңымдалмайды. Ауру таратушы - топыраң және есімдік ңалдыңтары болады. Ауырудың кебеюіне ңолайлы жағдай — ылғалды топыраң.

Куресу шаралары:1) Кешеттерді тығыз орналастырмау.2) Қажеттен артық суғармау.3) Егуден бүрын үрыңты еңдеу 80% с.п ТМТД (8 г/кг),

фентиурам (3 г/кг).3. Ф оммоз немесе ццргац шірік, Ауру қоздырушы са-

ңырауқүлақ — Рһ]пісі ііті§сіпі , Өсімдіктің ба.рлық мүшө

38

лері және барлық даму кезеңінде ауруға шалдығады. Ауруға піалдыққан көшеттерінің тамыр мойындары- ның тіндері өледі. Ж апырақтары мен сағаларында ақ- шыл дақтар пайда болады. Көбінесе кекеніс түқымдары ауруға шалдығады. Аурудың негізгі белгісі сүр-қоңыр, домалақ қүрғақ дақтар, бетінде майда қара нүктелері бар (пикнидтер). Кекөніс түқымдары дән түзер мезгілінде зақымдалады, толық пісіп жетілмей қалады. Сыртқы қауданының қабаты ауруға шалдыққан кезде үлкен сүр дақтар, кеп қара нүктелерді байқауға болады. Ауру қоз-дырушы кекеніс қалды қтары нда, зақы мдалған қау- данда, топырақта сақталады.

Куресу шараяары:1) Ауыспалы егіс.2) Өсімдік қалдықтарын жою.3) Ауруға шалдыққан есімдіктерді жою.4) Даму кезеңінде фунгицидтермен бүркіп шашу.

Шалқан(репа обыкновенная) — Вгазніса са т р егз іг із

Ескі деректерге сенсек, шалқан - бидай мен жүзімнен кейін үшінші орын алады. Бірақ картоп келгеннен бас- тап шалқан өз орнынан ысырылды. Ңазақстанда шал- қанның Петровская сорты егіледі. Жемісі сары түсті, өте демді, қүрамында С витамині және аскорбин қышқы- лы бар. Біздің мемлекетіміздің Солтүстік және Оңтүстікоблыстарының аудандарында кең таралып, өсіріліп ке-леді. Шалқанды жаңадан үзіп алғаннан кейін пісіріп те, ас ретінде пайдалануға да болады. Шалқан минералды түздар, витаминдер, неруыз және көмірсу-тіарға ете бай. Ш алқанның тамыр жемістерінің толық пісіп жетілуіне60-80 күн керек.

Шалқан - екі жылдық, суыққа тезімді, ылғалға тө-уелді айқасып тозаңданып, түқым түзетін есімдік. Біздіңреспубликамызда есіріліп ендірілетін түрлері: Иетрлік 1,Соловеттік, Майлық (мамыршық), Ақ-қызылбас, Милан-

39

Минералдықыш тарды арнайы жер қопсы тқы ш тарм ен қатарара- лы ққа енгіземіз. Бүл қысқы мезгілге шомырды дайын- дау кезінде маусымның соңы, шілденің бас айларында

Ал аралықтаепліп өсіріледі. Ш алқан түқымының 1 га себілу мөлшері2-2.5 кг. Ж азғы максатта пайдалану үшін ш алқанды

« - Iсиретіп арасынан теріп жинаимыз, ал күзде паидалану үшін жалпы түгелдей жинаймыз. Ш алқанның орташа диаметрі 5-10 см, 1 га жерден 15-30 тонна өнім аламыз.

Түрып (редька - Карһапиз заііииз). Түрыпты біздің еліміздін орталық, оңтүстік және солтүстік аудандарын- да өсіреді. Түрыптың тамыр жемістерінде қант, нәруыз, С және В витаминдері, каротин, эфир майлары өте көп мөлшерде кездеседі. Тамырж емістерін азы қ есебінде шикідей пайдалана аламыз. Халық медицинасында дие- талы қ, емдік қасиеті үшін пайдаланылады. Айқасып тозаңданатын, ерте пісіп жетілетін бір жылдық өсімдік немесекеш пісіп жетілетін екі ж ы лды қ өсімдік. Қысқы кеш пісіп ж етілет ін түры пты ң түрлері дөңгелек ақ түсті. Қысқы қара түстісінің вегетациялық өсу мерзімі 90-100 күн, марғүландық түрлері 110-120 күнде, ерте пісіп жетілетіндері 40-50 күн піседі. Ы лғалдылығы өте жоғары және қүнарлылығы жоғары топырақта жақсы өсіп дамиды. ГІісіп жетілу қасиеттеріне байланысты әр түрлі мезгілдерде егеміз:

1) Ерте пісіп жетілетін түрлерін көктемгі топырақ-тың температурасы 3-4° С болғанда;

2) Марғүландық түрлерін жергілікті жағдайда топы- рақтың температурасы 6-10° болғанда егеміз және қысқы кеш пісіп жетілетін түрлерін маусым айының соңында егеміз.

Түрыпты 2-3,5 см, тереңдікте өсімдік аралық 15 см қаш ықты қтаегеміз. Түрыптыңтамыр жемістерінің диа- метрі 5-6 см болғанда азы қ есебінде пайдалануға бола- ды. Қысқы түрыптың түрлерінің өнімділігі 40-60 т.

40

Шалғам (редис) — Карһапиз заііүиз

Бұл шалқанның бір түрі. Ылғалды күн сәулесін, то- пырақтың қүнарлығын қажет етеді. Ж емісінің құра- мында С витамині, фитонцидтер, минералдық заттар көп. Көктемнің алғашқы күндерінен бастап шалғамды жеуге кірісеміз, себебі ерте пісіп жетіледі. Егілетін сорт- тары: Маргиланская, Дунганская. Жемісінің салмағы 4-14 г болады.

Ш алғам өсімдіктері бір-бірімен еркін тозаңданып үрықтанады. С, В витаминдері, крахмал, каротин және нәруыз тамыр жемістерінің қүрамында өте көп. Шалғам үш түрге бөлінеді:

1) Еуропалық.2) Қытайлық. •3) Жапондық.Еуропалық түрлері 20-30 күнде, қытайлық, жапон-

дық түрлері 50-60 күнде пісіп жетіледі. Шалғам егілетін егістік алқаптары органикалық тыңайтқыштармен жақ- сы тыңайтылған болуы керек. Ш алғамның пісіп жеті- луіне байланысты 3-4 рет жинау арқылы 30-40 мың түп немесе 1-га-дан 10-12 тонна аралығында өнім жинай ала- мыз. Кеш пісіп жетілетін түрлерін 1 см терендікте 7x7 см, ерте пісетін түрлерін 1 см тереңдікте 5x4 см аралықтаегеміз. Шалғам тұқымдары өніп шығу үшін 10-12" С тем-

41

пература жеткілікті. Толық пісіп жетілу кезеңінде 18Ш алғамның дөңгелекке үқсас

10 данадан буып, тамыр жемістерінің үзын түрлерін 5 данадан буып, жинаймыз. Ім^ жерден 3-5 кг өнім алуғаболады.

Ш а л га м н ы ң аудандаст ы ры лган аи іы қ жерлергеарналган тцрлері

1. Дұнғандық 12 (8 түрі - Қазақстан ғылыми-зерттеу институтында өсіріліп шығарылған). Вегетациялық өсу мерзімі - 45-55 күн. Ж апырақтары жылтыр жасыл, та- мыр жемістері деңгелек, түсі аш ық қызыл және салмағы30-35 г болады. Өнімділігі өте жоғары.

2. Ж ергілікті корейлік. Вегетациялық пісіп жетілумерзімі ~ 30-40 күн. ЗКапырағының түсі аш ық жасыл, тамыр жемістері қою қызыл түсті, ұзын сопақша кел- ген конус тәрізді болады. Қазақстанның барлық облыс-тарында жақсы өсіп өнім береді.

3. Ақ теңбілді дөңгелек қы зы л шалғам - пісіп жетілуіооташа 30-35 күн. Ж апырақтары өте ірі жасыл түсті, та-мыр жемістерінің V} бөлігі ақ теңбіл деңгелек, қызыл түсті болып келеді. Оңтүстік Қазақстан облысының ау-

дамидыАқ теңбілді

Ж апырақтарыаш ық жасыл түсті, тамыр жемістері дөңгелек, орташа салмағы 16-20 г. Қазақстанның барлық облыстарындааудандастырылып жерсіндірілген.

Ж ы лы жабық жайларда өсіруге бейімделген шалгам турлері

1. Заря. Ерте пісіп жетілетін 22-23 күндік шалғамЖ апырағы жасыл, тамыр жемістері қаны қ қызыл, дөң гелек, сопақша келген. Орташа өнімділігі Ім^-ден 2,73,7 кг. Қостанай облысында аудандастырылып жерсіндірілген.

42

2. Стах*новшы. Қазақстанның ғылыми-зерттеу ин- ститутында есіріліп шығарылған. Пісіп жетілуі орташа - 25-33 күн. Ж апырағы жасыл, тамыржемістері ашық- қызыл, деңгелек, сопақша келген, салмағы - 6 г. Өнім- ділігі орташа Ім^-ден 2,2 кг енім алуға болады.

4-ТАРАУ

Ш АТЫРГҮЛДЕР ҚЫМДАСЫ

А схан алы қ там ы р ж ем іст іл ер ге асх ан ал ы қ сәбіз аскөк, ақжелкен, балдыркөк, ботташық, тарна жатады Сәбіз, ботташық мал азығы ретінде де қолданылады. Та мыр жемістері адам организміне ең керекті компонент терге бай. Ақжелкен мен балдыркөк жапырағында эфирмаилары оар, олар азықтық процестерді реттеп отырады және фитонцидтік қасиеті бар. Балдыркөктің қүрамын да көп мөлілерде калий түзы, ақжелкенде фосфор түзы бар. Олар зат алмасу процесіне қатысады. Сәбізде еттін қүрамымен салыстарғанда 10 есе көп кобальт (Со) түзы бар. Ол қан қысымын төмендетеді. Эритроцит пен гемог- лобинді көтеріп, витаминін көбейтеді. Барлық тамыр- жемістілерде С, В витамині қант, каротин, бетаин бар. Тамыржемістілер өр түрлі түқымдастарға жатады. Олар екі жылдық өсімдіктер, бірінші жылы жемісі алынады, екінші жылы түқымы дамиды.

Асханалық сөбіз (морковь столовая) — Вапсиг сагоіа

Күрамында 11% қүрғақ зат, 6 мг каротин, 5 мг С вита- мині, 1 мг РР , 55 мг Р, В, В^, В(, витаминдерге өте бай келеді. Қүрамында8% қант, 4% сахароза, микроэлемент- терден йод (/) және бор (В) элементпен бірінші орында түрады. Сәбіздің сары езегінде аперенин (антохлор) пиг- менті бар. Ол жүректің талуын қалыпқа келтіреді.

44

3,

3-

Г '

р

I '

в

)

Б о тан и к ал ы қ ж әне би ологи ялы қ ерекш еліктері. Вірінші жылы сәбіз жапырағы мен жемісін түзеді. Жа- іырағы күрделі, үш бүрышты. Екінші жылы түқымылайда болады. Сөбіз - жылусүйгіш өсімдік: түқымы 4-6

шығадытемпература қаж ет. Көктері 3-4 С суыққа төзімді.

«Үзақ күндік» өсімдік, ылғалды қажет етеді, топырақ-гың қүнарлы, борпылдақ болғанын талап етеді, Сазл қышқыл топырақтар жемісінің дамуына кедергі жасі ды, Ауыспалы егісте картоп, бүршақ, қияр жөне пияз- дан кейін еккен жен. Алғы дақылды жинап алғаннан кейін сыдыра жыртамыз. Артынан 25-27 см тереңдікке сүдігерге жыртамыз. Күзге дейін арамшептерге қарсы культивация жасаймыз. Жел эрозиясы бар учаскелерді көктемде сүдігерге жыртамыз. Егіс алдында танапты те- гістеп, жоспарлаймыз. Көктемде сүдігерді тырмалай- мыз (ылғалды сақтап қалу үшін). Арамшөптерді жоюТ7ТТТІ XX Лі гчхтоттті:» тлат' л» аттттяіт 'К'\7 7ТТТТТгяТТ1ТЯ Ж.йСаИМЫЗ . ОәбІЗ”ге органикалық тыңайтқьшгтарды беруге болмаиды, се бебі ол жемісінің сапасына кедергі жасайды, ауруға шал дықтырады. Бірақ апғы дақы.ттына 20-80 т /га көң енгі зуге болады. Минералдық тыңайтқыштардан азот

45

фосфор (Р), калий (К) енгіземіз. Қазақстанда минерал дық тыңайтқыштардың сәбізге деген мөлшері:

N Р К60 9 0 ’ 15 6 0 ’ І0-6О'

Түқымдарды егумен бірге 15-20 т /га суперфосфат бе реміз. Сәбіз өніміне бор (В), марганец {Мп), м и с {Си жақсы әсер етеді. Егілетін сорттары: Н ант ская 4, Мир зои желтая 304, Мирзои красная 228. Сәбіз тұқымдарь 12-15 қүн дегенде қөктеп шығады, сондықтан олардь егіс алдында 8-12 сағатқа мыс купоросына (0 ,5% -дық), борлы қы ш қы лға (0 ,1% -дық) салып қояды, содан кейік құрғатып егеді. Құрғақ тұқымдарды гранозан препара- тымен 3-4 г /к г тұқы мға ауруға қарсы өңдейміз. Егіс тәсілі - кеңқатарлы әдіс пен жүйек аралығы 45-50 см және лентал’>і әдіс (50-ь20 см). Тұқым сіңу тереңдігі 1-2 см. Сәбіздің күтіміне аралықты қопсыту, суару, арамшөп- терден тазарту, топырақ қатқалдағымен күресу, ауру мен зиянкестерден сақтау жұмыстары жатады. Сәбізді жинауға 1 ай қалғанда суаруды тоқтатады. Жемістерін арнайы қазғыштармен қазьш бір жерге үйеді, содан ке- йін сабағьш қырқып іріктейді. Іріктелген сәбізді күнге көп үстауға болмайды, сондықтан тез арада қоймаға алып бару керек.

Сәбізді сақтау технологиясы . Сақтау үш ін сәбізді жинағанда механикалы қ зақымданудан сақтау керек. Ы стық күндері солып қалудан, суық күндері үсік ша- лудан сақтау керек. Ж инаған жемісті қоймаларға жө- ш іктермен немесе контейнерлерде ж еткізед і. Сәбізді жасанды түрде салқьшдатылатын қоймалардың жаны- на әкеліп түсіру және сақтау камераларына орналасты-"* ру аз уақытта жүргізіледі. Жасанды түрде салқындатыл- ған қоймада сөбізді құммен араластырьш, қабаттап жи- нап сақтау жемістің тауарлық сапасьшьщ төмендемеуі- не әсерін тигізеді. Төгіп сақтау кезінде еденге 6-7 см қалыңдықта, әр қатарға 2 см қалыңдықта, ал сөрелерде сақтағанда әрбір сөренің теменгі жағьша 2-3 см қа.пың-

46

ықта құм төселеді. Ж иналған жемістерді сыртынан -5 см қалыңдықта құммен жауып қояды. Сәбізді терең рлар мен бурттарда сақтау да ж ақсы нәтиже береді. іірақ бір кемшілігі бар, жемістің жай-күйін бақылап ұру мүмкін емес. Қыс айларында жемісті сатуға шығару .иындайды. Жеміс сақтайтын терең орлардың үзындығы -5 м, ені - 0 ,8-1 м, терендігі - 1,0-1,2 м.

Түқымды даярлау. Тұқымдық сәбіздің түқымын алды- іен гексохлоранмен залалсыздандырады (0,5-1 гр/кг). Зәбізді жинаған соң көлеміне, түсіне қарап, іріктеп ала- іы. Қазып алынған сәбіздің жапырағын 1,5-см етіп қыр- ;ады. Ж инау, іріктеу жұмыстарын жемісті солдырып ілмай тез аралықта жүргізу керек. Тұқымдық сәбізді ^оймаға сақтауға жіберер алдында фентиураммен залал- ;ыздандырады (2 г/кг). Тұқымдық материал егілетін та- іапты алдын ала органикалы қ және минералдық ты-і,айтқыштар енгізіп, күтіп баптайды (40-60 т/га). Көк- ^емде түқымдық материалды іріктеп алып, түбін кесіп, іртасынан бөліп отырғызады. Кесілген жерін фентиу- заммен залалсыздандырады. Жоғары сапалы тұқым алулақсатында 70x28 см (50 мың. га) сызбамен отырғыза-^ы. Түқымдық материалды көшет отырғызғыш маши- іамен немесе қант қы зы лш асы н егуде пайдаланатын ЗПУ-4 машиналарымен егеді. Тұқымдық сәбізді отыр- ^'ызғанда төбе бүршігі 2-2,5 см тереңдікте топырақпенс<өмілуі керек.

Бірінші үстеме қорек үшін аммиак селитрасы 3-4 ц/гагүлдер алдында, екінші үстеме қорек суперфосфат 2,5-3ц/га және хлорлы калий 1,5-2 ц /га бері.яеді. Суарғаннанкейін топырақты қопсытып отырады. Түқым жинау 2 фа-зада жүргізіледі. Б ірінш іде орталық ш атырш агүлдержинап алынады. 2-3 аптадан соң шатыршагүлдер толықжиналып алынады. Ж иналған түқым толық пісуі үшін5-6 күн кептіріледі. Кепкен тұқымды астық бастырғышМО-700 машинасында бастырып, сапасына қарай жіктепбөліп алады.

47

II

Сәбіздің зиянкестері мен аурул ары

Сәбіз бцргешіркейі (Тгіога иігШиІа). Жапырақжегішжатады

сорады. Көп жағдайда орталық [айды. Зақымдалған өсімдік өс^

татады. йСапырақтары деформацияланып ширатылады. Ж ап ы р ақ сағасы қы сңа, там ы рж ем іс і майда, қатты , дәмсіз болады. Сәбіз бүргепііркейі - майда (үзындығы 1,7-2 мм) ақш ы л-ж асы л түсті. Қанаттары ж ы лты р, артқы аяқтары секіруге бейімделген. Көзі ңызыл түсті. Дернә- сквдері жалпаң жасыл-сары түсті. Ересек бүргешіркей жа- байы себізде қыстайды. Мамыр айында сәбіз егініне үшып өтеді. Аналыңтары жас жапыраң шеттеріне жүмыртқа са-лады. 3-4 аптадан кейін дернәсілдер туады. Ж ап ы рақ тіндерін кеміпіп ңозғалыссыз жатады. 30 күн аралығын- да 5 жастан өтеді. Бір жылда бір ғана үрпаң береді.

Кцресу шаралары:1) Ж абайы сәбіз қалдықтарын жою.2) Ж ерді терең жырту.2. Сэбіз шыбыны (Рзііа гогае). Қосңанаттылар отря-

дына жатады. Үзындығы 4-5 мм, қара ж ы лты р шыбын. Дернәсілі ж ы лты р сары түсті, үзындығы 7 мм. Топырақ- та немесе тамыржемістерде қуыршағы ңыстап шығады. Аналың шыбын топыраңңа немесе сәбіз көктеріне жү-мыртңа салады. Дернәсілдері жемістерді майдалап ке-

аиналады, жапыраңтары сарғайып ңурап қалады. Зиянкес бір жылда 1-2 үрпақ береді.

К уресу шаралары:1) Ауыспалы егісті пайдалану.2) Ж ерді терең жырту.3. Сэбіз биті (Саиагіеііа аеёоройіі). Тең қанаттылар от-

рядына жатады. Биттер туысы. Қанатты биттердің басы және кеудесі ңара түсті. Қүрсағы ж асы л-ңара дакты . Қанатсыз биттер жасыл түсті, үзындығы 2,7 мм-ге дейін. Талдарда, ңуыстарда, сабақтарда, бүрпіік қуысьгада жү-

бүршіктер

48

де туылған дернәсілдер жапырақтар мен бүтақтардың шырындарын сорады. Ңанатты биттер басқа шатыргүлді әсімдіктер егістігше үшып барып зақым келтіреді. Бар- пық маусымда сәбіз биті бірнеше үрпақ береді. Тамыз айында қанатты биттер талдарға үшыіі барып, қанатсыз биттер дамиды, қыстап шығатын жүмыртқа туады.

Куресу шаралары:1) Ауыспалы егіс.2) Тынымсыз суару.

Сэбіздің аурулары

І.Сэбіздің фоммозы. Алғашқы жылы ауырған өсімдік ж апы рақтары мен сабақтары нда ақш ы л немесе сүр- қоңыр үзын дақтар пайда болады, олардың бетінде майда қара нүктелер (пикнидтер) түзіледі. Ауру қоздырушы инфекция жапырақтарынан тамырына өтеді. Тамыр же- містерінің беткі қабатынан сүр-қоңыр түсті қүрғақ тін

боладысабақ

Куресу шаралары:1) Ауыспалы егіс.2) Өсімдік қалдықтарын жою.3) Егілетін үрықты өңдеу.4) Фунгицидтермен бүркіп шашу.2. Ацж елкеннің ац дагы . Қ озды руш ы - Веріогіа

оеігозеіпі. Бүл ауру барлық өлкеде кездеседі. Ауруға эсімдіктің жапырағы, сағасы, сабағы шалдығады. Жаз- дың екінш і жартысында ж апы рақтарды ң астында өр гүрлі пішінді қоңыр, кейін ақш ыл дақтар пайда бола- цы. Ауру ж апы рақ астынан үстіне өтеді. Ауруға шал- дыққан сабақтар мен ж аны рақ сағасында қоңыр үзын цақтар түзіледі. Ауруға қатты ш алдыққан өсімдік жа- аырағы қурайды. Өнімділік күрт төмендейді. Аурудың кебеюі мен таралуына жаңбыр мен жоғары ылғалдылық зептігін тигізеді. Ауру қоздырушы топырақта, өсімдік қалдықтарында, үрықта сақталады.

1-0180 49

Кцресу шаралары:1) Өсімдік қалдықтарын жою.2) Ж ерді терең ж ы р ту .3) Ф у н г и ц и д т е р м е н бүркіп шашу.3. Сэбіздіц цара шірік ауруы. Ауруға ш алдыққан жа-

пырақтың астыңғы қабатында сүр дақтар паида болады. Олардың бетінде қара-қоңыр түсті қырауды баиқаисыз. Бүл саңырауқүлақың споралары, тез арада үлғаиып жа пырақ тақтасын толық қамтиды да жапырақ қураиды. Сол арқылы тамыр жемісіне жетіп, оны шірітеді. Сақтау ке- зінде ауру домалақ дақ пішінде түзіледі. Зақымдалған

қаладысақталады

Куресу шарллары:1) Тамыр жемістерді дүрыс сақтау.2) ЕгілетіН үрықты еңдеу.

Ақжелкен (петрушка) - Р е іго зе ііп и т Ііогіепве

А қж елкеннің екі түрі кең таралған: тамы рлы және жапырақты. Қазақстанда Листовая обыкновенная сор- ты кең таралған. Оның жемісін жеуге болмағанымен жа- пырағы мол болады. Ақжелкенді әр түрлі мерзімде егу- ге болады, топырақтың қүнарлығын талап етпейді. Ақ-желкен тамаққа, салаттарға, маринадтарға, консерв і^р- ге хош иіс беруші дәмдеуіш ретінде пайдаланылады. Жа- пырағында және тамырында аскорбин қы ш қы лы , каро- тин, С, В, В^, Р Р витаминдері, қант, калий, темір және фосфор өте кеп. А қж елкеннің жапырағында, тамырын- да көп мелшерде эфир майы болғандықтан асқа жағым- ды дәм беруші дәмдеуіш ретінде пайдаланылады. Ақ- желкен - екі ж ы лды қ өсімдік. Бірінш і ж ы лы жапырақ- танып, екінш і ж ы лы гүлдеп жеміс береді. Сабағыныьбиіктігі 1 м-ге жетеді. Ж ан-ж ағы на бүтақтанады, гүл: майда, айқас тозаңданады. А қж елкен суы ққа тезімдітүқымы 3-4’ С-та енеді. Кегі 9-10 С суы қты ққа төзімді,

50

Аскек (укроп) — А п е іги т ^гаүеоіепй

Бір жылдық жасыл өсімдік. Сабағы мен жапырағы та- ғамға қолданылады. Аскөкті маринад және консервілеу- де, түздаған кезде де пайдаланамыз. Ж апырағы аскор- бин қы ш қы лы мен каротинге бай. Түқымнан алынған эфир майы консервілеу, ликерлік , парфюмерия және сабын жасау өнеркәсібінде қолданылады. Аскөк суыққа төзімді. Еккеннен кейін 35-40 күнде пайдалануға бола-ды. Түқымы 3° С-та өнеді. Өсіп-өнуі үшін қолайлы тем-пература 16-17" С. Ылғалды кәп қажет етеді. Түқымын алдымен екі-үш күн суда жібітіп аламыз. Аскөктен 3-4 рет өнім алуымызға болады. Ерте өнім алу үшін күзде қазанның соңында, қарашаның басында егеміз. Аскөкті 15-20 см биіктікте өскенде жинап алып пайдалана бе- руімізге болады. Аскөкті ленталап егеміз. Егу нормасы12-15 кг/га. Егу терендігі - 1,5-2 см. Өнімділігі - 8-10 т/га.Ж аңа жиналған аскөкті полиэтилен қалтаға салып, 1 С- та бірнеше апта сақтауымызға болады.

Балдыркөк (сельдерей) — А р іи т ^гауөоіепз

51

Балдыркөк дәмдеуіш өсімдіктер қатарына жатады. Оның құрамындағы эфир майы (әсіресе тұңымындағы) жағымды иіс таратып тұрады. Балдыркөктің 3 тұрі кез- деседі: тамырлы, сабақты, ж апы рақты . Тамырлы тұрі бірінші жылы жемісі мен жапырағын береді. Асқа сабақ- ты тұрінің сабағын қолданамыз. Ж апырақты түрін нәзік жапырақ алу үшін егеді. Тұқымдары өте ж ай көктейді, сондыктан оларды көшет арқылы көбейтеді. Екінші жы- лы түқым беретін сабағы пайда болады. Суыққа төзімді.қүнарлы топырақты қалаиды.

