Dr. Alesker ALESKERL

alaskar68@gmail.com

ASAM- Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi uzman

Azerbaycann Anayasal Srecinde Otoriteryanizme Doru Yeni Bir Adm: 2009 Anayasa Deiiklikleri

1. Anayasa Yapm Sreci Azerbaycanda yeni anayasa yapm sreci zor artlar altnda balam ve uzun sre

devam etmitir. Yeni bir anayasa oluturmakla grevlendirilen bir komisyon 1991 ylnda kurulmu, fakat siyasi istikrarszlk bu komisyonun almasn engellemitir. Ancak 1992de yeni anayasa hazrlamak amacyla gnll uzmanlardan oluan bir gruba, daha sonra Cumhurbakan ile Parlamento Bakannn ortak tasarruflar sonucu resm bir stat kazandrlmtr. Anayasa tasla, Ekim 1991de referandumla kabul edilen Bamszlk Aktinden esinlenmitir.1 Fakat 1992 ylnn Ekim aynda bu taslan, bireylerin hak ve devleri ile devlet erkinin rgtlenmesini dzenleyen blmn bir ksm hazrlanmtr. Anayasa tasla gl yrtme organna sahip bir bakanlk sistemi getirmekteydiyse de nasl bir devlet sisteminin ngrlecei kesinlememi, sadece parlamenter sistemin tercih edilebilir olup olmad aratrlmtr.2

Haydar Aliyev iktidara geldikten sonra 1993 ylnda bu taslak zerindeki almalar yeniden balatlmtr. O dnemde cumhurbakanna geni yetkiler tanyacak bir anayasann kabul edilecei ynnde youn eilim grlmekteydi. Taslan hazrlanmas tamamen iktidarn takdirine braklm, siyasi partiler ve sivil rgtlerin bu tartmalara itiraki etkisiz olmutur. Oysa demokratik bir sistemi kurma ve demokratik kurumlar yerletirme yolunda en nemli adm anayasann hazrlanmasdr. Halkn her kesiminin anayasann hazrlanmas srecine katlabilmesi ve bu srecin uzmanlar grubuyla snrl kalmamas bir zorunluluktur.3 Azerbaycandaki anayasal srete dnemin ar siyasi-asker artlar dorultusunda Haydar Aliyev iktidar siyasi tekelini oluturma abas iine girmi, bu isteine ulatktan sonra bir anayasa yapmn gerekletirmitir. Anayasa yapmnda byle bir yolun izlenmesi ise doal olarak onu bir dizi demokratik ve hukuki kurumlardan yoksun brakmtr. Anayasa 12 Kasm 1995 tarihinde halk oylamas yoluyla kabul edilmi ve 27 Kasmda yrrle girmitir. Referanduma, semenlerin % 86s katlm ve oy kullananlarn % 91,9u anayasay kabul etmek ynnde oy kullanmtr.4 Daha sonralar ne kadar gln grnse de dnemin parlamento bakan ve kendisi de bir anayasa profesr olan Murtuz Aleskerovun, Haydar Aliyevin aheseri olarak adlandrd bu anayasa, gl bir bakanlk sistemine dayal, demokratik kurumlar zayf, hukukun stnlnden ziyade kanununun stnln vurgulayan bir belge nitelii arz etmitir.

2. 2002 Anayasa Deiiklikleri Bir lkede her ne kadar istikrarl bir anayasa yaplmaya allsa da belli sre ve

aamalarda anayasann revize edilmesi, deiikliklere uramas doal olgudur. Fakat bu

1 BDT lkelerinde Demokrasiye Gei ve Anayasa Yapm, Ankara, 1993, s. 29. 2 BDT lkelerinde Demokrasiye..., s. 30. 3 BDT lkelerinde Demokrasiye..., s. 17. 4 Azrbaycan qzeti, 10 noyabr, 1996.

deime srasnda gz ard edilmemesi gereken nemli husus, beklenen toplumsal yarardr. Demokratik lkelerde deien sosyal, ekonomik ve siyasal artlar dorultusunda meydana gelen yeni sorunlarn zm amacyla anayasal deiim gerekletirilmekte ve anayasann yeni koullara uydurulmasyla toplumsal yarar gzetilmektedir.5

