19
Commerciële archeologie in Nederland: een balans Inleiding In het laatste decennium is de verandering van de Nederlandse archeologie in een stroomversnelling geraakt. 1 Nog nooit werd zoveel archeologisch onderzoek uitgevoerd en nooit was de publieke belangstelling voor ons cultureel erfgoed groter. De sector is er zelfs in geslaagd om na jaren van kaalslag, waarin alleen het blad van de Archeologische Werkgemeenschap Nederland (AWN) berichtte over resultaten van onderzoek, vier levensvatbare vaktijdschriften in het leven te roepen. 2 Sinds 1998 is het archeologisch veld getransformeerd. In plaats van een ivoren toren (van Pisa volgens sommigen) van wetenschap die bewoond wordt door traditionele onderzoeksinstituten is een commerciële archeologische sector ontstaan met een speelveld waarin maatschappelijke belangen een steeds grotere rol spelen. 3 Toch houdt iedereen angstig de adem in. De wetswijziging die dit mogelijk maakte (dit naar aanleiding van het verdrag van Malta) en die sinds 2007 ook daadwerkelijk functioneert, ligt onder vuur. Als we op recente uitspraken van leden van de tweede kamer mogen afgaan, voorspelt de evaluatie van het nieuwe stelsel weinig goeds. 4 Gaat het nu echt niet goed met de Nederlandse archeologie, of moeten archeologen beter leren communiceren over hun successen? Wat heeft de verandering nu eigenlijk teweeggebracht binnen maatschappij en wetenschap? In de afgelopen jaren is hier veel over geschreven. Op een enkele uitzondering na, waren dit schrijvers uit de traditionele archeologiesector (van universiteiten en nationale en lokale overheidsdiensten). Archeologen uit de commerciële archeologie hebben zich daarentegen nog maar zelden in deze discussie gemengd, terwijl zij bij uitstek weten wat goed en wat voor verbetering vatbaar is. In deze bijdrage staat dan ook het perspectief van de ondernemer in de archeologie centraal. Hij maakt de balans op van een decennium aan onderzoek en regelgeving, op weg naar een volwassen archeologische markt. De aanzet tot de commerciële sector in Nederland Wanneer we de leeftijdsopbouw van archeologen in de sector, beschouwen, dan vallen tal van onevenwichtigheden op. Zo is in het afgelopen decennium een groot deel van de archeologen bij universiteiten en overheden met (vervroegd) pensioen gegaan. Dit zijn de archeologen die in de jaren ‘70 van de vorige eeuw een baan kregen. Archeologen van de daarop volgende generaties hadden het daardoor veel moeilijker dan hun voorgangers. Afgestudeerden uit de jaren ‘80 en het begin van de jaren ‘90 kwamen grotendeels buiten de sector aan het werk. Universiteiten lieten niet na om op de eerste colleges van de opleiding de belabberde kansen op betaald werk te schetsen en studenten te waarschuwen geen al te hoge verwachtingen te koesteren. De beschikbare plekken waren immers al bezet. Tegen deze achtergrond moet het ontstaan van het 1 De auteur dankt C. Witteveen (NVAO), R. Magendans (ADC Heritage), W.J.H. Willems (Universiteit Leiden) en B. WalvisYazar voor commentaar op eerdere versies van deze bijdrage. 2 Archeobrief, Vitruvius, Archeologie Magazine, Journal of Archaeology of the Low Countries (JALC) en Medieval and modern matters (Brepols). 3 Cf. De toren van Pisa rechtgezet, Over de toekomst van de Nederlandse archeologie (KNAW 2007). 4 Debat tweede kamer 24 november 2010. Motie nr. 86 (32500XIII).

2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

Embed Size (px)

Citation preview

Page 1: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

Commerciële  archeologie  in  Nederland:  een  balans  

Inleiding  

In   het   laatste   decennium   is   de   verandering   van   de   Nederlandse   archeologie   in   een  stroomversnelling  geraakt.1  Nog  nooit  werd  zoveel  archeologisch  onderzoek  uitgevoerd  en  nooit  was  de  publieke  belangstelling  voor  ons  cultureel  erfgoed  groter.  De  sector  is  er  zelfs  in  geslaagd  om  na  jaren  van  kaalslag,  waarin  alleen  het  blad  van  de  Archeologische  Werkgemeenschap   Nederland   (AWN)   berichtte   over   resultaten   van   onderzoek,   vier  levensvatbare  vaktijdschriften   in  het   leven  te  roepen.2  Sinds  1998   is  het  archeologisch  veld  getransformeerd.  In  plaats  van  een  ivoren  toren  (van  Pisa  volgens  sommigen)  van  wetenschap   die   bewoond   wordt   door   traditionele   onderzoeksinstituten   is   een  commerciële  archeologische  sector  ontstaan  met  een  speelveld  waarin  maatschappelijke  belangen   een   steeds   grotere   rol   spelen.3   Toch   houdt   iedereen   angstig   de   adem   in.   De  wetswijziging  die  dit  mogelijk  maakte  (dit  naar  aanleiding  van  het  verdrag  van  Malta)  en  die   sinds   2007   ook   daadwerkelijk   functioneert,   ligt   onder   vuur.   Als   we   op   recente  uitspraken  van  leden  van  de  tweede  kamer  mogen  afgaan,  voorspelt  de  evaluatie  van  het  nieuwe  stelsel  weinig  goeds.4    

Gaat  het  nu  echt  niet  goed  met  de  Nederlandse  archeologie,  of  moeten  archeologen  beter  leren   communiceren   over   hun   successen?   Wat   heeft   de   verandering   nu   eigenlijk  teweeggebracht  binnen  maatschappij  en  wetenschap?  In  de  afgelopen  jaren  is  hier  veel  over  geschreven.  Op  een  enkele  uitzondering  na,  waren  dit  schrijvers  uit  de  traditionele  archeologiesector   (van   universiteiten   en   nationale   en   lokale   overheidsdiensten).  Archeologen  uit  de  commerciële  archeologie  hebben  zich  daarentegen  nog  maar  zelden  in  deze  discussie  gemengd,  terwijl  zij  bij  uitstek  weten  wat  goed  en  wat  voor  verbetering  vatbaar   is.   In   deze   bijdrage   staat   dan   ook   het   perspectief   van   de   ondernemer   in   de  archeologie   centraal.   Hij   maakt   de   balans   op   van   een   decennium   aan   onderzoek   en  regelgeving,  op  weg  naar  een  volwassen  archeologische  markt.    

De  aanzet  tot  de  commerciële  sector  in  Nederland  

Wanneer  we  de  leeftijdsopbouw  van  archeologen  in  de  sector,  beschouwen,  dan  vallen  tal  van  onevenwichtigheden  op.  Zo  is  in  het  afgelopen  decennium  een  groot  deel  van  de  archeologen  bij  universiteiten  en  overheden  met  (vervroegd)  pensioen  gegaan.  Dit  zijn  de  archeologen  die  in  de  jaren  ‘70  van  de  vorige  eeuw  een  baan  kregen.  Archeologen  van  de   daarop   volgende   generaties   hadden   het   daardoor   veel   moeilijker   dan   hun  voorgangers.   Afgestudeerden   uit   de   jaren   ‘80   en   het   begin   van   de   jaren   ‘90   kwamen  grotendeels  buiten  de  sector  aan  het  werk.  Universiteiten  lieten  niet  na  om  op  de  eerste  colleges   van   de   opleiding   de   belabberde   kansen   op   betaald   werk   te   schetsen   en  studenten  te  waarschuwen  geen  al  te  hoge  verwachtingen  te  koesteren.  De  beschikbare  plekken   waren   immers   al   bezet.   Tegen   deze   achtergrond   moet   het   ontstaan   van   het  

                                                                                                               1  De  auteur  dankt  C.  Witteveen  (NVAO),  R.  Magendans  (ADC  Heritage),  W.J.H.  Willems  (Universiteit  Leiden)  en  B.  Walvis-­‐Yazar  voor  commentaar  op  eerdere  versies  van  deze  bijdrage.  2  Archeobrief,  Vitruvius,  Archeologie  Magazine,  Journal  of  Archaeology  of  the  Low  Countries  (JALC)  en  Medieval  and    modern  matters  (Brepols).  3  Cf.  De  toren  van  Pisa  rechtgezet,  Over  de  toekomst  van  de  Nederlandse  archeologie  (KNAW  2007).  4  Debat  tweede  kamer  24  november  2010.  Motie  nr.  86  (32500-­‐XIII).    

Page 2: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

eerste   commerciële   bedrijf   gezien   worden.   Het   Regionaal   Archeologisch   Archiverings  Project   (RAAP)  was   in  1985  een  poging  om  werkloze   archeologen   een  kans  op   zinnig  werk  te  geven.5  Weinigen  zullen  toen  gedacht  hebben  dat  het  zelfde  bedrijf  anno  2010  tot  een  van  de  grootste  archeologische  bedrijven  in  Nederland  zou  zijn  uitgegroeid.  De  stevige  traditie  in  prospectief  onderzoek  binnen  Nederland,  met  name  het  primaat  van  booronderzoek,   is  het   rechtstreekse  gevolg  van  het  ontstaan  van  RAAP.  Omdat  het  op  basis  van  de  toenmalige  monumentenwet  niet  mogelijk  bleek  om  gravend  onderzoek  te  verrichten,  legde  RAAP  zich  toe  op  het  non-­‐destructieve  booronderzoek  (zie  onder).    

Eind  jaren  ’70  en  de  jaren  ‘80  kunnen  in  dit  verband  ook  wel  gezien  worden  als  een  fase  van   bewustwording:   de  Nederlandse   archeologie   raakte   doordrongen     van   het   belang  van  archeologische  monumentenzorg.6  Het  daaruit  voortvloeiende  beleid  leidde  al  snel  tot   een   toename   van   archeologisch   onderzoek.   Voorbeelden   hiervan   zijn   de  grootschalige  opgravingen  ter  hoogte  van  Valkenburg  (ZH)  tussen  1985  en  1987  en  het  onderzoek   in   het   kader   van   de   aanleg   van   de   Rijksweg   73.   Voor   onder   andere   dat  doeleinde  werd  door  de  Rijksdienst  voor  het  Oudheidkundig  Bodemonderzoek  (ROB)  de  Joan  Willems  Stichting  (JWS)  opgericht.7  Deze  stichting  zou  in  de  loop  van  de  jaren  ‘90  sterk  groeien  en   in  1998  verdergaan  als  zelfstandig  commercieel  archeologisch  bedrijf  (Archeologisch  Diensten  Centrum-­‐JWS).  

De  aanzet  in  de  tweede  helft  van  de  jaren  ‘80  (niet  toevallig  dateert  ook  de  tweede  wet  op  de  archeologische  monumentenzorg  uit  1988)  werd  voortgezet   in  de   jaren   ‘90.  Met  name  het  verdrag  van  Valletta  (1992)  bleek  een  sterke  impuls.  Hoewel  het  verdrag  pas  officieel  in  2007  is  omgezet  in  wetgeving,  bleek  de  geest  van  Malta  een  sterke  stimulans  om  de  zorg  voor  archeologisch  erfgoed  via  de  wet  ruimtelijke  ordening  te  verankeren.  Niet  alleen  bij  de  ROB  had  dit  gevolgen  voor  de  omvang  van  de  steunstichting,  ook  bij  de  gemeentelijk  archeologen  en  universiteiten  nam  de  werkdruk  flink  toe.  Omdat  integratie  van   archeologen   binnen   de   ambtelijke   diensten   niet   als  wenselijk  werd   ervaren,   ging  men  op  zoek  naar  andere  oplossingen.  

