Duurzame gebiedsontwikkeling:dé uitdaging voor de 21ste eeuw

Jan Rotmans27-09-2011

Jan Jan RotmansRotmans2727--0909--20112011

Duurzame Gebiedsontwikkeling

queeste

weinig goede voorbeelden

geen receptuur

gebied

Gebied

levend organisme

met identiteit, ziel en DNA

met verleden, heden en toekomst

is voortdurend in ontwikkeling

Gebied

wat is het DNA van het gebied?

waar staat het gebied in de tijd?

wat is de veerkracht van het gebied?

zoektocht naar de ziel van het gebied

gebiedsontwikkeling

Gebiedsontwikkeling

‘ontwikkelen’

transformeren

beheren

Gebied Transformeren

- een gebied tot leven wekken

een ‘bijna’ dood gebied tot bloei brengen

- een gebied onomkeerbaar veranderen

nieuwe functies toevoegen en oude laten afsterven

ingrijpend, radicaal

Gebied Beheren

- bestaande bouw hergebruiken

‘tuinieren’ in plaats van bouwen

- aanpassen aan nieuwe omstandigheden

evolutionair en adaptief

incrementeel

duurzaamheid

Duurzaamheid

duurzaamheid is betwistbaar begrip

wat duurzaam is is tijds- en contextafhankelijk

beschaafd omgaan met onszelf, elkaar en wereld

iets ontwikkelen waar niemand ooit meer vanaf wil

Duurzaamheid

Hoe bepaal je wat duurzaam is en wat niet?

1. ontwikkel spelregels als richtingwijzers

2. maak keuzes met een selecte groep stakeholders

co-evolutionaire benadering: top-down en bottom-up

duurzame

gebiedsontwikkeling

Duurzame Gebiedsontwikkeling

zoektocht naar de identiteit van een gebied

van waaruit de kernwaarden van een gebied

elkaar maximaal kunnen versterken zodat een

gebied zich organisch en in balans ontwikkelt

Duurzame Gebiedsontwikkeling

maximaal versterken van de kern gebiedswaarden

water, klimaat, milieu, energie, landschap, infrastructuur

mobiliteit, economie, leefomgeving, identiteit, schoonheid

balans tussen economische, sociaal-culturele

en ecologische gebiedswaarden

NIET:

compenseren van negatieve effecten

Duurzame Gebiedsontwikkeling

lokale energieopwekking die ruimtelijke kwaliteit versterkt

landschapsontwikkeling die economische structuur versterkt

hoe kunnen gebouwen, mensen en omgeving elkaar versterken?

Methodiek voor

duurzame gebiedsontwikkeling

Inhoud

Duurzame Gebiedsontwikkeling

integrale gebieds analyse

identificeer de kerngebiedswaarden

analyseer de verbanden tussen kerngebiedswaarden

ontwikkel een omgevingsanalyse

ontwerp spelregels voor een duurzame strategie

formuleer wenkend perspectief voor gebied

Stichting Urgenda

Identificatie Kerngebiedswaarden

gebied is complex systeem [organisme]