Bu balamda Azerbaycandaki anayasal sreci izlediimiz zaman bu srecin kiisel istek ve kar politikalar zerinde gelitiini grmekteyiz. Elde edilmi hakimiyetin bir nimet ve menfaat olarak alglanmas, anayasa deiiklikleri ve siyasi reformlar da bu dorultuda etkilemitir.

ktidarn yakn dnemde son bulaca gerei ortaya ktnda siyasi otorite bir anayasa deiiklii ile iktidar tekelini gvence altna almaa girimi ve 2002 ylnda anayasa deiiklii yapmtr. Bu deiiklik gerei, cumhurbakan yetkilerini kullanamadnda bu yetkileri artk parlamento bakan deil, babakan kullanacakt. 2003 ylnda Haydar Aliyevin salk durumu ktleince Azerbaycan Babakan da hastalk nedeniyle grevinden ayrlmtr. lham Aliyev babakan olmu ve bu grevdeyken cumhurbakanl seimleri yaplm ve doal olarak kazanmtr. in ilgin taraf yeni cumhurbakannn resmen greve balamasyla eski babakann iyilemesi ve yeniden babakanlk koltuuna atanmas olmutur.

3. 2009 Anayasa Deiiklikleri 3.1. Yeni Forml 2013 ylnda lham Aliyevin sresi sona erdikten sonra cumhurbakanl koltuuna

kimin oturabilecei konusunda zaman zaman basnda yer alan yorumlarda aileden birisinin bu greve talip olaca veya uygun bir forml bulunaca ynnde fikirler ileri srlmekte idi. O yzden iktidarn bu sorunla ilgili gelitirdii forml hi de garip karlanmayacakt. Forml ok basitti: Anayasada deiiklik yaparak cumhurbakannn ard ardna seilmesini engelleyen snrlamay kaldrmak. Bu, sadece ilgili madde deitirilerek deil, birok deiiklikle bir arada oylanacakt.

16 Aralk 2008 tarihinde iktidar partisi olan Yeni Azerbaycan Partisi (YAP) Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasasna laveler ve Deiikliklerin Yaplmasna Dair Referandum Akti Tasarsn hazrlayarak parlamentoya sunmutur. Tasarnn 18 Aralk 2008de daimi komisyonlarn ortak toplantsnda mzakere edilerek 19 Aralkta gr bildirmesi iin Anayasa Mahkemesine gnderilmesine ilikin karar alnmtr.6 Anayasa Mahkemesi 24 Aralk 2008de konuyu grerek tasarnn referanduma sunulmasna ilikin olumlu gr bildirmitir. 7

Deiiklik ve ilaveler tasarsnda, 29 maddede 41 deiiklik teklif edilmitir. Bu deiikliklerden 17si, maddelere yeni hkmlerin veya bentlerin ilave edilmesini, 7si sz veya szcklerin deitirilmesini ngrrken, ikisi maddenin yeni metinde verilmesini, biri maddenin adnn deitirilmesini, yine biri ise bir maddeden szck karlmasn ngrmtr.

Fakat tm deiiklik nerileri sadece bir maddenin, cumhurbakannn ard ardna iki defadan fazla seilmesini snrlayan 101. maddenin V. bendi hkmnn deitirilmesine hizmet etmektedir. Anayasann hi kimse iki defadan fazla tekrar Azerbaycan

5 Yavuz Atar, Demokrasilerde Anayasal Deimenin Dinamikleri ve Anayasa Yapm, Mimoza Yaynlar, Konya, 2000, ss. 154-155. 6"Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiyasna lavlr v dyiikliklr edilmsi haqqnda Referendum Akt layihsinin Azrbaycan Respublikasnn Konstitusiya Mhkmsin gndrilmsi bard Azrbaycan Respublikas Milli Mclisin Qrar, Bak hri, 19 dekabr 2008-ci il, 745-IIIQR, http://www.e-qanun.az/cache/framework/15/f_15865.html 7 Konstitusiya Mhkmsi Azrbaycan Respublikasi Konstitusiyasina lavlr v dyiikliklr edilmsi haqqinda referendum akti layihsin ry vermidir, http://www.constcourt.gov.az/az/

Cumhuriyetinin cumhurbakan seilemez hkmnn u ekilde deitirilmesi ngrlmtr: Sava ortamnda asker operasyonlarn yaplmas Azerbaycan Cumhuriyeti cumhurbakan seimlerinin yaplmasn imkansz klarsa, Azerbaycan Cumhuriyeti cumhurbakannn yetki sresi asker operasyonlarn sonuna dek uzatlr. Bu konudaki karar, seimlerin (referandumun) yaplmasn salayacak devlet kurumunun mracaat zerine Azerbaycan Cumhuriyetinin Anayasa Mahkemesi tarafndan alnr. Benzeri bir deiiklik, ayn durumda parlamento seimlerinin ertelenmesini ngrmektedir.