Het  ontstaan  van  commerciële  opgravingsbureaus          

In  het  kielzog  van  de  ROB  besloten  ook  gemeenten  hun  eigen  ondersteunende  diensten  op   te   zetten.   Een   voorbeeld   hiervan   is   Beekhuizen   archeologie   dat   enkele   jaren  fungeerde   als   partner   van   de   gemeente   Nijmegen.   In   1994   had   het   bedrijf   25  werknemers   in   dienst.   Door   gebruik   te   maken   van   de   opgravingsbevoegheid   van   de  gemeente  Nijmegen  konden  opgravingen  worden  uitgevoerd.  Door  de  ROB  werden  dit  soort   initiatieven   met   veel   argwaan   gevolgd.   Waar   het   kon   werden   deze   initiatieven  eerder  ontmoedigd  dan  toegejuicht,  zoals  W.S.  van  de  Graaf  ondervond  bij  pogingen  om  ook  buiten  gemeentelijke  kaders  om  werkzaamheden  te  verrichten.  De  echte  groei  van  de   commerciële   archeologie   vond   op   dat   moment   plaats   in   het   Rijnland.   Talloze  Nederlandse  archeologen  hebben  hier  voor  het  eerst  ervaring  opgedaan.  RAAP  besloot  zelfs  tot  een  buitenlands  avontuur  door  te  participeren  in  het  Duitse  bedrijf  LAND.8  De  archeologie   in   het   Rijnland   was   een   zeepbel.   Na   enkele   jaren   bleek   de   wettelijke  verankering   dusdanig   kwetsbaar   dat   de   bodem   onder   de  markt   wegviel.   De  mislukte  

                                                                                                               5  Eickhoff  2005.  6  Van  Es  et  al.  1982;  Klok  1977.  7  De  ROB  heeft  de  afgelopen  jaren  enkele  naamswijzigingen  ondergaan  en  heet  tegenwoordig  Rijksdienst  voor  het  Cultureel  Erfgoed  (RCE).  8  Andrikopoulou-­‐Strack  en  Bloemers  2005.  

Page 3: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

poging  heeft  ook  gevolgen  gehad  voor  de  ontwikkeling  van  het  Nederlandse  bestel.  Het  vormde  een  extra  stimulans  om  tot  een  Kwaliteitsnorm  Nederlandse  Archeologie  (KNA)  te  komen.    

De  ontwikkeling  van  de  Betuwelijn   is  een  belangrijke  motor  geweest  voor  de  vorming  van  het  bestel  en  het  ontstaan  van  het  archeologisch  bedrijfsleven.9   In  combinatie  met  een   neoliberaal   gedachtegoed   binnen   de   politiek,   dat   er   van   uit   ging   dat  publiekrechtelijke   taken   als   archeologisch   onderzoek   ook   best   privaat   konden,   en   de  gedachte   bij   veel   Nederlandse   universiteiten   dat   een   derde   geldstroom   noodzakelijk  was,  leidde  dat  tot  universitaire  bedrijven  als  Archol,  het  ARC  en  wat  later  de  HBS.10  Het  grootste  bedrijf  werd  de  JWS-­‐ADC  (later  ADC  ArcheoProjecten)  dat  ontstond  als  gevolg  van   het   afstoten   van   opgravingsactiviteiten   door   de   ROB.   Al   deze   bedrijven   waren  verbonden  aan  vergunninghouders  (rijk  of  universiteit).  Na  de  verdere  liberalisering  in  2003,  toen  alle  bedrijven  gebruik  konden  van  de  vergunning  van  de  ROB,  trad  opnieuw  een  groot  aantal   landelijk  opererende  bedrijven  toe.  Enkele  daarvan  werkten  al   langer  binnen  de  Nederlandse  archeologie,  maar  dan  op  basis   van  gemeentelijke  opgravings-­‐vergunningen.   BAAC   wist   het   zelfs   zo   te   regelen   dat   ze   kon   opereren   onder   de  opgravingsvergunning  van  Den  Bosch,  een  van  de  nationale  vergunninghouders.11  

Zo   was   in   2003   binnen   Nederland   een   bedrijfstak   ontstaan   waarin,   op   een   enkele  uitzondering  na,  alle  archeologische  bedrijven  werkzaam  waren  die  ook   tegenwoordig  nog  actief  zijn.  De  enige  nieuwkomers  daarna  zijn  een  aantal  (grote)  ingenieursbureaus  die  er  voordeel  in  zagen  archeologie  mee  te  nemen  in  hun  dienstenpakket.  

Beroepsethiek:  de  driehoek  van  opdrachtgever,  bevoegde  overheid,  wetenschap  en  maatschappij  

Wat  onderscheidt  nu  een  commercieel   archeoloog  en  hoe  heeft  dit   zich  vertaald   in  de  regelgeving?  Het  is  van  belang  om  te  realiseren  dat  een  commercieel  archeoloog  in  feite  twee  (zo  niet  drie)  opdrachtgevers  heeft:  een  betalende  en  een  bepalende.  De  eerste  is  een   (lokale)   overheid   of   een   private   partij   die   conform   de   wetgeving   aandacht   moet  besteden   aan   archeologie   binnen   zijn   project.   De   tweede   is   de   toezichthouder   uit   het  vakgebied;  archeologen  werkzaam  bij  overheid  en/of  vergunningsverlener  die  enerzijds  moeten   toezien   of   de   archeologie   binnen   de   ruimtelijke   ordening   goed   geborgd   is   en  anderzijds   toetsen   of   de   commercieel   archeologen   zich   houden   aan   de   gestelde  regelgeving   op   het   vakgebied.   De   derde   opdrachtgever,   de   maatschappij,   wil   worden  ingelicht  over  de  resultaten  van  archeologisch  onderzoek  die  thuishoren  in  het  publieke    domein.   Deze   partij   wordt   in   naam   vaak   vertegenwoordigd   door   een   van   de   andere  maar   in  de  praktijk  blijkt  haar   invloed  vaak  gering.  Hoewel  het   aantal  populairweten-­‐schappelijke   boeken,   documentaires   en   persberichten   over   archeologie   groter   is   dan  ooit,   staat   dit   niet   in   verhouding   tot   de   grote  hoeveelheid  onderzoek   en  bijbehorende  onderzoeksverslagen.12  

Bij  het  ontwerp  van  het  kwaliteitsstelsel  (KNA)  liepen  de  architecten  aan  tegen  de  vraag  hoe   handelingen   binnen   deze   driehoek   meetbaar   en   daarmee   controleerbaar   konden  worden   gemaakt.   Er   is   immers   geen   overeenstemming   tussen   de   verschillende                                                                                                                  9  Goudswaard  2006.  10  Slofstra  1997,  7.  11  Gruben  2009,  14.  12  Bazelmans  2009,  14.  

Page 4: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

opdrachtgevers.   Waar   de   eersten   (uitzonderingen   daargelaten)   slechts   een   ‘schone  grond  verklaring’  wensen,  vraagt  de  bevoegde  overheid  om  een  snel  en  controleerbaar  onderzoeksverslag  en  klaagt  de  wetenschap  dat  er  te  weinig  synthetiserend  onderzoek  plaats   vindt.13   Over   de   maatschappelijke   verantwoordelijkheid   wordt   binnen   de  Maltagerelateerde   archeologie   nauwelijks   gesproken.   voor   deze   problematiek   werd  uiteindelijk  gevonden  in  de  Kwaliteitsnormen  voor  de  Archeologie  (KNA)  in  combinatie  met  de  (niet  handhaafbare)  beroepsethiek  van  de  commercieel  archeologen  zelf.  De  KNA  beschrijft  procedures  en  eindtermen  omtrent  veldregistratie,  uitwerking  en  deponering.  Eindverantwoordelijk  voor  een  project  is  een  senior-­‐KNA  archeoloog;  een  afgestudeerd  archeoloog  met  minimaal   6   jaar  werkervaring   en   een   bewezen   track-­record.   Hiermee  werd  deze   archeoloog   (binnen  de  KNA  ook  wel   omschreven   als   actor)   geplaatst   in  de  driehoek   van   opdrachtgever,   bevoegde   overheid,   wetenschap   en   maatschappij.   De  verwachte  handelingsvrijheid  ontbreekt  echter,  tenzij  de  senior  archeoloog  een  grotere  projectinspanning  wil   verrichten   (maar  dan  voor   eigen   rekening).  Hoewel   in  naam  de  beslissingsbevoegdheid   bij   de   senior   archeoloog   is   neergelegd   stellen   alle   andere  partijen   zulke   gedetailleerde   eisen   dat   zijn   of   haar   bewegingsruimte   feitelijk   klein   is.  Weliswaar  biedt  een  Programma  van  Eisen  een  basis  voor  een  overeenkomst  tussen  (de  betalende)   opdrachtgever   en   opdrachtnemer,  maar   bij   afwijking   (of   zelfs  wanneer   de  verwachtingen   tegen   de   zin   van   een   opdrachtgever   waargemaakt   worden)   blijkt   met  name   de   financiering   van   extra   veldwerk   en   uitwerking   (op   advies   van   de   senior-­‐archeoloog)   een   terugkerend   probleem.   Het   gevolg   is   dat   een   seniorarcheoloog   (lees:  zijn  werkgever)  wel  met  de  problemen  geconfronteerd  wordt,  maar  hierin  nauwelijks  een  positie  heeft.    

De  dagelijkse  praktijk  leert  dat  het  bedrijfsleven  zowel  succesvol  als  stressvol  opereert  binnen   deze   driehoek.   Enkele   voorbeelden.   In   1999   werd   duidelijk   dat   de   gemeente  Raalte  uitbreidingsplannen  had  aan  de  zuidrand  van  Heeten  terwijl  een  noodonderzoek  uit  1994  had  aangetoond  dat  daar  archeologische  resten  van  nationaal  belang  verwacht  konden   worden.   Omdat   behoud   in   situ   niet   meer   mogelijk   bleek,   is   door   ADC  ArcheoProjecten   in   samenwerking   met   de   gemeente   gezocht   naar   een   projectvorm  waarin   de   aanwezige   archeologische   resten   op   een   hoogwaardige  wijze   veilig   gesteld  konden  worden.  In  overleg  met  de  ROB  is  toen  vastgesteld  dat  wanneer  het  project  zou  worden   ingericht   als   regionale   studie,   een   subsidie   uit   de   regeling   excessieve   kosten  mogelijk  werd.  Het  daarmee  samenhangende  Programma  van  Eisen  ging  veel  verder  dan  gebruikelijk,   maar   leidde   wel   tot   een   samenwerking   tussen   ADC   ArcheoProjecten   en  onderzoekers  van  BIAX  en  het  Instituut  voor  Geo-­‐  en  Bioarcheologie  (IGBA)  van  de  Vrije  Universiteit.  Daarbij  werden  de  resultaten  van  drie  opgravingsprojecten  samengevoegd  tot  een  regionale  studie  met  daarin  veel  aandacht  voor  een  regionale  synthese.  Het  bleek  zelfs  mogelijk  de  door  de  ROB  in  1994  uitgevoerde  opgraving  te  publiceren.  Uiteindelijk  heeft   het   project   geresulteerd   in   een   bijdrage   aan   een   wandelroute,   een   populair-­‐wetenschappelijk  boek  en  vormde  het  de  basis  voor  een  beleidsadvieskaart.  Zonder  de  goede  samenwerking  tussen  ADC,  ROB  en  de  gemeente  Raalte  was  dit  alles  niet  tot  stand  gekomen.  Een  belangrijke  voorwaarde  was  echter  wel  dat  medewerkers  van  de  ROB  de  kaders  aangaven,  maar  dat  ze  de  uitvoerend  archeologen  vrij  lieten  in  de  wijze  waarop  de  opgraving  en  uitwerking  plaats  vonden.  Een  andere  voorwaarde  was  de  mogelijkheid  dat  de  rijksoverheid  financieel  bij  kon  dragen  aan  het  project,  waardoor  de  kosten  voor  

                                                                                                               13  Bazelmans  2009;  Raemaekers  2008.  

Page 5: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

de  opdrachtgever  niet  excessief  werden.  Wil  de  Nederlandse  archeologie  hoogwaardig  onderzoek  uit  (blijven)  voeren  dan  is  een  dergelijke  regeling  onmisbaar.14  