• determinanten die dynamiek gebied bepalen

• toestand en dynamiek van het gebied

• in welke richting beweegt het gebied

• wie probeert het gebied te beïnvloeden

• wat gebeurt er in de omgeving van het gebied

Kerngebiedswaarden

mobiliteit

cultuurhistorie ecologie

economie energie

Stichting Urgenda

Verbanden kerngebiedswaarden

kerngebiedswaarden moeten elkaar versterken

• vanuit elk punt van de vijfhoek voordeel voor andere punten

• kijk ook juist naar versterking op langere termijn

• niet alles willen kwantificeren of monetariseren

• probeer winst in maatschappelijke waarden uit te drukken

Stichting Urgenda

Omgevingsanalyse

trendanalyse

• analyseer bestaande trends op verschillende schaal

• ontwikkel gezond wantrouwen jegens bestaande trends

• durf bestaande opgaves ter discussie te stellen

• denk niet extrapolatief, maar juist niet-lineair

Spelregels voor DuurzaamheidCreërend

- ontwikkelen vanuit cultuurhistorisch perspectief

- herstellen van verbroken verbindingen

- mengen van functies

- menselijke maat

- water, klimaat, energie als leidend voor ruimtelijke planning

Matigend- geen afwenteling op andere gebieden

- energieneutraal bouwen

- hergebruik van bestaand materiaal

- zo weinig mogelijk vervuiling

- worteling van plannen in regio/streek

Stichting Urgenda

Wenkend Perspectief

Transitie Visie

• uitdagend en inspirerend

• geen utopia maar wensbeeld

• vertaling naar paden en experimenten/projecten

visie, strategie en actie verweven

Duurzame gebiedsontwikkeling

ontwikkeling en verterking van kerngebiedswaarden

uitdrukken in maatschappelijke waarden en

uiteindelijk in maatschappelijk rendement

Proces

Procesaanpak organisch ontwikkelingstraject

zoek- en leerproces met koplopers uit samenleving

lange termijn visie met korte termijn acties

uitvoering stap-voor-stap met ruimte voor aanpassingen

start met kleinschalige iconen die de visie ondersteunen

zoeken, leren, experimenteren

Organisch Ontwikkelingsproces

integrale visie op gebiedtransitieagenda gebied

identiteit van gebiedgebieds arena

integraal ontwerpplanduurzaamheids projecten

herijking plannenambitieuze beleidsagenda

Proces Kenmerken

– selectieve participatie

– koplopers: friskijkers en dwarsdenkers

– evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging

– starten met smal maar diep draagvlak

– geleidelijk draagvlak ontwikkelen

– innovatieruimte creëren

Transitie arena

– innovatieruimte voor koplopers uit samenleving

– koplopers zijn friskijkers en dwarsdenkersgéén belangenbehartigers

– evenredige maatschappelijke vertegenwoordiging bedrijven, overheden, kennisinstellingen, NGO’s en intermediairs

– niet te groot, ca. 10-15 mensen

– lerend netwerk gericht op visie en doorbraakprojectengéén polderoverlegclub

Transitie aanpak als schaduwlijn

• Klassieke aanpak– gebiedsvisie– bestemmingsplan– belangen-

vertegenwoordigers– projecten– compromis– degelijk

“ 7 ”

• Transitie aanpak– duurzaamheidsvisie– experimenteerruimte– koplopers, niche-spelers– experimenten – controversieel– uitdagend

“ 9 ”

Casus I  Stadshavens

Stadshavens Rotterdam

= 1600 ha van Rotterdam in transitie

= lange termijn opgave [25-30 jaar]

= proeftuin voor vernieuwing van stad en haven

= lange termijn visie [2030]

= uitvoeringsprogramma 2010-2020

= 12 business cases

samenwerking Havenbedrijf en Gemeente Rotterdam

Procesaanpak Stadshavens

organisch ontwikkelingstraject

zoek- en leerproces met koplopers uit samenleving

lange termijn duurzaamheidsvisie als kompas

uitvoering stap-voor-stap met ruimte voor aanpassingen

start met voorbeeldprojecten die visie ondersteunen

Merwehaven / Vierhaven als start experiment

Transitie aanpak Stadhavens

• transitie van regulier plan naar duurzaam plan

• duurzaamheids standaard

• maatschappelijke partijen sturen mee

• focus op koplopers

• iconen zoals drijvend paviljoen en clean tech delta

Duurzaamheids Standaard Stadshavens

balans

balans tussen strikte, begrenzende spelregels

en flexibele, stimulerende spelregels

Duurzaamheids Standaard Stadshavens

top 12

1. energieneutraal bouwen

2. klimaatbestendig bouwen

3. ontwikkelen op water

4. hergebruik bestaand materiaal/ producten

5. zo weinig mogelijk vervuiling genereren

6. groen is drager van ontwikkeling

Duurzaamheids Standaard Stadshavens

top 12

7. diversiteit als uitgangspunt

8. menselijke maat als uitgangspunt

9. vanuit cultuurhistorisch perspectief

10. duurzame exploitatie en beheer van vastgoed

11. wijk/buurt economie is belangrijke pijler

12. kennis over duurzaamheid economische motor

Duurzaamheids Standaard Stadshavens

doorvertaling

• cascade van duurzaamheids spelregels

• doorvertaling naar vier deelstadshavens

• doorvertaling naar wijk/buurt

• deels kwantificering [via REAP-benadering]

Uitvoeringscyclus

business Planbusiness Cases

gebiedsontwikkelingsplanintegraal Uitvoeringsplan

duurzaamheids Iconen

leer ervaringenopschaling

Iconen Stadshavens

Dutch Research Institute For Transitions

Rol van de overheidformuleren hoog ambitieniveau qua duurzaamheid

[harde duurzaamheidsdoelstellingen]

ruimte creëren aan marktpartijen voor vernieuwing[financiële, juridische, institutionele, mentale ruimte]

niet trekken en sleuren, maar verbinden en stimuleren[schakelen tussen partijen]

faciliteren van transitie[voorwaarden scheppend]

regelluwe experimenteerruimte

Conclusie Stadshavens

lastig, grillig lange termijn proces

friskijkers houden het proces levendig

iconen houden de energie vast

koplopers uit samenleving aan het stuur

‘mean and lean’ projectorganisatie

Casus II  Driebergen‐Zeist

Utrechtse Heuvelrug-Zeist

• oppervlakte gebied: ± 60 ha

• stationskern en bedrijventerreinen: ± 12.5 ha

• grotere kern, begrensd door A12, het spoor en bosgebied: ±30 ha

• inwoners gebied: ± 400 [200 woningen] ± 45 bedrijven

Stichting Urgenda

Kerngebiedswaarden

mobiliteit

cultuurhistorie ecologie

economie energie

CultuurhistorieStichtse Lustwarande

lint van landgoederen op de flank van Utrechtse Heuvelrug

dat zich als een kralensnoer slingert langs de provinciale weg

van de Bilt tot aan Rhenen met specifieke kwaliteiten

[natuur, landschap, cultuur]