Mart aynn 18inde yaplan referandumda semenler anayasa deiikliklerine ilikin tasary maddeler zere oylamlardr. 101. maddenin deitirilmesine ilikin teklife % 91,76 orannda semen evet demi ve alldk bir sonu ortaya kmtr. Bylece Azerbaycan anayasal srecinde otoriteryanizm ynnde bir adm daha atlmtr.

Referandumun yapld gn ve hemen ardndan birok yabanc basn organ Azerbaycandaki anayasa deiiklikleri ve bu konudaki halkoylamasnn demokratik olmad ynnde yorumlarda bulunmulardr. International Herald Tribune, Associated Press, Euronews, Reuter, Washington Post gibi medya kurulular lham Aliyevin 2013 ylndan sonraki sreci de garantilediini yazmtr. Baz yorumculara gre ise lham Aliyevin bu adm atmasnda kresel kriz ve dmekte olan petrol fiyatlar etkili olmutur.8

lke basnnda geleneksel olarak muhalefet gazeteleri Aliyev otoriteryanizminin pekimesini eletirmi, iktidar basn ise referandumun tam bir demokrasi ve zgrlk havas iinde getiini ve halkn oy kullanma hakkn serbest ekilde ifade ettiini yazmtr.

3.2. ve D Tepkiler Uluslararas kurulularn tepkileri zaten Azerbaycan kamuoyunun son dnemde

alt bir ekilde olmutur: lml ve ksmen elikili. Avrupa Konseyinin gzlemcileri olumlu gr bildirirken konseyin Yerli ve Blgesel Ynetim Kongresi ve Venedik Komisyonu9 referandumu sert bir dille eletirmilerdir.

2008in Aralk ayndan bu yana suskun kalan ve sadece referanduma iki gn kala gr bildiren Venedik Komisyonu, bu gecikmesinden dolay Azerbaycan kamuoyunda hakl olarak bir eletiri oda haline gelmitir.

Komisyon raporunda sz konusu deiiklikler, reform ruhundan uzak, ayn kiiye sresiz cumhurbakan seilme hakk vermenin demokrasi yolunda geriye doru atlm bir adm olarak deerlendirilmitir. Komisyon, anayasaya yaplan ilave ve dzeltmelerin referanduma sunulma srecinin ok hzl olmas nedeniyle duyduu rahatszl dile getirmi, baz deiikliklerin sadece terminolojik adaptasyon olduunu, fakat bir ksmnn da kuvvetler ayrl ilkesini nemli lde deitirdiini ifade etmitir. Raporda anayasa deiiklik ve ilaveler tasarsnn eletirildii noktalar u ekilde sralanabilir: Sorularn ekseriyeti semenler iin artcdr. Cumhurbakanl seimi ile ilgili madde zellikle artcdr. Burada, yrrlkteki anayasa hkm ifade edilmeden, sadece nerilen yeni hkm yer almaktadr. Oysa yrrlkten kaldrlmas istenen hkmle yeni hkm tamamen farkl anlam tamaktadr. Yasann stnl ilkesinin temelinde kuvvetler ayrl yatmaktadr. Bakanlk rejimine sahip lkelerde yrtme gc yasama ve yargya nispeten daha gldr. Bu sisteme gre ynetimin mtemadiyen seim yoluyla deimesi ,hakimiyetin devlet bakannn elinde birikmesini nlemenin bir yoludur. Devlet bakannn ard ardna seilmesine ilikin getirilen snrlamalar zellikle demokratik kurumlarla sivil

8Dnya referendum tamaasna istehza edir, http://www.musavat.com/site/# 20.03.2009 9 1990 ylnda kurulan Venedik Komisyonu, Avrupa Konseyinin anayasa hukuku konularndaki danma organ konumundadr ve ayn zamanda "Avrupa Hukuk Yoluyla Demokrasi Komisyonu" olarak da zikredilmektedir. Komisyon yeleri, anayasa hukuku ve uluslararas hukuk alannda uzmanlam akademisyenler, yksek mahkeme ya da anayasa mahkemesi yeleri ve ulusal parlamentolardaki milletvekillerinden olumaktadr.