Helaas  kan  het  ook  anders  lopen.  Voorbeelden  van  de  manier  waarop  een  archeologisch  uitvoerder   tussen   partijen   in   komt   te   staan   zijn   er   ook.   Ze   vallen   uiteen   in   twee  categorieën.  De  eerste  categorie  betreft  de  uitvoeringsbestekken  die  geschreven  worden  door  directievoerders  en  beleidsarcheologen.  Sommige  daarvan  zijn  zo  dichtgetimmerd  en   houden   zo   weinig   rekening   met   de   dagelijkse   praktijk,   dat   ze   niet   alleen   de  opdrachtgever   onnodig   op   kosten   jagen   maar   ook   de   kwaliteit   van   de   archeologie  schaden.  Zo  is  in  2010  een  opgraving  uitgevoerd  in  Groesbeek.  Hier  werd  een  woonwijk  gepland.  Daar  waar  achtertuinen  zouden  komen,  hoefde  geen  archeologisch  onderzoek  plaats  te  vinden.  Er  werden  echter  geen  beschermende  maatregelen  getroffen,  zodat  het  planten  van  bomen  en  uitgraven  van  waterpartijen  ook  in  de  toekomst  bleef.  Als  gevolg  hiervan   kostte   het   de   uitvoerend   archeologen   zoveel   extra   tijd   om   de   geplande  werkputten   volgens   bestek   op   te   graven   dat   het   simpel   mee   opgraven   van   de  achtertuinen  niet  tot  extra  kosten  zou  hebben  geleid.  Zowel  in  Naaldwijk  als  in  Tegelen  moesten  archeologen  terugkomen  omdat  de  plannen  na  afloop  van  de  opgraving  bleken  te  zijn  gewijzigd.  Omdat  de  werkputten  volledig  waren  ingericht  op  de  oorspronkelijke  bouwplannen  zorgde  de  geringste  wijziging  al  voor  een  noodzakelijke  tweede  campagne  met  als  gevolg  meerkosten  voor  de  opdrachtgever  en  imagoschade  voor  de  archeologie.  Een  tweede  categorie  betreft  projecten  waarbij  niet  vertrouwd  wordt  op  het  oordeel  of  advies   van   een   uitvoerend   archeoloog.   De   meeste   archeologen   uit   het   bedrijfsleven  kennen  wel  voorbeelden  waarbij  voorbij  gegaan  werd  aan  hun  eigen  expertise  met  als  gevolg  verlies  van  archeologisch  erfgoed  of  bijkomende  kosten.  De  pogingen  van  enkele  archeologen   om   kritisch   naar   de   werking   van   de   huidige   cyclus   binnen   de   archeo-­‐logische  monumentenzorg  te  kijken  is  daar  een  voorbeeld  van  (zie  onder).  

De  rol  van  archeologische  bedrijven  binnen  de  sector  

Sinds   de   intrede   van   archeologische   bedrijven   in   de   sector   is   bij   veel   traditionele  partijen   reserve   te   bespeuren   ten   opzichte   van   de   kosten   en   de   kwaliteit   van   het  uitgevoerde  onderzoek.  Deels  hangt  deze  scepsis  samen  met  al  dan  niet  terechte  zorgen  over   de  wijze   van   opgraven   en   de   producten   die   door   de   bedrijven   geleverd  worden.  Deels  gaat  de  scepsis  ook  dieper  en  hangt  deze  samen  met  twijfels  over  de  neoliberale  politieke  koers  die  er  eind  jaren  ‘90  voor  zorgde  dat  een  overheidstaak  afgestoten  werd  en  aan  de  markt  werd  overgelaten.  Wat  dat   laatste  betreft  heeft  het  weinig  zin  om  de  argumenten   pro   en   contra   op   een   rijtje   te   zetten.   De   binnen   de   archeologie  geconstateerde  verschuiving  van   taken  staat  niet  op  zichzelf  maar  past   in  een  politiek  klimaat   waarin   de   overheid   ruimte   biedt   aan   cultureel   ondernemerschap.   Voor   een  discussie  over  de  werking  van  het  huidige  bestel  is  het  nuttig  om  de  resultaten  van  het  archeologisch  bedrijfsleven  op  een  rij   te  zetten.  En  deze  zijn  er  zeker,  ondanks  dat  uit  het   bovenstaande   naar   voren   komt   dat   de   bewegingsruimte   van   commercieel  archeologen  niet  zo  groot  is  als  wel  eens  wordt  gesuggereerd.  In  deze  paragraaf  staan  de  kwaliteit   van   dienstverlening   en   de   daarmee   samenhangende   kosten   centraal.   De  inhoudelijke  kwaliteit  zal  hieronder  aan  bod  komen.    

In   een   discussie   over   kwaliteit   moet   onderscheid   gemaakt   worden   tussen   de  inhoudelijke   (wetenschappelijke)   kwaliteit   van   veldwerk   en   rapporten   en   de                                                                                                                  14  Met  ingang  van  1  oktober  2010  is  de  regeling  excessieve  kosten  (artikel  42  van  de  Monumentenwet)  komen  te  vervallen.  

Page 6: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

betrouwbaarheid  van  de  dienstverlening  naar  de  klant  en  vergunninghouder.  Vooral  het  laatste   aspect   heeft   sinds  het   ontstaan   van  het   archeologisch  bedrijfsleven   veel   (in   de  ogen   van   sommigen  misschien   wel   te   veel)   aandacht   gekregen.   In   alle   kritiek   op   het  huidige  kwaliteitsstelsel   (zie  onder)  wordt  nog  wel  eens  voorbijgegaan  aan  het  niveau  waar  de  archeologische  sector  stond  voor  de  implementatie  van  het  verdrag  van  Malta.  Archeologen  leerden  het  vak  in  de  praktijk,  tijdens  veldcursussen  op  de  universiteiten,  op  basis  van  een  enkele  syllabus  en  veel  eigen  inventiviteit  vanaf  het  moment  dat  ze  er  alleen  voor  stonden.  Gelukkig  voor  de  archeologische  data  was  dat  pas  nadat  de   jonge  archeologen   jaren   (en   daarmee   een   keur   aan   tijdelijke   dienstbetrekkingen   aaneen-­‐rijgend)   hadden   meegelopen   met   ervaren   veldtechnici.   Doordat   deze   hun   kennis  overdroegen  ontstond  een  mondeling  overgeleverd  protocol  voor  opgravingen.  Binnen  de   Nederlandse   veldtechniek   bestonden   dan   ook   meerdere   symbolen   en  registratiemethodes.  De  door  H.  ter  Schegget  in  de  jaren  ‘90  samengestelde  praktijkmap  die  snel  school  maakte  op  de  ROB,  bleek  in  dat  opzicht  al  een  hele  verbetering.  Dat  wilde  echter   nog   niet   zeggen   dat   alle   veldwerkdocumentaties   werden   aangevuld   met   alle  sporenkaarten,  vondsten-­‐,  foto-­‐  en  dozenlijsten.    

De   implementatie   van   de   geest   van  Malta   (de  wet   zelf   is   immers   pas   sinds   2007   van  kracht)   in  de   jaren   ‘90   in  de  vorm  van  het   creëren  van  een  archeologische  bedrijfstak  leidde  dan  ook  tot  het  inzicht  dat  er  duidelijke  richtlijnen  moesten  komen  voor  de  wijze  waarop  archeologische  werkzaamheden  worden  vastgelegd.15  Dit  leidde  tot  het  instellen  van   een   voorbereidingscommissie   die   in   samenspraak   met   de   sector   kwam   tot   de  Kwaliteitsnormen   Nederlandse   Archeologie   (KNA).16   Een   stelsel   aan   normen   en  richtlijnen  die  zowel  de  vergunningverlener  (Rijksdienst  voor  het  Cultureel  Erfgoed)  als  de   toezichthouder   (erfgoedinspectie)   in   staat   stelt   om   de   gevolgde   procedures   in   het  veld  en  daarbuiten  te   toetsen.  Het   leidde  tot  een  transparante  werkwijze  en  zorgde  er  voor  dat  er,  op  een  enkele  uitzondering  na,  na  afloop  binnen  een  redelijke  termijn  een  opgravingsverslag  verschijnt.  Ten  opzichte  van  de  periode  daarvoor  is  dit  een  grote  stap  voorwaarts.   Tegelijkertijd   echter  worden  delen   van   de  KNA  ook   als   knellend   ervaren.  Hier  komen  we  later  nog  op  terug.    

In  het  bovenstaande  is  verwezen  naar  de  Rijksdienst  voor  het  Cultureel  Erfgoed  (RCE)  als  vergunningverlener.  Als  gevolg  van  de  herziening  van  de  monumentenwet  uit  2007  is  het  mogelijk  dat  commerciële  bedrijven  archeologisch  onderzoek  uitvoeren  onder  de  opgravingsvergunning   van   de   RCE.   De   vergunninghouder   borgt   de   kwaliteit   van   de  uitvoerder  door  voorafgaand  aan  de  aanvraag  te  toetsen  op  een  systeem  van  kwaliteits-­‐borging  en  de  aanwezigheid  van  voldoende  gekwalificeerd  personeel.  Bovendien  heeft  de   RCE   de   bevoegdheid   hierop   te   handhaven.   De   enorme   groei   aan   archeologisch  onderzoek  in  de  afgelopen  jaren  leidt  daarnaast  tot  een  groeiend  besef  dat  data  voor  nu  en   in   de   toekomst   deugdelijk   gearchiveerd   dienen   te   worden.   Voordien   was   een  dergelijk   besef   eerder   uitzondering   dan   regel.   Daarom   is   een   nationaal   elektronisch  depot  in  het  leven  geroepen  en  vinden  gesprekken  plaats  tussen  provinciale  overheden  (depothouders)   en   uitvoerders   om   te   komen   tot   standaardisering   van   de   regels   voor  aanlevering  van  vondsten  en  databestanden.  

                                                                                                               15  Van  Marrewijk  en  Brandt  1999.    16  Willems  en  Brandt  2004.  

Page 7: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

Malta  en  marktwerking  

Een   fascinerend   fenomeen   is   dat,   zonder   veel   problemen,   binnen   de   Nederlandse  archeologie   in   korte   tijd   een   bedrijfstak   met   25   vergunninghouders   is   ontstaan   die  zonder   ondersteuning   van   overheidswege   zelfstandig   opereert   en  werk   verschaft   aan  het   grootste   deel   van   de   binnen   de   sector   werkzame   archeologen.   Uit   een  marktverkenning  in  2005  blijkt  dat  het  aandeel  van  het  archeologische  bedrijfsleven  in  de  sector  berekend  wordt  op  34,4  miljoen  euro  van  de  naar  schatting  50  miljoen  omzet  die  jaarlijks  in  de  Nederlandse  archeologie  om  zou  gaan.17  Dit  is  inmiddels  gegroeid  tot  ongeveer   70   miljoen   (zie   onder).   In   de   aanloop   naar   de   goedkeuring   van   de   nieuwe  monumentenwet  werd   in  2004   in   een  Memorie   van  Toelichting   een   indicatie   gegeven  van  de  kosten  voor  archeologisch  onderzoek.  Voor  de  volksvertegenwoordigers  was  het  immers   noodzakelijk   een   inschatting   te   kunnen  maken  wat   de   implementatie   van   het  verdrag   van  Malta   aan   kosten  met   zich  mee   zou   brengen.18   De   prijzen   per   vierkante  meter,   zoals   aangereikt   door   medewerkers   van   de   ROB,   zijn   informatief   omdat   ze  illustreren  hoe  zeer  de  marktwerking,  destijds  door  het  parlement  beoogd,  geslaagd  is.  In  de  tabel  zijn  zowel  de  cijfers  van  toen  als  de  huidige  prijzen  vermeld.  De  laatste  zijn  gebaseerd   op   een   marktconsultatie   van   bij   de   Nederlandse   Vereniging   Archeologisch  Opgravingsbedrijven  (NVAO)  aangesloten  leden.  