Балдыркөкті тамаққа, түрлі салаттарға, консервілер- ге дәмдеуіш ретінде қосамыз. Ж апырағын жас күйінде кептіріп пайдаланамыз. Балдыркөк - екі ж ылдық өсім- дік, айқас тозаңданады. Ж апы рағы үш тарм ақты , ірі ұзын сабақты, тамыры тармақталған жеміс. Екінші жылы сабағы өсіп жеміс береді. Биіктігі 1 м-ге жетеді. Гүлі майдаақ түсті, тұқымы маида.

Сорттары: Яблочный, Золотое перо, Юта. Балдыркөксуыққа төзімді, түқымы 3-4° С-та өнеді, 4-5° С суыққа шыдамды.

52

5-ТАРАУ

АЛАБҮТАЛАР ТҮҚЫМДАСЫ

Асханалық қызылша (свекла столовая) — Веіа уиі^агіз

Тамыр жемісінде жеңіл қорытылатын органикалық заттар: нәруыз, көмірсу, қыш қылдар, витаминдер мен минералды тұздар кеп. Өзінің өнімділігі сақталуы және дәмді қасиеттерімен кең таралуға мүмкіншілік туғыза- ды. Қызылшаны барлық елде егеді. Қазақстанда жы.?іы- на 1000 га жер келемінде егіледі. Алатын енімділігі ор- таша 400 ц/га. Асқа жыл бойы пайдаланады, кектемде жас жапырағын, күзде, қыста - жемісін.

Ботаникалық және биологиялық ерекшеліктсрі. Ас-ханалық қызылш а тамыржемісі мен жапыряқ қүраиды. Тұқымдары 6 -8’ С ж ы лы лықта енеді, 15-18 С-та жетіле-ді. 2-3° С суыққа төзімді. Тұқымы көктегенше ылғалды талап етеді, ал жемісі пайда болғанда қүрғақпіылыққа тезімді болады. Жемісі дамыған сайын ылғалды киіі қа-

5 3

Ж арықсүлы топырақта мол өнім береді.

Агротөхникасы. Ауыспалы егісте пияз, асқабақ, орам- жапырақтан қейін егеміз. Алғы дақылдарды жпнаған- нан кейін сыдыра жыртамыз, артынан 25-27 см терең- дікке сүдігерге жыртамыз. Көктемде сүдігерді тырма- лап, тегістеп, жоспарлайды, егіс алдында қопсыту жүр- гізеді. Қ ы зы лш аға ты ңайтқы ш тарды қабаттап береді.Сүдігер астына 20-40 т шіріген көңді енгіземіз. Кер"іінкультивациямен бірге 5-10 т азот-фосфорлы тыңайтқыш-тар беру керек. Бірінші қоректендіру 3-5 негізгі жа- пырақ пайда болғанда 1-1,5 ц /г а аммиак селитрасы, ек інш ісі - ж емісі қүралған да - 2 ц /г а суперфосфат,1-1,5 ц /га хлорлы калий. Егіске таза, жогары сапалы түқымдарды егеміз. Түқымды алдымен суға салып қоя- мыз. Егер 0 , і% -д ы қ борлы суға салсақ, жақсы нәтиже аламыз. Қ ы зы лш аны ж үйекаралы ғы 45-50 см немесе таспалы 50x20 әдістерімен егеміз.

Түқым егу нормасы -1 2 -1 6 кг/га . Түқымды сіңіру те- реңдігі 3-4 см. Түқымдар ш ы қпай түрып топы рақты ң қатпарш ағы н ж оям ы з, көктеп ш ығып өсе бастағанда аралы қ қопсыту ж үм ы стары н ж үргізем із . Егер өсім- діктер тығыз өскен жағдайда жегене жасаймыз. Суар- малы аймақта қызылш аны 4-6 рет суарады. Суару нор- масы - 400-600 м ^ г а . Сонымен қатар қоректендіру және

мрн лиянкег.теплі жпю ігіяпяляпын жасайлы. Ж и-бастайды. Жемістерді бір жерге үйе-

ді, кей ін о-яардың ж ап ы рағы н кесіп ір іктей м із . Қы- зылшаны уақытша бурттарға жинайды. Буртты ңені 1,5-2 м, үзындығы 5-10 м. Бурттың төбесі топырақпен (10- 15 см) жабылады. Сақтау үшін сақталғыштығы жоғары асханалық қы зы лш а сорттары алынады {Зимняя круг- лая черная; Зимняя круглая бе.лая; Гройворонская). А зы қты қ қызылш а 0-1 С температурада ауаның ылғал- дылығы 9 5 % -да сақталады. Ж инау процесінде механи- рсалық зақымданған, үсік шалған, солған тамыржеміс- тер сақтауға жіберілмейді.

Қызылш а бурттар мен терең орларда ж ақсы сақтала- ды. Толтырылған қамбаның үстін топырақпен жабады.

54

Топырақтың сыртынан сабанмен жауып, лаймен сылап шығады. Тамыржемістілерді сыйымдылығы 15-25 кг жәшіктерге салып бурттарда сақтап, сақтауға жүмсала- тын шығынды азайтады. Ол жағдайда бурттар мен терең орлардың көлемін үлкейтеді. Үзындығы 30-40 м, ені - 3 '3,5 м, биіктігі - 1,5 м. Әдетте желдеткішпен жабдық- талған қоймада қызылш аның биіктігін тасымалдағыш- тар көмегімен 2,5-3,5 м жеткізіп жинап сақтауға да бо-лады.

Қызылшаның түқымын даярлау, Қызылшаны түқымалу мақсатында ж аз айларында егеді. Себебі аналық жемісті қысқа сақтауға жібергенде қатты жетіліп кетпе- ген болуы керек. Аналық жемісті күтіп-баптау жүмыста- ры тауарлық жемісті күтіп-баптаумен бірдей. Аналық жемісті тауарлық жемістен бүрын жинап, іріктейді. Ана- лық жеміс үшін көлемі орташа, сорттың ерекшеліктерін сақтаған жемістер іріктеліп алынады. Қазып алынған- нан кейін жапырақтары қырқылады. Аналық қызылша-н ы е р т е түқым алу мақсатында жылытылған ортада 2 -3апта бүрын өндіріп алу да жақсы нәтиже береді. Түқым ерте піседі, сапасы жоғарылайды. Егілген аналық мате* риал жақсы өсу үшін азотты тыңайтқыштармен үстеме қоректендіріледі. Гүлдер алдында фосфорлы-калийлі үстеме қорекпен қоректендіріледі. Шатыршагүлдерінің қоңыр тартып, шетінің ішке қарай бүгіле бастауы түқым- ны ң п іс к е н ін е н хабар беред і. Ш а т ы р ш а гү л д е р д ің 40*50% -ы қоңырқай тартқанда ЖУС-4,2 жалдап жина- ғышпен орып жинайды. Екінші бастыру қамбаға апарыпжүргізіледі.

Қ ы зы лш аны ң зиянкестері ліен аурулары

І . Қызылшаның биті. Теңқанаттылар отряды, бит- тер туысына жатады. Үзындығы 2 мм, түсі қарв. Жүмырт- қасы өсімдік қалдықтарында қыстайды. Көктемде дер- нәсілдері шығып, олар түлей келе ересек битке аіінала- ды. 120-150 дернөсіл туады. Арамшөптерде 2-4 үрпақ беріп дамиды. Кейін қызылпіаға ауысып 10-15 үрпақ

55

беріп өсіп-енеді. Биттер өсімдік жасуш а ш ырынымен қоректенеді, ж апы рақтары ш иратылып деформацияға үшырайды, есімдік нашар дамиды. Қ ы зы лш аны ң сал- мағы, қүрамындағы қанты азаяды.

Кцресу шаралары:1) Арамшептерді жою.2)40% к.эфосфомид(0,7-1 кг/га); 20% метафос(4кг/га).2. Қызылш аныц кадімгі бізтцмсыгы. Қоңыздар от-

рядына жатады. Үзындығы - 15 мм, басы үзын, ңанаты- ның үсті ақшыл сүр. Дернесілі ақ, иілген, үзындығы 17-24 мм. Қоңыздар топырақта 15-45 см тереңдікте қыстай- ды. Кектемде қоңыздар қоректеніп топырақ бетіне бірден 100-120 жүмыртқа салады. Ж үмыртқасы 5-12 күнде да- миды. Дернәсілі 65 күнде дамиды. Қуыршақтану топы- рақта 18 күь аралығында етеді. Қоңыздар шықпай, сол жерде қы стайды. Б ір үрпақ беріп дамиды. Қоңыздар өсімдік сабағын, жапырағын кеміреді. Дернәсілі тамыр- ды зақымдайды.

Кцресу шаралары:1) Арамшептерді жою.2) Бүрку - 65% к.э полихлорнин (1,6-21 кг/га).3) 50% к.э полихлоркалифен (2,5-3 кг/га).3. Ңызылшаның шыбыны. Қосқанаттылар отрядына

жатады. Реңі сүр, үй шыбыны сияқты, үзындығы 6-8 мм. Дернәсілі ақшыл-сары, үзындығы 7,6 мм. Дернәсілі то- пырақта қыстайды. Шыбындар мамыр айында шығып, жапырақтың астыңғы жағына 40-100 дана жүмыртқа са- лады. Ж үмыртқалары 2-7 күнде даму фазасынан етеді. Дернәсілдер қы зы лш а тамырының қабығының астына еніп паренхимамен қоректеніп, оның ішіне жол салады. Сол кездерде есімдіктің қабығы ағарып сарғаяды, қатты зақы м данған ж ап ы р ақ қурайды . Д ернәсіл 18 күнде.

дамидыЖ апы

рақ жегіштер туысы. Үзындығы 1,9-2,4 мм, түсі жасыл. Дернәсілі ақ, басы қоңыр, үзындығы 5 мм. Қоңыздар есімдік қалдықтары ның астында, топырақ бетінде, жол жағасында қыстайды. Ерте көктемде (наурыз-сәуір ай-

56

тарында) арамшөптермен қоректеніп, топыраққа 150- 200 дейін жүмыртқа салады. Ж үмыртқа 10-14 күнде да- миды. Дернәсілі топырақта 1 айдай тіршілік етіп, сол жерде қуырш аққа айналады. Қуыршақтау 10-18 күнге зозылады. Бір жылда 1-2 үрпақ беріп дамиды. Қоңыз- цар жапырақтармен қоректенеді, дернәсілі тамыршалар- мен қоректенеді.

Куресу шаралары:1) Арамшөптерді жою.2) 2,5% метафос (1,5-1,8 кг/га).3) Бүрку - 80% хлорофос - 1,5 кг/га.5. Қызылша цандаласы. Ж артылай қатты қанатты-

лар отряды. Қанатының үсті сарғыш-қоңыр. Үзындығы 3 ,5-5,0 мм, жүмыртқасы жоңыш қа сабағында, арамшөп- терде қыстайды. Дернәсілдері көктемде туады, 5 жас- тан өтеді. Ж үмыртқасын жоңыш қаның сабағына сала- ды. Ж үмы ртқа 10-15 күнде дернәсіл береді. 2-4 үрпақ беріп дамиды. Қандаласы, дернәсілі өсімдік шырыны- мен түйреп сорып қоректенеді. Өсімдіктің өсу нүктесі кеуіп-қүрғап, жапырағы бүрісіп ширатылады.

Куресу шаралары:1) Арамшөптерді жою, тереңірек жерді жырту.2) Бүрку 40% к.э фосфамид (0,7-1,0кг/га).3)80% хлорофос 1,5-2 кг/га; 2,5% метафос 1-1,5 кг/га.

Қы-зылшаның аурулары

1. Қызылшаның көгініц тамыр жегісі. Қоздырғыш- тары - көптеген микроорганизмдер - топырақ саңырау- қүлақтары . Қ ы зы лш а көш етінің тамырының жоғары жағы шіріп, өсімдік өле береді, өнімі азаяды. Аурудың ж ақсы дамуына топы рақты ң ж оғары ы лғалды лы ғы , қалы ң егілген егіс, арамшөптің мол болуы өсер етеді.

' Қолайлы жағдай топырақтың ылғалдылығы 80% , тем-пература - 20-25 С болғанда жақсы дамиды. Ауру қоз- дырғыш тарының сақталу көзі - топырақтағы өсімдікқалдықтары, дәндері. Қанттың мөлшерін 11-40% -ға де-

I

йін төмендетеді.57

Куресу шаралары:1) Ауыспалы егіс (жүгері, картоп).2) Сүдігерді терең жырту.3) Ылғалды бір деңгейде сақтау.4) Арамшөптерді жою, қатқалакты бүзу, минералдық

тыңайтқыш тарды қолдану.5) Дәндерді дәрілеу - гранозанмен (3 ай қалғанда).2. Церкоспороз. Қоздырғышы - церкоспора бетикола

(саңырауқүлақ). Кеселгеқызылш аныңжапырақтары, са- бақтары шалдығады. Ж апырақ тақтасында дөңгелектеу, қызғылт-қоңыр жиекпен көмкері.тіген ақш ы л сүр дақтар пайда болады. Церкоспороз қы зы лш а 10-15 ж ап ы рақ түзіп қатараралықтары жабыла бастағанда, маусым айы басталған кезде байқалады. Ауруға шалдыққан өсімдік- терде фотоспнтез процесінің екпінділігі төмендеп, жапы- рағы түтасымен қурай бастайды, жаңадан жапырақтар ш ығады. Әр гектардан ж и н алаты н қан тты ң мөлш ері 15-1б7о-ға азаяды. Ауру таратқыш - өсімдік қалдықта- ры. Өсімдіктің ауруға шалдығуына температура 15-20° С, ылғалдылығы 70% болғанда қолайлы жағдай болады.

Куресу шаралары:1) Арамшөптердің қалдықтарын жою.2) Ж ерді терең жырту.3) Органикалық және минералдық тыңайтқыш тарды

шашу.4) Уақтылы жинау.5) 80% с.п цинеб (2-4 кг/га); 0 ,5% , 50% каптан 2-4

к г /га 600-800 л /га .Бірінші шашуды ауру белгілерін бай?;ағанда, кейін-

гілерін 25-70 күннен кейін жүргізеді.3. А ц цнтац. Қоздырғышы - саңырауқүлақ - Эфине

коммунис. Ауру бірінші ж ы лғы қы зы лш а егісінде, жаз- дың екінші жартысында кездеседі. Ж апы рақтарда, са- бақтарда, гүлдерде алдымен саңырауқүлақ конидияла- рынан түратын ақ үнтақ тәріздес, кейіннен (клейстокар- пия.дар жетілетін) өзектер пайда болады. Қоздырғыш өсімдік қалдықтары да қыстап шығады, ауырған жапы-

зақтар ерте солады. Ауру өсімдік өнімін 20% -ға дейін, іл қанттылығын 1%-ға дейін азайтады.

Куресу шаралары:1) Өсімдік қалдықтарын жою, жерді күзде терең жыр-

гу; егісті фосфор, калий тыңайтқыштарымен қоректенйру-

2) Коллоидты күкірт - 15-20 кг/га .

1\

ч\

тілер, картоп, кызанақ, пияз, орамжапырақ. Қ ияр егі- летін егістік танаптарына су жүйелері ж ақы н, ауаның ылғалдылығы жоғары және ауа райы қүбылмалы бол- мауы керек. Қияр егілген танаптарға асқабақ түқымда- стары егілмегені жөн. Қ ияр егілетін танаптарды өсімдік қалдықтарынан тазалап 27-30 см тереңдікте жыртамыз. Ерте көктемде егістік танаптарды ек і рет ты рм алап, бірінші рет 10-12 см, екінші рет 16-18 см тереңдікте то пырақты қопсытамыз. Егіс алдында танаптарда пайда болған топы рақты ң беткі қатты қабатын босату және арамшөптерден тазарту мақсатында егіс танабын екі рет тырмалаймы з. О рганикалы қ ты ңайтқы ш тарм ен бірге минералды тыңайтқыш тарды топырақты өңдеу жүмыс- тарының алдында топыраққа енгізу керек.

Қиярды огу. Қиярдың біркелкі өскіндерін, ж ақсы да-мыған көшеттерін алу үшін, есу энергиясы өте мықты толық пісіп жетілген түқымдарын іріктеу жолымен да- йындап алуымыз керек. Егер қиярды ң түқымдары сал- қын жайларда сақталса, 55-60 С температурада арнайы кептіргіш, қыздырғыштарда қыздыруымыз керек. Қыз- дырылған түқымдарды ж ы лы ж айларда сақтаған дүрыс. Түқымдардың өніп, есіп дамуын жақсарту мақсатында микроэлементтермен байытамыз. 0 ,5 % -дық ас содасы- мен, 0 ,1% -дық күкірт қы ш қы лды марганецпен, 0 ,2%- дық борлы қыш қылмен, 0 ,1% -дық аммонийлі молибден қыш қылымен, 0 , 1% -дық мырыш қүрамды күкірт қыш- қылымен суға араластырып, қиярды ң түқымдарын ыл- ғалдандырамыз. С аңы рауқүлақты ж әне бактериялы к ауруларға қарсы түру мақсатында келесі фумиганттар- мен за л а л с ы зд а н д ы р а м ы з : ТМТД 8 0 % -д ы қ 4 г /к г , фенмидром 65% -дық 3 г /кг . Топырақтың температура-сы 12-14" С, күндізгі ауаның температурасы 18 С, түнг:температура 12 С-тан төмен болмаған жағдайда егуді бас таймыз. Қатараралығын 90 см, есімдік аралығын 50 сл етіп, 6-8 кг түқымды 1 га-ға егеміз. Қ иярды ң түқымда рын м еханикалы қ қүрам ы ж еңіл топ ы раққа 3-4 см, ме ханикалы қ қүрамы ауыр топы раққа 2-3 см тереңдіктсегеміз.62

Қияр егістік танабын күтіп-баптау. Қиярдың түқым- дары егістен кейін 6-8 күнде өиіп шығады. Алғаш қы өскіндер пайдаболысымен-ақ қатараралық күтіп-баптау жүмыстарын бастаймыз. А лғаш қы қатараралы қ қоп- сытуды 8-10 см тереңдікте, 2-3-4 қопсыту жүмыстарын 6-8 см тереңдікте жүргіземіз. Алғашқы өсш даму кезең- дерінде аз мелшерде суарамыз, гүлдеу, жемістерін түзу кезеңдерінде 6-7 күнде бір рет суарамыз. Ж алпы веге- тациялық өсу, даму кезеңдерінде 400-500 м ^ г а есебінде8-10 рет суарамыз. Вегетациялық өсіп даму кезеңдерін- де 1-2 рет үстеме қоректендіреміз. Бірінші қоректенді- руде қатар ар ал ы қ та өсімдіктерді сиреткеннен кейін 50-100 к г /га аммиакты селитра, 200 кг /га суперфосфат, екінші қоректендіруде нитрааммофосты 100-150 кг/га мөлш ерінде то п ы р ақ қ а енгізем із . Қ иярдан 1 га-дан 15-25 тонна енім алуға болады.

Ашық жайларда өсірілетін қиярдың сорттары

Вязиновский-37 енімділігі 20-47 т/га.Донский-175 өнімділігі 30-44 т/га.Дружба-60 өнімділігі 35-40 т/га.И зящ ны й өнімділігі 34-42 т/га.Конкурент өнімділігі 38 т/га.Кустовой әнімділігі 26 т/га.М аргиланский өнімділігі 20 т/га.Неросимый 40 өнімділігі 40 т/га.Победитель өнімділігі 35-40 т/га.Парад енімділігі 40 т/га. Таджикский ранний өнімділігі 22-32 т/га.Урожайный-86 өнімділігі 21-35 т/га.

Ж абы қ ж айларда өсірілетін қиярдың сорттары:

Алма 2

Гибрид Апельсин өнімділігі 15,7 кг/м^Гибрид Бирюса өнімділігі 30,1-32,3 кг/мГибрид Граната өнімділігі 20 кг-25 кг/м^

2

63

\

Гибрид Зозуля өнімділігі 23,8-24,3 кг/м^Гибрид Кристалл өнімділігі 14,8-23,8 кг/м^Гибрид Кукарага өнімділігі 8,7 кг/м^Гибрид Манул өнімділігі 28,4-37,5 кг/м^Гибрид Марафон өнімділігі 33 кг/м^Гибрид Московский тепличный

өнімділігі 12,9-7,9 кг/м^ Гибрид Сентябрьский өнімділігі 7 ,8-9 ,8 кг/м^ Гибрид Эстафета өнімділігі 9,3-12,2 кг/м^.

Ьс 1

I

У і

*

ф

Қиярдың түқымын даярлау. Тұқымдық қияр қүнар- і лы жерге егіледі. Алдымен топыраққа органикалық жә- | не минералдық тыңайтқыштар енгізі.тіеді. Қиярды суырт- пақтап себу әдісімен егеді. Сорт ерекшеліктеріне қарап өсімдіктің арақаш ықтығын 14-16 см және 23-25 см етіп өскінді сиретеді. 3 рет сортты қ тазарту ж үргіз ілед і. Соңғы сортты тазартудан кейін егісті талдап анықтау (апробация) жүргізіледі. Тұқымдық қиярды сәл жұмсар- тып, әр сортқа тән түске енгенде ж инайды . Ж инаған жемісті толық пісу үшін бірнеше күн қырманға сақтай- ды. Толық пісіп жүмсарған жемісті теріп алып, тұқы- мын қабығынан ажыратамыз. Сағатына 2 т тұқым тазар- татын С0М-2А маркалы машиналар көмегімен тұқым- ды тазартып а.тіамыз. Қабығынан тазартылған тұқымды2-3 күн 20-25 С ж ы лы лы қта сақтап ашытамыз. Ашы- тылған түқымды С0М-2А, РІБК-5 машиналарымен жуып тазартамыз. Тазартылған тұқы м 30-40° С ж ы лы лы қта кептіріледі. Ылғалдылығы 8-10% -дан аспауы керек. 1 т тұқымдық қиярдан 12-14-тен 20-25 кг-ға дейін түқым алуға болады. Өнімділігі (1 га) - 1,5-2 ц. Тұқым ж ы лы қоймаларда сақталады.

Қ иярды сақтау технологиясы. Қ иярды полиэтилен қапта сақтаудың бірнеше әдісі бар. Олар; сыйымдылығы 1-3 кг полиэтиленді пакеттерде, полиэтиленді астары бар пакеттерде, ж әш іктер мен контейнерлерде, саңылауы бар контейнер мен қапш ы қтарда сақтау. Полиэтилен пакетке жемісті 1-2 қатар етіп салған жақсы.

64

Пакетті толтырып болғасын ауа кірмейтіндей етіп жа-бады. Пакетті 180-230 Стемпературадағы камерадан өткізеді. Пакет ішінде ва- куум жасалынады. Оның нәтижесінде пленка жеміс- терді тығыз жауып түрады. Мүндай қапшықтарда қияр- ды бір ай мерзімде сақтауға болады.

Қиярды тұздау. Қиярды тұздау үшін ашьіқ топырақ- та өсірілген, еті тығыз, қабығы ж ұқа, түсі тек жасыл, формасы түзу, құрамында 2%-дан кем емес қанты бар сорттар таңдап алынады. Нежинский местный, Вязни- ковский 37, Должик, Рябчик 357/4 сорттары тұздауға

; жарамды. Түздау үшін бір сортты қияр таңдап алына- ды. Ж иналған қиярды көлеміне қарап іріктейді. 12 см- ден көлемі үлкен, зақымданған, бүлінген, қисық қияр- ларды тұздауға болмайды. Қ иярды тұздауға даярлау мерзімі бір тәуліктен аспауы керек . Қиярды тұздау үші н көлемі 100-150 м еменнен, талшыннан, көктеректен жа- салған кеспектер пайдаланылады. Көлемі 3-10 л шыны ыдыстар да жарамды. Қиярды тұздау технологиясы тө-мендегідеи: іріктеу, жуу, хош иісті қоспалар даярлау, тұздық даярлау, кеспекті қиярмен және хош иісті қос- палармен толтыру, тұздық қүю, ашу процесін реттеу және бақылау. Қиярды қолмен іріктеп алады. Көлемі біркелкі іріктелген қиярды жуады. Аскөк, торқын, қара- қат жапырақтарын жуып тазартады. Тазаланған сарым- сақты майдалап турайды. Тұздықты тұздардан бір күн бүрын даярлайды. Түздыққа ішімдік су пайдаланыла- ды. Тұздыңқа салынатын түз електен өткізіліп, меха- никалыққалдықтардантазартылады. Суғатүз 1:5қаты- наста салынып, арнайы былғауыштармен араластыры- лады. Пайда болған ерітінді фильтрден өткізіліп тазар- тылады. Тазартылған ерітіндіге қажетті концентрацияға дейін су араластырылады. Даяр болған түздықты қияр толтырылған кеспектерге құяды. Майда қиярды (үзын- дығы 7 см)тұздау үшін 7-9% түздық пайдяланады. Даяр- ланған қияр мен хош иісті қоспаларды кеспектерге қа- тарлап саламыз. Қоспалар 3 бө.пікке бөлініп, бір бөлігі кеспектің түбіне, екінш і бөлік кеспек ортасына дейін

5-0180 65I

толтырылады, үш інші бөлігі толған кеспек үстіне салы- нады. Толтырылған кеспекке түздыкты қүям ы з да 1-2 күн кеспектің бетін аш ып қоям ы з. Т үзды ңты ң ңүра мында 0 ,3 -0 ,4 % сүт қ ы ш қ ы л ы түзілгенде к есп ек тщбетін матамен жауып қақпағын кигіземіз. Даяр болған кеспектерді қоймаға сақтауға жібереміз. Тоңазытылған қоймаларда 0-2 С температурада 5-7 ай сақтауғаболады. 1 т түздалған қияр даярлау үш ін 1042 кг қияр , 30 кг ас- көк, 5 кг хреп, 4 кг сарымсақ, 1,5 кг бүрыш, қарақат жа- пырағы, 1,5 кг торқүн қосамыз.

Қауын (дыня) - С и си тіз т е і о Ъ.

