2.1. Egipatska secco manira · PDF filemoja statua presvučena je zlatom, odeća na njoj srebrna je... Njegovo veličanstvo tako je naredilo ... - borba za opstanak ( organizacija,

Smisao poesisa materijalnosti II Al secco

2. Zidni friz iz Itetinog groba

1


2.1. Uvod 2.2. Bliže određenje egipatske tradicije zidnog slikanja

2.3. Ključne stečevine, spoznaje i saznanja o egipatskoj zidnoj tehnici Itetin grob: Meidoumske guske

2.1.

Egipatska secco manira Ne postoji kronološki red u samom kvalitetu kao i načinu izrade egipatskih zidnih dekoracija. Paralelno se susrećemo sa različitim metodama rada. Čuvenim Meidoumskim guskama - zidnim frizom iz Itetinog groba ( privatnog groba) kod Meidouma, iz vremena stare države ( oko 2620 ←) - egipatsko slikarstvo dostiže svoj prvi vrh: ←2/ 1. Zidni friz iz Itetinog groba: Meidoumske guske, detalj Pored vrhunskog kreativnog umijeća - sinteze narativnosti i apstraktne stilizacije - evidentno

je i izuzetno zanatsko iskustvo: na frizu je ukupno šest gusaka i predstavlja dio prikaza lova na ptice. Slika je izvedena na tankom sloju od pijeska i izbijeljene gline i ukrašavala je hodnik sazidan od nepečene gline. Egipatski umjetnik radi istim postupkom na zidu, kao i na drvenoj ploči, štuku, kamenu, čak i papirusu ili slonovači. Umjetnici rade u ekipama pod vodstvom majstora koji se pokorava inspiraciji svećenika. Tako komparacijom metoda rada u starom Egiptu, neovisno od različitih nosilaca i različitih tehnika, možemo zaključiti da su u pitanju analogni, dekorativni, pretežno racionalni pristupi kreativnom radu. Kada kreira svoje dekorativne teme - umjetnik kombinira više različitih pristupa:

- od racionalnih, matematički definiranih kompozicija, često raspoređenih u uzdužnim trakama, kod kojih prevladava racionalni moment, - do onih «slobodnijih», koje pored ornamenata imaju i figurativne stilizacije uz majstorsko ovladavanje cjelinom, detaljem, ritmom i unutarnjim redom…

Boja je u gradnji ovih dekoracija samo pratilac. Kreaciju postiže crtežom - konturama i finim grafičkim teksturama.



2

2.1.1. NAJVAŽNIJI IZVORI

- Alberto Siliotti: Egipat, Zagreb, 2004 - Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 - CAPOLAVORI nei secoli /n.11/str.176/arte egizia/nuovo impero - Carel J.Du Ry: Ljudstva starega vzhoda, Ljubljana, 1970 - Das grosse Lexikon der Graphik,Braunschweig, 1984 - Forbes, R.J./vol III/ - Horst Waldemar JANSON, Anthony F. Janson : ISTORIJA

UMJETNOSTI dopunjeno izdanje , Novi Sad 2006 - Maximilien Gauthier: Louvre, Paris ; Novara 1971 - Milorad Medić: Stari slikarski priručnici I; Beograd, 1999 - Musée du Louvre, Paris, 1996 - Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales ,

Bologna, 1977 - PROPYLÄEN ; Bund 15, Berlin 1975 - Wolfhart Westendorf: Stari Egipt, Ljubjana, 1969 - Woolley, Sir Leonard: The Beginings of Civilization, London 1963

2.1.2. IZVORI SLIKA

2/1. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9. 2/2. Brockhaus F.A. Das grosse Brockhaus, Oldenburg 1953/57; Atlas str.400. 2/3. Das grosse Lexikon der Graphik,Braunschweig, 1984 / s. 9. 2/4. Alberto Siliotti: Egipat, Zagreb, 2004 / str.24. 2/5. Das grosse Lexikon der Graphik,Braunschweig, 1984 / s. 9.