Type  onderzoek   Prijspeil  2003  per  m2   Prijspijl  2010  per  m2  Nederzetting  vroege  prehistorie   115-­‐1890   100-­‐700  (300)  Nederzetting  late  prehistorie   11-­‐84  (30)   7-­‐40  (12)  Grafveld   40-­‐300  (100)   10-­‐150  (30)  Stads  en  dorpskern     55-­‐500    (200)   25-­‐200  (80)    

Uit   de   cijfers   blijkt   dat   de  komst   van   het   archeologisch  bedrijfsleven   en   de   markt-­‐werking  hebben  geleid  tot  een  substantiële   reductie   van   de  onderzoekskosten.   Weliswaar  zijn   de   totale   kosten   voor  archeologisch   onderzoek   ge-­‐stegen   sinds   de   introductie  van   de   nieuwe   wet   in   2007,  maar   deze   staan   niet   in  verhouding   tot   de   groei   die  het   gravend   onderzoek   heeft  doorgemaakt   sinds   2003  (tabel   2).   Gesteld   kan  worden  dat   weliswaar   het   aantal  onderzoeken   groter   is,   en   dit   is   ook   expliciet   de   bedoeling   geweest   van   de   nieuwe  monumentenwet,   maar   dat   de   gemiddelde   kosten   zijn   gedaald.   Daarbij   komt   dat   de  omvang   van   de   sector   schril   afsteekt   tegen   de   totale   kosten   die   omgaan   in   de   bouw                                                                                                                  17  Bron.  Onderzoek  Mees  en  Hoopen  in  opdracht  van  de  Vereniging  Ondernemers  in  de  Archeologie  (VOiA).  18  Memorie  van  toelichting  op  de  Wet  op  de  Archeologische  Monumentenzorg  (vergaderjaar  2003-­‐4,  29259),  39.  

Tabel  2  Ontwikkeling  van  verschillende   typen  archeologisch  onderzoek  vanaf  2003  tot  2008  (naar  Van  den  Dries  et  al.  2010)    

Tabel   1  De   gemiddelde   kosten   per   m2   opgraven   (inclusief   uitwerking)   gebaseerd   op   cijfers   ROB   (2003)   en   NVAO  (2010).  (..)  betreffen  de  gemiddelde  kosten.  

Page 8: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

(bijna  90  miljard  op   jaarbasis).  Uit  gesprekken  met  bouwondernemers  worden  niet  de  kosten   als   belangrijkste   potentiële   struikelblok   genoemd,   maar   de   wijze   waarop  archeologisch   onderzoek   past   in   de   totaalplanning.   Kosten   voor   vertraging   kunnen  immers   het   veelvoudige   bedragen   van   de   kosten   voor   archeologie,   die   in   de   meeste  gevallen  de  1%-­‐drempel  van  de  bouwkosten  niet  overschrijden.  

Juist  in  dat  laatste  aspect  heeft  het  archeologisch  bedrijfsleven  een  centrale  rol  gespeeld.  Wanneer  door  de   traditionele  partijen  beargumenteerd  wordt  dat  de  marktwerking   in  de  archeologie   leidt   tot   lagere  prijzen  en  daarmee  verschraling  van  wetenschappelijke  kwaliteit,  dan  wordt  er  te  gemakkelijk  aan  voorbij  gegaan  aan  de  vele   innovaties   in  de  branche,   die   niet   alleen   geleid   hebben   tot   kostenbesparing,   maar   die   ook   de  dienstverlening  van  archeologische  bedrijven  hebben  verbeterd.    

Het   is   hier   niet   de   plaats   om   gedetailleerd   in   te   gaan   op   alle   innovaties   die   in   het  bedrijfsleven   ontwikkeld   zijn.   Wie   een   gemiddeld   veldteam   aan   het   werk   ziet   en   dat  vergelijkt  met  een  opgravingsteam  van  15  jaar  geleden  zal  direct  enkele  zaken  opvallen.  In   de   eerste   plaats   zijn   de   teams   beduidend   kleiner   geworden.   Arbeid   is   binnen   de  branche   de   grootste   kostenpost   en   het   is   dan   ook   de   moeite   waard   geweest   om   te  investeren   in   de   mechanisering   van   het   veldwerk.   Extra   inzet   van   graafmachines,  minigravers  en  schaafbakken  (een  mechanisch  hulpmiddel  om  uitgegraven  werkputten  archeologisch   leesbaar   te   maken)   heeft   het   aantal   teamleden   verminderd   en   de  arbeidsomstandigheden   binnen   de   sector   genormaliseerd.   Hetzelfde   geldt   voor   de  ontwikkeling  van  mechanisch  boren  en  het  gebruik  van  zeef-­‐  en  spoelinstallaties.  Vanaf  2005   heeft   bovendien   een   digitale   revolutie   plaatsgevonden.   Het   gebruik   van   robotic  Total  Stations  (rTS),  Global  Positioning  Systems  (GPS),  laserscanning  en  fotogrammetrie,  gekoppeld   aan   voor   de   archeologische   bedrijfstak   ontwikkelde   softwaremodules   als  Odile   (Raap)   en   Archeosuite   (ADC   ArcheoProjecten),   heeft   het   veldwerk   blijvend  veranderd.   Een   verandering   die   mogelijk   was   dankzij   grote   investeringen   die   het  bedrijfsleven   zelf   realiseerde   met   het   oog   op   een   extra   rendement.   Veel   van   deze  technieken  zijn  nog  niet  ten  volle  benut:  de  komende  jaren  zal  het  vakgebied  alleen  maar  kennisintensiever  worden.  

Voor  archeologen  biedt  deze  technische  vooruitgang  grote  mogelijkheden.  De  koppeling  van  digitale  data  maakt  analyse  en  daaruit  voortvloeiende  bijsturing  van  de  onderzoeks-­‐methodiek   al   tijdens   het   veldwerk   mogelijk.   Bovendien   maakt   het   de   onderlinge  vergelijking  tussen  vindplaatsen  mogelijk,  iets  wat  de  synthesevorming  ten  goede  komt.  Daarnaast  krijgt  een  opdrachtgever  ook  dagelijks  inzicht  in  de  resultaten  en  hebben  de  innovaties   er   toe   geleid   dat   de   snelheid   van   veldwerk   tussen   2004   en   2010   bijna  verdubbeld   is.   Dat   dit   niet   ten   koste   gegaan   is   van   de   loonkosten   (en   daaraan  gekoppelde   arbeidsvoorwaarden)   blijkt   uit   de   binnen   de   sector   gehanteerde   tarieven.  Weliswaar  ligt  het  gemiddelde  tarief  voor  een  academicus  (65  tot  80  euro  per  uur)  nog  flink  onder  de  gemiddelde  tarieven  in  de  ruimtelijke  ordeningssector  (120  tot  130  euro  per   uur)  maar   in   vergelijking   tot   het   archeologisch   bedrijfsleven   in  met   name   Groot-­‐Brittannië  en  Ierland,  waar  het  gemiddeld  uurtarief  nog  niet  de  helft  bedraagt  van  dat  in  Nederland,  biedt  het  Nederlandse  bedrijfsleven  vooralsnog  goede  perspectieven  aan  pas  afgestudeerde  archeologen.  Het  verschil  tussen  Groot-­‐Brittannië  en  Nederland  komt  niet  alleen  tot  uiting  in  de  arbeidsvoorwaarden.19  Als  gevolg  van  de  relatief  goedkope  arbeid  

                                                                                                               19  Everill  2009.  

Page 9: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

wordt   door   binnen   Groot-­‐Brittannië   opererende   bedrijven   ook   beduidend   minder  geïnvesteerd  in  arbeidsbesparende  en  productieverhogende  innovaties.    

Dit   rechtvaardigt   de   conclusie   dat   de   nieuwe  wet   op  de   archeologische  monumenten-­‐zorg   in   combinatie   met   de   introductie   van   marktwerking   op   hoofdlijnen   heeft  bewerkstelligd  wat  destijds  werd  beoogd.  Er  is  een  zelfstandige  bedrijfstak  ontstaan  die  werk  verschaft   aan  het   grootste  deel   van  de  binnen  de   sector  werkzame  archeologen;  het   aantal   onderzoeken   is   gegroeid,   maar   de   kosten   per   onderzoek   zijn   (gemiddeld  genomen)   gedaald;   en   als   gevolg   van   het   innovatieve   karakter   van   de   sector   is   de  gemiddelde  doorlooptijd  van  archeologisch  onderzoek  afgenomen.  Dat   laatste   is,   in  elk  geval  volgens  onze  partners  in  de  bouwsector,  misschien  wel  de  grootste  winst.    

Wat  heeft  de  archeologie  van  Malta  bijgedragen  aan  het  academisch  debat?  

Veel  van  de  kritiek  op  het  huidige  stelsel  richt  zich  op  de  wetenschappelijke  resultaten  die   de   Malta-­‐gerelateerde   onderzoeken   hebben   bijgedragen,   of   hadden   moeten  bijdragen,   aan   de   kenniswinst   van   de   archeologie   zelf.   Verschillende   auteurs   hebben  daar   de   afgelopen   jaren   hun   bezorgdheid   over   uitgesproken.20   De   kritiek   komt  samengevat   op   hetzelfde   neer:   er   wordt   teveel   onnodig   onderzoek   uitgevoerd.   De  meeste  onderzoeken  vinden  plaats  op  relatief  kleine  percelen  en  de  resultaten   leveren  niet  of  nauwelijks  een  bijdrage  aan  kennisvermeerdering.  De  onderzoeken  waar  dit  wel  mogelijk  is  zijn  schaarser  en  de  analyse  van  de  resultaten  blijkt  vaak  zeer  beschrijvend  en  weinig   synthetiserend   te   zijn.  Tenslotte  ontbreekt  het  de   traditionele  partijen   (met  name   de   universiteiten)   aan   mogelijkheden   om   op   basis   van   de   resultaten  synthetiserende  studies  te  schrijven.  Daaraan  gekoppeld  signaleren  enkele  auteurs  nog  andere   knelpunten   rondom   de   kwaliteit   van   programma’s   van   eisen,   de   inzet   van  specialistisch   onderzoek   binnen   projecten   en   het   feit   dat   het   merendeel   van   de  projecten  nooit  het   stadium  van  gravend  onderzoek  bereikt.  Tenslotte  constateert  een  enkeling  dat  een  belangrijk   fundament  van  het  verdrag  van  Malta,  namelijk  behoud   in  situ,  nauwelijks  een  rol   lijkt   te  spelen  binnen  de  archeologische  sector.  De   lage  prijzen  voor   archeologisch  onderzoek   als   gevolg   van  de  marktwerking   zouden  hier  debet   aan  zijn.21  Op  deze  kritiek   zijn  door   verschillende   auteurs   reacties   gegeven.  Uit   de  meeste  valt  op  te  maken  dat  er  ofwel  sprake  is  van  onvolkomenheden  in  het  nog  prille  bestel  of  dat   de   kritiek   samenhangt   met   een   gebrek   aan   inzicht   in   ieders   belangen   in   een  archeologische  sector  die  anno  2011  diverser  van  samenstelling  en  van  belangen  is  dan  ooit  tevoren.  22  Hierop  komen  we  in  de  volgende  paragraaf  terug.    