Қауын - өте ерте заманнан келе ж атқан дақыл. Үн- дістан, Ауғанстан, Иран, Орта Азияда кең таралған. Қа- уынның жемісі диеталық тағам. Қүрамында 18% қүрғақ зат, 10% қант, витаминдер, моносахарид, сахарозалар бар. Кеш пісетін сорттарында 15% -ға дейін крахмал бо- лады. Қ ауы нды негізінде ш и кі түрінде пайдаланады. Одан бал (бекмес), повидло, цукат, тосап, мармелад және түқы м ы н ан май алады . Қ ауы нды кеп тір іп қ а у ы н қ а қ даярлайды . Орта А зияда қауы н туберкулез, бронхит, ревматизм, бауыр, ж үрек ауруларына ж ақсы ем болады. Қауын - бір ж ы лды қ шөптесін өсімдік. Сабағы 2,5-3 м-ге жетеді. Ж ы лу10-12 С ж ы лы лы қта өнеді. Оптималды температура 25-

66

30 С. Куаңшылықңа төзімді. Сорттары: Кокча, Ханда-гяк, Әміре, Ичкиэил, Гуляби.

Қауынның биологиялық ерекшеліктері. Қауын асқа- 5ақ түқымдастарына жататын топыраққа төселіп өсетін, әлсіз сабақты, жарық, жылу сүйгіш өсімдік. Қауынның түқымдары топырақтың температурасы 12-14° С-та өкеді.Жақсы есіп дамуы үпіін 30-35° С температура қажет. Қа- уын ыстыққа, қүрғақш ылыққа төзімді, ылғалға тәуелді өсімдік. Қауынның тамырлары топырақтың жоғарғы қабатындаесетіндіктен, ылғалға барыншатәуелді келеді.

Қауын егілетін егістік танантарды тандау және то- пырағын егіске даярлау . Қауын егетін танаптардың қүнарлығы ете жоғары, күн сәулесі жақсы түсетін, ете тез жылу жинайтын, топырағында ауа алмасу процес- тері жақсы жүретін, суды ж ақсы сіңіретін, топырағы- ның механикалық қүрамы өте жеңіл болуы керек. Қауын қарбызбен салыстырғанда түзды топыраққа тезімсіз ке- леді. Қауын егілетін жерді күтуді күзді күні 30-40 тон-намалдыңқиын, минералды, фосфорлы, калийлітыңайт-қыштар енгізуден бастаймыз. Егіс танабын 30-40 см те-реңдікте жыртамыз.

Көктемде егіс танабын екі рет тырмалап, 15-20 см те- реңдікке қопсытамыз. Егісті топырақтың беткі қабаты12-14° С-қа жылығанда бастаймыз. Оңтүстік Қазақстан облысында сәуірдің үшінші он күндігінде, Қызылорда облысында мамыр айының үшінші он күндігінде егугекірісеміз.

Егу тереңдігі топы рақты ң механикалы қ қүрамына байланысты 2-6 см, қүмды, жартылай қүмды топырақ- тарда 6-8 см тереңдікте егеміз. Қауынды егіс танаптары- на егу әдістері олардың түрлері гаен өсіп жетілу кезеңдері- не байланысты болады. Ерте пісіп жетілетін түрлерін 1,4x0,7 м немесе 1,4x 1,4 м аралықта бір үяға екі түқым- нан немесе 2,1х 1,4 м аралықта егеді. Қызылорда облысы- наегістік танаптарында 2 , 1x0 ,7-1 м немесе 2 ,8x1,4 м арр- лықта егіледі. Егіс егу мөлшері 1 гектарға 3-4 кг. \

Қауынды күтіп-баптау. Қауынныі]^ жақсы өсіп дамуыжәне өнім беруі үшін егістік танаптарының ылғалды-

67

ындызеңінде 6-10 рет 450-500 су мөлшерімен суғарамыз. Қатараралық арамшөптерден тазарту жүмыстары меха- низмдер және қол күшімен жүргізіледі. Қауынның са- бақтары ж ақсы өсіп дамуы, гүлдеуі, жемістерді тү'зу кезеңдеріне дейін әрбір өсімдіктердің түбін қолмен қоп- сытып отыруымыз қажет.

К ауы н н ы ң аудандаст ы ры лган сорттары

Бухарка 944 - орташа пісіп жетілетін 85-90 күндік, жемістерінің орташа салмағы 2-4 кг, түсі аш ы қ сары қауын. Қауынның шырыны ақ түсті, майлы алмүрт дөм- ді болып келеді. Түқымдары сүрғ'ылт түсті өте ірі бола- ды, Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастыры- лып егіледі.

Жергілік^чі қара Гуляби - Қ ы зы лорда облысының жергілікті түрлері, 100-110 күндік. Кеш пісіп жетілетін өсімдік, жемістері 2-2.5 кг, қара жасыл түсті, сыртқы қабығы орташа, жеміс шырындары ақ түсті, өте дәмді, сулы, тәтті болып келеді. Түқымдарының кө.иемі орта- ша, үзын жылтыр, сары түсті, өнімділігі 20-25 т /га . Қы- зылорда облыстарында аудандастырылып есіріледі.

Десертная 5 - орташа пісіп жетілетін 85-90 күндік, жемістері үзын, сопақша келген сырты тегіс, сары түсті, сыртқы қабығы өте ж үқа болады. Жеміс шырындары ақ түсті, қанық, өте сулы, өте тәтті, бал дәмді. Орал, Жам- был облыстарында аудандастырылып егіледі. Орташа жемісінің салмағы 2,5-3 кг, өнімділігі 20-25 т /га .

Илиііская - ерте пісіп жетілетін 65-80 күндік қауын. Ж емістерінің салмағы 1-1,5 кг. Сыртқы қабығы жүқа, апельсин түсті, жеміс шырыны тәтті. Орташа өнімділігі 25-28 т /га . Алматы, Ж амбыл облыстарында аудандасты- рылып егіледі.

Қызыл 1895 - орташа пісіп жетілетін 82-100 күндік қауын түрі. Ж емістері үсақ, салмағы 1,3-1,5 кг. Ж ү- мыртқаға үқсас, ақш ыл жасыл лимон түсті, жеміс шы- рыны қы зы л түсті, сулы, өте шырынды болып келеді.

68

Орташа өнімділігі 12-15 т /га . Ж амбыл облыстарындааудандастырылып егіледі.

К,ызыл крупноплодная — орташ а пісіп ж ет ілет ін 84-97 күндік жеміс. Орташасалмағы 2-2,5 кг, түсі сары, жасыл, сыртқы қабығының қалыңдығы орташа, жеміс- тері тоқ сары түсті болып келеді. Орташа өнімділігі 20-25 т/га. Оңтүстік облыстарында аудандастырылып егі- леді.

Жергілікті қалайсан - жергілікті Қызылорда облы-%

сының түрлері. Кеш пісіп жетілетін 95-115 күндік қауын. [ Сары апельсин түсті. Әнімділігі 27-30 т/га.

Казачка 244 - орташа пісіп жетілетін 82-85 күндік қауын. Жемістерінің орташа салмағы 1,7-1,9 кг. Орта- ша өнімділігі 50 т /г а . Ш ығыс Қ азақстан облысындааудандастыры лған .

Қой бааі 476 - кеш пісіп ж ет ілет ін 85-90 күндік қауын. Жемістерінің орташа салмағы 1,6-4 кг. Орташа өнімділігі - 23-28 т/га.

Кокча 588 - орташа пісіп ж етілетін 84-90 күндік қауын. Жемістерінің орташа салмағы 2-2,6 кг. Сыртқы қабығы қалы ң, жеміс шырындары ақ түсті, сулы, өте төтті. Орташа өнімділігі 24-25 т/га.

Колхозница - орташа пісіп жетілетін 80-95 күндік қауын. Сыртқы қабығы өте тығыз, жасыл түсті, толық пісіп жетілгенде сары-жасыл түсті, жемістерінің түсі ақ, өте төтті. Өнімділігі - 10-18 т /га . Ақтөбе, Алматы, Атырау, Қарағанды, Павлодар, Солтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақ- стан облыстарында аудандастырылған.

Торлама листная - орташ а пісіп ж етілетін 75-87 күндік қауын. Жемістерінің орташа салмағы 3-5 кг, же- містері ақ түсті, сулы, алмүрт дәмдес, әте төтті. Тасы- малдауға өте қолайлы. Қызылорда облысында аудандас- тырылған. Орташа өнімділігі 25-35 т/га.

69

Қарбыз (арбуз) - Сіігиііиз Ғогкз

Ф

Ф

Ф Ф

Негізгі отаны - Африка және Үндістан мен Мысыр.; Біздің елге X ғасырда келген. Қарбыздың жемісі диета- лы тағам. Дәрігерлікте өте бағалы болып саналады. Бүй- рек, өт, асқазан ауруларына шипасы зор. Оның қүрамын- да 8 % қант, 14% қүрғақ зат, 1,5% ж асүнық, 2% пек- тин, А, В, С витаминдері бар. Алма, янтарь, лимондық г т г я к т л к я я ы к кы ш кы лдаоға бай. Ж емісінде кальций.магний, натрии, мыс, Жемісіненка), варенье, повидло, цукат, мармелад, пастила жасай- ды. Түқымынан 50% жоғары сапалы май алады.

Қарбыздың биологиялық ерекшеліктері. Қарбыз ас- қабақ түқымдастарына жатады. Ж ерге ж айы лы п, еркін өсіп дамитын өсімдік. Сабақтары ж ің іш ке 1-3-4 аралы- ғында қосалқы жанама сабақтарын түзіп, үзьшдығы 5 м-ге дейін ж етеді. Әрине, ж ем істерін ең басты сабағында түзеді. Гүлдері бес күлтешелі, бір үйлі өсімдік, бір өсім- дігінде аналық, аталық гүлдері бірге орналасады. Ата- лы қ гүлі бір күн өмір сүреді, аналы қ гүлі өсіп дамьш, жеміс түзеді. Қарбыздың жемістері қы зы л түсті больш келеді. Қарбыз ж ы лусүйгіш өсімдік, өсіп дамуы үшін25-35° С температура қажет.

Егістік танабын тандау және топырағын дайындау. Қарбызды негізінен игерілмеген, демалып ж атқан та- наптарда өсіргенде енімді ж ақсы алуға болады. Ауыспа- лы егістікте көп ж ы лды қ шөптесін өсімдіктерден, кар- топтан кейін еккен дүрыс. Қарбыз егілген танаптарға 7*8 ж ы л көлемінде қайта егуге болмайды, Қарбыз егі-

70

летін тан^птардың топырағының беткі ңабатын барын-тереңдікте

де 2-3 рет топырақты тырмалап, бірінпіі 12-18 см, екінші6-8 см тереңдікте топырықты қопсытуымыз ңажет. Қар- быз минералды тыңайтңыштарға өте тәуелді, гектары- нан 20-25 тонна өнім алу үшін таза азот (М) 60-90 кг, таза фосфор (Р) 90-120 кг, таза калий (/С) 60 кг беруіміз ке- рек. Фосфорлы, калийлі тыңайтқыштарды күздің күніжерді жырту алдында топыраққа енгізуіміз керек.

Азотты тыңайтңыштарды ңатараралың ңопсытқыш- тардың көмегімен топыраңңа енгіземіз. Тыңайтқыштар- ды үнемдеу мақсатында әр жекеленген қарбыздың түбіне 15-20 см ңашыңтыңта ңол күшімен тастап қоректенді-реміз.

Қ арбы зды ң түқы м д ары н дайы ндау және егіс егу. Қарбыз түңымдарын 50-60° С температурадағы суға 2-3 сағат бойы араластырып жібітіп, ңайтадан желдетіп кеп- тірем із. Сенімді енім алу маңсатында 0,05% күк ірт ңы ш ңы лды марганең сүйы қты ғы н түқымдарды суға жібіткенде ңосу арқылы жоғарғы өнімге жете аламыз. Ылғалды салңын ауа райы жағдайларында ңарбыз ма- мыр айының бірінші-екінші он күндігінде егіледі. Көк- темнің ңүрғаң әрі ж ы лы мезгілдерінде, сәуір айының үшінші он күндігінде және мамыр айының бірінші он күндігінде егіледі. Оңтүстік Қазаңстанның оңтүстік ау- дандарында сәуір айының бірінші, екінші онкүндікте- рінде егіледі. Егіс алдында егіс танабының топырағы-ның температурасы 12-14 С-тан төмен бо.чмауы керек. Механикалың қүрамы ауыр топыраңта 3-4 см, механи- калы қ ңүрамы жеңіл топырақта 4-6 см тереңдікте егі- леді. Топырағы қүмды, ж арты лай қүмды топырақты егістік танаптарында 8-10 см тереңдікке егіледі. Қар- быздың қоректік өсу аймағы ерте пісіп жетілетін түрле- ріне 1,4x0,7 м. Орташа пісіп жетілетін қарбыздың қо- ректік өсу аймағы 1,4x1,4 м пемесе 2,1х 1,4 м болатын- дай етіп, әр үяға 2 түқымнан егеді. Қароыздың ңатарара лы қ жүмыстары механизмдер күшімен атқарылуы үшін ерте пісіп жетілетін түрлерінің өсімдік аралығы 0,4 м,

71

орташа жөне кеш пісіп жетілетін түрлерінің өсімдік ара- лығы 0,7 м етіп егіледі. Түқымдары өте кіш і түрлерінің нормасы 1 га-ға 4-4,5 кг, түқымдары өте ірі түрлері 1 га-ға 5-6 кг егіледі.

Қарбыз егілген танаптарды күтіп-баптау. Қарбыздың3-4 нағыз жапырақтары паііда болысымен-ақ, өсімдік- тердің түбін қопсытып ылғал топырақпен үйеміз. Алғаш- қы қарбыз танабын суарғаннан кейін қатараралықтағы арамшептерден тазартып, қарбыз өсімдігінің түбін қол күшімен қопсытамыз. Вегетациялық өсіп дамуы кезең- дерінде егістік танаптар арамшөптерден таза болуы ке- рек. Қарбыз танабын суару кеш кі, таңертеңгі мезгілде өте тиімді болады. Қарбыз есімдігі есіп даму кезінде және гүлдеп жеміс түзу кезінде суды кеп қаж ет етеді. Қар- бызды 3-4 рет суару керек, топырағы ж арты лай қүмды ж ене қүмды танаптарды 5-6 рет суарамыз. Ерте пісіп ж етілет ін қарбы зды ң түрлер і кеш пісетін түрлеріне қарағанда суды аз талап етеді. Қ арбы зды ң енімділігі жоғары болуы үшін бал арасын пайдалануымыз керек. 10 га егіс танабына 1 бал ара семьясы болатындай етіп орналастыруымыз қаж ет. Қарбыздың ерте пісіп жеті- летін түрлерінен 20-40 тонна, кеш пісіп жетілетін түрле- рінен 40-50 тонна өнім алынады.

Қ арбы зды ң аудандаст ы ры леан сорттары

Б и р ю гекц т ік -5 7 5 — орташ а п іс іп ж ет іл ет ін 75-90Ж емісінің

Ж амбылстан облыстарында аудандастырылған.

Десертный-84 - орташа пісіп жетілетін 83-88 күндік есімдік. Өнімділігі 30-40 т /га . Ж емістерінің орташа сал- мяты .5-6 кг. Кызылоода. Ж амбыл. Алматы облыстарын-да аудандастырылған.

Мраморный - орташа пісіп жетілетін 75-105 күндікес ім д ік . Ж оғары

Ж амбыл, Алматыорда облыстарында аудандастырылған.

72

Огонек - 80-85 күндік ерте пісіп жетілетін өсімдік. Өнімділігі 20-40 т /г а . Қ арағанды , Батыс Қ азақстан , Ж амбыл облыстарында аудандастырылған. Оңтүстік Казаңстан облыстарында пленка астында егіп есіреді.

Астрахан - 80-90 күндік орта пісіп жетілетін өсімдік. Орташа өнімділігі 30-40 т /га . Жемісінің орташа салмағы4-5 кг. Батыс Қазаңстан, Атырау, Қызылорда, Жамбыл, Алматы, Оңтүстік Қазаңстан облыстарында аудандасты- рылған.

Қарбызды сақтау технологиясы. Бақш а дақылдары- ның қабығы өте нәзік келеді. Сондыңтан жинау, тасы- малдау кезінде механикалы ң заңымданудан сақтауы-мыз ңажет. Қарбызды 3-5° С температурада аңпан айына дейін саңтауға болады. Ауаның ылғалдылығы 80-85% болуы керек. Қарбызды сақтау үшін қоймаларға тек ңана таза піскендері жіберіледі. Себебі ңарбыз басңа баңша дақы лдары си яқты сабағынан үзілгеннен кейін пісу ңабілетіне ие емес. Сөрелерге астына сабан төсеп қатар- лап жайғастырады. Қарбызды үзындығы 6-10 м, ені - 1- 1,5 м, тереңдігі - 0 ,5-0 ,6 м терең орларда сақтауға да болады. Жемісті сабан араластырып, 5-6 ңатар етіп жай-ғастырады.

Қарбыздың түқымын даярлау технологиясы. Іріктеп алынған жоғары сапалы түңым 3-4 сағат 40-50 Стемпе- ратурада жылытылады. Өсімдік гүлдей бастағанда сорт- тың тазалау жүргізіледі. Белгілі сортңа түрі, түсі тура келм ейтін ес ім д іктерд і ж арам сы зды ң ң а ш ы ғарады . Сорттық іріктеу жүргізілгенде алғаш қы гүл шоғынан пайда болған жемістер таңдалады. Толың піскен жемісті теріп сабағын жоғары ңаратып, 10-12 күн бақшада қал- дырады. Даяр болған жемістің түқымын ИБК-5 маши- насында жуып тазартады. Тазартылған түңым таза ауада кептіріледі. Кепкен түқы м қүрғақ жерде саңталады. Түқымның ылғалдығы 10-25% . 1 тонна жемістен 9-12 кгтүқым алынады.

73

ф

V

Асқабақ (тыква) — СисигЬіІа реро һ.

А сқабақ - О рталық А м ерикадан ш ы ққан . Ресейге XIX ғасырда келген. 27 түрі бар: 6 - мәдени, қалғаны жабайы. Асқабақтың жемісі тағам және жемшөпке, мал- ға азы қ есебінде пайдаланылады. Олар қант, кемірсу, крахмалға бай келеді. Қүрғақ заты 6 -8% , крахмал 10% қант, С витамині, каротин бар. Азотты қосылыстар, жа- сүнық және пектиндық заттары мол. Сорттары: Мин- дальная 35, Алтайская 47, Мускатная, Витаминная. Дәрілік қасиеті зор.

Габақша асқабақ (патиссон)

Негізгі егіс келемі Оңтүстік және Оңтүстік Батыс об- лыстарда таралған. Ж емісі қүрғақ зат, қант, витамин- дер, миндальдық түздарға бай. Піспей түрьш жемісінен әр түрлі тағам жасайды. Консервілеу енеркәсібінде қол- данады. Ж ас табақша асқабақты консервілейді. Түқым-

74

дары ^3-14° С жылуды талап етеді. Ж арық сүйгіш, қүр ғақшыі'ыққа төзімді. Ылғалды кеп қажет етпейді.

Асқабақ, табақіиа асқабақ, қабақ

Биологиялық ерекшеліктері. Асқабақ түқымдастары жылу сүйгіш, суыққа тезімді өсімдіктер қатарына жата-ды. Олардың түқыМу,іары 8-14 С температурада өніп шыға бастайды. Асқабақ түқымдастардын жақсы өсіп дамуы үшін 18-25° С температура қажет. Егіс танаптарында ыл- ғалдың жеткілікті болуы керек, сонда ғана жоғары өнім- ділікке жете аламыз. Қабақ пен табақша асқабақтар гүл- деп, жемістерін түзу кезінде ылғалды көп қажет етеді.

Асқабақтың түқымдары ену кезінде қанша ылғалды- лық қажет болса, бүл есімдіктерге де осы мөлшерде ыл-ғалғының ете жоғары болуын талап етеді, ашық жайларда еркін есетін күн сүйгіш болып келеді. Қазақстанда асқа- бақ түқымдастардың 3 түрі өседі: үлкен жемісті, мускат- ты және қатты қабықты түрлері. Асқабақтың басқа түрле- ріне қабақ және табақша асқабақ жатады. Асқабақ түқым- дастар өзара тозаңданбайды, сондықтан да бүл өсімдіктер бір-бірінен 20-30 м қаш ықтықта өсірілуі керек.

Егістік танаптары н тандау және танаптарды өндеу. Асқабақ түқымдастарын егу үшін органикалық заттар- ға ете бай, топырағының қүнарлығы жоғары жартылай қүмды, сумен қамтамасыз етілген, топырағы ете жақсы қызатын, ауа алмасу процестері жақсы жүретін егістік алқаптарын таңдауымыз қажет. Ең жақсы алғы дақыл- дары кепж ылдық өсімдіктер, денді дақылдар, тамыр же- містілер, пияз және орамжапырақтар болады. Бүрынғы асқабақ түқымдастар егілген жерге 4 жылға дейін асқа- бақты қайта егуге болмайды. Алғы дақылдарды жинап болғаннан кейін есімдік қалдықтарын жинап өртеп, то- пырағының беткі қабатын қопсыту керек. Одан кейін 30-50 т /га малдың қиларын, фосфорлы тыңайтқыштар- ды 300-400 кг/га, ка-тіийлі тьщайтқыштарды 150-250 кг/гаенгізуіміз керек.

75

Егістік тұқымдарды дайындау және егін егу. Алды- мен егістік тұңымдарды іріктеп, толың пісіп жетілме- ген және басқа да ңосындылардан тазартып дайындай- мыз. Егіс алдында егістік тұқымдарды кұн сәулесіне не- месе арнайы температурада 3-5 сағат ңыздырамыз. Егістіегуді топыраңтың температурасы 10-12 С болғанда бас- таймыз. Егісті Оңтұстік облыстарда сәуір айының ұпіін- ттті он кундігінде және мамыр айының бірінші он күнді- гінде, Солтүстік облыстарда мамырдың екінш і он күнді- гінде бастаймыз. Асңабақты 1,40x2,00 м ңатараралыңта, ңабаң пен табақша асңабақты 0,70x1,40 м ңатараралық- та егеміз. Егісті бақша даңылдарына арналған жүгерінің тұңым сепкішімен егеміз. Қабаң пен табаңша асқабақ- тың тұқымдарын 1 га-ға 3-5 кг есебінде, топырақңа егу те- реңдігі 4-6 см және асңабаңтың тұңымдарын 1 га-ға 5-6 кг топыраңңа егу терендігі 8-10 см болуы керек.

Егістік танантарды күтіп-бантау жүмыстары. Алғаш- ңы 1-2 нағыз жапыраңтары пайда болғаннан кейін қабақ пен табақша асңабаңтың өсімдік аралығы 50х 70 см бола- тындай етіп әр үяда 2 дана ңалдырып, қалғандарын ңай- шымен қиып сиретеміз. Асңабаңтың өсімдік аралығы 100 см, 120 см, оның түрлерінің өсіп даму қасиеттеріне байланысты болуы шарт. Асқабақ тұқымдастардың тұ- ңымдары түгел еніп ш ы ңңаннан кейін, ңатараралық- тағы арамшептерді жою мақсатында арнайы қопсытқ- ыштармен 12-15 см тереңдікте қопсытамыз. Өсімдік ара- лыңтардағы арамшептерді қол күшімен топырағын ңоп-сыту арқылы жоямыз.

Табиғаттың ж ағдайлары на байланысты асқабаң тү- ңымдастарды 3-5 рет суарамыз. Бірінші суды асңабаң түқьш- дастардың 5-6 жапырақтары пайда болғанда 1 га-ға 100 кг таза азот 100, таза фосфор құйьш, екінші суды алғашқы гүлдері пайда болған кезде үстеме ңоректендіреміз.

Асқабаңтың аудандастырылган сорттары

В олж ская серая-92 - ерте пісіп ж етілетін 110-115Ж е

76

містері ашық сүр түсті; жасыл, ішкі жемісішң шырыны сары жүмыртқа түсті, орташа ңалың әрі тығыз, тәтті бо- лып келеді. Түңымдары ж алпақ, сырты тегіс ақ түсті, өнімділігі 35-70 т /г а . Қызылорда, Батыс Қазақстан, Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған.

Миндальная-35 - орташа пісіп жетілетін 100-110 күн- дік, жемістерінің орташа салмағы 5,5-8 кг өсімдік. Тү- қымдары кіш ірек аң түсті, орташа өнімділігі 47-60 т/га. Алматы, Ақмола және Батыс Қазақстан облыстарында аудандастырылып өсіріледі.

М озолевская-10 - орташа пісіп ж етілетін 100-110 күндік, жемісінің орташа салмағы 5-8 кг өсімдік. Толың

сарғышлаңтыАсңабақтың ішіндегі жүмсаң жемістері сарғыш түсті, тығыз әрі тәтті болады. Түқымдары орташа көлемді, дөң- гелек аң сары түсті болады. Орташа өнімділігі 30-40 т/га. Алматы, Қызылорда, Қарағанды, Қостанаіі, Павлодар, Солтүстік Қазаңстан, Шығыс Қазақстан, Ақмола облыс- тарында аудандастырылып өсіріледі.

Грибовские 37 - өте тез пісіп жетілетін 60-80 күндік есімдік. Орташа салмағы - 2-3 кг. Техникалық пісіп же- тілуі ақш ыл жасыл, толың пісіп жетілуі кезінде ақ сүт

боладыШы

ғыс Қ азақстан облыстарында аудандасты ры лы п өсі-ріледі.

Длинноплодные - ерте пісіп жетілетін 50-60 күндікЖемістері

Шмола, Павлодар облыстарында аудандастырылған.

Белый-13 - орташа пісіп жетілетін өсімдік. 65-85 күнде техникалық, 110-120 күнде биологпялың пісіп жетіледі. Техникалық пісіп жетілуінің салмағы 0,3-0,5 кг, биоло- гиялық пісіп жетілуінің салмағы 0,8-2 кг. Онімділігі - 30-40 т/га. Алматы, Шығыс Қазақстан, Қарағанды облыс-тарында аудандастырыльш егіледі.