artlarn tam pekimedii lkelerde nemlidir. Komisyona gre deiiklik tasarsnda geen asker operasyonlar terimi soyut bir ifadedir. Nitekim Dalk Karabada bugnk ortam asker operasyon, yani sava ortamdr. Ayrca Anayasa Mahkemesinin kendi yetkileri ve erteleme kararnn ne kadar sreceine dair mesele de ak kalmtr.

Raporda eletirilen baka bir madde de anayasann 32. maddesinde yaplmak istenen deiikliktir. Bu deiiklie gre yasayla belirlenmi durumlar hari hi kimsenin, kendi izni olmadan ve itirazna ramen izlenmesine msaade edilmez, video ve fotoraf kayd yaplamaz ve dier benzeri durumlara maruz braklamaz. Bu ise sonu itibariyle medyann bilgi alma ve yayma zgrln snrlandrabilmektedir. Komisyonun zellikle endie duyduu baka bir madde de devletin belediyelerin faaliyetini denetmeyle ilgili deiiklik teklifidir. Zaten yrtmenin bask ve denetimi altndaki yerel ynetimlerin faaliyeti zerindeki devlet denetimine ilikin anayasal hkm, Azerbaycann taraf olduu uluslararas anlamalarla elimektedir. Nitekim sz konusu hkmde bu denetimin snrlar ak ekilde belirtilmemitir.10

Avrupa Konseyinin baka bir kuruluu olan Yerli ve Blgesel Ynetim Kongresinin bakan Yan Mikallef, Azerbaycann gerekeni yapmamas durumunda11 kurumdan ihra edilmesine ilikin sreci balatacaklarn aklamtr.12

Bu arada Norve Helsinki Komisyonu temsilcisi Berit Lindeman, bu referandumda Azerbaycan hkmetini, sz konusu kurumun gzlemcilik faaliyetini gereken ekilde yerine getirmesi iin hibir ortam hazrlamad iin eletirmitir. unu da hatrlatmak isabetli olacaktr ki, Helsinki Komisyonu 1999 seimlerini izlemi ve bu konuda sert eletirilerde bulunmutur. Berit Lindeman, Azerbaycanda demokratik seim ortam yoktur aklamasnda bulunmutur.13

Referandumu izlemek iin Bakdeki Avrupa Konseyi Parlamenter Asamblesi temsilcileri Pol Villi, Hakk Keskin, Pedro Agramunt ve Eduard Lintner, oylamann effaf olduunu iyi organize edildiini ve barl ortamda gerekletiini aklamlardr. Onlarn ifadelerine gre Azerbaycan halk referandumda anayasa ilave ve deiiklikleri lehine oy kullanmlardr.14 lgintir ki, yaptklar aklamalarda temsilciler, Venedik Komisyonunun baz deiikliklerin anayasay nemli lde olgunlatraca gibi olumlu gr bildirdii normlarna deinmi, komisyonun eletirdii noktalar grmezden gelmilerdir.

Parlamenterler referandumla ilgili her hangi bir yazl rapor hazrlamayacak, sadece bulunduklar komisyonlara szl bilgi vereceklerdir. unu da vurgulamak gerekir ki, misyonda yer alan sadece alt kiinin drd Azerbaycana gelebilmitir. Yani Avrupal gzlemcilerin izleme olanaklar ok snrl kalmtr. Bunun dnda siyasi yorumculardan birinin dedii gibi, gelen temsilcilerin Azerbaycann kurumdaki temsilcileriyle scak

10Rvn Qnbrov, Venesiya Komissiyas: Dyiikliklrd islahat ruhu yoxdur, 17.3.2009, http://www.azadliq.org/content/Article/1511071.html, Venesiya Komissiyas referenduma dair ryini aqlad, http://www.express.com.az/second.asp?id=116338 11 Zamanlama asndan ok ge kalnm bu aklamada yer alan Azerbaycann gerekeni yapmamas ifadesi, son derece soyuttur. Nitekim, gerekeni yapmak iin yeni bir anayasa deiikliine ihtiya vardr.