De   kritiek   die   zich   richt   op   de   kwaliteit   van   programma’s   van   eisen,   inhoud   van  rapporten   en   een   gebrek   aan   synthesevorming   op   basis   van   de   resultaten   van  Malta-­‐gerelateerd   archeologisch   onderzoek   is   fundamenteler   van   aard.  Wat   het   laatste   punt  betreft   is  het  de  vraag  of  dit  het  archeologisch  bedrijfsleven  aangerekend  kan  worden.  Binnen   het   stelsel   wordt   deze   taak   vooral   geclaimd   door   de   universiteiten.23   In   een  reactie  van  de  RCE  op  vragen  over  de  handhaving  van  de  twee  jaren-­‐termijn  wordt  zelfs  gesteld   dat   het   ook   niet   de   primaire   verantwoordelijkheid   is   van   bedrijven   om  synthetiserende   studies   te   schrijven.   Het   belang   van   basisbeschrijvingen   conform   de  KNA  in  relatie  tot  een  oplevering  binnen  twee  jaar  na  het  einde  van  het  veldwerk  wordt                                                                                                                  20  Bazelmans  2009;  Raemaekers  2008;  KNAW-­‐verslag  2007.  21  Bazelmans  et  al.  2005;  Lauwerier  et  al.  2006;  Bazelmans  in  Koenen  2008.  22  Cf.  Wispelwey  2007;  Knoop  2008;  Hessing  2010.  23  KNAW-­‐verslag  2007  

Page 10: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

groter   geacht   dan   een   synthetiserende   studie   waarin   verschillende   onderzoeken  gepresenteerd   worden.24   Het   is   ook   niet   verwonderlijk   dat   de   afkalving   van   het  universitaire  bestel   (in  de   afgelopen  15   jaar   is   het   aantal   arbeidsplaatsen   gehalveerd)  gekoppeld   aan   de   groei   van   de   Malta-­‐gerelateerde   archeologie   (tabel   2)   leidt   tot  spanningen.  Kreeg  in  het  recente  verleden  slechts  een  deel  van  de  Nederlandse  bodem  aandacht  van  de  universitaire  archeologie,  tegenwoordig  kan  gesteld  worden  dat  grote  delen  van  Nederland  en  verschillende  onderzoeksperiodes  niet  of  nauwelijks  aandacht  krijgen  binnen  universitaire  kring.  Toen  in  2004  het  NWO-­‐programma  ‘Oogst  van  Malta’  van  start  ging  (met  als  doel  een  eerste  oogst  van  de  resultaten  van  Malta-­‐gerelateerde  archeologie)  werd  dit  pijnlijk  duidelijk  uit  de  geografische  spreiding  van  de  toegekende  universitaire   onderzoeksprojecten:   die   betroffen   allemaal   het   middennederlandse  rivierengebied  en  de  delta.  Duidelijk  wordt  dat  zonder  een  substantiële  uitbreiding  van  mogelijkheden  en  middelen  niet  van  de  universitaire  archeologie  verwacht  mag  worden  dat  zij  haar  door  de  sector  toebedachte  taak  volledig  kan  uitvoeren.  In  dat  licht  is  het  des  te   opvallender   dat   verschillende   bedrijven   wel   degelijk   actief   zijn   op   dit   gebied.   Zo  participeren   verschillende   onderzoekers   in   NWO-­‐projecten   (behalve   in   het   eerder  genoemde   programma   Oogst   van   Malta   ook   Odyssee),   blijken   verschillende   mede-­‐werkers  van  bedrijven  in  staat  om  promotieonderzoek  uit   te  voeren  en  verschijnen  de  laatste   jaren   regelmatig   grotere   overzichtsstudies.   Voorbeelden   van   de   laatste   zijn   de  reeks   monografieën   van   ADC   ArcheoProjecten,   omvangrijke   rapporten   over   een  opgraving   in   de   Romeinse   stad   Forum   Hadriani   (BAAC),   een   stadskernonderzoek   in  Harderwijk   (RAAP)   en   verschillende   omvangrijke   studies   over   nederzettingen   in   de  Maaskant  en  het  Brabantse  zandgebied  (ARCHOL  en  HBS).25  Dat  het  merendeel  van  de  rapporten   weinig   omvangrijk   is   en   niet   veel   meer   is   dan   een   basisbeschrijving   met  weinig  toegevoegde  waarde  voor  de  wetenschap  heeft,  zoals  R.  Knoop  terecht  aangeeft,  niets   te   maken   met   de   academische   archeologie   maar   met   de   uitwerking   van   het  hierboven   beschreven   kwaliteitssysteem   en   de   daaraan   gekoppelde   publicatie-­‐verplichting.26  We  zullen  de  resultaten  helaas  nooit  kunnen  vergelijken  met  die  van  een  vorige   generatie.   Het   NWO-­‐Odyssee   programma   is   wat   dat   betreft   een   pijnlijke  confrontatie   met   de   erfenis   van   de   sector.   Uit   een   scan   van   de   opgegraven   en   nooit  gepubliceerde  gegevens  uit  de  periode  voor  de  invoering  van  het  verdrag  van  Malta  (en  daarbij  wordt  de  grens  op  het   jaar  2000  gesteld)  komt  naar  voren  dat  er  minstens  20  miljoen   euro   nodig   zou   zijn   om   een   begin   te   maken   met   het   publiceren   van   de  belangrijkste   opgravingen.27   Daarmee   vergeleken   is   de   berg   ‘grijze’   literatuur   die   de  Malta-­‐gerelateerde  archeologie  jaarlijks  presenteert  een  grote  stap  voorwaarts.  

Ook  de  kritiek  op  programma’s  van  eisen  (PvE)  is  niet  eenvoudig  te  duiden.  Ook  hier  is  sprake   van   het   ontbreken   van   ervaring   uit   een   voorafgaande   periode.   Dit   wordt  duidelijk  uit  een  vergelijking  van  een  onderzoek  dat  de  RCE  uitvoerde  in  2005,  2007  en  2008.28  Waar   in   2005   geconstateerd  werd   dat   de   PvE’s   die   in   2003   en   2004  werden  opgesteld  in  meer  dan  de  helft  van  de  gevallen  niet  voldeden  aan  de  kwaliteitsnormen,  bleek  dat   in  2006   teruggebracht   tot  32%.  Uit   een  onderzoek  naar  de  kwaliteit   van  de  rapporten  die  in  datzelfde  jaar  verschenen,  bleek  dat  36,5%  als  onvoldoende  beschouwd  werd.  Op  zich  een  verbetering   ten  opzichte  van  eerder  onderzoek  maar  nog  altijd  een  behoorlijk   percentage.   Interessant   in   dit   kader   is   een   andere   uitkomst   uit   hetzelfde                                                                                                                  24  RCE  nota  ‘Beleid  uitstel  rapportagetermijn  opgravingen’  (oktober  2010).  25  Jaarveslag  inspectie  2003/4.  26  Knoop  2008,  36.  27  Hessing  en  Mietes  2003;  Hessing  2005.  28  Bazelmans  et  al.  2005;  Van  den  Dries  en  Zoetbrood  2007;  Van  den  Dries  en  Zoetbrood  2008.  

Page 11: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

rapport.   Vastgesteld   werd   dat   98%   van   de   veldwerkleiders   voldoende   op   de   hoogte  waren  van  de  vraagstellingen  uit  het  PvE  en  over  voldoende  kennis  beschikten  om  hun  onderzoek  volgens  de   geldende   (wetenschappelijke)  normen  uit   te   voeren.  Bovendien  werd   geconstateerd   dat   deze   veldwerkleiders   vaak   over   meer   kennis   beschikten   en  mondeling  de  door  hen  gemaakte  keuzes  beter  konden  toelichten  dan  dat  in  het  rapport  zelf   het   geval   was.29   Blijkbaar   zijn   de   geconstateerde   omissies   eerder   technisch   dan  inhoudelijk  van  aard.  Bovendien  laat  het  archeologisch  bedrijfsleven  zien  snel  van  haar  geconstateerde  tekortkomingen  te  kunnen   leren.  Een  onderzoek  uit  2010   laat  zien  dat  met   name   de   bedrijven   (en   universiteiten)   zich   bijzonder   goed   aan   de   eisen   voor   de  handhaving  van  de  twee  jaren-­‐termijn  houden.  Het  lijkt  een  teken  dat  het  bedrijfsleven  zich  goed  aan  het  nieuwe  systeem  heeft  aangepast.  Voor  veel  gemeentes,  die  pas  sinds  2007  geconfronteerd  worden  met  deze  eisen,  is  het  nog  wennen.  Zij  scoorden  beduidend  minder   op   dit   onderdeel.30   Het   is   een   aanwijzing   dat  men   niet   te   snel  moet   oordelen  over   onvolkomenheden   in   een   jonge   sector   die   laat   zien   bijzonder   snel   volwassen   te  kunnen   worden.   Tenslotte   moet   ook   niet   vergeten   worden   dat   het   aantal   mensen  werkzaam  binnen  de  archeologie  binnen  korte  tijd  explosief  is  toegenomen.  De  meeste  archeologen   zullen   beamen   dat   kennis   opgebouwd   door   ervaring   van   groot   belang   is  (ook  de  KNA  is  hier  op  gebaseerd).  Het  kost  nu  eenmaal  tijd  om  ervaring  op  te  doen.  

De  archeologie  van  de  regio:  de  casus  Oost-­‐Nederland  

De   bovenstaande   discussies   dreigen   vaak   het   zicht   te   ontnemen   op   de   werkelijke  kwaliteitswinst  van  de  Maltagerelateerde  archeologie  en  wel  de  regionale  spreiding  van  onderzoek  en  het  ontstaan  van  nieuwe  onderzoekstradities.  Op  beide  aspecten  zal  hier  kort  ingegaan  worden.    

In  2002   is  door  de  ROB  een  archeologiebalans  gepresenteerd  waarin  per  archeo-­‐regio  de   toenmalige   stand   van   kennis   is   beschreven   met   betrekking   tot   een   groot   aantal  kennisvelden.31  De  door  dezelfde  instelling  gepubliceerde  erfgoedbalans  uit  2009  biedt  de  mogelijkheid  om  de  gerealiseerde  kenniswinst  te  meten.32  

Daaruit  blijkt  dat  op  de  meeste  terreinen  kenniswinst  is  geboekt  ten  opzichte  van  2002.  De  meeste  winst  is  behaald  in  die  regio’s  waarin  zowel  bedrijven  als  universiteiten  actief  zijn.   In   het   bijzonder   onderzoek   in   Brabant   en   het   rivierengebied   heeft   veel   nieuwe  gegevens  voortgebracht.  De  archeologie  van  West-­‐Brabant  (regio  Breda  waarin  zowel  de  gemeente   als   het   bedrijfsleven   actief   is   geweest)   en   het   rivierengebied   (dankzij   de  aanleg   van   de   Betuweroute)   heeft   zijn   kenniswinst   vooral   te   danken   aan   de  Maltagerelateerde  archeologie.  Echter,   voor  Zeeland  en  het  grootste  deel   van  Limburg  zijn  alleen  door  bedrijven  substantiële  rapporten  voortgebracht.  Mede  dankzij  de  Malta-­‐gerelateerde   archeologie   zijn   voor  Oost-­‐Nederland   binnen   korte   tijd   twee   dissertaties  verschenen.33   Opvallend   is   de   ondervertegenwoordiging   van   universitaire   publicaties  over  de  archeologie  van  de  stadskern.  Het  lijkt  er  op  dat  de  universitaire  archeologie  de  bedrijven   en   de   gemeentelijk   archeologen   nodig   heeft   om   fundamentele   kenniswinst  voor  alle  delen  en  periodes  binnen  Nederland  te  bewerkstelligen.  Dat  de  laatste  spelers,  wier  primaire  taak  het  niet   is,  daar   lang  niet  altijd  volledig  aan  toekomen  is  geen  punt  

                                                                                                               29  Van  den  Dries  en  zoetbrood  2008,  29-­‐30.  30  Erfgoedinspectie  2010b.  31  Lauwerier  en  Lotte  2002.    32  Beukers  2009,  112  vv.  33  Van  Beek  2009;  Van  der  Velde  2011.  

Page 12: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

van   kritiek,   maar   een   teken   dat   individuele   archeologen   en   bedrijven   verdere  aanmoediging   nodig   hebben   om   tot   een   blijvende   bijdrage   aan   de   Nederlandse  archeologie  te  kunnen  komen.  Een  nieuwe  ‘Oogst  van  Malta’  zou  bijzonder  welkom  zijn.  