77

\

Асқабақ т цқы мдаст арыны ң зиянкестері

Асқабақ түқы мдастары ны ң түқы мдары н кеміргіш- тер зақымдайды. Сонымен қатар көпқоректі зиянкестерете қауіпті.

1, Эпилехна (Ерііасһпа сһгузотеііпа), Қоңыздар от- рядына жатады. Қ оңы зды ң үзы нды ғы 7-9 мм, қы зы л сары түсті. Өрбір қанатында 6 қара дағы бар. Дернәсілі сүр түсті, үзындығы 7-9 мм. Арамшөптер мен есімдік қалдықтарында ересек қоңы зы қыстап ш ығады. Қыс- тап ш ы ққан қоңыздар сәуір, мамыр айларында шығып, қоректеніп, ж апы рақты ң астыңғы жағына 60-тан 450- ге дейін ж үмы ртқа салады. Ж үм ы ртқа 13-15 күнде да- миды. Дернәсілі 15-18 күнде жапырақтармен қоректе- неді. Топырақта немесе ж апы рақ астында қуыршақта- нады. Бір жылда 3-4 үрпақ береді. Қоңыз және дернәсілі қауын, қарбыз, асқабақ сабақтары мен жапырақтарына зақым келтіреді. Ж аңа үрпақ қоңыздары өсімдіктің жа- пырақтарын, гүлдерін және жемістерін кеміреді. Ере- сек дернәсілі ж апы рақтар мен жемістің сыртқы қабы-ғын кеміреді.

Куресу шаралары:1) Өсімдік қалдықтарын жою.2) Инсектицидтермен бүркіп шашу.2. Қауын шыбыны ( Муіорагсіаііз рагйа і іпа) . Қос қа-

наттылар отрядына жатады. А қш ыл сары түсті шыбын,4

үзындығы 5,5-6,5 мм. Дернәсілі ақ түсті, үзындығы 10 мм. Топырақтың 2-18 см тереңдігінде қыстап шығады. Гүл- деу кезеңінде шыбын үш ып ш ығып, әрбір жеміс түйі- ніне ж үмыртқа салады. А налық 125-ке дейін ж үмыртқа салады. Ол 2-7 күнде дамиды, дернәсілінің дамуы 8-18 күнге созылады. Топырақтың 12 см тереңдігінде қуыр- ш ақтанады. Қ уы рш ақтану 13-18 күнге созылады. Бір ж ылда 2-3 үрпақ береді. Дернәсілі үры қ ішіне еніп за- қы м келтіреді. Зақы м далған өсімдік сарғайып қурай- ды. Ш ыбын қауын, қарбыз, қи яр ш ырындарымен қо- ректеніп, өсімдіктерді зақымдап, сүйық шығарып жү- мыртқасын салады.

78

Куресу шаралары:1) Ерте пісетін сорттарды егу.2) Жерді терең жырту.3) Пестицидтермен бүркіп шапіу.

Асқабақ тцқымдастарыниң аурулары

1. Қ ауы н мен циярдың бактериозы ( Рзеисіотопаз Іасһгутапз). Ауруға өсімдіктің жапырағы, түқым жар- нағы, гүлі мен жемісі шалдығады. Түқым жарнағында сулы дақ пайда болып, нәтижесінде өсімдік қурап қала- ды. Ж апырақтарда қара жасыл майлы үш бүрышты дақ- тар пайда болады. Олар сүрланып бөліктенеді, жапырақ-тары кеуіп тесіледі, жемістерде маида сулы даңтар паи- да болады. Ол дақтар жеміс тініне еніп, ойық жара түзеді. Ауруға ш алды ққан жемістер пішіні бүзылып, сапасы төмендейді. Ауру қоздырушы бактерия өсімдік қалдық- тарында, үрықта сақталады.

Кцресу шаралары:1) Өсімдік қалдықтарын жою.2) Ауыспалы егісті сақтау.3) Егілетін үрықты өңдеу және дүрыс таңдау.4) Фентиураммен залалсыздандыру.2. Қиярдың т амыр шірігі ( Руіһіит гизагіит), Ауру

егіс алқабында және жылыжайларда кеңінен таралған. Ауруға шалдыққан есімдіктің тамыры мен тамыр мойны шіриді. Тамыры қараяды, өспей сол қалпында қалады.нәтижесінде теменгі жапырақтар сарғаііып өсімдік со- лады. Өсімдікті дүрыс суғармаудан ауру тез таралуымүмкін.

Кцресу шаралары:1) Парниктер мен ж ы лы ж айларда суғарылатын су

ж ы лы лы ғы 20-22 С-тан темен болмауы керек.2) Ауруға ш алдыққан есімдік түбіне қосымша топы-

рақ үю қажет.3. Вирусты аурулар. Теңбіл вирус - Сиситііі оігив,

Өсімдіктер барлық даму кезеңдерінде ауруға шалдыға-Ж ас

79

\

ашык сары, жасыл түсті дақтар квбейеді. Ауырған жа пырақтар мандаланып, саргайып қурайды. Ауруға шал дыққан есімдіктер толыгымен қурап калады. Жемістер деформацияланып, тецбіл түстенеді. Ауру үрықтардатопырақта сақталады.

Кцресу шараяары:1) Егуге сау үрықты пайдалану.2) Үрықты дүрыс тандау.3) Зиянкестермен күрес жүргізу.

7-ТАРАУ

АЛҚАЛАР КӨКӨНІСІ

Алңалар тобына қызанақ, бұрыш жөне баклажан жа- тады. Біздің Қазаңстанда ңызанақ кеп өсіріледі. Қыза- нақтың Отаны - Оңтүстік Америка. Еуропаға XVI ғасыр- да әкелінген. А лғаш қы кезінде өсемдік және дөрілік үшін егілген. Тағам ретінде XVIII ғасырдан бастап пай- даланылған. Сүрыптаушылардың (А.В. Алпатьев, Д.Д. Брежнев) ш ығарған ж аң а сорттары еліміздің барлың аймағына таралып келуде. Негізгі егіс аймағы Оңтүстік Ресей, Украина, Кавказ елдері, Орта Азия. Орта Азияда ашық жерге көшет егіп, оларды Солтүстік аймақтарға жеткізуде. Кеш етті сәуір-мамыр айында аш ы қ жерге егіп басқа елдерге жеткізіп отырады. Тропиктік аймақ- та қызанақ көпжылдың есімдік болып саналады. Жеміс- терінің ауырлы ғы н кетере алмай иіліп тұрады, ж аңа бұтақтар беру арқы лы кебейеді. Тұқымы арқы лы дакеоеиіп отырады

Қызанақ(помидор) — Ьусорегйісоп езсиіепіит МіІІ.

Қызанақ - алқаларЕң алғашқы рет Христофор Колумб XV ғасырда Еуропаға

XVIIIған кекеніс. Оңтүстік аймақтарда кеп егілетін көкөніс- тердің түрі. Қ ы занақты ң құрамында витаминдер (С, В ,, В^, В3, Р Р , К,) органикалы қ қы ш қы лдар, минералды тұздар жөне физиологиялық белсенді заттар ете кеп. Қыза- нақтың жемістерінен 125 түрлі тамақ өнімдерін дайьш-

6-0180 81

\

дауға болады. Қызанактың азыктық қүндылығынан бас ка адам организміне емдік қасиеттері де көп.

Ңы:^анақтың биологиялық ерекпіеліктері, Қызанақ жылу сүйгіш өсімдік. Қызанақтың түқымы 12-14 С тем

шығадыX V X

28-30 С температура қажет. Солтүстік аймақтарға бейім- делген кы занақтьщ түрлері (ерте пісіп жетілетін) жы- луды аз талап етеді, ал кеш пісіп жетілетін Оңтүстікаймактарғабейімделген кызанақты ңтүрлері жылуғаөтетәуелді және ыстыкка өте тезімді болып келеді. Топы- рақты ң ылғалдылы ғы 70-80% ж әне ауаның ылғалды- лығы 45-60% болуы керек. Қызанақ қүнарлылығы жо- ғары, механикалық қүрамы өте жеңіл, өте тез ж ылу қа былдайтын, топырақты өңдеу жүмыстары ете жеңіл ат- қарылатын және механикалы қ қүрамы әр түрлі топы-рақта осіріледі.

Қ ы занақт ы өсіріп өндіру агротехникалықжцмыстары

Егістік тан ап тар д ы таңдау ж әне егіске дайы идау Қ ы занақты ң алғы дақылдары кепж ы лды к есімдіктер

82

сүрлемдік жүгері, көкөніс бүршағы, пияз, тамыр жеміс- тілер және қияр. Қызакақты картоп, бүрыш, баклажан, темекі егілген егістік танаптарына егуге болмайды. Се- бебі қызанақ алғы егілген көкөністердің бактериялық ауруларымен, зиянкестерімен залалдануы мүмкін. Егіс танабындағы алғы дақылдарды жинап болғаннан кейін 25-27 см тереңдікте сүдігер жыртамыз. Кектемде бірнеше рет топырақты қопсытамыз, егістік танап арамшөптерден таза болуы үшін және танаптың топырағы тығыздалып, тапталып қалған жағдайда танапты қайта 18-20 см терең- дікте жыртамыз. Күзгі жерді жырту алдында қызанақ- тың енімділігі жоғары болу мақсатында 1 га жерге 40 50 тонна малдың кеңін себеміз, ал кектемгі мезгілде танап- ты қопсытар алдында 1 га-ға 20-30 т малдың шіріген

калиилітарды да күзді күні жерді жырту алдында 1 га-ға мына мөлшерде топыраққа себеміз: Р150 К60. Азоттытыңайт- қыштарды үш мезгілде енгіземіз: бірінші — егіс алдын- да, екінші - екі рет суменен үстеме қоректендіреміз.

Қызанақ түқымын егіс алдында дайындау. Біркелкі түқымдарды өндіру үшін механикалық жарақат алма- ған, бактериялық аурулармен зақымданбаған, химия- лық фумиганттармен өңделген түқымдарды егіс танап- тарынасебеміз. Қызанақтың түқымдарынөсімдіктердін. есуін, дамуын жақсартатын препараттармен және мик- роэлементтермен залалсыздандырамыз. Микроэлемент-терден (В) 0,01-0,03% -дық сүйықтық, (Мо) 0 ,0 1 0 ,0 5 /о -дық сүйықтық қолданылады. Бүл сүйықтықтармен қы- занақ түқымдарын ылғалдандырып, одан кейін кепті- реміз. Қызанақ түқымдарының жақсы өсіп дамуы үшін түқымның өнгіштігін күшейтетін «Рост-5», «Рост-6 » пре- параттарын 0 ,01% -дық мөлшерде қолданамыз.

Қы.заііақ көшеттерін осіру. Қызанақтан жоғары өнім алу үшін өте сапалы тамырлары, жапырақтары жиқсы есіп дамыған көшеттерді өсіруіміз керек. Жаіі поли.іти- лен пленкалар жабылған парниктерде немесо «ірнаііы жасалынған жылыж айларда өсіріп дайындауымыз қа-жәт. Көшеттерді өсіру кезінде жылы жаіілардың темие

83

ратурасы +20-25' С болуы керек, одан кейін күндізгі тем-пература 15-18 С, түнгі уақытта 12-13° С болуы керек. Көшеттерді есіру кезінде көшеттердің ңатараралығы 5- 6 см болатындай етіп сиретуіміз керек және 3-4 рет арам- шептерден тазартуымыз керек. Күндізгі сыртңы ауаның температурасы 10 С-тан жоғары болса, ж ы лы ж айды ң полиэтилен пленкасын аш ып, кеш кі мезгілде кайтып жауып отыруымыз керек, егер түнгі температура 18 С немесе одан ж оғары болған ж ағдай да түнгі мезгілдекешетті ашь*ң қалдыруымызға болады.

Ңызанақ кешеттерін кеш іріп егістік танаптарға егу.Ңызанақ көшеттерін ауаның температурасы 12-15 С бол-ғанда Оңтүстік Ңазақстанда сәуір айьш ың 15-нен 25-сіаралығында кекеніс егілетін танаптарға отырғызамыз.Ңатараралығы 70x90 см, есімдік аралығы 25-30 см етіп қы занақ кеш еттерін егіп оты рғы замы з. Ңол күш імен қы занақ көшеттерін егіп отырғызу алдында қатарара- лы ққа су жіберіп ылғалдандыруымыз қажет. 1 га егістік танаптарына ең аз мелшерде 40 мың түп, жоғарғы мөл- шері 55-60 мың түп аралығында кешеттер егіліп отыр-ғызылады.

Қ ы занақ кешеттерін-күтіп баптау технологиясы. Кү- тіп-баптау жүмыстарына қы занақ ауруларына, зиянкес- теріне қарсы күресу жүмыстары, қатараралық арамшеп- терден тазарту, суару, үстеме қоректендіру және қатар- аралықты қопсыту жатады. Ңызанақ егіліп отырғызыл- ғаннан соң 10-12 күннен кейін есімдіктердің қатарара- лығын терең қопсытьш, қы занақты ң түбіндегі топыра- ғын үйеміз. 2 апта еткеннен кейін қатараралықты қайта қопсытып, қы занақты ң түбіндегі топырақты үйіп шы- ғамыз. Ңызанақ кешеттерін егіп отырғызғаннан соң 12- 13 күннен кейін 1 га жерге 500-600 м' мөлшерінде суа- рамыз. Осы атқарылған жүмыстарды 12-13 күнде қаііта орьшдап отыруымыз керек. А лғаш гүлдеп жемістерін түзе бастаған уақытта 8-10 күнде 1 га-ға 400 м^ мелше- рінде суаруы м ы з кер ек . Ң ы зан ақ ты түқы м д ар ы м ен егетін болсақ, алғаш қы ескін ш ы ққан 12-15 күннен соң ылғалдау мақсатьшда суаруымыз қажет. Ңатараралық- 84

та арамшөптерден тазарту кол күшімен аткарылады. Кызанақтың қатараралығындағы арамшөптерін химия- лық жолмен жою үшін, көшеттер егіліп отырғызылған- нан кейін 2 апта ішінде 8-10 кг /га мөлшерде механика- ландырған агрегаттармен немесе ңолмен атқаруға арнал- ған бүркіп шашатын ңондырғылардың күшімен герби- цидтерді бүркіп шығамыз.

Трефланды егістен 6-8 күн бүрын 4-8 кг/га-ға қолда- намыз. Қызанақтың барлық агротехникалық жүмыста- рын дүрыс, мезгілінде атқарғанда 40-60-70 тонна ара- лығында өнім алуымызға болады.

Қызанақтың аудандастырылган сорттары

Аврора - орташа сабаңты, жапырақтары орта көлемді, әр сабаңтарында 3-4-тен гүлдері орналасқан. Жемістері жылтыр, дөңгеленіп келген қызыл түсті. Орташа сал- мағы 90-100 г .Ө німділігіетеж оғары , 1 га-дан 60-95 тон- на енім аламыз. Вегетациялық пісіп жетілу мерзімі 120- 130 күн. Солтүстік Қазаңстан облыстарында аудандас- тырылған.

Викторина - орташа пісіп жетілетін 106-125 күндік қызанаң. Гүлдері қарапайым, жемістерінің салмағы 90- 105 г, келікпен тасымалдауға тиімді, қызанақтың енім- ділігі 1 га-дан 40-80 тонна. Алматы облыстарындааудан-дастырылып егіледі.

Волгоградтық ерте пісетін-323 — вегетациялық пісіпжетілу мерзімдері 80-120 күн. Сабаңтары ңарапайым,6-ға дейін жемістерін түзеді, жемістері домалақ, салмағы90-95 г. Сырты ж ылтыр қызыл түсті болып келеді женеенімділігі 1 га-дан 48-50 тонна. Ақтөбе, Атырау, БатысҚазақстан облыстарында аудандастырылып өсіріледі.

Волгоградтық 5/95 орташа кеш пісіп жеті.петін 120-125 күндік қызанаң. Сабақтары қысқа, 4-7-ге дейін жемістер түзеді, жемістері ашық қызыл түсті. жемісініңорташа салмағы 92-98 г. Өнімділігі 50-60 т/га . А.пматы,Атырау, Батыс Қазақстаи, Оцтүстік Қазақстан облысч;а-рында аудандастырылган.

85

Восток 36 — Өзбөкстан ғылыми^зәрттөу инстіітутын да өсіріп ш ығарылған, орташа пісіп жетілетін 90-107 күндік қы зан ақ . Сабақтары 4-5 жеміс түзеді, сырты жылтыр домалақ, тегіс келген қы зы л түсті: салмағы 90- 110 г. Орташа өнімділігі 1 га-дан 50 тонна. Қызылорда,Оңтүстік Қазақстан облыстарында аудандастырылған.

Превосходный 176 — Беларусь мем.тіекөтініңғылыми- зерттеу институтында өсіріп ш ы ғары лған . Ерте пісіп жетілетін 80-110 күндік қы занақ . Сабақтары қарапа- ііым, 4-6 жөмістері бар, жемістері ж ы лты р, сырты тегіс, домалақ, қызыл түсті болып келеді. Ж емісінің орташа салмағы 70-110 г. Өнімділігі 44-75 т /га . Қарағанды, Пав- лодар, Шығыс Қазақстан, Батыс Қазақстан, Ақмола об-лыстарында аудандастырылып өсіріледі.

Прогресс^вный - Өзбекстан ғылыми-зерттеу инсти- тутының мамандары өсіріп шығарған, орташа ерте 90- 130 күндік қызанақ. Гүлдері қарапайым, 3-4-тен жеміс- тері бар. Ж ем істер і д ом алақ , қ ы зы л түсті, салм ағы 75-78 г. Өнімділігі 40-80 т /га . Ы сты ққа төзімді, келік- пен тасымалдауға төзімді. Оңтүстік Қазақстан облыста- рында аудандастырылып өсіріледі.

Ракета 83 - Молдован мемлекетінің ғылыми-зерттеу институтында өсіріп шығарылған, ерте пісіп жетілетін

Ж емістерісалмағы 67-78 г.

Өнімділігі 53-65 т /г а . А лматы, Батыс Қ азақстан , Оң-түстік Қазақстан облыстарында аудандастырылып өсі- ріледі.

Ф акель - Молдован ғылыми-зерттеу институтында өсіріліп шығарылған. Орташа ерте пісіп жетілетін 108- 120 күндік қы занақ. Сабақтары қарапайым, жартылай күрделі 6-8 жемістері бар, жемістерінің орташа салмағы7 П - Й П г> П п т о т т т а о н і д л п і п і г і 1 ГЯ-ҒЯ 60-70 Т О Н Н Я . АлмаТЫ.Оңтүстік Қ азақстан облыстарында аудандастырылып әсіріледі.

86

Қ ы занақты сақтау технологиясы. Қызанақты 1 С температурада, ауаның ылғалдылығы 85-90% болғанда бір ай мерзімге дейін сақтауға болады. Толық жетілген, бірақ қы зар ы п үлгерм еген қ ы зан ақ ты үсік ш алмай түрып жинап үлгеру керек. Ж иналған қызанақты қой- .мада арнайы лотоктарға тізіп жайғастырады. Лотоктар- ды сөрелерге текшелеп жинайды. 10-12° С жылылықта түрып бір-үш ай сақталған қызанақ толық, пісіп жеті- леді. Ауаның ылғалдылығы 80-85% . Қызарған қыза- нақты теріп алып отыру керек.

Қызанақт ы өңдеу технологиялары

Қ ы занақты түздау. Түздау үшін қызанақтың көлемі біркелкі, қатты, орташа жемістері іріктелініп алынады. Қүрамында қантты зат пен қант мол, толық пісіп жетіл- ген, тығыз жемістер түздауға жарамды. Түздар алдын- да жемісті іріктейді, бүлінгендерін, соғылғандарын, за- қы м данғандары н аж ы ратады . Түздау үш ін 50-100 л бешкелер, 3-10 л шыны ыдыстар пайдаланылады. Қыза- нақты түздау технологиясы төмендегіше: іріктеу, жуу, хош иісті қоспалар даярлау, түздық даярлау, ыдысты

қоспалармендық қүю. Жемістімен ір іктейді. Іріктелген ж арамды жемістерді жууға жібереді. Сонымен бірге қоспаларды, аскөкті, торқүн жапырағын, ақжелкен, сарымсақты, қара қарақатты та-зартып жуады.

Аскөк пен торқүн жапырағын 5-8 см үзындықта ту-райды. Сарымсақты майдалап турайды. Түздықты біркүн бүрын даярлайды. Түздық үшін таза ауыз суы алы-нады. Түз тазаланып електен еткеріледі. Арнайы ыдыс-тарда 1:5 қаты наста түзды сумен ерітеді. Түзды қтыфильтрден өткеріп тазартады. Піскен жемістерді түздауүш ін түзды ң концентрациясы 8 % -дан аспауы керек.Майда жемістер үшін — 7% . Даярланған хош иіс беретіндәмдеуіш ті үш ке бөліп, бір бөлігін ыдыстың түбіне,

87

\

екіншісін - ортасына, үш інш і бөлігін ыдыс толған соң үстіне салады . ^Көміс то л ты р ы л ған ы ды сңа түздыңқүйылады. Ыдыстың аузы 0.3-0,4% сүт қы ш қы лы түзіл- генше 1-2 күн аш ы қ түрады. Содан соң аузын бекітіп сақтау үшін қоймаға жібереді-. ПІыны банкілерді 12 күн- нен кейін аузын жауып сақтауға жібереді. Сақтау мер- зімі - 0-2’ С температурада 2-3 ай. 1 т түздалған қызанақ жемісін даярлау үшін: жеміс - 1067 кг; аскек - 15-20 кг; ащы бүрыш - 1 кг; қара қарақат ж апы рағы - 10 кг; ақж елкек жапырағы - 5 кг; сарымсақ - 3-4 кг; хош иісін беретін заттар - 0,3 кг. Өнім I сортты болу үшін түздық- тың қы ш қы лды ғы - 3 -5% -дан аспауы керек.

Қ ы занақ ш ырыны. Қызанақ шырынында қүрғақ зат- тың келемі 4-5% -дан аспауы керек. Даярлау технология- сы төмендег дей: жуу, турау, ысыту, қүрғақ заттарды сығып алу, шырынды ыдысқа қүю, стерилдеу, шырын-

Ж емісінғыш маш иналарда турап, езіп 60-70° С температураға жеткенше ысытады. Ы сытылған жемісінен шырын тез тегіледі; сапасы жоғарылайды, қүрамындағы витамин- дер мен каротин ж ақсы сақталады. Ы сытылған соң шы- рындыны беліп алады. Ж еміс шырыны түнба боп түна- ды. Д аяр болған ш ы ры нды ыдыстарға қүйы п , аузынбекітіп, +100” С температурада стерилдейді.

Томат соусы. Қ ы занақ соусының етк ір , кубанский түрлері бар. Қүрамында 17% қүрғақ зат болады. Соусқа қант, уксус, дәмдеуіш заттар қосылады. Асханада астыңдәмін жақсарту үш ін паидаланады.

Бүтіндей консервіленген томат. Мүны жасау үш ін көлемі біркелкі, пішіні сопақша келген, алқы зы л түсті, еті тығыз Невский, Лунгутор сорттары алынады. Қыза- нақтың сыртқы қабығын аршып және қабығымен кон- сервілейді. Қ ы зан ақ жемісін 10-15 мин. ы сты қ буда үстап, кейін салқындатады. Қабығын қо.ямен аршиды.ПяяпҒіпттрян жрміг.ті тттыны ыпыстаоғасЕілып, 2% түзды қ-пен толтырады. Ыдысты қақпа пературада бумен стерилдейді.

88

Қ ы занақты ң тұқы мы н даярлау. Ш аруаш ылық жа- рамдылығы жоғары түқым даярлау үшін алғашқы 3-4 жеміс алынады. Соңғы жиналған жемістердің көлемі кіші болып, алынған түқы м ны ң сапасы төмен болуы мүмкін. А лғаш қы терімде жиналған жемісті іріктеп үлкендері таңдап алынады. Арнайы ВСТ-2 машинала- рында түқы м жемістен аж ы ратылады . А жыратылған түқым 3-5 күн арнайы ыдыстарға салып ашытылады. Аттту процесінде түқым қүрамындағы сүт қыш қылы тү- қымды бактериялық кеселдерден қорғайды. Ыдыстың бетінде көбік пайда болып бөлінген сөлдің түнуы түқы- мының даяр болғанынан хабар береді. Түқым түбіне шөгеді. Түқымның шығымы сорт ерекшелігіне байла- нысты. Жемісі ірі, іш кі камералары көп сорттардан аз түседі. 1 т жемістен 3,5-8 кг түқым алуға болады. 1 га жерден түсетін түқым мөлшері - 50-80 кг. Сорттық та- залығы 99% -дан төмен болмау керек. I класс түқымның енгіштігі 85% болады.

Б ү р ы ш (перец) — С а р з іс и т һ.

Вүрыштың қүрамында 90% су, 4,9 % қант, I, 3 6 /о жасүнық, С, Р, В,, В витаминдері болады. Бүрыш бір

89

ж ылды ң өсімдік болып өсөптвлвді. Б и ікт іг і 20 25 см.Ж апырағы бір немесв бірнепіе үлкен ж ұмыртқа тәрізді. Тамыры кіндік там ы рлы , тарамдалған, Гүлі сары, ақ немесе күлгін түсті, өздігінен және айңас тозаңданатын гүл. Бүрыш ңуаңш ылыңңа төзімді өсімдік. Бүрыш тың ңүрамында капсация деген алкалоид болады. Сол арңы- лы бүрыш тәтті және аіцыға бөлінеді. Ащы бүрыштың ңабығында 25 мг, ал тәтті бүрыш та 1,5 мг капсацинажиналады.

Аіцы бүрышты тағамға, ли керж ән е араң өнеркәсібін- де, емдік зат ретінде ңолданады. Тәтті бүрышты тағамғаңолданады.

Бцрыштың калориясы - 364 к ал /к г . 100 г бүрыш же- лісінде 400 мг аскорбин ңы ш ңы лы , 14 мг каротин және басңа да витаминдер болады. Ж емістегі эі асты дүфыс ңорытуға, зат алмасуына, бүйрек, бауыр және өтте тас пайда болмауына мүмкіндік туғызады.