12 Hans halda Azrbaycan Avropa urasndan xarla bilr? Avropa uras Yerli v Regional daretm Konqresinin prezidenti Yan Mikallefin Azadlq Radiosuna ekskluziv msahibsi, http://www.azadliq.org/content/Article/1513408.html 13 Aygn Muradxanl, A PA nmayndsi: 18 mart referendumu legitimdir, http://www.azadliq.org/content/Article/1513287.html 14Aygn Muradxanl, A PA nmayndlri referenduma mnasibt bildirdi, http://www.azadliq.org/content/Article/1513099.html

ilikilerinin olduuna dair basnda bir hayli bilgi yaynlanmtr. Buna gre de dosta bir tutum sergiledikleri phe dourmamaktadr.15

BDT gzlemci misyonu da geleneksel bir deerlendirmede bulunarak referandumda her hangi bir hukuk ihlalinin olmadn aklamtr.16

3.3. aibeli Sonular ve Yola Devam Referandumdan bir gn sonra Azerbaycann birlemi muhalefeti referanduma

katlanlarn sadece % 15 olduunu, hibir ekilde % 25lik barajn almadn, oylarn sahte rakamlarla % 70in zerine karldn aklamtr. Merkez Seim Komisyonu Bakan ise, oylamalarn sakin ve olaysz gerekletiini belirterek, oylamalar srasnda kk hukuk ihlallerinin yaandn, fakat bunlarn derhal ortadan kaldrldn ve oylamann sonularn etkilemediini sylemitir. Ayrca oylamalar izleyen yabanc gzlemciler iin gereken kolaylklarn salandn, yurtdndan gelen gazetecilerin de effaflk iinde oylamalar izlediini ifade etmitir.

Bylece Azerbaycanda yine bir aibeli seim (referandum) sona ermitir. 2010 ylnda parlamento seimleri yaplacaktr. 2013 cumhurbakanl seimleri ise zaten gvence altna alnm durumdadr. Venedik Komisyonunun anayasa deiikliklerine ilikin sert raporu ar eletiriler ierse de, bununla Azerbaycanda bir eylerin deieceini beklemek saflk olacaktr. Raporda cumhurbakannn art arda seilmesini snrlayan anayasa hkmnn Avrupa lkeleri iinde sadece Belarusta kaldrldn ifade eden Venedik Komisyonu, bu adm Belarus konusunda Avrupa demokratik standartlar ile dorudan eliki olarak adlandrrken, Azerbaycan referandumu konusunda geriye doru bir adm deerlendirilmesi yaplmtr.17

Bugn Azerbaycandaki demokrasi ve insan haklar konusunda her hangi bir iyimser fikir beyan etmek ok zordur. lkedeki bu durum zgrle kaytsz kalmann ve itinaszln bir sonucudur. Hatta en iyimser kesimler bile toplumun demokrasi potansiyelinin zayf olduunun farkndadrlar. Gney Kafkasyann sadece bir lkesinde Azerbaycanda toplum siyasi canlln tamamen kaybetmitir. Sanki insanlar otoriter uykuya dalm durumdadrlar. Hakimiyet partileri; bamsz basn ve elektronik medyay, bamsz sivil toplum rgtlerini fel etmitir.18

Byle bir ortamda 2010 parlamento seimlerinin nasl olaca mehuldr. Muhalefetin, en azndan bir ksmna gre cumhurbakan koltuu tekdir, fakat parlamentoda 125 milletvekili bulunmaktadr. Muhtemelen iktidar, parlamento seimlerine demokrasi grnm vermek iin birka koltuu muhalefete hediye edecektir.19

15 Aygn Muradxanl, A PA nmayndsi: 18 mart referendumu legitimdir, http://www.azadliq.org/content/Article/1513287.html 16 MDB mahid missiyas he bir qanun pozuntusu qeyd almadn bildirir, 19.3.2009, http://mediaforum.az/articles.php?lang=az&page=00&article_id=20090319121029194 17 Qorxmaz sgrov, Biz ax sn demidik..., http://www.azadliq.org/content/Article/1512868.html 18 Hseynbala Selimov, Demokratiya bitdimi?, http://www.azadliq.org/content/Article/1512963.html 19Hseynbala Selimov, Demokratiya bitdimi?, http://www.azadliq.org/content/Article/1512963.html