Het  tweede  aspect  betreft  de  onderzoeksmethodes  en  tradities.  Hierboven  is  al  ingegaan  op  de  innovaties  van  de  laatste  jaren  en  de  ongekende  mogelijkheden  die  analyses  met  behulp   van   Geografische   Informatie   Systemen   (GIS)   bieden.   Hieronder     wordt   het  ontstaan  van  een  onderzoekstraditie  in  Oost-­‐Nederland  verder  toegelicht.  

Hoewel  veel  archeologen  zich  in  het  verleden  hebben  beziggehouden  met  de  archeologie  en   cultuurhistorie   van   Oost-­‐Nederland,   moet   worden   geconstateerd   dat   deze   veel  minder  zichtbaar  is  dan  voor  naburige  zandgebieden  in  Zuid-­‐  en  Noord-­‐Nederland.34  Dit  is  mede  het  gevolg  van  het  ontbreken  van  grootschalig  programmatisch  onderzoek  zoals  dat  gedurende  de  jaren  ‘70  en  ‘80  van  de  vorige  eeuw  in  andere  gebieden  van  de  grond  kwam.  Het   enige   instituut   dat   vanaf   de   oprichting   permanent   actief   is   geweest   in   het  onderzoeksgebied   is   de   ROB.   Van   1969   tot   1996   waren   namens   de   ROB   provinciaal  archeologen   verantwoordelijk   voor   zowel   de   monumentenzorg   als   het   archeologisch  onderzoek.  Deze   hebben   een  belangrijke,   niet   te   onderschatten,   bijdrage   geleverd   aan  onze  huidige  stand  van  kennis,  maar  als  gevolg  van  hun  zware  werklast  is  het  nauwelijks  tot  gebiedsgerichte  syntheses  gekomen.  Pas  vanaf  de  implementatie  van  het  verdrag  van  Malta  slagen  archeologen  van  gemeentes  en  bedrijven  erin  om  regelmatig  archeologisch  onderzoek  te  verrichten  en  de  resultaten  in  uitgewerkte  vorm  te  presenteren.    

Vanaf   1998   zijn   verscheidene   grote   opgravingen   uigevoerd   waarbij   ADC  ArcheoProjecten,   RAAP   en   BAAC   betrokken   waren.35   Uit   de   rapportages   blijkt   dat   er  vanaf   de   fase   van   het   veldwerk   veel   aandacht   is   besteed   aan   bodemgenese,   paleo-­‐ecologie  en  de  relatie  tussen  bewoning  en  landschap.  Bij  verschillende  projecten  waren  bovendien   historisch-­‐geografen   betrokken.36   Het   onderzoeksproject   in   het   kader   van  het  NWO-­‐  project  Bodemarchief   in  Behoud  en  Ontwikkeling   (BBO)  heeft  deze   richting  verder  versterkt  door  veel  aandacht  te  besteden  aan  microregionaal  onderzoek  en  door  in   de   interdisciplinaire   benaderingswijze   vooral   aansluiting   te   zoeken   bij   de   aard-­‐wetenschappen  en  de  historische  geografie.    

Juist  omdat  de  archeologie  van  Oost-­‐Nederland  grotendeels  vormgegeven  is  tijdens  het  Maltatijdperk,   is   een   eigen   archeologische   onderzoekspraktijk   ontstaan.   Wanneer  vraagstellingen  uit  huidige  programma’s  van  eisen  voor  zandgebieden  in  Zuid-­‐  en  Oost-­‐Nederland   met   elkaar   vergeleken   worden,   dan   valt   op   dat   er   verschillende   accenten  gelegd  worden.  Dit  geldt  met  name  voor  het  belang  dat  aan  paleo-­‐ecologisch  onderzoek  wordt   gehecht.   Als   gevolg   daarvan   lijkt   Oost-­‐Nederland   op   dat   gebied   zelfs   een  voorsprong   te   hebben   opgebouwd.   Zo   is   een   binnen   Oost-­‐Nederland   ontwikkelde  methode   om   palynologisch   onderzoek   van   waterputten   te   gebruiken   voor  vegetatiereconstructies   binnen   Zuid-­‐Nederland   nauwelijks   uitvoerbaar   bij   gebrek   aan  data.37    

Zo   kan   de   Oost-­‐Nederlandse   onderzoekstraditie   dan   ook   getypeerd   worden   als   sterk  gericht   op   de   relatie   landschap   en   bewoning   met   daarbij   veel   aandacht   voor   paleo-­‐

                                                                                                               34  Cf  Van  der  Velde  2011.  35  Bijvoorbeeld  bij  Raalte,  Markelo,  Zutphen,  Dalfsen  en  Borne.  36  Cf  Van  beek  2009.  37  Groenewoudt  et  al.  2007.  

Page 13: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

ecologie   en   waar   mogelijk   historische   –geografie,   en   in   mindere   mate   op   historisch-­‐antropologische  modelvorming.   Nu   zou   deze   onderzoekstraditie   vanuit   een   historisch  perspectief   kunnen   worden   omschreven   als   ‘ouderwets’;   alsof   belangrijke  ontwikkelingen  op  het  gebied  van  het  onderzoek  naar  archeologische  landschappen  aan  Oost-­‐Nederland   voorbij   zijn   gegaan.   Aan   de   andere   kant   heeft   deze   benaderingswijze  ook   geleid   tot   een   krachtig   alternatief.   In   het   afgelopen   decennium  werd   ook   binnen  Zuid-­‐Nederland   in   toenemende   mate   aandacht   besteed   aan   paleo-­‐ecologisch  onderzoek.38   Zonder   de   implementatie   van  Malta   zou   dit   alternatief   nooit   ontwikkeld  zijn.  

Het  primaat  van  de  AMZ-­‐cyclus  en  de  KNA  

De   gemaakte   kwaliteitsslag   heeft   ook   een  onbedoeld  neveneffect.   In   sommige   kringen  binnen  de  sector,  en  zelfs  meer  bij  potentiële  opdrachtgevers  daar  buiten,   is  het  beeld  ontstaan   dat   archeologisch   onderzoek   zich   tot   in   details   laat   vangen   in   regelingen   en  vastgestelde   werkprocessen.   In   een   vorige   paragraaf   is   gewezen   op   de   tegenstrijdig-­‐heden   in   het   huidige   kwaliteitsstelsel:   de   KNA   voorziet   enerzijds   in   veel   eigen  verantwoordelijkheid  (handelingsvrijheid)  voor  de  uitvoerend  archeoloog,   terwijl  deze  tegelijkertijd  in  een  web  van  opdrachtgever  (bevoegde  overheid)  en  vergunninghouder  (maatschappij)   gevangen   zit.   De   maatschappelijke   tendens   in   de   nasleep   van   grote  rampen   als   die   in   Enschede   (de   ontploffing   van   een   depot  met   vuurwerk),   Volendam  (brand  in  een  café)  en  de  recente  brand  in  een  chemiefabriek  in  Moerdijk  is  er  een  van  verdergaande  regulering  en  het  ter  verantwoording  roepen  van  (lokale)  overheden  voor  toezicht  op  afgesproken  procedures.  Wanneer  we  dan  ook  nog  vaststellen  dat  door  de  nieuwe  wet  op  de  archeologische  monumentenzorg  de  verantwoordelijkheden  feitelijk  bij  de   lokale  overheden  liggen  en  diezelfde  overheden  aangeven  dat  er  een  structureel  tekort  is  aan  kundig  personeel  om  de  nieuwe  taken  goed  te  kunnen  uitvoeren,  dan  is  de    zware   focus   op   het   belang   van   bestaande   kwaliteitssystemen   en   werkprocessen   te  verklaren.39   Deze   tendens   verklaart   ook   de   opstelling   die   uitvoerende   bedrijven   vaak  bemerken   bij   gemeentelijke   inkoopbureaus,   directievoerders,   maar   ook   vergunning-­‐houders:  de  daar  werkzaam  zijnde  archeologen  worden  eerder  beschouwd  als  simpele  uitvoerders   van   achter   het   bureau   uitgedachte   opgravingstrategieën,   dan   als  specialisten  op  een  deelgebied  van  de  archeologie  waarvan  de  expertise   tegenwoordig  vrijwel  uitsluitend  bij  de  opgravende  bedrijven  zelf  aanwezig  is.40  Deze  tendens  leidt  tot  verschillende  voor  de  archeologische  sector  onwenselijke  ontwikkelingen.  Deze  zijn   in  drie  groepen  in  te  delen:  

1. Onbekendheid   met   de   materie   en   juridisering   van   het   proces   leidt   tot   angst   en  verlies  van  maatschappelijk  draagvlak.  

2. Het   leidt   niet   tot   de   door   de   opdrachtgevers   gewenste   prijsverlaging   maar   tot  prijsverhoging  omdat   er   een   veelheid   aan   (onnodige)  procedures  doorlopen  moet  worden.  

3. Het  leidt  tot  het  vasthouden  aan  onderzoekssystematieken  en  vraagstellingen  die  op  lange  termijn  schadelijk  zullen  zijn  voor  de  wetenschappelijke  ontwikkeling  van  de  discipline.    

                                                                                                               38  Cf.  Roymans  en  Gerritsen  2002.  39  Erfgoedinspectie  2010a,  101.  40  Cf  Hessing  2010,  36.  

Page 14: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

Van  al  deze  aspecten  zullen  enkele  voorbeelden  gegeven  worden  om  de  bovenstaande  stellingen  te  onderbouwen.    

De   gemeente   Coevorden   was   in   2006   begonnen   met   het   formuleren   van   een   eigen  archeologiebeleid.  Aangezien  dit  een  invulling  was  van  een  verantwoordelijkheid  die  de  lagere   overheden   kregen   als   gevolg   van   het   toen   van   kracht   zijnde   interim-­‐beleid,  verwachtte   de   gemeente   hierin   ook   eigen   keuzes   te   kunnen   maken.   Aangezien   grote  delen  van  de  gemeente  uit  agrarisch  gebied  bestond,  was  hier  extra  aandacht  voor.  De  vrees  was  dat  het  aanwijzen  van  terreinen  met  hoge  archeologische  waardes  zou  leiden  tot  een  regime  waarin  bodemingrepen  vrijwel  onmogelijk  zouden  zijn.  Daarbij  was  men  vooral   beducht   op   de   gevaren   van   de   zogenaamde   dubbelbestemming,   waardoor  agrariërs   (juridisch   gezien)   niet   meer   zouden   mogen   diepploegen   tenzij   ze   met   een  archeologisch  onderzoek  konden  aantonen  dat  diepploegen  geen  schade  aan  eventueel  aanwezige   archeologische   resten   zou   toebrengen.   Bij   het   vaststellen   van   een   nieuw  bestemmingsplan  buitengebied  rondom  Dalen  werd  uitgegaan  van  de  Indicatieve  Kaart  Archeologische  Waarden   (IKAW).   De   gemeente  meende   hiermee   rekening   te   houden,  maar   zocht   ook   naar   een   praktische   oplossing   omdat   het   vreesde   dat   de   agrarische  ontwikkeling  van  het  buitengebied  tot  stilstand  zou  komen.    Ondanks   de   voorgestelde  maatregelen   bleek   de   provincie  Drenthe   van  mening   dat   de  archeologie   in   de   IKAW-­‐gebieden   in   het   buitengebied   Dalen   onvoldoende   werd  beschermd.   De   provincie   vond   dat   de   gemeente   Coevorden   een   aanlegvergunning  verplicht   moest   stellen   voor   alle   agrariërs   die   woonachtig   zijn   in   de   gebieden   waar  volgens   de   IKAW   een   hoge   kans   op   archeologische   vondsten   is.   De   Raad   van   State  steunde  de  provincie  hierin.  De  gemeente  mocht  immers  niet  zonder  meer  afwijken  van  door   de   rijksoverheid   vastgestelde   archeologische   waardes.   De   uitspraak   dwong   de  gemeente  haar  beleid,  of  beter  de  onderbouwing  van  haar  beleid,  te  herformuleren.  Over  de   kwaliteit   van   de   IKAW   kon   (en   kan)   getwist   worden.   Tegenwoordig   hebben   de  meeste  gemeentes  echter  op  maat  gemaakte  beleidsadvieskaarten  tot  hun  beschikking.    Als  (juridische)  casus  was  dit  voor  de  archeologische  sector  een  leerzaam  proces.  Bij  de  agrarische  sector  leidde  het  tot  een  deuk  in  het  imago  van  de  archeologie.  In  plaats  van  redelijkheid,   leek   bij   de   archeologische   beleidsmakers   de   regel   centraal   te   staan.   Het  onbedoelde   effect   was   dat   gebeurtenissen   als   deze   culmineerden   in   een   debat   in   de  tweede   kamer   dat   eind   2010   een   kleine   schokgolf   veroorzaakte   binnen   de  archeologische   sector.   Door   signalen   uit   de   samenleving   leidde   dit   debat   tot   een  aangenomen  motie  om  te  onderzoeken  hoe  de  ‘nationale  kop  (lees  de  onevenredig  hoge  inspanning  die  de  implementatie  van  het  verdrag  met  zich  mee  zou  brengen)  van  Malta’  tegengegaan   kon   worden.   Woordvoerders   van   politieke   partijen   noemden   de  archeologie  een  miljoenen  verslindende  branche  en  vreesden  dat  de  agrarische   sector  grote   schade   zou   oplopen   als   gevolg   van   een   vergunningstelsel   ten   behoeve   van  diepploegen.    