Сорттары: Ласточка, Подарок Молдовый, Донецкийранний,

Бұрыш тың биологиялық ерекшеліктері. Бұрыш тың құрамы бүрышңа аіцы дөм беретін капсацинді алкалоид- тардың мөлш ерімен ерекш еленеді. Бұры ш ащ ы және тәтті болып екіге бөлінеді. Бұры ш бірж ы лды қ, қы сқа күндік, ылғалға тәуелді, жылу, ж ары қ сүйгіш өсімдік.Бұрыштың тұңымдары топырақтың температурасы 13 С-та ән іп ш ы ға бастайды . Т о п ы р ақ ты ң ы л ғал д ы л ы ғы7 0 -7 5 % -да, топыраңтың температурасы 20-25 С-та9-11 күнде тұңым түгел өніп топырақ бетіне шығады. Бұрыш- қа ең қаж етті температура 25-27 С. Бұры ш өздігінен тозаңданатын және ж әндіктердің көмегімен айңас то- заңданаты н өсімдік. Б ұ р ы ш ты ң ерте пісіп ж етілет ін сорттары 120-140 күнде піседі. Биологиялық пісіп же- тілуі, гүлдегеннен кейін 55-65 күн, техникалы қ пісіп жетілуі 25-30 күн.

Егістік танаптарды дайындау. Бұры ш ты ң алғы да- қылдары көп ж ы лды ң шөптер болған кезде ең жоғарғы өнімге жетуге болады. Бұрыш ты алңа тұқымдасты көкө- ністерден кейін егуге болмайды, себебі зиянкестері мен90

§>аурулары бірдей. Алғы даңылдарды жинап болғаннан I кейін, өсімдік қалд ы қтары н орып, ж инап өртейміз. 1 Егістік танапты жырту алдында топырақңа 30-40 тонна

мөлшерінде малдың қиларын, 200-300 кг екі еселенген I суперфосфат, 100-200 кг калийлі тыңайтқыштарды то-

пыраққа ендіреміз. Топырақтың беткі қабатын 27-30 см тереңдікте жыртамыз. Ерте көктемде топырақтың беткі қабатын екі рет тырмалаймыз және 15-20 см. тереңдіктеқопсытамыз.

Көшеттерді өсіру және топы раққа қайта отырғызу. Б үры ш ты ң көш еттерін арнайы ж ы л ы ж ай л ар д а егіп өсіреміз. Көшеттерді арнайы жасалынғанжылыжайлар-да 50-55 күн өсіріп өндіреміз. Көшеттерді егістік танап- тарына сәуірдің үшінші он күндігінде Оңтүстік Қазақ- стан облысында және мамыр айының екінші онкүндігін- де Алматы облысында егеміз. Қатараралығы 70 см, өсім- дік аралығы 20 см болуы керек. Егістік танаптарына егі- летін орташа көшеттердің саны 1 га-ға 70000 дана.

Көшеттерді күтіп-баптау. Егістік танаптарын 400- 500 м ^ г а мөлшерінде 10-12 рет суарамыз. Егістік танап- тарын суарған сайын, арамшөптерден тазартып, қатар- аралықтыңтопырағын қопсытып отыруымыз керек. Үс- теме қоректендіру жүмыстары баклажанмен бірдей.

Көшетсіз егудің ерекшеліктері. Көшетсіз бүрышты егудің ерекшеліктері: өскіндер жақсы өсіп дамиды және қүрғақш ылыққа төзімді болады. 1 га егіс алқабына 4-6 кг аралығында түқым себіледі. Ж үйекаралықты түқымдар толық өніп ш ыққанға дейін ылғалдандырып суаруымызқажет. А лғаш қы 2 аптада өскіндер толық өсіп, дамыпжетілгенше арамшөптерден тазартып жөне өскіндердіжүлып, өсімдік аралық 15-20 см болатындай етіп сире-теміз. Бүрыш тың өнімділігі 1 га-дан 10-15тоннадан 20-30 тонна аралығында.

Тэт т і бцрыштың аудандаст ырылеак тцрлері

Болгарлық-79 " 80-120 күндік, орташа пісіп жеті летін өс імдік . Бүрыштың биіктігі 50-70 см, жеміс-

91

терінің салмағы 33-50 г, орташа өнімділігі 28-42 т/га. Алматы облысында аудандастырылып өсіріледі.

Ташкент сыйы - 110-120 күндік сабағының биіктігі25-30 см, жемістерінің салмағы 92-105 гр, өнімділігі 31- 48 т/га. Алматы, Оңтүстік Қазаңстан облысында аудан-дастырылған.

Колобок - 131-137 күндік, сабағының биіктігі 25-30 см, жемістерінің салмағы 58-70 г. Өнімділігі 13-25 т /га . Оң- түстік Қазақстан облысында аудандастырылып егіледі.

Ласточка - ерте пісіп жетілетін 82-125 күндік өсім-салмағы

Алматы, Ж амбыаудандастырылып өсіріледі.

А ттткт бүрыш. Астрахандық-147 - 100-110 күндік, ор- таша пісіп жетілетін өсімдік. Орташа салмағы 14-23 г,енімділігі 7 ,0-10 т /га .

Бүрыш тың түңымын даярлау. Түңым даярлау үшін қызарып немесе сарғайып піскен жеміс ж иналып алы- нады. Толық пісіп жетілген жемісті жарып, өзегін түңы- мымен ңоса алып кептіреді. Кепкен түңымды өзегінен ажыратып алу керек. Бүры ш ты ң ңалған белігін азық- түлік ретінде пайдалануға болады. Қатты пісіп кеткен жемістен алынған түқымның өнгіштігі төмен болады. 1 т тәтті бүрыштан 6-8 кг түқым алынады. Апды бүрыштан 10-18 кг. Түңымның ылғалдығы 10% -дан аспауы керек.

Бүрыш ты ң сақталу технологиясы. Бүрышты мүздат- ңыштарда екі ай мерзімге дейін 0-1° С температурада саң- тауға болады. А уаның ылғалды лы ғы 90-95% . К ек бү- рышты 9-11% С ж ы лы лы қта саңтаған кезде толық пісу процесі жүреді. Одан темен температурада жеміс толық пісіп жетілмеуі мүмкін. Ішіне ңағаз немесе ағаш ңал- дығы теселген жеш іктерде бірнеше қатар етіп салынып саңталады.

92

Бцрышты өңдеу технологиясы

салынғангазартылған соң ішіндегі түқымы алып тасталады.Та- зарған жемісті 2-4 мин. ыстық суда немесе буда булап,

салқынжемістерді (пияз, сәбіз, қ ы зан ақ , баклаж ан) турап, қуырып даярлайды. Қуырылған жемістер араластыры- лып, бүрышқа салынады. Даяр бүрыш шынЫ ыдыстар- ға салынып, томат соусымен толтырылады. Ыдыстың қақпағы жабылып стерилденеді.

Б ак л аж ан (б ак л аж ан ) — 8о1апиш ш еіоп^епа һ

Б акл аж ан аса бағалы жеміс саналады. Қүрамында 10% қүрғақ зат, минералдық түздар, вптаминдер бар. Баклажан консервілеу өнеркәсібінде көбірек қолданы- лады. Жемісі пісіп жетілмей түрғанда, яғни түқымы сүт- ті кезеңінде консервілеген дүрыс. Баклаж анны ң қабы- ғында дельфинидин деген зат болғандықтан, онын түсі көк келеді. Дельфинидин заты түз ретінде болады, каль- ций жөне натрий түздары көк түсті, ал калий түзы

93

түрлі түсті. Сондықтан баклажанның түсі әр түрлі бола- щ ды. Дәрілік қасиеті де өте зор. Баклаж анны ң жемісі май- ! ға қуырған түрінде тіс ауруына өте шипалы болады. Ал і диеталық қасиетіне сөз жоқ. Организмдегі холестеринді | кемітіп, атеросклероз ауруына қарсы түратын қасиет- тері бар. Баклаж анды түздайды, кептіреді, маринад жа-сайды. Отаны - Үндістан.

Б аклаж анны ң биологиялық ерекшеліктері. Суыққатөзімсіз, қысқа күндік, ылғалға тәуелді, ж ы лу сүиетін есімдік. Гүлдері өздігінен тозаңданатын болып келеді. Б аклаж анны ң түқымдары топырақтың температурасы-Ы З' С-та ен іп ш ы ғад ы , орташ а өсу тем пературасы 15-20 С және жақсы есіп дамуы үшін 20-30° С темпера-тура қажет. Тамыры топырақтың беткі қабатында жақ- сы есіп дамиды. Суармалы аймақтарда есіріледі. Бакла- ж анны ң есіп дамуы үшін топырақтың ы.яғалдылығы 75- 80% -дық мелшерде болуы керек.

Егістік танапты даііындау. Егістік танаптарды таңда- ғанда, топырағының қара шірігі мол және қүнарлығы жо- ғары болуы қажет. Баклаж анның а.яғы дақылдары орам- жапырақ, жасыл кекеністер, асқабақ түқымдастары бол- ғаны жен. Күзде есімдік қалдықтарын жршап тазалауы- мыз қажет. Егістік танаптың топырағын жырту алдында1 га-ға 30-40 т малдың қиын, 300-400 кг екі еселенген су- перфосфат, 100-200 кг калий енгізуіміз қажет. Кектемдетопырақтың беткі қабатын 2 рет тырмалап, 10 12 см те- реңдікте топырақты қопсытамыз.

Б аклаж ан кешеттерін дайындау. Баклаж анны ң енім- ділігі кешеттерінің, түқымдарының мерзімдеріне бай- л ан ы сты болады . Б а к л а ж а н д ы арн ай ы ж асал ы н ған ыдыстарға егіп ендіреміз. Баклаж ан егілетін топырақ- тың қара шірігі 15-20%, яғни арнайы жасалынған ыдыс- тарда 50% қара ш ірік пен 40% топырақ және 10% ескі ағаштардың үнтағы болуы керек. 1 м^ топыраққа 400 г екі еселенген суперфосфат, 300 г аммиакты селитра ара- ластырып дайындауымыз керек. 1000 мл ыдысқа 0,5 м® топырақ қаж ет. Арнайы ыдыстарға 2-3 түқымды егіпж ы лы сумен суарамыз. 28-30 С орташа температурада 94

6-8 күнде түқымдар өніп шығады. Көіііеттерді 55-65 күи аралықта ашық жайларға егіп отырғызамыз. Көшеттерді егіп отырғызу алдында, 10-15 күн аш ық күнге шыга- рып, желдетіп аш ық жайларға бейімдейміз.

Баклаж анның кешеттерін егу. Баклажанды Оңтүстік Казақстанның егістік танаптарында сөуір айының үшін- ші он күндігінде жөне оңтүстік-шығыс аймақтарында мамыр айының алғашқы онкүндігінде егістік танапта- рына егіп отырғызамыз. Егіс егу алдында жүйектерді ылғалдандыру мақсатында суғарамыз. Баклаж анны ң көшеттерін, есімдік аралы қ 25-30 см, ж үйек аралық 70x90 см етіп отырғызамыз. Егістен кейін 2-3 күн ара-лықта суарамыз.

Б аклаж ан ды күтіп-баптау. Кызанақпен салыстыр-ғанда баклажан жапырағының келемі үлкен болғандық-тан ылғалға ете тәуелді болады. Вегетациялық есу ке-зеңдерінде 1 га-ға 400-500 м^ сумен 10-12 рет суарамыз.Әрбір суару жүмыстарынан кейін қатараралықтағы арам- шептерді жою мақсатында механизмдер күшімен және қол күш ім ен топы рақты қопсы тамы з. Егістен кейін3 апта еткенде 1 га-ға 5-10 тонна малдың қиын сумен

Ж акезеңдеріндеңайтқыштармен үстеме қоректендіреміз. Баклажанныңенімділігі 1 га-ға 30-40 тонна.

А лқалар тцқымдастарының зиянкестері

Колорад қоңызы - қоңыздар отЖ апы рақ

9-12 мм. Денесі қы зы л . А лды ңғы кеудесінің үстінде12-14 қара дағы болады. Қанатының үсті сары, ер қана- тында 5 қара сызық болады. Дернәсілінің кеудесінде 3 жүп аяғы бар, қызғыш сары, үзындығы 15-16 мм. Басы, кеу- десі, аяқ жағына қарағанда қара. Қоңыздар топырақта 20-60 см тереңдікте қыстайды. Қоңыздар кектемде то-пырақ 14-15° С жылығанда шығады. Аналық қоңыздар

салады

95

салғанда 12-90 дана бір топта, барлығы 400-700 дана жұмыртңа салады. Б ір ж ы лда 1‘3 ұрпақ бөріп дамиды. Эмбриондық дамуы 5-17 кұн, дернөсілі 16-34 кұнде да-

тереңдіктеалқалар

терімен қоректенеді.К уресу шаралары:1) 80% с. п хлорофос (1,5 кг/га) гүлдену кезінде.2) 30% фталофос (6 кг/га).2 .28 дацты картоп цоцызы. Қоңыздар отрядына жа-

тады. Қанаты сарғыш қызыл, әр қанатында 14-тен қара дағы бар. Үзындығы 4-7 мм. Дернәсілі сары түсті, үзын- дығы 7-10 мм. Қоңыздары ж апы рақ астында, арампіөп- тердің арасында қыстайды. 45 ' С суыққа төзімді. Қоңыз- дар мамыр, маусым айларында ауаның температурасы13-14° С болғ- н кезде шығады. Қоңыздар шөптесін өсім- діктермен қоректеніп, кейін картоп егісіне өтеді. Ж ү- мыртқасы 3-7 күнде, дернәсілі 24-30 күнде, қуырш ағы6-9 күнде өсіп дамиды. Б ір ж ы лда 1 ғана үрпақ береді. Қоңызы және дернәсілі топырақта қыстайды.

К уресу шаралары:1) Ауыспалы егісті сақтау.2) Арамшөптерді жою.3) 80% хлорофос (1,5 к г /га ) гүлдеу кезінде.

А л қа .ш р т ц қы м д аст ары н ы ң аур ул а р ы

1. Фитофтороз. Бүл ауруды фитофтора инфестанс са- ңы рауқүлақтары қоздырады. XIX ғ. бас кезінде Еуропа топырағына Америкадан әкелінген тамыр түйнектілер арқылы таралған. Зақымданған жапырағының бөліктері қоңыр тартып, тез қарайып кетеді. Біртіндеп ауру тарал- ған өсімдік тірш ілігін тоқтатуы мүмкін. Ауру су арқы- лы тез таралып, бүкіл егісті жайлайды. Ж аңбыр жауған күн н ің ертеңіне ауа температурасы 25° С-тан аспаса, аурудың таралуына қолайлы болады. Ауру қоздырғы- шы түйнектерде сақталып, келер ж ы лы отырғызылған

96

түйиек өнген кезде инфекция сабақтар мен жапырақтар- ғатаралады.

Кцресу шараларыг1) Төзімді сорттарды егу: Камераз 1; Уральский; Аг-

рономическнй.2) 80% цинеб (2-4 кг/га) гүлдегенге дейін.3) Көкөністерді қоймада дүрыс сақтау, қойманы 40%

формалинмен залалсыздандыру.2. Ж апырацт ыц сцр дацтары ауруы. Қоздырушы -

класстридиум бильвум бактериясы. Ауруға өсімдіктің ясапырақтары, гүлдері, жемістері шалдығады. Өсімдік гүлдеу жөне жемісін байлау кезінде ауруға шалдыққа- ны байқалады. Ж апы рақ астында сары қоңыр дақтар пайда болады, оның беті сары сүр қырау сияқты түске айналады. Бүл споралардың түзілуі. Топырақта ылғал аз болса, өсімдік ауруға тез шалдығады.

Кцресу шаралары:1) Өсімдік қалдықтарын жою.2) Әр 10 күн сайын 1% бордос сүйығымен өсу кезеңін-

де бүркіп шашу.

7-0180 97

8-ТАРАУ

БҮРШАҚТЫ КӨКӨНІСТЕР

Бүрш ақты көкөністерге асбүршақ ж атады. Көк бүр- шағы және жвтілмеген түқымдары көмірсуға, витамин дерге бай. Қүрамында нәруыз (белок) басқа өсімдіктер- мен салы сты рғанда 2 есе көп. Ж асы л кезінде жинап алған бүрш ақты консервілеуге пайдаланады. Ж асыл дәнін кептіреді, банкаға консервілейді, сабаны малға таптырмай ын азы қ болып саналады. Тамыр жүйвсі ар қы лы топы раққа азот ж инайты н қабілеті бар болған- дықтан, бүл өсімдіктер ауыспалы егісте маңызды орыналады.

Бүршақ (горох) — РІ8ит з а і іү и т

Бірж ы лды қ шөптесін осімдік. Биіктігі 100-150 см, са- бағы мүртшалармен аяқталады. Өздігінен тозаңданады. Оңтүстік аймакта айқас тозаңдануға мүмкінш ілігі бар(ара, қүмырсқа, трипстер арқылы).

Вүрш ақтың биологиялық ерекшеліктері. Суыққа то-зімді. Түқымы 1-2 С-та көктеііді, өсіп жетілуіне 20 С жы-лу қажет, 4-6 С аязға төзімді, қүрғақш ы лы ққа тозімді, бірақ Орта А зияның ауа райында ж ақсы өнім алу үшін суару көрек. Бүрш ақ барлық топырақта өнім береді. Твк қүмды ш іріндісі (гумус) аз жерде өспейді. Ауыспалы егісте картоп, кокөністер, отамалы техникалық дақыл- дардан кейін егеміз. Күзде 7-10 см тереңдікте топырақ- ты сыдыра жыртамыз. Сонымен қатар танапты тырма- лап нығыздаймыз. Арамшөптер пайда болғанда сүдігер- ге жыртамыз. Ертв көктемде 12-15 см тереңдікке қоп-

98

сытамыз, артынан ты рмалаймы з. Тыңайтқыш тардан2,5-3 цсуперфосфат, 1-1,5 цхлорлы калий , 2-2,5 цамми- ак селитрасын енгіземіз. М икроты ңайтқы ш тардан -марганецті, борды, молибденді егіспен бірге енгіземіз.

алдындаөңдеп (50 Г“ға 10 кг) шығамыз. Егіс тәсілі таспалы екі қатар. Лента аралығы 50-55 см, жүйек аралығы 20 см. Түқым егу нормасы 1 га-ға 1,2 млн. өнгіш түқым. Түқым-ды сіңіру тереңдігі 4-7 см.

Қүрғақ ауа райында топырақты нығыздаймыз, егіс ал-дында және түқымы көктеп шыққаннан соң 5-10 күнненкейін тырмалаймыз. Арам шөбі көп жерде прометрин гер-бицидін(2-3 кг/га) қолданамыз. Көкөнісбүршағын бірне-ше рет жинауға мүмкінш ілік бар. Бүршағы жас, сүтті

таңдажиналған

ШПУны, КЗН-2,1 шөпшапқышымен орады.

99

Егінді зақымдаитын зиянкестерден сақтау үш ш улы химикаттархмен залалсыздандырады. Арамшөптермен күрес жүргізу үшін егіс алдында танапты тырмалайды. Сорч-тық тазарту 2 кезенде жүргізіледі: алғаш қысы гүл- дегенде. екіншісі - алғаш қы бүрш ақтар пісе бастаған- лә Екінші сорттық тазартудан кейін апробация жүргі- зіледі. Тү кымды жинауды теменгі бүршиқтар сарғая бас- таганда бастайды. Ж НУ-3,2, Ж БА -3,5 жалдап дестеле- ; п іпермен дестеленген егісті толы қ піскенше танапта қалдырады. 5-6 күпнен кейін бүрш ақ толы қ піскенде комбайндармен бастырылып қоймаға жеткізіледі. Бас- тырылған түқым ылғалдылығы 15%-ға жеткенше күн-т д асі ында немесе арнаиы кептіргіштерде кептіріледі. Сорт е р е к ш е л ік т е р ін е қ ар ай бүршйқтын, ө н ім д іл іг і 12-22 и-та ,

Бүріиакты сақтау технологиясы. Бүрш ақ түқымдас лаісилдар үзак мерзімде сақтауға шыдамайды. Оларды :і ііита арнаиы то н азы тқ ы ш тар д а , М.М. К ры ловты ң мү.іды коймаларында сақтауға болады.

Ьүрш ақты өңдеу технологиясы. Өвдеуге асбүршақ- ыңтемендегі сирттары жарамды: Штамбовой мозговой,

Ранний мозговой, ІІобедитель, Борец. Консервілеу үшін пүрш нқты ң қүрам ы н да қ ан ты 5-8%:-дан, к р ах м ал ы3-5 : -дан іөмендемей түрганда жинау керек. Бүршақ- ты консервілеу технологиясы: жуу, іріктеу, турау, ыдыс- кп салу, түздыі;пен толтыру, ыдысты қақпағымен жабу, гтерилдеу. Түздьтқтын концентрац иясы 2% болады.Іріктеген бүршакты 2-5 мин. 75-90 С ыстық суда булай- ды. Бүрш ақты шыны ыдыстарға сальш түздықпен тол- тырылады. Толған ыдыстардың беті ж апқы ш машина-

____ I ♦

лармен жабылады. Беті жабылған ыдыстар 166 -1-120 С тсмпературада стерилденеді. Даяр болған ыдыстар са.п- кындатыльш қоймаға жіберіледі.

Віржылдық бцршаң дақылдарының зиянкестері

I . Асбцршак^ биті. Теңқанатты лар отряды, биттер туысы. Бііттердің түсі жасы.ті, қоңыр-қызыл, үзындығы100

4,5-5 мм. Үрықтанған жүмыртқалар өсімдік қалдықта- рында қыстайды. Көктемде мамыр айының басында дер- нәсілдері шығады. Әрбір аналық биттер 50-120-ға дейін дернәсіл туады. Бір ұрпағы 10-15 күнде дамиды. Бір жылда 20-22-ге дейін үрпақ береді. Үрықтанған қанат- ты биттер 10-ға дейін жұмыртқа береді. Асбүршақ бит- тері б ірж ы лды қ және көпж ы лды қ дақытдарды, беде, жоңыпіқа, асбұршақты зақымдайды. Биттер өсімдіктің жоғарғы беліктерімен, жапырақтың, гүлдердің, жеміс- тердің шырынымен қоректенеді. Зақымданған өсімдік- тің жапырақтары шпратылып бүріседі, жемістері баяудамып, өнімі төмендейді.

2. Туйнек б ізтцмсыгы. Қаттықанаттылар отряды. бізтұмсықтылар туысына жатады. Қоңыздар түсі - жер түстес сұр. Ж олақты бізтүмсық ұзындығы 3-5 мм. К'ана- тының үстінде аш ы қ және қара сызығы болады. Дер- нәсілінің ұзындығы 5 мм, басы ақшыл қоңыр. Қоңыз- дар топырақ қабатында, есімдік қалдықтарының астын- да қыстап шығады. Көктемде сәуір айларында қыстау- дан шығып, көпжылдық бүршақ дақылдарымен қорек- теніп, кейін біржылдық бүршақ дақылдарымен қорек- тенеді. Үрықтанғаннан кейін аналыр; қоңыздар жүмырт- қасын топыраққа және өсімдікке салады. Аналығы 300- ге дейін жүмыртқасалады. Эмбриондық дамуы 7-36 күн- ге созылады. Ш ы ққан дернәсілдер бұршақтың тамыры- мен қоректенеді. Дернәсілі 29-45 күнде дамиды. 5-30 см тереңдікте топырақта қуыршактанады. Қуыршақ 8-11

Ж азды ңтамыз

Ж ыӨсім

Қоңыздар жас жапырақтармен, өсімдіктің өсу нүктесі- мен қоректенеді. Дернөсілдері бүрш ақ дақылдарды ң тамырымен қоректенеді. Б ір өсімдіктө 26 дернәсілге дейін болады. Дақылдың түсімін азайтады. Зақымдал- ған тамыр арқылы ауру қоздырғыштары енеді.

Кцресу шаралары:Агротехникалық

101

2) Егіске қолайлы жағдай жасау, ірі дәндерді егу, егу тереңдігін сақтау, уақтылы қоректендіру.

3) 80% э. к. карбофос (2-2,5 кг/га).

Б ур іиақ д а қ ы л д а р ы н ы ң а у р у л а р ы

1. А сбц рш ац т ат ы . К озды руш ы - Уготусез рі8і.Ж а

пырақтарда аш ы қ сүр үлкен дақтар пайда болады. Ауру қоздыруш ы саңы рауқүлақтар өсімдік қалды қтары нда сақталады. М аусымның соңына дейін көптеген үрпақ беріп көбейеді. Ауруға ш алды ққан ж апы рақтар алдынала солып қураиды, нәтижесінде өнімділік төмендеиді

Кцресу шаралары:1)Ауыспа ^ы егісті сақтау.2) Топырақты терең етіп жырту.3) Өсімдік қалдықтарын жою.4) Ерте кектемде егу, төзімді сорттар егу.

102

9-ТАРАУ

ЛАЛ АГҮЛДЕР ТҮҚЫМД АСЫ

Бүл түқымдастардың 500-ден астам түрлері бар. Ара- сында екпе пияз бен сарымсақ негізгі түріне жатады. Лалагүлдер көкеністері кемірсулар мен нәруыздарға бай. Қүрамында (1,7-2,5% ) азоттық заттар, қант және витаминдер бар. Елімізде пияздың 10 түрі кең таралған. Эфир майы олардың дәмін, иісін жақсартады. Қүрғақ заты - 14-16%, қанты - 7-8% . С витамині бар. Сарымсақ сіңімділігі жағынан пияздан озады. Пияз бен сарым- сақтың отаны - Орта Азия мен Ауғанстан. Сарымсақты барлық ай м ақта егеді, тек солтүстікте ж абы қ жердеегеді.