Stichtse Korrels

eenheid van gebouwen [landhuizen, kastelen], objecten

[heggen, lanen] en bijbehorende buitenruimte [tuin, park, weilanden]

Integrale duurzaamheids strategie

cultuurhistorisch gebied als landgoed

landgoed economie

economie zorg en duurzaamheid

cultuurhistorisch verankerd

mobiliteit versterking knooppuntsfunctie

economische pijler

past in cultuurhistorie

Spelregels

Creërend- ontwikkelen vanuit cultuurhistorisch perspectief

- Stichtse korrelstructuur als basis

- herstellen van verbroken verbindingen

- mengen van functies

- menselijke maat

Matigend- met minimale ingrepen een maximaal effect creëren

- geen afwenteling op andere gebieden

- energieneutraal bouwen

- hergebruik van bestaand materiaal

- zo weinig mogelijk vervuiling

Wenkend Perspectief

transformatie van gebied tot duurzaam landgoed

van : 78% verhard ; 20% bebouwd; 2% groen

naar: 30% verhard ; 20% bebouwd; 50% groen

overkoepelend thema

duurzame ontmoetingsplaats

tussen oude en nieuwe wereld

Oude Wereld vs Nieuwe Wereld

traag snel

statisch dynamisch

aristocratisch egalitair

verfijnd grof

mens niet centraal mens niet centraal

overgangsgebied overgangsgebied

tijdelijke verblijfplaats tijdelijke verblijfplaats

dienstverlenend dienstverlenend

Snelle wereld ondergronds

Langzame wereld

Landgoedstationsgebouw

twee werelden, twee snelheden

- salon / grand café

- kapper / creche-kinderopvang

- duurzaam restaurant / moderne kroeg

- fietsverhuur / mobiliteitsbedrijf

- Lustwarande museum / disco

- fiets, voetganger / bus-trein-peoplemover

Resultaat

inhoudelijk plan goedgekeurd door beide gemeenten

problemen op provinciaal en bovenregionaal niveau

duurzaamheidsplan versmald tot logistiek plan

grote onenigheid tussen provincie en gemeentes

spanning tussen wethouders en ambtenaren

Conclusies

ijzersterk inhoudelijk plan voorlopig geneuveld

inhoud prima, proces was minder goed doordacht

te weinig mede eigenaren van het plan

schakelen op verschillende schaalniveau’s essentieel

inhoud en proces moeten gelijk opgaan

Casus III  Parooldriehoek

Opdracht Parooldriehoek

vragen

gaat het om het transformeren of beheren van het gebied?

welke tijdsspanne gaat het om?

gaat het om de inhoud of om het proces?

zijn er onbeperkte middelen?

Opdracht Parooldriehoek

context

duurzaamheid wordt getoetst door GPR-programma

zeer beperkte, marginale toetsing

aspecten van duurzaamheid die worden getoetst

mobiliteit, functionaliteit, belevingswaarde, rood, blauw, etc.

is een modernistische, reductionistische benadering

toetsing op deelaspecten en functies

Kerngebiedswaarden

mobiliteit

cultuurhistorie ecologie

economie energie

Opdracht Parooldriehoek

wat zijn de kerngebiedswaarden in de driehoek?

wat is de dynamiek van het gebied?

wat is de dynamiek in de omgeving van het gebied?

hoe kunnen de kerngebiedswaarden elkaar versterken?

kunnen we spelregels opstellen voor het gebied?

kunnen we komen tot een transitie leitmotiv?

Spelregels voor Parooldriehoek

Creërend

- ontwikkelen vanuit cultuurhistorisch perspectief

- mengen van functies

- water, klimaat, energie als leidend voor ruimtelijke planning

Matigend

- energieneutraal bouwen

- hergebruik van bestaand materiaal

- zo weinig mogelijk vervuiling

Conclusies

• duurzame gebiedsontwikkeling is een queeste

• inhoud en proces zijn even belangrijk

• spelregels nodig om duurzaamheid te bewaken

• selectieve participatie biedt veel voordelen

• organisch ontwikkelen: stapsgewijs met iconen als wijzer