Geprikkeld   door   deze   kritiek   uit   onverwachte   hoek   is   een   ronde   gemaakt   langs   de  archeologische  bedrijven.  Het  resultaat  hiervan  is  dat  geen  van  de  vergunninghoudende  bedrijven   ooit   een   aanvraag   heeft   gehad   voor   een   bureauonderzoek   in   verband   met  diepploegen  of  andere  agrarische  activiteiten.  De  geschatte  omzet  van  de  totale  sector  in  de  agrarische  branche  bleek  bijna  een  miljoen  te  bedragen,  een  bedrag  dat  grotendeels  samenhangt   met   de   bouw   van   nieuwe   woon-­‐   en   bedrijfsruimtes.   Het   is   inderdaad  wenselijk  dat  er  een  oplossing  wordt  gezocht  voor  de  soms  onevenredig  hoge  kosten  die  de  bouw  van  stallen  met  zich  meebrengt;  echter,  de  omvang  van  het  probleem  lijkt  niet  zodanig   dat   de   archeologische   sector   hierdoor   imagoschade   zou   moeten   leiden.  

Page 15: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

Vroegtijdig   overleg   (en   de   wil   om   inhoud   boven   de   vorm   te   verheffen)   binnen   de  archeologische  sector  zelf  had  dit  grotendeels  kunnen  voorkomen.    

Binnen   de   archeologische  markt   neemt   het   aantal   aanbestedingen   in   snel   tempo   toe.  Waar  enkele  jaren  geleden  vooral  de  omvangrijke  (en  complexe)  projecten  aanbesteed  werden,   zijn  nu  ook  kleinere  projecten  onderwerp  van  aanbesteding.  Hier   liggen  vaak  stevige  bestekken  aan  ten  grondslag  alsook  de  verplichting   tot  het   leveren  van   tal  van  extra  bescheiden.  Niet  alleen  het  schrijven  van  deze  bestekken  kan  flink  in  de  papieren  lopen,   ook   de   uren   die   gemoeid   zijn   met   de   begeleiding   van   aanbestedingen   en   de  daaropvolgende   directievoering   moeten   niet   onderschat   worden.   Bovendien   leidt   dit  type   aanbesteding   tot   een   grote   tijdsinvestering   van   de   offrerende   partijen   (per  offertetraject  gemiddeld  50  uur).  Met  een  geschatte  winstmarge  van  5   tot  10%  van  de  projectsom,   zijn   aanbestedingen   tot   40.000   euro   voor   veel   bedrijven   nauwelijks  meer  interessant.   Het   gevolg   is   dat   aanbestedende   partijen   onvoldoende   marktwerking  creëren   en   dat   offrerende   bedrijven   hun   kosten   steeds   vaker   gaan   doorbereken.   De  gevolgen  voor  het  imago  van  de  archeologie  in  het  maatschappelijk  spanningsveld  laten  zich  raden.      

Tot   slot   draagt   veel   van   het  werk   binnen   de  Maltagerelateerde   archeologie   het   risico  met  zich  mee  om  uiteindelijk  bestempeld  te  worden  als  onnodig  onderzoek;  niet  omdat  (zoals   hierboven   beschreven)   een   wetenschappelijke   meerwaarde   ontbreekt,   maar  omdat   opdrachtgevers   en   in   hun   kielzog   beleidsarcheologen   onvoldoende   in   staat  blijken   om   nut   en   noodzaak   van   archeologisch   onderzoek   af   te   wegen   tegen   het  werkproces  van  de  archeologische  monumentenzorg.  Om  dit  te  illustreren  worden  twee  producten   van   de   huidige   monumentenzorg   uitgelicht,   het   booronderzoek   en   de  beleidsadvieskaart.    

Binnen  de  Nederlandse  archeologie  is  veel  aandacht  voor  booronderzoek  (zie  boven).  In  de  loop  der  jaren  is  veel  onderzoek  gedaan  naar  de  methodologie  van  prospectief  boren,  met   veel   aandacht   voor   een   statistische   onderbouwing   van   de   trefkans   op  archeologische   resten.41   Het   karterend   en   waarderend   booronderzoek   heeft   zo   een  vaste  plek  gekregen   in  de  cyclus  van  de  archeologische  monumentenzorg.  Eerst  wordt  een   bureauonderzoek   uitgevoerd,   vervolgens   een   booronderzoek   geadviseerd,  onderzoek   dat  weer   gevolgd  wordt   door   een   proefsleuvenonderzoek   en  mogelijk   nog  een  opgraving.  Uiteraard  moet  daar  aanleiding  voor  zijn  op  grond  van  de  resultaten  van  eerdere  onderzoeken  in  het  proces.  Nu  bestaan  er  al  lange  tijd  twijfels  over  het  nut  van  prospectief   booronderzoek   in   verschillende   bodems   en   cultuurlandschappen.42   In   het  bijzonder   bodems   waarin   geen   vondstlaag   bewaard   is   gebleven   (pleistocene  zandgebied),   cultuurlandschappen   waarin   slechts   weinig   vondsten   verwacht   worden  (bijvoorbeeld  beekdalen)   en   vindplaatstypes  waarin   vondsten   zich  op   enkele  plaatsen  concentreren   (zoals   grafvelden)   laten   zich   maar   moeilijk   prospecteren   door   deze  methode.   Hoewel   dit   door   meerdere   archeologen   onderkend   wordt,   blijkt   het   in   de  praktijk  vrijwel  onmogelijk  om  de  traditionele  cyclus  van  de  monumentenzorg  anders  in  te   richten.   Deze   cyclus   biedt   opdrachtgevers   immers   houvast.   Vanuit  maatschappelijk  oogpunt  kan  dit  echter  leiden  tot  onnodig  onderzoek  (waarom  boren  als  van  tevoren  al  vast  staat  dat  er  toch  proefsleuven  aangelegd  moeten  worden?)  en  vanuit  wetenschap-­‐pelijk   perspectief   mag   gevreesd   worden   dat   veel   terreinen   nu   wel   erg   gemakkelijk  

                                                                                                               41  Groenewoudt  1994;  Tol  et  al.  2004.  42  Cf  Fokkens  2007.  

Page 16: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

vrijgegeven   worden   omdat   er   geen   archeologische   resten   in   het   boortraject   zijn  aangetroffen.   Te   makkelijk   wordt   over   het   hoofd   gezien   dat   dit   juist   vaak   cultuur-­‐landschap    betreft  waarover  we  slecht  zijn  ingelicht,  en  er  dus  een  kans  bestaat  om  via  alternatieve   methodieken   vast   te   stellen   of   bestaande   kennisleemtes   alsnog   ingevuld  kunnen  worden,.  

Een   vergelijkbaar   gevaar   schuilt   in   de   rol   die   beleidsadvieskaarten   gaan   spelen   in   de  totstandkoming  van  nieuw  onderzoek.  Deze  kaarten  zijn  in  de  afgelopen  jaren  op  grote  schaal  vervaardigd   in  opdracht  van  gemeentes.  Op  basis  van  een  analyse  van  bekende  data   in   relatie   tot   het   landschap   worden   zones   met   een   hoge,   middelhoge   en   lage  archeologische  waarde  aangeduid.  Door  de  eenzijdige  aandacht  voor  nederzettingen  en  in   mindere   mate   grafvelden   (in   plaats   van   cultuurlandschappen)   betekent   dit   een  bevestiging  van  ons  bestaande  beeld.  De  daaraan  gekoppelde  adviezen  tot  onderzoeks-­‐verplichting   maken   het   bovendien   vrijwel   onmogelijk   om   via   de   cyclus   van   de  archeologische  monumentenzorg  het  bestaande  beeld  bij   te  stellen;  zeker  wanneer  we  de  bovenbeschreven  grenzen  aan  de  mogelijkheden  van  prospectief  booronderzoek   in  ogenschouw  nemen.   In   toenemende  mate   zullen   archeologen   dan   ook   geconfronteerd  worden  met  de  vraag  of  nieuw  onderzoek  ook  tot  nieuwe  inzichten  leidt.    

De  conclusie  lijkt  dat  de  inrichting  van  de  archeologische  monumentenzorg  (behoudens  enkele   uitzonderingen)   weinig   flexibel   blijkt   in   het   integreren   van   nieuwe   (academi-­‐sche)   inzichten   Bovendien   wordt   de   methodologie   van   de   onderzoekscyclus   slechts  zelden  ter  discussie  gesteld.    

Het  alternatief  om  de  gehele  beleidsadvieskaart  een  hoge  verwachting  toe  te  kennen  en  alles  maar  op  te  graven  lijkt  echter  maatschappelijk  ook  niet  verantwoord.  In  dat  opzicht  moeten  archeologen  durven  kiezen  door  enerzijds  bepaalde  onderzoeken  minder  vaak  uit   te  willen   voeren   en   anderzijds   veel  meer   interdisciplinair   onderzoek   te   doen  naar  cultuurlandschappelijke  ensembles,  waarbij  bewust  minder  aandacht  besteed  wordt  aan  de   archeologie   van   andere   delen   van   een   gemeente.   Het   is   opvallend   dat   deze  weeffouten   in   het   huidige   systeem   zo   weinig   discussie   oproepen.   Pogingen   vanuit  universitaire  hoek  en  ook  vanuit  het  bedrijfsleven  vinden  weinig  voedingsbodem  bij  de  beleidsarcheologen.43  

Conclusies:  archeologie,  maatschappij  en  wetenschap:  het  huidige  knelpunt  

Het   huidige   systeem   heeft   geleid   tot   een   grote   verschuiving   in   de   wijze   waarop   de  archeologische   sector   functioneert.   Daarbij   is   op   verschillende   terreinen   veel   vooruit-­‐gang   geboekt.   Aan   de   hand   van   het   bovenstaande   betoog   kunnen   we   de   volgende  conclusies  trekken:  

1. De   implementatie   van   het   verdrag   van   Malta   heeft   in   Nederland   geleid   tot   het  ontstaan   van   een   archeologische   bedrijfstak  waardoor  meer   archeologen  dan   ooit  tevoren  werkzaam  zijn  in  de  Nederlandse  archeologie.  Dit  heeft  grote  gevolgen  voor  het  volume  aan  archeologisch  onderzoek  en  de  daarmee  samenhangende  resultaten.  