Пияз (лук) - АИіаееае

Қазақстанда екпе пияз 10 мың га. жерге епледі. Екпе пияз адам организміне қаж етті минералды қ түздар, қант, витаминдер, иісті заттарға бай. Қүрамында С ви-

103

\

тамині болғандықтан емдік қасиеті зор. Эфирлі заттар- ды фитонцидтер қүрайды. Олар кейбір зиянды микро- организмдерді ж ояды . Қабығын сәбіз, қ и я р сақтауға және зиянкестерді жоюға қолданады. Өнімділігі 750- 800 ц /га . Екі ж ы лды қ өсімдік. Б ірінш і ж ы лы жуасы (басы) қүралады, екінші ж ы лы түқымы дамиды. Солтүс- тікте 3 ж ы лды қ болып саналады. Б ір інш і ж ы лы егіп, егістік жемісін алады, келесі ж ы лы оның егін басын ала- ды, алүш ін ш і ж ы лы түқымын алады. Суыққа төзімді.Түқымы 3-5° С-та көктейді, 20-25° С-та ж ақсы дамиды.

Тамыр жүйелері әлсіз, топырақтың беткі қабатында дамиды. А лғаш қы өнім ш ы ққаннан бастап, жапырақ- тарының өсіп дамуы, пиязш ы қтары ны ң пайда болу ке- зеңдерінде суды өте кеп қаж ет етеді. Топырақтың ыл- ғалдылығын бүкіл вегетациялық өсіп даму кезеңдерін- де сақтау мақсатында 15-20 рет суару керек. Алғашқы ж ы лы өсіп даму кезеңдерінде топырақтың ылғалдылы- ғын 80% -ға дейін, ал пиязш ықтары пайда бола бастаған кезеңдерде 9 0 % -ға дейін сақтау керек. П и яз - үзақ- күндік, күн сүйгіш есімдік. Қысқа күнді мезгілді аудан- дарда пияз ж ақсы есіп дамымайды және пиязш ықтары- ның түзілуі ж ақсы болмайды. Пияз топырақтың меха- никалы қ қүрамы жеңіл, қүмдық, органикалық заттарға өте бай егістік танаптарда егілуі қажет.

Пиязды өсіпу технологиясы. Пияз егілетін танаптар- дың топырағын дайындау. Ауыспалы егістікте пиязды егу үшін арамшөптерден таза, топырағының қүнарлығы жоғары, ж ақсы тыңайтылған егістік танаптарды таңда- уымыз қажет. П ияздың ең жақсы алғы дақылдарының бірі көпж ылдық ж оңы ш қа, қызанақ, картоп, қияр , бүр- ш ақ түқымды дақылдар және орамжапырақтың түрлері болғаны жен. Пиязды бір егілген танапқа 3-4 ж ы л көле- мінде қайта егуге болмайды. Күздің күні егіс танапта- рындағы есімдік қалдықтарын жинап өртеуіміз қажет. Танапты 27-30 см тереңдікте жыртуымыз қажет. Егістік танабының топырағын жырту алдында 1 га-ға 40-50 тон- на малдың қиы, 200-300 кг фосфорлы ты ңайтқыш тар, қарапайы м суперфосфат, екі еселенген суперфосфат,

104

аммонды суперф осф ат ен г ізу ім із қ а ж е т . К өктемде егістік танабының топырағын ылғалды саңтау мақса- тында тырмалаймыз. Егістік танапқа 1 га-ға 200-300 кг мөліперінде нитраммофос тыңайтқышын енгіземіз. Егісалдычда

тереңдіктедаймыь.

Егіс. і^гіс алдында егістік түқымдарды мол өнім алу мақсатында арнайы желдеткіштері бар техникалардың көмегімен ж елдетіп , арамш ептердің түқы мдары ны ң

тазалапдаймыз. Егістік түг.ымдарды егіс алдында 5-8 сағат суғасалып жібітеміз де >;аитадан

лғалдандырулы егілген егістік танаптарында, карапайым әдіспен егіл- ген түқымдарға қарағанда 3-5 күн ерте өніп топырақ бе- тіне шығады. Ерте кектемде топырақты қопсыту жүмыс- тары біткеннен кейін егіс танабына 50-60 см аралықта жүйектер жүргізіп, арнайы жасалған егіс егетін техни- калардың көмегімен өсімдіктердің аралығы 8-12 см бола-тындаи

танаптарға 2-3 см тереңдіктеникалық қүрамы ауыр танаптарға 1-1,5 см тереңдікте егуіміз қажет. Түқымдарды егу мелшері түқымның са-пасына байланысты 1 га-ға 10-12, 15-20 кг.

Егіс егілген танаптарды күтіп-баптау. Егіс егілген та- наптарда ауа райының қолайсыз мезгілдерінде жауын- шашынның себептерінен топырақтың беткі қабаты қа- тып, түқымдардың өніп шығуына кедергі жасайды. То пырақтың беткі қабатын арнайы жасалған, айналмалы топырақ қопсытқыш тармен қопсытып, түқымдардың өніп ш ығуына мүмкіндік жасаймыз. Екінш і жағдай, егістік танаптарының су мөлшерін азайтып суарамыз. Алғаш қы түқымдар еніп шығысымен-ақ, арамшөптер-мен күресуге тура келеді.

Алғашқы арамшәптерден танаптарды тазарту жүмы-сы өте қиын болады, сол себептен танапты көлденеңіненты рм алауға тура келеді, бірақ арамш өптермен бірге

105

пияздың өскіндөрі ж ойы лы п, көміліп калу қаупі бар. Егіс алдында немесе пияздың түқымдары өнім шыққан- ға дейін танапты гербицидтермен өңдейміз. Нитран Рам- род 1 га-ға 4-6 кг, 8-10 кг, 10-12 кг аралығында арамшөп- тердің өсіп дамуына байланысты, 1 га-ға 500-600 литрсуға араласты ры п топ ы рақты ң беткі қабаты на түгел бүркіп ш аш у ар қ ы л ы себеміз. Н итран гербициді не- гізінен қос ж арн ақты арамш өптерді жоюға арналған, дегенмен арамшөптердің кейбір түрлері бейімді болған-дықтан кеш өніп ш ы ққан арамшөптер жоиылмаи қала- ды, сол себептерден егістік алқаптарын қол күшімен та- зартуға тура келеді. Бір ж арнақты арамшөптерге қарсы фюзилад және т.б. гербицидтермен егіс танаптарын 3-4 рет 500-600 л сүйықтыққа араластырып, 1 га жерге 2-3 кг есебінде бүркіп ш аш у арқы лы арамшөптерді жоямыз. Б ірақ гербицидтерге бейімделіп қалыптасқан арамшөп- терді де қол күшімен тазартуға тура келеді.

1. Топырағы қүнарлы қара ш ірікті танаптарда пияз- ды қосымша, азотты тыңайтқыш тармен үстеме қорек- тендіру 1-2 рет жүргізіледі.

2. Топырағының механикалы қ қүрамы ауыр, аз мөл- шерде тыңайтылған егістік алқаптарына 4-5 рет үстеме қоректендіруге тура келеді. Топырағы қүнарлы егістік танаптарына (карбомид) 1 га-ға 200-300 кг ам м иакты селитра немесе несепнәр береміз. Топырағының меха- н и калы қ қүрамы ты ғы з топы рақты егіс алқаптары на 500-600 кг аммиакты селитра енгізіледі. Бүкіл жаз бойы пиязды судан шектемеуіміз қажет, суару мөлшері 1 га- ға 400-600 м^ су қаж ет, 10-15 рет осындай мөлшермен суарамыз, суару 1 аптадан 10 күн аралығы болуы керек. Одан кейін топырақты дискімен майдалап, қопсытамыз. Топырақты ж ы рту алдында 80-100 т /га малдың қпы н ж әне фосфор ты ң ай тқы ш тары н 500-600 к г /г а , калий ты ңайтқы ш тары н 200-300 к г /га мөлшерінде топырақ- тың беткі қабатына енгіземіз. Сонымен топырақты ыл- ғалдандыру мақсатында суарамыз.

Егісті жинау. Егіс егілген алқаптағы пияздың жапы- рақтары жерге түскен кезде пияз толық пісіп жетілген

106

жинала, ^ • -------------------------------------------------------------- ------------- - .

[ ды, пиязды жүлып кептіріп, сабақ тамырларын қырқып ашық күнде кептіреміз, 10-20 күннен кейін пиязды қап- тап жинаймыз. Қысқа сақтауға арнап қажетті пиязды бір бөлек, сатуға арналған пиязды бір бөлек жинаймыз.

Пиязды сақтау технологиясы. Сақтауға.піскен пияз баданалары іріктеп алынады. Жақсы піспеген баданалар үзақ сақтауға жарамайды. Пияздың тыныштық сақтау кезеңі сорттың ерекшелігіне байланысты. Өткір сортта- рының тыныштық сақтау кезеңі үзақ, сақталу мерзімі де үзақ. Жартылай тәтті және тәтті сорттардың тыныш- тық сақтау кезеңі қысқа, сақталу мерзімі де қысқа ке-леді.

Үзақ мерзімге сақтау үшін еткір сорттар пайдаланы- лады. Сыртқы жабын жапырақтары кеуіп, мүртшалары қурап піскен пияз баданалары жақсы сақталады. Тазапіскен бадана температураның темендеуіне шыдамды. Қ оймаға сақтауға әкелген пияз қы рм анға төгіледі. Бірінші қырманда 2 тәулік бойы 30-35° С температурада ы лғалды лы қ 35% болғанша кептіреді. Кейін кепкен қабықтарын тазалап, іріктеп қойманың екінші қырма- нына қосымша кептіруге жібереді. Ол жерде баданалар-д ы ң с ы р т қ ы қабықтарының ылғалдылығы 15-16% төмен-дегенше кептіреді. Кейін +45° +46° С температурада 8-12 сағат бойы қыздырады. Кепкен пиязды салқындатып, сақ- тауға жібереді. Үзындығы 10 м, ені мен биіктігі - 0,7 м траншеяларда да пиязды сақтау жақсы нәтиже береді. Көбінесе түқымдық пияз бен азықтық пиязды үзындығы 10-15 м, ені 1,2-1,4 м, тереңдігі 0,2-0,3 м бурттарда сақтау қолайлы. Астына сабан теселіп, пияз толтырылған бурт-тар мен траншеяларды желдетіп түрады.

Пия.здың түқымын даярлау . Түқымдық пиязды үсікшалмаиларда сақтайды. Қолайлы температура 1-6 С, ауаның ы лғалды лы ғы 50-80% -дан аспауы керек. Түқымдық пиязды жәшіктерде, контейнерлерде, серелерде сақтаи- ды. Ж ақсы кепкен пиязды желдеткіш қамбаларда тегш сақтауға да болады. Түқымдық пиязды қы ркүи ектщ

үш інш і он күндігінде, казанны ң басында отырғызуға болады. Күзде егілген пияз ерте піседі. Өнімділігі кек- темде егілгеннен 20% жоғары және сақтау үшін шығын жүмсалмайды. Күзде ж ақсы тамыр жайып үлгеруі үшін 1-2 рет суару керек. Көктемде ж апы рақ ж ая бастағанда азотты үстеме қорек, гүлдей бастағанда азотты-фосфор- лы, гүлдеп болған кезеңде органикалық тыңайтқыш ты қосып суару керек. Түқымдық пиязды гүл шатырларын кес іп , қ а п ш ы қ т а р ғ а ж и н а п , қ ам б ал ар д а кеп т ір ед і. Арамшептен таза танаптарда түқымды дестелеп жинауға да болады. Дәнді танапта немесе қамбаларда бастырады. Бастыру жинг. лған түқымды қалдық тазартқыш комбайн- дармен тазартады. Қатты ластанған түқымды ж уы п та- зартады. Ж уылған түқы мны ң сапасы темендеуі мүмкін. Сондықтан мүмкін болса, жемістерді жумай тазарту ке- рек. П ияз түқы мы ны ң орташа енімділігі 3,5-5 ц /га .

С а р ьш са қ ( чеснок)

Сарымсаңтың биологиялық ерекшеліктері. Сарымсақ екі түрге бөлінеді:

1. Күздік сарымсақ.2. Көктемдік сарымсақ.Ж емісті мүшелері негізінен пиязш ы қтары болып са-

налады. П иязш ы ғы бірнеше пиязш ы қ бөліктерінің жи- ынтығынан түрады. Сарымсақтар гүлдеген кезде олар- дың түқымдары өте сирек жағдайда түзіледі. Сарымсақ суыққа төзімді өсімдік. Тамырлары 2-3° С температура- да өсіп-өне бастайды. А лғаш қы есу кезінде 5-0° С жет- к іл ікт і, пи язш ы қтары түзіле бастаған кезде 15-20° С,пісіп жетілу кезінде 20-25° С температура қаж ет. Сарым- сақ топ ы рақты ң ы л ғал д ы л ы ғы н а тәуелді. Сарымсақ қүнарлығы жоғары топырақта ж ақсы өсіп дамиды. Са- ры мсақ егілген жерге 3-4 ж ы л көлемінде қайта егуге болмайды. Сарымсақтыңалғы дақылдары: қияр , қауын, орамжапырақ, бүршақ түқымдастар және кепж ы лды қ ш өптер . А лғы д а қ ы л д а р ж и н а л ы п болған н ан кей ін 25-30 см тереңдікте сүдігерге топырақты жыртамыз. 108

I

Сарымсақты егу. Егіс егу алдындасарымсақты ажы- ратып, өте ірі пиязш ы қ бөліктерін реттеп жинаймыз. Бүл ж үм ы стар қол күш ім ен атқары лады . Сарымсақ

і( п и язш ы қ тар ы н м ы на р етт іл ік тер м ен егем із: 45 см ' ясүйекаралық екі қатар сызық бойы үзыннан 8 см, яғни ; 45x15 см, 45x20 см және 45x25 см. Ең қолайлы мезгіл> Оңтүстік аудандарда күздік егіс.

Сарымсақты күтіп-баптау. Коктемде сарымсақ тана- бын 200-300 кг аммиакты селитрамен үстеме қоректен- діреміз. Катараралықты механизм күшімен 4-6 рет қоп-

қолданамыз:актал

аралықты қол күшімен шөптен тазартамыз. Пиязшық-топырақ

гүлдеиотырамыз. 4-6 рет суарамыз. Сарымсақты жинау алдын* да суарып, соңынан сарымсақты жинауға кірісеміз.

Егер сарымсақтың пиязшығы қүрғап, төменгі жапы- I рақтары қурап, жоғарғы жапырақтары сарғая бастаған

уақытта, яғни оңтүстік облыстарында маусым айының1-2 апталықтарында жинаймыз. Сарымсақты жинауды кешіктірмеуіміз керек. Себебі пиязш ықтың сыртқы қа бығы қурап жарылып кетуі мүмкін. П иязш ык жарыл- ған жағдайда сапасы төмендеп, алынатын өнім азайып кетеді. Ж иналған сарымсақты сабақтарын, тамырларын кесіп, күн сәулөсі тікелей түспейтін көлеңкелі жайлар да кептіреміз. Сарымсақты реттей отырып жақсы пісіп жетілген, механикалық залал көрмегендерді түқымдық есебінде бөлек жинаймыз.

Сарымсақпгың аудандаст ы ры леан тцрлері

1. Ж ергілікті Дунган сарымсағы - жергілікті сарым- сақты ң қазақстанды қ түрі. Күздік орташа ерте пісіп жетілетін 115-126 күндік сарымсақ. Пиязшығының ор- таша салмағы 25-52 г, сия кек тектес ақ түсті. Орташа өнімділігі 6-20 т /га . Ж амбыл, Алматы, Оңтүстік облыс-тарда аудандастырылып өсіріледі. ^

2. Заилийлік (Дунгандық 56) - күздік, 120-130күндік сарымсақ. П иязш ы ғы сопақша домалақ келген. Орта- ша салмағы 20-40 г, сия кок түсті. Қызылорда, Алматы, Онтүстік Казақстан облыстарында аудандастырылған.

3. Ж ергілікті Калининдік - Ақмола облысында өсі- ріледі. Орташа пісіп жетілетін, ж азды қ сарымсақ. Пияз- шығы домаланып келген, ақ түсті. Орташа салмағы 25- 40 г. П и язш ы қ тар ы н ы ң саны 9-12, түсі сары, аш ық қызыл. Өнімділігі - 8 т /га . Ватыс Қазақстан, Ақмола облыстарында аудандастырылған.

4. Грибовтық мерекелік ~ орташа пісіп жетілетін күз- дік сарымсак П иязш ықтары 6-8 аралығында, енімділігі 1 га-дан 15тонна. Алматы, Ж амбыл облыстарында аудан- дастырылып өсіріледі.

Лалагі /лдер пщ қы м даст ары ны ң .шянкестері

/. Темекі трипсы. Кеңтаралған кеп қоректі зияпкес- терге жатады. Әсіресе оңтүстік аіімақта кеп зиян келті- реді. Ересек трипстер есімдік қалды қтары ны ң астында қы стап ш ы ғады . П иязды ң қаб ы қш асы н ы ң арасында қоймада қыстайды. Түқымдық пияз көктеп ш ыққаннан трипстер оларга зиян келтіре бастайды. Яғни, жапыра- ғыиың қуысына кіріп шырынын сорады. Ж арақаттал- ған өсімдіктердің жапырағы қүрғап, түқымдарының са-пасы темендеиді.

2. П ияз нематодасы. Оңтүстік аймақта кең тарал- ған. Топырақ немесе пиязды ң ішінде қыстайды. Өсіп ш ыққан дернәсілі есімдіктің шырынымен қоректенеді. Ж арақатталған пияздың сыртқы қабатында ала-ала дақ пайда болады, ал ішіндегі сулы қабаты бүдырға айнала- ды. Пияздың түбі жарылып, кеуіп кетеді.

Лалагц.адер т ц қы м даст ары ны ң аурулары

I . Саңырауццлацтар цоздыратын осімдік аурула ры. Ө сім діктің ж ап ы рағы н а зиян келтіред і, пиязы н

110

мүлде жеуге болмайды. Гүл сабақтары сынып кетеді, түқым пайда болмайды. Ауру, өсіресе ауа райы салқын, жауын-шашын кезінде таралады. Оңтүстік облыстардакең таралған.

2. П ияз бен сарымсацтыц мойын шірігі. Пияздықоймада сақтағанда ж алпы шірітеді. Гүл сабақтары, түқымдары өніп кеткен жағдайда сапасы өте төмен бо-лады.

жалпыЖ апырағы

Жамбыл облысында кең таралған.Куресу шаралары:1) Агротехникал ық (ауыспал ы егіс, топырақты өңдеу,

қалдықтарды жою, дер кезде суару, тыңайтқыштардыенгізу, тезімді сорттарды егу).

2) Техникалық (қоймадағы қолайлы температура ре-жимін сақтау).

3) Х имиялық: 1,75% поликарбаңин (40 гр /л суға);Түқымды көктемде 45-47 С температурадағы суға 10-15 минут салып қою.

\ ,111

10-ТАРАУ

КҮРДЕ ЛІГҮЛДІЛЕР ТҮҚЫМДАСЫ

(Салат) — Ьасіиса заііүа

Бір ж ы лд ы қ өсімдік, алғаш қы ж ы л ы ж апы рағы н, кейін гүлсабағын қүрайды. Гүлдері өздігінен тозаңда- нады. Салатты аш ық және жабық жерге ж ы л бойы егуге болады. Мәдени салатты ң тамы ры топы рақты ң беткі қабатында орналасады. Сондықтан, алдымен топырақ- ты м үқият дайындау керек. Елімізде цикорлы салат, бөрікгүл (артишок) көп қолданылады. Олар екі ж ы лды қ осімдіктер. Бірінш і ж ы лы цикорий ірі, ақ түсті жемісінқүраиды ж әне ж ап ы р ақ тар ы дамиды, ек інш і ж ы лда гүлдеп түқым салады. Суыққа тозімді. Өсіп жетілуіне15-20° С ж ы лу қажет. Ж ас осімдіктер 1-2° С аязға шы- дайды. Қ үрғақш ы лы қ болған жағдайда өсімдіктер си- ректеніп, салаттың дәмі бүзылады. Қүнарлы, күтім жа- салған топырақта ж ақсы өнім береді. Ж ар ы қты талап етеді, бірақ топырақта минералдық түздардың кеп бол- ғанын қаламайды. Қазақстанда егілетін сорттары: Ка- менная головка желтая; Ледяная гора, Майский. Егіс танабын күзде дайындаймыз. Танапты сыдыра жыртып, сүдігерге аударамыз, ерте көктемде тырмалаймыз, куль- тивация жүргіземіз. Күзде органикалық тыңайтқыш тар енгіземіз (40-50 т /га) және минералдық тыңайтқыштар- дан суперфосфат 2-3 ц /га , калий түзы 1 ц /га . Кектемде культивация астына 1-2 ц /га аммиак селитрасын енгі- земіз. Түқым себу нормасы 4-5 к г /га . Таспалы өдіспен егеміз. Ж ү й ек аралы ғы 20 см, таспа аралы ғы 50 см. Бірінші негізгі ж апы рақ пайда болғанда өсімдік арасын4-5 см қалдырып етіп сиретеміз, 4-5 ж апы рақ пайда бол-

112

ғанда эсімдік арасын 12-15 см қалдырамыз. Салатты көшеттоп ексек те болады. Салаттың жүйек аралығына қопсыту жүмысын әрдайым жүргізіп отырамыз. Ара- сында қорек ретінде 1 ц /га аммиак селитрасын енгіземіз. Ауоү және зиянкестерден қорғаймыз. Ж апырағы дамыған кезде жемісін теріп, піскеніне қараи жинаимыз.Өнімі - 200 ц/га.

Салатты сақтау технологиясы. Қоймаға жемістерді сорттық ерекшелігіне, тауарлық сапасына, өсіру жағ- дайы мен пісіп жетілу дәрежесін ескере отырып орналас- тыру - оларды аз шығынмен сақтауға мүмкіндік береді. Ж апырақты салат түздар мен витаминге бай. Бойынан ылғал бөліп шығару қабілеті жоғары болғандықтан тезсоладыдықтан жиналған көк жемістерді тез арада тоңазытқыш- тарға салып салқындату керек. Тоңазытқыштарда көкжемістерді 0° С температурада бір ай сақтауға болады.Ауаның ылғалдылығы - 90-98% .

Салаттың түқымын даярлау. Ж апырақты салат суық- қа төзімді болғандықтан, ерте көктемде дәнді дақылдар- мен қатар еге беруге болады, егу нормасы 2 кг/га; өсу барысында 1-2 рет суперфосфатпен және хлорлы калий- мен үстеме қоректендіреміз (1 ц /га). Ы лғалды жақсы сақтау үшін суарып түру керек. Гүл шоқтары сарғайып, гүл шоғырларында, үш қы ш шоғырларында ак үлпалар пайда бола бастағанда түқымды жинауға кіріседі. Қүрғақ түқым төгілгіш келеді, сондықтан түқымды таңертеңгі тттм-кпрн жинайпы. Ж инаған шатырша гүлдерді баяулапкептіреді. Кепкен гүлдерді бастырады. Бастырған түқым СП-0,5 іріктегіштермен сортталып, кептіріледі. Жапы- рақты салатты жертаған жапырақтары жетіле бастаған да іріктеу, тазарту жүмыстарын жүргізеді. Ал қаудан-

салаттытамыз. Түқымның өнімділігі - 2-4 ц /га.

8-0180 113

Кцрделі гцлділер т цқы м дасы ны ң зиянкестері мен аур ул а ры

1. Салат шыбыны. Өсімдіктің түңымдарын зақым- дайды. Шыбынның жалған қуыршағы топырақтың 10 см қабатында қыстайды. Қатты зиян келтірген жағдайда топырақтағы жалған қуырш ақтар 3-5 мың данаға (1 м^) жетеді. Ш ыбынға айналуы маусым-шілде айында бас- талады. 2 ай мерзімінде аналық шыбындар түқым сала- ды. Тек суық басталғанда тоқтатады. Туылған жүлдыз- шалары салаттың түқымдарына кіріп, зиян келтіре бас-тайды. Өсу барысында әрбір жүлдызш а қүрт 2-3 шатыргүлді зақымдайды. Ж арақатталған себеттері зиянкестің шырындысына малынып, жабысып ашылмай қалады.

Куресу шаралары: Зақымдалғансебеттердіқырқып,жою.

2. Салат биті. Көктемде қарақат өсімдігімен қорек- тенеді, маусым айынан салатқа үш ып қонады. Биттер жас ж апы раққа , гүліне және сабағына қонып, оларды сарғайтып, кептіріп, ж апы рағы н бүрістіріп тастайды. Өсімдік әлсіреп, еледі. Бүл зиянкестердің зиян келті- ретіні былай түрсын, олар вирус ауруларын таратады.

К у р е с у ш аралары : Өсімдікті пияз қабы қш асы ны ң суымен (200 г /10 л суға), картоптың жасыл сабағынан жасалынған сумен (400 гр /10 л суға) бүркеміз.

3. Сцр шірік. Топырақ саңырауқүлақтары арқылы та- ралады, өсімдіктің гүлі, жапырағы, сабағы жарақатта- нады. Ауру қоздырғышы төменгі жағынан үстіне қарай кәтеріліп, өсімдіктің ішіне енеді, ж апырағына зиян кел- тіреді. Ауру өсімдікті барлық өсу кезеңінде жарақаттай- ды, әсіресе ылғал ауа райы өте қолайлы келеді. Өсімдік- тің сүр шірігіне тамыр мойны жарақатталады. Саңырау- қүлақ топырақта склероций түрінде қыстап шығады.

Кцресу шаралары:1) Ауруға ш алдыққан өсімдіктерді дер кезінде жою.2) Өсімдік қалдықтарын танаптан шығару немесе те-

рең қабатқа аудару.

114

11-ТАРАУ

Қ АРАҚҮМЫҚТАР ТҮҚЫМ ДАСЫ

Қымыздық (щавель) - Китех асеіоза

Көпжылдық көкөніс өсімдіктеріне қымыздық, рауғаша ___ ________________А « Ш ____

жатадыралған, қалғандары егісте сирек кездеседі. Барлығы жо- ғары сапалы, дәмді, витаминдерге баіі, органикалық қышқылдарға, минералдық түзга жәие иістендіруші заттарғаж ылдық өсімдіктерді осіру үшін механикалық жүмыс

боладыкы ш кы лы на жөне органикалы к кышкылдпргп (алма. лимон, кымыздык)бай. Кұрамында каротин жвне міше-ралды к түздар кездеседі. Консервілеигсн кеэінле дс дәмініи сапасы жогалмаііды. Жапырагын тагамга косып^ ____________ * # I 1 1

түрліөсімдік. Бірінші жылы жапырагын. келеп жылы гүл са- бағын қүрайды, түқым береді. Суыққа, аязға тозімді.

115

Түқымы 2-3 С жылыда коктейді. Келенкеде өсе бе- реді, бірак ж ары қ жерде тез дамиды. Органикалык зат* тарғп бай, қүнарлы топырақтарда, ылғалы .мол жерде жогары онім береді. Сорттары: Одесский 13, Алтайскии, Бельвильский, IIIироколистпый. Луыспалы егісте отеи«а- лы дақылдардан кейін егеміз, картоп, орамжапырактан кейін. Күзде сүдігер жырту алдында 40-60 т /га көн енгі-земіз. Осы кезде фосфор мен калии ты ңаиткы ш тары н да енгіземіз (1-2 ц/га). Көктемде қопсыту астына амми- ак селитрасын (1,5 ц /га) береміз. Қымыздықты көктем- де егеміз. Егіс тәсілі 2-5 ж үйекті таспалы. Ж үйек ара- лығы 18-20 см, лента аралығы 50-60 см. Түқым себу нор- масы 10-12 кг га. Оңтүстік аймағында қатарлы әдіс қол- данады, жүйек аралығы 70 см, түқым нормасы 3-4 кг/га. Келесі ж ы лы көктемде қалдықтарды тазалап қоректен- діреміз. Оған 1-2 ц /га аммиак селитрасы. 2 ц супеі>фос- фат, 1 ц калий түзы енгізіледі. Орымға қы мы зды қты ң ж ап ы рағы 10 с.м болғанда к ір ісем із. Гүл сабақтары н жүлып тастап отырамыз. Өнімі - 100-180 ц /га .

116

I

12-ТАРАУ

АСТЫҚ ТҮҚЫМДАСЫ

Қант жүгерісі (сахарная кукуруза) — 2еа таув йассһагаіа 81іігІ.

%г

Оңтүстік аймақта жүгеріиің собығын пісіріп жейді. Жүгврі собығы сүтті кезеңіиде < 2% сулы болады. Күр^" мында полисахарид, декстрни ксздсседі. Жүгорінің дөні диеталы тағам болып саиялады. Собыгы аскорбии қыш- қылы, РР витаминдеріие, қүргақ заттарга, комірсу- ларға өте бай келеді. Кокоиіс ауыспалы егісінде баіалыалғы дақыл.

Сорттары; Ранняя .ю лотал 401, Тираспплһская снорпспелка 33. Заря 123, ІОбилеиная 427, Смена 144 2. Луыс-палы егісте картоптаи, көп ж ы лды қ ии>тітг|>деи ксйін егеміз. Күзде топырақты сүдігерге 27-30 см тереңдіктс аударамыз. Сүлігер астыиа минераллық тыиаіп’қышта]>дан Р Л' енгі;іеміа. Коктемде топырақты мүқият 00

,117

алдында түқымдыгексахлоран препаратымен өндеиміз(1,5 кг/1 цтүқымға). Топырақтың жылылығы 12° С болғанда егеміз. Егіс тәсілі шарпіы үялы 70x25 см. 1 га 60 мың өсімдік болу керек. Түқым себу нормасы 30-40 кг/га . Егісті арамшөптерден тазартамыз, аралық (қопсыту) жүмыстарын жүргіземіз. Қант жүгерісі ылғалға өте сүрамды. Арықпен суарғанда 500-700 м*/га жібереміз. Бүл су, әсіресе ш аш ақ бас пайда болғанда аса керек. Дәні сүтті кезінде орамыз. Оңтүстік Қазақстанда қантты ж үгеріні 2 рет қолмен жинайды. Ж иналған собықтар іріктелініп, сортқа белінеді. Екі күн-

орындарғаруіміз керек.

Қ антты жүгері, оны сақтау технологиясы. Қантты жүгері дәнінің сүттеніп пісу кезеңінде қүрамында 4-8% қант, 12-15% крахмал, 4% нәруыз, 1,2% май болады. Ж үгері дәнінің сүттеніп пісу кезеңі 2-3 күнге созыла- ды, одан соң дәннің қүрамындағы қант азаяды. Ж инал- ған собықтарды тез арада түтынушыға немесе консерві- леуші зауытқа ж еткізу керек. Бір күн сақталған собық30 С температурада 50% , 10° С температурада 16% қан- тын жоғалтады.

Қ а н т т ы жцгерінің зиянкестері

1. А зи я л ы ц немесе цшпа шегіртке. Шегіртке туысы. Полифаг, кепқоректі. Ж аппай осіп-еніп, көбейген жыл- дары ш егірткелер осы ж ерлерден ондаған, ж үздеген ш ақы ры м қаш ы қты қтағы егінж айларға үш ып барып, орасан зор зиян келтіреді. Түстері қоңыр, жасыл және сарғыш жасыл болып келеді. Дене үзындығы - 55 мм. Аналығы аталығынан үлкен болады. Олардың дамуы 35- 45 күнге созылып 5 рет түлейді де, маусымның екінші жартысында ересек шегірткелерге айналады. Әрбір үрға- шы шегіртке 2-3 күбірше салады, ал әрбір күбіршенің іш індегі ж ү м ы р тқ ал ар д ы ң саны 55-тен 115-ке дейін жетеді. Ж үм ы ртқа салу барысында қосалқы бездерінен кобіктенген қоймалж ы ң сүйық зат белініп шығады. Ол

118

жапырақпен шыланып, жүмыртңалардың сыртын ңор-9 қалады

Кцресу шаралары:1) Бос учаскелерді игеру.2) Арамшөптердіжою, 30% карбофос(1,2-4,5кг/га), дер-

нәсЬідер жайылған жерлерде 2,5% метаффос 12-15 кг/га.3) Ерте көктемде топыраңты терең етіп жырту, өсімдік

қалдықтарын жою.

Щантты жчгерінің аурулары

1.Қант.ты жугерінің жаяган царакцйесі. Бүл ауру-дың ңоздырғышы - изШаёа зеа саңырауңүлағы. Ауруға

_________ т т т а т т т а і / * -

Ж апырақіароі X — — . , .

да ж үйкелер ін бойлай орналасңан аңшыл-сүр көпір-шіген дақтар пайда болады. Ауруға шалдыққан танап-тарда собың буын аралықтарындағы қаракүие толарсақ-тары 15-20 күнде пісіп жетіледі де жарылып, хламидос-поралар тозаңданады. Одан кейін олар собықты зақым-дап, онда үлкендігі бүршаңтан жаңғаңңа деиш жететш

------ Жүгерініжиған кезде ңаракүйе түйірлері жарылып, хламидоспо-

______________Т / * ^ ^ г т ^ ^ г ^ г х г г ХГ О

ралар ьд-А м-9 X—толарсақтары өсімдік ңалдықтары мен егіс танаптары -да қалады. Осы танапта келесі жылы ңайтадан жүгері егілсе, топыраң пен өсімдік ңалдықтарындағы қоздыр- ғыш жас өскіндерді зақымдайды. Топыраққа шашыл^ ған хламидоспоралар тіршілік қабілетін 10-12 аидан айға дейін сақтай алады. Толарсақ қаракүие жүгері еп летін барлық аудандарда таралған. Алматы, Оңтүстік

^ ^ _____________ _Ж амбылшалдыққанКцресу шаралары:1) Ауыспалы егісті сақтау.2) Топырақты терең етіп жырту.3) Өсімдік қалдықтарын жою. о / ч4) Себілетін түқымды дөрілеу (ТМТД 80 /о 1,5-2 кг/т).

2. Ж угер ін іц т озаңды царакуйесі . Қоздырғыш ы - Соросһоріитп рзіііапит саңырауңұлағы. Ауруға есімдік- тердің собықтары мен ш аш аңтары ш алдығады. Жүге- р ін ің собығының тек сыртңы орналасуы мен су және ңоректік заттар жүргізетін талш ыңтары ғана саңталып, ңалған мүшелері тұтасымен хламидоспораларға айнала- ды. Ш аш аңтың гүл шоңтары ңаракүйе тозаңына толып тұрады, кеселге ш алдыңңан өсімдіктердің бойы өспей ңалады. Инфекция топыраңта саңталады және ауру есім- дік тұңымдары арңы лы таралады . Көктемде себілген жүгері түңымымен бірге топыраңтағы немесе дәнге жа- бысңан хламіідоспоралар өніп, мицелий береді де, олар жас өскінді заңымдайды. Бүл аурудың кебеюінің негізгі себебі - ауыспалы егіс жүйесі саңталынбай, жүгерінің монодаңыл жағдайына жетуінде.

К уресу шаралары:1) Ауыспалы егісті саңтау.

II сорттарды - Одесская 10, КраснодарскаяВИР 5, 42 М, ВИР 156Т, Киевская 8, Краснодарский 5ТВегу.

3) Себілетін түқымды дәрілеу (ТМТД 80% 1,5-2 кг/т).

120

13-ТАРАУ

КАРТОП

Ауылшаруашылық дақылдарының арасында ерөкшө• • _ _ ________ ^ ^

алатынпайдаланылатын

дарының бірі. Картоптың ңұрамында крахмал түрінде, көмірсулар, майжәне нәруыз өте көп. Биологиялың ңұн- дылығы есебінде, басңа даңылдарға ңарағанда нәруыз- дың мөлшері өте жоғары. Мысалы: тауың жұмыртңасыныңңүрамында 100% нәруызболса, бидайдың ңүрамында 64% нәруыз және картоптың ңұрамында 85% нәруыз бар. 500 г ңуырылған картоп немесе 600-700 г ңайнатыл- ған картоп адам баласына бір күндік азың бола алады. Картоп дүние жүзі бойынша 130 мемлекетте, 18 млн.га жерде егіліп осіріледі. Оның ішінде 71% егіс алңапта- ры Еуропа мемлекеттерінде, 29% егіс алңаптары ТМД мемлекеттерінде егіліп осіріледі. Дүние жүзі мемлекет- терінде 280-296 млн. тонна картоп ондіріледі. Картоп- тан егіс алңаптарының топырағының механикалың ңү- рамына байланысты және топыраңтың ңүнарлығының жоғары болуына байланысты 1 га жерден 22-32 тонна ара-лығында өнім алуға болады.

Картоптың есіп-өнуіне қажетті қолайлы факторлар.Картоп - ңоңыр салңын климатты ортада өсіп дамитындаңылдардың бір түрі. Ж ер шарының солтүстік аймаң-тары мен оңтүстік аймаңтарында есіріліп өндіріледі жөнеенімділігі ең жоғары аймаңтары орталың аймаң болыпсаналады. Картоптың есіп дамуына темендегі фактор-лардың бір-бірімен байланыста есер етуі жене топыраң-тың климаттың жағдайлары ңажет. ,

V%

121

Температура. Картоптың түйіндері 3-5° С температу- рада топырақта өніп шыға бастайды. Картоптың түйін- дері топырақтың 6-12 см тереңдігіндегі температурасы7-8 С-тажақсыөсіп дами бастайды. Топырақтың ылғал- дылығы орташа болған жағдайда температурасы 10-12 С- та 23-35 күнде топырақтың бетінде картоптың өскіндеріпайда болады. 12-14° С-та 20-33 күнде; 14-16 С-та 15-29 күнде; 16-18° С-та 12-25 күнде; 18-20° С-та 12-23 күнде; 27- 28° С-та 12-17 күн ішінде топырақтың бетіне өскіндер толы қ өніп ш ығады . К артопты ң бүрш іктерін өндіріп егілген егіс ганаптары ндағы картоп ты ң түқы м дары , бүрш іктері өндірілмей егілген түқы м дарға қарағанда 6-10 күн ерте топырақ бетіне өніп шығады. Топырақтың бетіне 6-8° С температурада өскіндер пайда бола бастай- ды да, 11-13° С температурада алғаш қы ж апы рақтары ж ақсы өсіп жетіледі. Топырақтың ылғалдылығы орта- ша, температурасы 18-25° С-та картоптың жер бетіндегі бөлігі ж ақсы өсіп, дамып, жеміс түйнектерін түзе бас- тайды. Ж алпы картоптың вегетациялық өсіп даму ке- зеңдерінде ерте және кеш пісіп жетілетін түрлеріне ерте 100°-140° С, кеш 140°-160° С температура қажет.

Картоптың жер бетіндегі ж ап ы рақтары - 1-2 С тем- пературада үсіп кетеді. Картоптың гүлдеу кезеңіндегі қолайлы температура 18-22° С. Тамыртүйнектері түзілуі мен гүлдеу, бітеу гүлдеу кезеңдері бір мезгілде қатар жүреді, бүл кезеңдердегі топырақтың температурасы 16- 19° С, ауаның температурасы 21-25° С болуы қажет.

Су. Картоп ылғалдылығы жоғары топыраққа тәуелді болып келеді, бірақ ы лғалды ққа тәуелділігі өсіп даму кезеңдеріне байланысты, әр түрлі болады. Ж еміс түй- нектерінің 70-80% -ын және топырақтың беткі қабатын- дағы ж апы рақтары қүрамының 80-85% -ын су қүрайды. Картоп тамырларының 60-65% бөлігі 20 см, 16-18 бөлігі 20-40 см және 17-20% бөлігі 40 см тереңдікте орналаса- ды. Картоптан 100 кг өнім алу үшін 65-100 центнер су, егер механикалық қүрамы бос қара шірінді топырақта100 кг өнім алу үшін 100-150 центнер су қажет. Егер 1 гажерден 30 тонна өнім алу үшін қара шірінді топырақты 122

1 га жерге 3000 м® су және механикалы қ қүрамы бос күмды топырақты 1 га жерге 4000 м су қажет. Оңтүстік аудандарда судың қажеттік мөлшері жоғарылай түседі.

Ауа. Картоп механикалық қүрамы өте бос ауа алмасу процестері жақсы жүретін топырақта жақсы өсіп дами-ды. Т о п ы р а қ т ы ң тығыздалуы немесе ылғалдылығыныңжоғары болуы картоптың жер бетіндегі сабақтарының, ж ап ы р ақ тар ы н ы ң ж әне жер асты бөлігіндегі жеміс түйнектерінің жақсы өсіп дамуына кері әсерін тигізеді. Картоп тамырларының жақсы өсіп дамуы үшін топырақ- тың қүрамында 5% ауа, ал жеміс түйнектері жақсы өсіпдамуы үшін 20% ауа болуы қажет.

Қоректік элементтер. Картоптың жақсы әсіп дамуы үшін ете кеп мөлшерде қоректік заттар мен элементте^) қажет. Тамыр жүйелерінің жер бетіне орналасуына баи- ланысты, жер бетіндегі сабақтары мен жапырақтары- ның жақсы есіп дамуына және биологиялық ерекшелік- теріне байланысты бес химиялы қ элементтерге ете тә-уелді болады. Олар мыналар; азот (М), фосфор (Р), ка- лий (Я), кальций (Са) жене магний {М§). Орташа 100 ц картоптан өнім алу үшін; 50 кг таза азот, 20 кг таза фос- фор, 90 кг таза калий, 40 кг таза кальций және таза 20 кгмагний қаж ет. В егетациялы қ есіп даму кезеңдерінде қоректік элементтерге тәуелділігі жапырақтың қүрамы- на, климаттық жағдайларға, топырақтың қүнарлығы- ның жоғары жене агротехникалық іс-шаралардың орын- далу сапалары мен мерзімдеріне байланысты болады. Картоптың есіп даму кезеңдерінде қоректік элементтер- ге теуелділігін сабақтары мен жапырақтарының сырт- қы керіністеріне қарап анықтауға болады. Егер калии жетіспесе, жапырақтары қызарып мыс түсті болып, бір-тіндеп қурап қалады.

Егер де азот жетіспеген жагдайда сабактары мен жа-пырактары аш ы к жасыл түсті болады. Егер фосфор же-тіспеген жағдайда сабактары жініш керш , жапыракта-ры өте майда, сабактары меп тамырларынык дамуы на- шарлап, тежеліп калады. Егер де кальции мен магнии жетіспеген жағдайда жапырактарынык түсі нашар,лап,

123

ағарып бактериялы қ ауруларға қарсы күресу мүмкін- діктері жойылады да, крахмал түзу және жеміс түйнек- терін түзу қабілеттері төмендеіі түседі. Сонымен қатар топы рақ қүрам ы ндағы м икроэлем енттердің (бор (5), мырыш {2п), мыс (Си), марганец (Мп), кобальт (Со) ж етк іл ікт і болуын ескеруіміз керек. Картоп қы ш қы л және орташа сілтілі топ ы раққа тезімді келеді, топы- раққа әкті енгізген жағдайда вирусты аурулар мен фи- тофтороз ауруларына қарсы түру қабілеті жақсара түседі.

Ж ары қ. Картоп ж ары қ сүйгіш есімдік. Ж ары қ жетіс- пеген жағдайда картоп өсімдігінің сабағындағы буын- аралықтары үзарып, сабақтары ж іңіш керіп , жапырақ- тары кішірейіп, түсі өте аш ы қ жасыл түске айналады. Ж а р ы қ ж етіспеген ж ағдайда өсімдік созы лы п, әлсіз есіп, жапырақтары кем ірқы ш қы л газын (СО^) сіңіру жә- не фотосинтез процесінің атқарылуы ете төмен жағдай- да болып, жеміс түйіндерін түзуге өте қабілетсіз бола- ды. Картоп осімдігі ете ж иі егілген жағдайда күн энер- гиясының түсуі нашарлап, есіп дамуы мен жеміс түйін- дерін түзу оте томен болады. 1 га жерге егілетін картоп түқымдарымен еніп ш ығатын есімдіктердің ж алпы түп саны 25-30 мыңнан аспауы шарт. Картоптың жер бетін- дегі белігі үзақ күнде есіп дамиды жене жеміс түйіндері ж ақсы есіп жетілуі үшін қы сқа күн қажет.

Егер төменгі температуралы, бірақ үзақ күнді, күн энергиясының түсуі ете ж оғары болған жағдайда кар- топ есімдігі оте ж ақсы еседі. Егер температура жоғары,бірақ ж ары қты ң түсуі томен болған жағдайда осімдік ж ақсы дами алмайды.

Топырақ. Топырақта картоп өсімдігінің ж ақсы есіп дамуы оның биологиялық ерекшеліктеріне байланысты. Ж еміс түйнектерінің ж ақсы ж етілуі үш ін ж әне де са- бақтары мен тамыр жүйелерінің топырақтың беткі қаба- тында орналасқандықтан, оте ж ақсы тыңайтылған ме- ханикалы қ қүрамы бос топырақты егіс алқаптарын таң- дауымыз қажет. Топырағы ете тығыз, механикалы қ қү- рамы ауыр топырақта картоп есімдігінің тамыр жүйе- лері ж ақсы есіп дамымайды, жеміс түйіндері қысылып,

124

көлемдері езгеріп және жоғарғы енімділікке жетуге мүмкін болмайды.

К арт опт ы ң аудандаст ыры лган негізгітурлері мен будандары

Картоптың негізгі аудандастырылған түрлеріне бай- ланысты картоп өндірісін кеңейтіп, жоғарғы өнімділікке жетуге болады. Негізгі картоп өсіруде атқарылатын аг- ротехникалық іс-шаралардың жоғарғы өнімділікке жету үшін өз мезгілінде дүрыс орындалуы, картоп түйнек- терін жинау, сақтаудың өз деңгейінде орындалуы қа- жет. Картоп түйнектерін егш, өсіріп, енімдерді жинап алу жүмыстарының атқарылу мезгілдеріне және олар-

ң пісіп жетілу кезеңдерше қараи о топқа оөлеміз.1) Өте ерте пісіп жетілетін - 50-60 күпдік.2) Орташа ерте пісіп жетілетін - 61-80 күндік.3) Орташа пісіп жетілетін - 81-100 күндік.4) Орташа кеш пісіп жетілетін - 101-120 күндік5) Кеш пісіп жетілетін — 121 жоне одан да үзақ күндік.

Еліміздің облыстарында осірілетін картоптыңтурлері мен будандары

Ақтөбе об2. Алматы облысы: Искра. Лорх, Ииреку.чьский рин

ний, Столовыіі 19. Гатчинский. Огоні’к.3. Шығыс Казақстаи облысы: Бер.чихингсн, Наураяь

скии, Пирекульскии ранний. Рекорд.4. Атырау облысы: Пирекульскиіі ранний.5. Жамбыл облысы: Гатчинскии.Лорх. Иирену.іьсһиі

ранний.Столовыіі 19.6. Қарағанды облысы: Берлихинген. Лорх. Мурман

ский, Пиреку.иьский ранниіі.1. Қызылордн облысы: Нурьер. 11ирекульский раннии8. Ақмоля облысы: Берлихинген. IIиреку.льскиіі ран

ний. Мурманский, Сосиоский.9. Қостанайоблысы: Б е л о р у с с к и й риннии, Ііесни.Лорх

ІІирекульскиіі ранниіі.126

10. Маңғыстау облысы: Пирекульскийранний, Рекорд.11. Павлодар облысы: Лорх, Огонек, Пирекульский

ранпий.12. Солтүстік-Қазаңстан облысы: Берлихинген, Пире-

кулький ранний. Рекорд.13. Батыс Қазаңстан облысы: Гатгинский, Лорх, Пи

рекульский ранний.14. Оңтүстік Қазаңстан облысы: Зауральский, Лорх,

Пиреку.чьский ранний, Белорусский ранний, Берлихин- ген, Болтьман, Седов, Фаленский.Абидов 2, Зарофшан.

Негітопырагын оңдеу

Егістік алңаптарының орналасңан аймаңтары мен то- пырағының түрлеріне байланысты фермерлік ңожалың- тың басшылары, агрономдары жерді жыртудың мерзім-дерін бекітеді.

Агротехникалың талаптарға байланысты топыраңты еңдеу жүмыстары темендегі көрсеткіштерге байланыс-ты жүргізі.педі.

1) Ж ел эрозиясына шалдыңпаған егістік танаптарды алдын ала сыдыра ж ы рты п , келесі кезеңде ңосымша шым аударғыш соңаларымен сүдігерге жыртамыз.

2) Сүдігерге ж ы рты лған егістік танаптары н ы ң те- реңдігі, мысалы 27-30 см болатын болса ±1см ±2 см ара- лыңтан айырмаш ылың болмауы керек.

3) Сүдігер ж ы рты лған танаптарды ң беткі ңабатын-дағы топырағы тегіс ж айы лы п, майда кесектеліп жәнетегіс аударылып түсуі керек.

4) Топыраңтың бетіндегі өсімдік ңалдыңтары, себіл-минерал

ңыштар түгелімен аударылып, сүдігердің астында ңалуы керек.

5) Топыраңтың беткі ңабатын сүдігерге жыртңанда, айыра және ңайтара ж ы рту кезінде топыраңтың беткі ңабаты тегіс болуы тиіс.

6) Егер егіс алңаптары 7° С-ңа еңіс болса, көлденеңі-нен жырту керек.

126

7) Сүдігерге ж ы ртқаннан кейін егіс алқаптарының бүрыштары, шеті түгел, тегіс жыртылуы керек.

Егіс алдындағы топырақты ендеу жүмыстары. Кар- топ негізінен топырақтың қүрамының тығыздығына се- зімтал келеді. Өте қатты тығыздалған м еханикалы қ қүрамы ауыр топырақта өсімдіктің тамырлары жақсы өсіп дам ы м айды ж ене ж ем іс түйнектер і топы рақта қысылып деформацияға үшырайды. Топырақтың пісш жетілуіне байланысты, яғни топырақтың ылғалдылығы 17-18% -дан жоғары болмаған мезгілде 16-18 см тереңдік- те қайта сүдігерге ж ы ртамы з. Егер органикалық ты- ңайтқыштар мен минералды тыңайтқыштар күздің күні толық енгізілген жағдайда 16-18 см тереңдікте топырақ- тың беткі қабатын қопсытамыз. Егіс алдында үш қатар- лы КОН-2,8ПМ және терт қатарлы КРН-4,2 топырақтықопсы тқы ш тарды ң комегімен ж үйектер ж үргізем із. Яғни, ж оғары дағы кестедегі керсеткіш тер бойынша картоптың енімділігі 1 га жерден 300-320 ц алу үшін қоз- ғалыстағы фосфор топырақтың қара шірікті қүрамында ете жоғары болуы шарт. Мысалы, қара шіріктілігі 3,5% ,Р 0 . - фосфор 25 мг және К^О - калий 20 мг 100 г топы- 2 0рақта болуы керек.

Картоптың түйнектерін егіске дайындау. 1) Картоп-тың түқымдары аудандастырылған түрлеріне байланыс- ты аурулармен, зиянкестермен залалданбаған, механи-калы қ зақымданбаған болуы керек.

2) Түйнектердің қүрамындағы топырақ 1%-дан ас-пауы керек.

3) М еханикалық зақымданбаған болуы керек, зақым- данған жағдайда 4-5% -дық мелшерден аспауы керек.

4) Егіс алдында картоп түйнектерін үш болікке бөлш,аурулармен залалданғандарынан тазартамыз.

5) Барлы қ егістік түқымдар күн энергиясына қызды-рылуы шарт. „ '

6) Қыздыру кезінде күндіз 12-15^ С, түнде 5 С ауаныңылғалдылығы 85-90% болуы керек, еніп ш ыққан ескш бүршіктерінің үзындығы 2 см-ден аспауы керек. Епстік

және түкымдың сапалылығы жоғары картоптың түкым- дарын егу арқы лы ж оғары өн ім діл ікке жете аламыз. Егістік түқы мдар бірінш і ж әне ек інш і топты қ болып екіге бөлінеді. Б ірінш і топтық түқымдарда сапасыздық 7% , екінші топтық түқымдарда сапасыздық 12% -дан ас- пауы керек.

Егіс. Егістік түқы мдарға қойы латьш талаптар. 1)10- 12 см тереңдіктегі егістік танабы топырағының темпе- ратурасы +4 -г7° С болуы керек.

2) К олданылаты н технологияларды ң талаптарына сай, картоп өсірілетін егістік танаптар топырағының ме- ханикалы қ қүрамына және ылғалдылығына байланыс- ты 6-12 см тереңдікте егілу қажет.