2. Waar  binnen  de  archeologie  altijd  veel  gediscussieerd  is  over  de  wetenschappelijke  output   van   projecten,   heeft   de   implementatie   geleid   tot   het   ontstaan   van   een  

                                                                                                               43  Cf  Fokkens  2007.  

Page 17: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

transparant   kwaliteitsstelsel   met   daarin   aandacht   voor   de   kwaliteit   van  dienstverlening,  uniformiteit  in  uitvoering  en  verplichting  tot  rapportage.  

3. Als  gevolg  van  de  marktwerking   is  door  het  bedrijfsleven   (binnen  de  grenzen  van  het  kwaliteitsstelsel)  geïnnoveerd  in  veldtechniek  en  procesoptimalisatie.  Dit  heeft  geleid   tot   grotere   dienstverlening   naar   opdrachtgevers   en   een   lagere   prijsstelling  dan  vooraf  verwacht.  

4. Als   gevolg   van   de   implementatie   is   in   de   afgelopen   15   jaar   in   heel   Nederland  archeologisch   onderzoek   verricht.   De   plaats   van   uitvoering   wordt   niet   langer  bepaald  door  de  onderzoeksinteresse  van  onderzoeksinstituten;  het  ‘de  veroorzaker  betaalt’-­‐principe   zorgt   voor   een   evenwichtige   spreiding   van   onderzoek.   Dit   heeft  geleid  tot  grote  kenniswinst.    

5. De  aandacht  die   er   binnen  de  Maltagerelateerde   archeologie   is   voor   specialistisch  onderzoek  heeft  geleid  tot  belangrijke  aanvullingen  op  de  ontwikkelde  onderzoeks-­‐tradities.      

Binnen  Europa  hebben  de   individuele   lidstaten  de   implementatie  van  het  verdrag  van  Malta   op   verschillende   wijzen   vormgegeven.44   Zo   signaleren   K.   Kristiansen   en   W.J.H.  Willems   een   duidelijke   tweedeling   tussen   een  model  waarin   de   verantwoordelijkheid  voor   archeologisch   erfgoed   primair   bij   de   overheid   ligt   (‘socialistisch   model’)   en   één  waarin  deze  verantwoordelijkheid  wordt  overgelaten  aan  de  vrije  markt  (‘kapitalistisch  model’).45   In  zijn  meest  zuivere  vorm  worden  deze  systemen  gerepresenteerd  door  de  wijze   waarop   dit   in   Frankrijk   is   vormgegeven   (socialistisch   model)   en   in   Groot-­‐Brittannië  functioneert  (kapitalistisch  model).  De  inrichting  van  het  Nederlandse  model  neigt  sterk  naar  het  kapitalistische  model,  maar,  zo  wordt  betoogd,  de  wijze  waarop  het  kwaliteitsstelsel  is  ingericht  en  de  rol  die  de  RCE  speelt  als  vergunninghouder  betekent  dat  de  overheid  de  zorg  voor  het  archeologisch  erfgoed  niet  loslaat.46  Dit  hybride  stelsel  (een   product   van   de   Nederlandse   poldermentaliteit?)   lijkt   een   mooi   compromis.   Het  heeft   als  voordeel  dat  mogelijke  uitwassen  van  de  vrije  markt   (de   spanning   tussen  de  laagste  prijs  en  de  wetenschappelijke  kwaliteit)    vermeden  worden.  Bovendien  bleek  het  systeem   bestendiger   tegen   de   economische   crisis   van   de   afgelopen   jaren   dan   die   in  Groot   Brittannië.   47   Tegelijkertijd   kan   op   basis   van   het   bovenstaande   geconcludeerd  worden   dat   een   hybride   systeem   de   sector   ook   voor   problemen   stelt.   Het   betreft   de  volgende  punten:  

1. Enerzijds  is  het  Nederlandse  systeem  gebouwd  op  de  verantwoordelijkheden  van  de  (KNA)  archeoloog  (een  functie  waarvoor  strenge  toelatingseisen  gelden),  anderzijds  wordt   de   beslissingsbevoegdheid   van   deze   archeoloog   drastisch   beperkt   door  aanvullende  eisen  van  buitenaf.  

2. De   eisen   van   buitenaf   zijn   afkomstig   van   de   opdrachtgever   (voor   zover   archeo-­‐logisch  onderlegd)  en  de  verschillende  overheden.  Door  de  decentralisatie  betekent  dit   dat   het   bedrijfsleven   te   maken   heeft   met   het   rijk   (als   vergunninghouder),   de  provincie   (als   geclaimde   eigenaar   van   de   vondsten   en   documentatie)   en   de  gemeentes   (als   bevoegd   gezag).   De   overheden   stellen   afzonderlijk   van   elkaar  aanvullende   eisen   maar   voelen   zich   niet   verantwoordelijk   voor   de   financiële  

                                                                                                               44  Aitchinson  2009;  Kristiansen  2009;  Willems  2009.  45   Kristiansen   2009,   642;   Willems   voegt   hier   nog   een   dimensie   aan   toe.   Hij   signaleert   ook   verschillen   in   de   bereidheid   van   de  overheid  om  de  kwaliteit  van  archeologische  werk  te  controleren.  Met  name  in  Groot-­‐Brittannië  en  de  Verenigde  Staten  wordt  de  archeologische  markt  niet  tot  nauwelijks  gereguleerd  door  de  overheid.  Willems  2009,  90.  46  Kristiansen  2009,  643;  Van  den  Dries  en  Willems  2007.  47  Van  den  Dries  et  al.  2010;  Aitchinson  2010.  

Page 18: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

consequenties.  Dit  leidt  tot  soms  onwerkbare  situaties  en  afbrokkelend  maatschap-­‐pelijk  draagvlak.  

3. Binnen   het   deel   van   de   archeologiebeoefening   waarvoor   het   bedrijfsleven   zelf  verantwoordelijk  is,  is  in  het  afgelopen  decennium  flink  geïnnoveerd.  Voor  dat  deel  van  de  sector  waar  sprake  is  van  gedeelde  verantwoordelijkheid  (AMZ-­‐cyclus)  lijkt  geen   ruimte   voor   innovatie   en   aanpassing   van  de  werkwijze   op  basis   van  nieuwe  inzichten.  

4. De   landschapsarcheologie   heeft   in   de   afgelopen   twee  decennia   voor   grote   kennis-­‐winst     over   landschappelijke   zones  gezorgd,  die   voordien  weinig   aandacht  kregen  (bijvoorbeeld   de   archeologie   van   beekdalen).   Zolang   de   nieuwe   inzichten   onvol-­‐doende   kunnen  worden   vertaald   in   archeologisch   beleid   zal   dit   leiden   tot  weten-­‐schappelijke  verschraling  van  het  onderzoek  en  verlies  van  draagvlak  voor  archeo-­‐logisch  onderzoek.  

5. In  een  stelsel  waarin  zowel  belang  gehecht  wordt  aan  het  particuliere  initiatief  (van  het  bedrijfsleven)  als  aan  de  rol  die  overheden  spelen  (als  controlerende  instanties)  bestaat   het   gevaar   dat   de   maatschappelijke   en   wetenschappelijke   opvolging   van  projectresultaten   blijft   liggen.   Het   bedrijfsleven   zal   hierin   niet   zijn   verantwoor-­‐delijkheid   willen   nemen   omdat   het   al   overspoeld   wordt   door   regelgeving   en   een  bijdrage  op  deze  onderdelen  niet  beloond  wordt.  De  overheden  lijken  hier  geen  rol  in  te  kunnen  spelen  omdat  ze  niet  in  staat  blijken  om  hier  voldoende  middelen  voor  te   genereren.   Niet   zelden   wordt   daarbij   verwijtend   gekeken   naar   de   rol   van   het  bedrijfsleven.  Uiteindelijk  zal  dit  leiden  tot  verlies  van  maatschappelijk  draagvlak.    

Als   gevolg   van   bovenstaande   knelpunten   dreigt   er   een   groeiende   kloof   te   ontstaan  tussen  het  archeologisch  bedrijfsleven,  de  beleidsarcheologie  en  het  academisch  werk-­‐veld.  Deze  kloof  heeft  bovendien   consequenties   voor  de   rol  die   archeologie  binnen  de  maatschappij   vervult.   Archeologie   kost   de   maatschappij   geld.   De   sector   lijkt   er   nog  onvoldoende   in   te   slagen   om   deze   uitgaven   te   verantwoorden   naar   zichzelf   en   de  maatschappij.   Dit   betekent   echter   niet   dat   het   systeem   niet   deugt.   De   uitvoering   zou  anders  gestructureerd  moeten  worden.  Gezien  het   feit  dat  de  Nederlandse  archeologie  door  de  crisis  komt,  kan  de  sector  haar  zegeningen  tellen.  Dankzij  de  sterke  rol  die  de  overheid   nog   steeds   uitoefent,   blijft   de   aandacht   voor   archeologisch   erfgoed  onverminderd   hoog.   Wel   moet   de   wijze   waarop   het   kwaliteitsstelsel   geëffectueerd  wordt  op  de  schop.  Hier  wreekt  zich  het  gebrek  aan  vertrouwen  tussen  uitvoerder  en  de  partijen  die  bij  archeologisch  onderzoek  betrokken  zijn.  De  volgende  aandachtspunten  kunnen  een  rol  spelen  bij  een  evaluatie  van  het  systeem:  

• Er   moet   een   keuze   gemaakt   worden   in   de   wijze   waarop   bedrijven   gecertificeerd  worden  en  de  wijze  waarop  de  vergunningplichtige  activiteiten  getoetst  worden.  

• Bij  voorkeur  met  een  strenge  toelatingseis,  gekoppeld  aan  grotere  bevoegdheden  bij  toelating.    

• Tot   die   bevoegdheden   kunnen   gerekend   worden:   het   eigen   beheer   van   een  beroepsregister,   de   in   de   geest   van   de   KNA   eigen   verantwoordelijkheid   van  archeologen  met  betrekking  tot  onderzoeksstrategie,    en  het  beheer  van  vondsten.  

• De   situatie   waarin   verschillende   overheden   zich   met   het   kwaliteitsstelsel  bezighouden  is  onwenselijk.  Overheden  dienen  bovendien  hun  eisen  en  regelgeving  te  uniformeren.  

• Binnen   een   kwaliteitsstelsel   is   een   onafhankelijke   commissie   van   beroep   (een  ombudsman   voor   archeologisch   erfgoed)   een   belangrijke   voorwaarde   om   een  balans  te  vinden  tussen  uitvoerend  archeologen  en  overheid.  

Page 19: 2011-Commerciële archeologie in Nederland – een balans

• De  sector  zal  met  een  voorstel  moeten  komen  om  financiële  middelen  vrij  te  maken  voor   activiteiten   die   het   (wetenschappelijk   en   maatschappelijk)   draagvlak  verbeteren.  Met  de  financiële  ruimte  die  ontstaat  wanneer  de  regeldruk  binnen  de  sector  wordt  verlicht,  zou  dit  naar  alle  waarschijnlijkheid  budgetneutraal  kunnen.    

 Uit  het  bovenstaande  blijkt  dat  de  implementatie  van  het  verdrag  van  Malta  geleid  heeft  tot   het   ontstaan   van   een   archeologische   branche.   Deze   heeft   gedaan   wat   van   haar  verlangd  mocht  worden  binnen  de  kaders  die  daarvoor  gesteld  zijn.  Dit  neemt  niet  weg  dat  er,   los  van  de  zegeningen,  nog  grote   inspanningen  wachten  om  binnen  het  huidige  stelsel   te   komen   tot   een   archeologiebeoefening   waarbij   inhoudelijke   kwaliteit   en  maatschappelijke  verantwoordelijkheid  blijvend  geborgd  zijn.    

H.M.  van  der  Velde        ADC  ArcheoProjecten,  secretaris  NVAO