3) М еханикалық қүрамы ауыр топыраққа 6-8 см те- реңдікте, ал механикалық қүрамы жеңіл топыраққа 10- 12 см тереңдікте егуіміз керек.

4) Сазды топырақтың тығыздығы 1-1,2 г/см*-ден, қүм- ды топырақтың тығыздығы 1,3-1,4 г/см^-ден аспауы керек.

5) Егіс үзын түзу сызық бойымен егілуі керек, жүйек- тің биіктігі 12-14 см-ден аспауы керек.

6) Ж үйек аралы қты ң айы рмаш ы лы ғы ±2 см-ден ас- пауы керек.

7) Егілетін түқымдар хим иялы қ препараттарымен за- лалсыздандырылуы керек.

8) Түқы м дарды ң өскін бүрш іктер ін ің зақы м дануы 17%-дан аспауы керек.

Егіс егу уақыты 8-10 күн аралығында жүргізілуі тиіс.Картоп егістік алқабы н күтіп-баптау жүмыстары. Аг-

ротехникалы қ талаптарға сай егісті егу, оның мерзім- дерін және күтіп-баптау жүмыстарын шаруа қож алы қ- тарды ң агрономдары төмендегідей көрсетк іш тер не- гізінде жүргізуі тиіс.

1) Картогі егілген ж үйекаралы қ қатараралықта топы-рақ жинаитын агрегаттың жүмыс атқаруына сәикес ке- луі керек.

2) Қатараралықта картоп түйнектері өніп ш ы ққанға дейінгі, қатараралы қ арамшөптерді жою мақсатындағы

128

Картоп егетін СН-4 Б ж әне СКС-4 агрегаттарыменатқарылатын жүмыстардың көрсеткіііітері

Агрегаттардын.түрлері

С Н - 4 Б

■ ■ ■ — 11

О р т а ш а

б і р т ү й н е к т і н .

с а л м а ғ ы / г

Қ а ж е т т і

1 г а * ғ а / м ы ң '

е г і л е т і н

т ү і і н е к т і ң

с а н ы

Л С ы л д а м -

д ы қ

к м / с а ғ .

С е п к і ш

ж ү л д ы з п і а -

н ы ң с а н ы

3 0 ^ 5 0 6 0 - 6 5 ^ 5 , 5 1 8

5 1 - 8 0 5 0 - 5 5 6 , 0 2 0—

8 1 - 1 2 0 ц 4 0 - 4 5

6 0 - 6 5

5 , 0 _

3 0 - 5 0 6 , 5 1 65 1 - 8 0

8 1 - 1 2 0і 5 0 - 5 5 і

. - - _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ 1 Ш 4

7 . 5 1 8♦

тырмалау 3-6 см тереңдікте атқарылып, топырақтың бет- кі қабатының түйірш ік кесектері 3-4 см көлемшен ас-пауы керек.

3) Қатараралықта қопсыту жүмыстарымен қатар кар- топ түбінде топырақты жинағанда, есімдіктердің тамыр- ларын зақымдамай, оларды сындырып, зияндамай өсім дік түбіне екі жақты бірдей топыраңты жинауымыз керек.

4) Ж үйекаралықтың түбін 5-8 см тереңдікте қопсытып, биіктігі 15 см-ге дейін жүйектің топырағын үйіп отыруы-мыз керек.

5) Картоп өсімдігінің түбіне үйілген топырағы өте бос болған жағдайда тамыр жүйелері жақсы өсіп дамиды.

Картоп өскіндері өніп ш ыққанға дейін 7-10 күнде қа- тараралы қты ң топырағын босатып отыруымыз керек. Қатараралықты картоптың өскіндері өніп ш ыққаннанкейін 2-3 рет қопсытуымыз керек.

Қ атараралы қты қопсыту КОН-2,8 ПМ, КРН-4,2 Г,КНО-2,8 қопсытқыштарымен атқарылуы тиіс. Картоп егілген егіс алқаптарына алғашқы өскіндер пайда бол- ғанға дейін 3-5 күн бүрын арамшөптерге қарсы қолда- ны латы н хи м и ялы қ гербицидтер қолданылуы керек:50% -дық прометрин (3-5 кг/га), 50% -дьщ потран (4-5 кг/га), 50% -дық штирин (4-6 кг/га), 50% -дық топогард (2-4 кг/га),80% -дық 2 М-4 X (0,8-1,5 кг/га).

алқаптарынгізіледі:

9*0180129

1) Ылғалдандыру мақсатында.2) Танапты түздан тазарту мақсатында.3) Өсіп даму мақсатында.

Ылғалдандыру мақсатында суару үшін 1000-2000 м^/га, танаптың түзын тазарту мақсатында 1500-8000 м ‘Үга су қажет. Картоп өсімдігінің өсіп даму мақсатында суару нормасы танаптар топырағының механикалық қүрамы мен к л и м атты қ ж ағд ай л ар ға байланы сты , мысалы, көктемгі егіс алқаптарын 4-6 рет 600-700 м^/га есебінде, ж алпы 2400-4900 м^/га су керек. Ж азғы егіс алқапта- р ы н а б - ІЗ р е 600-800 м^/га, 7800-10400 м^/га су керек.

Ауыспалы егістіктегі картоп дақы лы н ы ң орналасуы. Климаттық және топырағының түрлеріне байланысты картоптың алғы дақылдары озгеріп отырады. Ауыспа- лы егістіктегі картоптың алғы дақылдары төмендегі рет- тілікпен орналасады:

Б а к ш а д а қ ы л д а р ы С о л т ү с т і к Қ а з а к с т а н , Қ о с т а п а й1

Б ү р п і а қ д а к ы л д а р ы1

А к м о л а , Қ а р а г а н д ы о б л ы с т л р ы

і Т а з а п а р , Қ а р а п а р Т І Г ы г ы с Қ а з а қ с т а н о б л ы с ы

Б а қ п і а д а қ ы л д а р ы А л м а т ы , Ж а м б ы л о б л ы с т а р ы

О р а м ж а п ы р а қ , с ө б і з1

О ң т ү с т і к Қ а з а қ с т а н , Ж а м б ы л

1 Б ү р ш а қ д а қ ы л д а р ы Т П ы г ы с Қ а з а қ с т а н о б л ы с т а р ы

; О р а м ж а п ы р а к , с о б і з А - т м а т ы , Ж а м б ы л о б л ы с т а р ы

Б ұ р ш а қ д а к ы л д а р ы1

О ң т ү с т і к Қ а з а қ с т а н , Ж а м б ы л

Ж о ң ы ш к а , С ү р л е м д і к ж у г е р іи - . - - _ - - . . . . . . . . . . 1

Қ ы з ы л о р д а о б л ы с ы

Т ы ңайтқы ш тар . Топы рақты ң қүнарлы ғы на өте тө- уелді дақылдардың бірі.

130

Топырақ қүрамының агрохимиялықкөрсеткіштері

Т о п ы р а қ т ы ң

к ө р с е т к і ш т е р і

Т о п ы р а қ т ы ң

м е х а н и к а л ы қ

к у р а м ы

Қ а р а ш і р і к т і л і г і

%

- І І - І І -Ч ІЧҺ-

1 0 0 г

т о п ы р а қ т а ғ ы

N а з о т т ы н

к ү р а м ы

м г е с е б і м е н

1 0 0 г

т о п ы р а қ т а ғ ы

Р - О . ' , ф о с ф о р д ы н I

к ү р а м ы м г

е с е б і м е н

1 0 0 г

т о п ы р а к т а ғ ы

К ^ О к а л и й д і ң

қ ү р а м ы

м г е с е б і м е н

Ж а р т ы л а и

қ ү м д ы ,

қ ү м д ы

С а з д ы а у ы р

т о п ы р а қ

С а з д ы

т о п ы р а қ

Ж е ң і л ж ә н е

о р т а ш а с а з д ы

т о п ы р а қ

Ж а р т ы л а й

к ү м д ы ,

қ ү м д ы

М о д е н и е т т і к к ө р с е т к і ш т е р

0 , 5 - 1 , 4

0 , 4 - 0 , 8

1 - 5

А у ы р о р т а ш а

ж е ң і л , с а з д ы

т о п ы р а қ

Ж а р т ы л а й

қ ү м д ы ,

қ ү м д ы

А у ы р ,

о р т а ш а ,

ж е ң і л с а з д ы

т о п ы р а қ

Ж а р т ы л а й

қ ү м д ы , а у ы р ,

о р т а ш а ж е ң і л

с а з д ы

т о п ы р а қ

1-8

1-6

1-8

1 , 4 - 2 , 5

0 ,8- 2,0

5 - 1 5

Ә л с і з О р т а ш а1

0 , 6 - 1 , 6 1 , 6 - 2 , 2

1 , 2 - 2 , 2 2 , 2 - 2 , 6

1 , 0 - 2 , 0 2 , 0 - 2 , 8

Ж а қ с ы

2 , 2 - 3 , 0

2 , 8 - 3 , 8

2 , 6 - 3 , 4

3 , 0 - 5 , 0

2 , 5 - 4 , 0

1 5 - 2 5

8 - 1 5 1 5 - 2 0

11

6 - 1 0

1

1

1

1 0 - 1 4і1%

8 - 1 4

\

1 4 - 2 0

Ө т е

ж о ғ а р ы

3 , 0 - 4 , 0

3 , 8 - 4 , 0

3,4-4,5

6 ,0 -8,0

4 ,0 - 6,0

2 5 - т е н

ж о ғ а р ы

20-данжогары

16-данжоғары

20'Данжоғпры

О р ган и к ал ы қ ты ң аи тқ ы ш т ар

Негізінен картоптың өнімділігі органикалық тыңаит- кыштарды колдану молшеріне байланысты жогары 6о-

лады.1 тонна топыракка енгізілген органикалык тынаит-

кыш нетижесінде 1 га жерден 200-300 кг қосымша он.м

. 131

алуымызға болады. Яғни, органикалық тыңайтқыш тар то п ы р ақ қ ұ р ам ы н ж а қ с а р т ы п , оны ң қ ұ р ам ы н д ағы судың сіңімділігі мен ауа алмасу процестерін жақсарта түседі. Ауа алмасу процестері ж ақсы жүрген кезде то- пырақ құрамындағы азот түзгіш бактериялар белсенді жүмыс атқарып, топырақты азотпен байытады. 1 га жер- ге, мысалы 30-100 ц аралығында органикалық тыңайт- қы ш тар енгізсек: 100x300 кг = 30000 кг арты қ өнімалуымызға болады.

Ж инау. Картоптың пісе бастағанын біз жапырақта- рының солып қурай бастағанынан білеміз. Піскен кар- топты ң сы ртқы қабы қтары қалы ңдап , сабақтары нан оңай ажырайды. Картоптың азы қты қ мақсатқа егілген ерте пісетін сорттарын толық піскенде жинауға кірісе- міз. Кеш пісетін сорттарын күзгі суы ққа қалды рм ай жинауымыз керек. Ж инау жүмыстарын өте қы сқа мер- зімде, 10-15 күннің ішінде бітіруіміз керек. Картопты жинауға кіріскенде танапта кек жапырақтар қалған бол- са, оны ж апы рақ ж инағы ш УБД-ЗА және КИ Р-1,5Б ма- шиналарымен жинап аламыз. Ж апы рақты жинау кар- топты жинаудан 1-2 күн бүрын жүргізілуі тиіс.

Картопты жинаудың 3 түрі бар:1) Ағынмен жинау.2) Бөлектеп жинау.3) Қүрамалап жинау.1. А ғынмен ж и н ау ж үм ы стары үлкен ал қап тар д а

жүргізіледі (50-60 га). Топырақтың ылғалдылығы 25% - дан төмен болмағанда түйнектерді ККУ-2 «Дружба» комбайнымен ж инайды . Ж иналған картоп түйнектері арбаларға артылып, іріктеу орнына жіберіледі. Ол жер- де картоп түйнектері тазартылып, іріктеліп қоймаға не- месе сатуға жіберіледі.

2. Бөлектеп жинау - ауыр жене орташа ауыр топы- рақты алқаптарда жүргізіледі. Бірінші картоп жинағыш УКВ-2 м аш инасы м ен картопты қазы п , топы рағы нан тазартып жал жасап үйіп кетеді. Үйілген картоп түйнек- терін ККУ-2А комбайнымен жинап, арбаға салып қой- маға жібереміз.

132

3. Құрамалап жинау кезінде УКВ-2 машинасы 2-4 жү- йектің түйнегін Л р жүйекке жалдап жинайды. Келесі айналымда тағы 2-4 ж үйектің түйнегі жалдың үстіие төгіледі. Артынан жинағыш комбайнмен үйілген жал- дағы түйнектерді жинап шығамыз.

Сақтау. Картопты сақтау, тасымалдау өте күрделі жү-мыс, себебі картоптың қүрамы 75% судан түрады. Сақ-тау кезінде қойманың температурасы, ылғалдылығы бірқалыпты болуы керек. Сақтау үшін қоймаға жарақат- танбаған картоп түйнектері іріктеліп жіберіледі. Кар- топ түйнектері сақтау барысында үш кезеңнен өтеді. толық пісу, тыныштық кезеңі, өну. Толық пісу кезеңін- де алғашқы 1-1,5 айда түйнектер өз бойынан көп мөл шер-

ылғалзеңі бірнеше айға созылады. Ол кезде түйнектер тыныс алуын, ылғал бөлуін тоқтатып, толық тыныштықта бо- лады. Өну кезеңінде түйнектің бүрш іктері өніп, ты- ныштық кезеңінің аяқталғанынан хабар береді. Картопты сақтау үшін қолайлы температура — 2-4 С, ауаның ылғалдылығы - 85-90%.

К арт опт ы ң аурулары

1. Фитофтороз - ауру тудырушы саңырауқүлақтар. Картопқа ең көп зиян келтіретін ауру, әсіресе ылғалды ауа райында тез таралады. Ауруға картоптың жапыра

шалдығадыпырақтарының бетінде қара дактар пайда болады. Саоа- ғында созылған коңыр жолақтар түрінде білінеді.

Кцресу шаралары:1) 1% бордос сүйығымен бүрку.2) 1,5 % магний хлоратымен бүрку.3) Ауруға төзімді сорттар егу.2. Қцргац шірік - ауру тудырушы физариум тобының

саңырауқұлақтары. Ауру картопты қоймада сақтау ке- зінде білінеді. Әсіресе, ақпан-наурыз айларында қатты таралады. Картоптың түйнегі шіри бастайды, әсіресе

__• ____ —. — л чт» т * г т Т 7Т Тсоғылған, закымдалған133

Шіріген жер қарайып, сола бастайды. Картоптың ішінде бос қуыстар пайда болады. Бүл ауру картоп егетін бар- лы қ аудандарда кездеседі.

Кцресу шаралары:1) Көктемде қоймаларды ашып тазарту, қүрғату.2) 2% формалин ерітіндісімен дезинфекциялау.3. Картоп паршасы - ауруды тудырушы актиноми-

цеттер мен саңырауқұлақтар. Ауруға картоптың түйнегі шалдығады. Түйнек бетінде кіш кепе қара дақтар пайда болып, олар өсе келе бір-біріне қосылып үлкейіп кетеді. Ауру қозды рғы ш саң ы р ау қ ұ л ақ тар топ ы рақта ж әнетүинекте сақталады.

К уресу шаралары:1) Ауыспалы егісті сақтау.2) Шірімеген кеңді енгізбеу.3) Түйнектерді егілетін 80% ТМТД препаратымен дә-

рілеу.

К а р т о п т ы ң зиянкестері

1. К арт опт ы ц колорад цоцызы - қоңыздар отряды- на жатады. Қоңыздың үзындығы - 9-12 мм. Қанаттары қызыл, қоңыр, үстінде 12-14 қарадағы бар. Дернәсілінің3 жүп аяғы бар, аш ы қ сары түсті, үзындығы 15-16 мм. Қоңыз топырақта 20-60 см тереңдікте қыстайды. Топы- рақ 14-15° С ж ылығанда топырақ бетіне шығады. Үрға- шы қоңыздар ж апы рақты ң астыңғы бетіне 20-80 данаға дейін жүмыртқа салады. Ж ұмыртқасы 10-15 күнде қүрт- қа айналады. Құрттары картоп жапырақтарымен 20-30 күн қоректеніп, қуырш ақтауға топырақтың астына 10- 15 см тереңдікке түсіп кетеді. Қуырш ақтан 20-25 күнде ересек қоңыз шығады. Бір ж ы лда 3-4 ұрпақ береді. Қо- ңызы және ересек қүрты картоптың, баклажанның, қы- занақтың, бүрыштың жапырақтарымен қоректенеді.

К уресу шаралары:1) 50% ГХЦГ ерітіндісімен бүрку.2) 80% хлорофос ерітіндісімен бүрку.2. К арт опт ы ц куйе көбелегі - ересек көбелегінің ал-

дыңғы қанаттары сұр түсті, үстінде қара нүктелері бар.

134

Артқы қанаттары түкті, қоңыр түсті. Қанаттарының аумағы - 16 мм. Қүрты қызғыш сары түсті. Ортасында жолағы бар. Үзындығы - 10-13 мм. Ересек қүрты неме- се қуыршағы топырақта қыстап шығады. Ерте көктем- де көбелегі үшып шығады. Көбелегі, әсіресе түнде, таң- ертең жақсы үшады. Көбелек жапырақтың астыңғы бе- тіне 150-200 жүмыртқа салады. Бір жазда 10-13 үрпақбереді.

Куресу шаралары:Ж ерді тер«Ауыспалы

\

ауаның ылғалдығы, өсетін орнын желдетпеу себеп бола- ды. Ауру шампиньондарды жинап, оларды жою керек. Ал зиянкестерден саңы рауқүлақ шыбыны аса қауіпті келеді.

Кцресу шаралары: күрес ш араларыны ң аса маңыз- дысы гигиена тәртібін сақтау, карантин ж үргізу және профилактикалық (алдын ала) жүмыстарды дер кезінде жүргізу.

П А Й Д А Л А Н Ы Л Ғ А Н ӘДЕБИЕТТЕР

1. X. Тілемісов, Е. Рамазанов. Ауыл шаруашылығысөздігі. ■“ Алматы: Қаіінар, 1992.

2. Белик В.Ф., Советкина В.Е. Овош;ные культуры итехнологии возделывания. - М., 1991.

3. Вашіенко С.Ф. Овощеводство защищенного грунта.- М.: Колос, 1984.

4. Каплина Г.Т. Рассадные овощные культуры. - А .;Кайнар, 1976.

5. Ченыкаева М., Спиридонова Г. Советы огородни-кам. - М., 1976.

6. Белик В.Ф. Овощеводство. - М., 1981.7. Родников В., Курюков И.А. Овощеводство. - М.,

1978.8. Зуев В.И., Абдуллаев А .Г . Овощеводство защишен

ного грунта. - Ташкент: Укитувчи, 1982.9. Мизунов С. Справочник по семеноводству овощных

культур. - М., 1974.10. Марков В.М. Овощеводство. - М.: Колос, 1966.11. К.Ш. Жаңабаев және т.б. Өсімдік шаруашылығы

өнімдерінөндіру технологиясы. - Алматы: Қайнар, 1994.12. И.С. Сейітов. Агрономия негіздері.

тілі, 1991.13. Лукьянца Л. Справочник по семеноводству овощ-

ных и бахчевых культур. - М., 1987.14. Полегаев В.И. Хранение и переработка плодов и

1 П О П- М:

Алматы

овощей. - М., 1989.)щеи. IV!.,15. Курюков И.А., Смирнов Н.А. Овощеводство.

Колос, 1989. .. д д „ Хоанение и технология16. Трисвятскии А.А. и др. лранеми« псельскохозяйственных культур. - М.: Колос, 1969.

139

М азм ү н ы

Кіріспе..............................................................................................31 ТАРАУ. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ КӨКӨНІС ІПАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢНЕГІЗГІМАҚСАТЫ МЕН ДАМУ БОЛАШАҒЫКекөнісесімдіктерініңжалпысипаттамасы .........................6Ауыспалы егістер мен топырақты өңдеу.............................. 11Арамшөптермен күрес жүйесі ................................................ 12Көкөністердің аудандастырылған сорттары....................... 17Түқымдарменегісматериалдары .......................................... 18

2-ТАРАУ. Ж Ы ЛЫЖ АИКекөніс шаруапіылығында жабық жерлердегі көкеністердіөсірудің негізгі мақсаттары .................................................... 22Пленкаларнемесеарнайыжасалынғанжылыжайлар — 22 Жабық жердегі топырақтың қүрамы, минералдыэлементтергесүрамдылығы ..................................................... 23Жабық жерлерде есірілетін көкөністердіңзиянкестерімен химиялық жолмен күресу.......................... 24Жабықжерлермен жылыжайларда ашықжерлердеөсірілетін көкеніс кешеттерін өсіру, ендіру, даиындау технологиясы ............................................................................. 25

3-ТАРАУ. ОРАМЖАПЫРАҚТЫ КӨКӨНІСТЕРТОБЫ. АЙҚЫШГҮЛДІЛ ЕР ТҮҚЫМ Д АСЫОрамжапырақ............................................................................. 28Орамжапырақтыңтүрлері....................................................... 29Орамжапырақтыөңдеу............................................................. 33Орамжапырақтыңзиянкестері мен аурулары..................... 35Орамжапырақтыңаурулары................................................... 38Ш алқан ........................................ ................................................ 39Ш алғам ......................................................................................... 41Шалғамның аудандастырылған ашықжерлергеарналғантүрлері ........................................................................ 42Жылы жабық жайларда өсіругебейімделген шалғамтүрлері ................................................... І2

4-ТАРАУ. ШАТЫРГҮЛДЕР ТҮҚЫМДАСЫ Асханалықсәбіз......................................................................... 44

Сәбіздің зиянкестері мен ауруларыСәбіздің аурулары Ақжелкен ............АскөкБалдыркек

Қияр .............................................................Қауын ..........................................................Қауынның аудандастырылған сорттарыҚарбыз.........................................................Қарбыздың аудандастырылған сорттарыАсқабақ .........................................................

Асқабақтың аудандастырылған сорттары Асқабақтүқымдастарының зиянкестері . Асқабақтүқымдастарының а>фулары —

7-ТАРАУ. АЛҚАЛАР КӨКӨНІСІҚызанақ ..........................................................Қызанақты өсіріп-өндіру агротехникалық

8-ТАРАУ. БҮРШАҚТЫ КӨКОНІСТЕРБүршақ ...................... ..................................Біржылдық бүршақ дақылдарынын зиянкестеріБүршақ дақылдарының аурулары.........................

48495051 51

5-ТАРАУ. АЛАБҮТАЛАР ТҮҚЫМДАСЫАсханалық қы зы лш а...................................................................Қызылшаның зиянкестері мен аурулары ........................... 55Қызылшаның аурулары .............................................................

6-ТАРАУ. АСҚАБАҚТАР ТҮҚЫМДАСЫ60666870727474Табақша асқабақ .....................................................................

Асқабақ, табақша асқабақ, қабақ ..........................................767879

81

8285жүмыстары ..................................................

Қызанақтыңаудандастырылғансорттары ..........................Қызанақты өңдеу технологиялары ........................................Бүрыш................................................................. ,....................... о ,Тәттібүрыштың аудандастырылған түрлері.......................Бүрышты өңдеу технологиясы..................................................Баклажан ................................................................................... осА л қ а л а р т ү қ ы м д а с т а р ы н ы ң з и я н к е с т е р і ....................................

Алқалар түқымдастарының аурулары................................

1

, 98 100 102

9-ТАРАУ. ЛАЛАГҮЛДЕР ТҮҚЫМДАСЫПияз ............................................................................................ 103Сарымсақ (чеснок) ................................ ..................................108Сарымсақтың аудандастырылған түрлері .........................109Лалагүлдертүқымдастарының зиянкестері...................... 110Лалагүлдертүқымдастарыныңаурулары.......................... 110

10-ТАРАУ. КҮРДЕЛІГҮЛДІЛЕР ТҮҚЫМДАСЫС ал ат ........................................................................................... 112Күрделі гүлділер түқымдасыныңзиянкестері мен аурулары ......................................................114

11-ТАРАУ. ҚАРАҚ^ТМЫҚТАР ТҮҚЫМДАСЫ Қымыздық 115

12-ТАРАУ. АСТЫҚ ТҮҚЫМДАСЫҚант жүгерісі............................................................................. 117Қантты жүгерінің зиянкестері ..............................................118Қантты жүгерінің аурулары..................................................119

13-ТАРАУ. КАРТОПКартоптың аудандастырылған негізгітүрлері мен будандары.............................................................125Еліміздің облыстарында есірілетін картоптыңтүрлері мен будандары.............................................................125Негізгі картоп егілетін егістік алқаптарының топырағынендеу 126Органикалықтыңайтқыштар...................... ........................131Картоптыңаурулары .............................................................. 133Картоптыңзиянкестері .......................................................... 134

14-ТАРАУ. ШАМПИНЬОНДАРШампиньонныңаурулары .....................................................137Пайдаланылған әдебиеттер ..................................................139

«Кэсіпт ік білім» сериясы

Әліпбеков Н а р ж а н Ж а п а р ү л ы Т оқты баев А рыс Е кіүзаүлы

Ш ағы р б аева Ж а н а р к ү л М үзап п арқы зы

КӨКӨНІС ӨСІРУШІ ФЕРМЕР АНЫҚТАМАЛЫҒЫ

\

Р едакторы Н азәркв Р ам азан к ы зы Т е х и и к а л ы қ редакторы Р ауш ан Т үрлы нова

Д изайнер і Ж ен іс Қ азанкапов К орректоры М ахаббат М ергенш інова

К ом пью терде беттеген Д инара К енж ебекова

Басуга 15 .05 .09 . қол қоиы лды .П іш ім і 84x108 ‘/зг. Қ ағазы офсеттік. Офсеттік басылыс

Ш артты баспа табағы 9.Тапсырыс 0 1 8 0 . Т аралы м ы 1000 дана.

♦ Ф о л и а н т ’» баспасы010000, Астана қаласы , Ш . А нманов көш есі, 13

«Фолианті» баспасы ны нбаспаханасы ндабасы лды