2/6. Janson: Istorija umetnosti, Beograd, 2006, sl.66; str.69. 2/7. Gauthier:Louvre...str.18, sl. 4 sjedeći Gudea . 2/8. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9. 2/9. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9. 2/10. Alberto Siliotti: Egipat, Zagreb, 2004 / str.11 . 2/11. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE Genève, 1954… 2/12. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 11. 2/13. M27 004* 2/14. Maximilien Gauthier: Louvre, Paris, 1971 /str. 51. 2/15. Wolfhart Westendorf: STARI EGIPT , Ljubljana, 1969 / str. 157. 2/16. Alberto Siliotti: Egipat, Zagreb, 2004 / str.11 . 2/17. Musée du Louvre, Paris, 1996; str.109 /sl.85. 2/18. Wolfhart Westendorf: Stari Egipt, Ljubljana, 1969 / str.39. 2/19. Arpag Mekhita..: LA PEINTURE EGYPT , Genève, 1954 / str. 53. 2/20. Alberto Siliotti: Egipat, Zagreb, 2004 / str. 49. 2/21. …L21 018* 2/22. L21 019* 2/23. …L21 017* 2/24. Milorad Medić: Stari slikarski priručnici I; Beograd, 1999 /str.16/4. 2/25. J02 064* 2/26. Alberto Siliotti: Egipat, Zagreb, 2004 / str.11 . 2/27. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9. 2/28. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9. 2/29. Wolfhart Westendorf: Stari Egipt, Ljubjana, 1969 / str.197. 2/30. PROPYLÄEN ; Bund 15, berlin 1975 / sl. 332. 2/31. PROPYLÄEN ; Bund 15, berlin 1975. 2/32. L21 016* 2/33. 34. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9. 2/35. CAPOLAVORI nei secoli /n.11/str.176/arte egizia 2/36. Janson: Istorija umetnosti, Beograd, 2006, sl.66; str.69. 2/37. Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 9 . 2/38. Milorad Medić: Stari slikarski priručnici I; Beograd, 1999 /str.16/5.



3

2.2. Bliže određenje egipatske umjetnosti zidnog slikanja

2.2.1. Egipatska civilizacija 2.2.2. Različitost zidnih dekoracija

2.2.3. Štuk, torchis, „gesso grosso“, badigeon,… 2.2.4. Utjecaj kretskih majstora na pojavu al fresco slikanja u vrijeme Nove države

2.2.1. Egipatska civilizacija Civilizacija Starog Egipta rascvjetala se na više od hiljadu kilometara dugom prostoru doline Nila, u trajanju više od 3.000 godina: KRONOLOGOJA ( uzimajući u obzir bitne odrednice): Thinitsko razdoblje ; 1. i 2. dinastija; This ( 2.950-2.670←) Stara država ; 3. do 8. dinastija; Memfis ( 2.670-2.135←) Prvo među-razdoblje ; 9. do 11. dinastija; Herakleopolis i Tebe ( 2.135-2.040←) Srednja država ; 11. do 13. dinastija; Tebe; Memfis ( 2.040-1.650←) Drugo među-razdoblje ; 14. do 17. dinastija; više gradova ( 1.715-1.555←) Nova država ; 18. do 20. dinastija; Tebe; Memfis, delta ( 1.555-1.070←) Treće među-razdoblje ; 21. do 24. dinastija; više gradova ( 1.070-715←) Kasno razdoblje ; 25. do 31. dinastija; različiti upadi ; Perzijanci... ( 750-332←) Grčko razdoblje ; Aleksandar Veliki ; Ptolomejci ( 332-30→) Rimsko razdoblje ; ( 30-395→) Bizantsko razdoblje ; ( 395-641→) Islamsko razdoblje ; ( 641dalje) ←2/ 2. Područje Starog Egipta



4

Na spiljskim crtežima na sjeveru Afrike ima urezanih crteža, često stiliziranih, sa evidentnim semantičkim tenzijama . Jedan najstarijih artefakata egipatskog zidnog slikarstva je segment zidne slike iz groba u Hiéraconpolisu ( danas u Muzeju u Kairu; datiran u period II dinastije ( Ménès, 3.200-2.800 ←). U to vrijeme nastaje i čuvena paleta kralja Narmera… Egipatska umjetnost secco slikanja na stijenama grobnih komora u piramidama, ne razlikuju se bitno od tradicionalnog afričkog slikarstva Badarijaca i Nubijaca : Neki urezani crteži, kao oni na stijenama Bes Seba, urezani su precizno i duboko u stijenu, a zatim su preostale plohe brušene te su došle do izražaja prefinjene bojene nijanse kamena ; iako mnogi osporavaju vezu između slika u spiljama Iberijskog poluotoka na stijenama Argu Amarga i onih u sjevernoj Africi, ova mogućnost se ne može ni definitivno odbaciti. Za vrijeme tako zvane Tirenijske regresije mora nije bilo prirodne prepreke, te postoji mogućnost da su kontinenti bili spojeni. Naime, u najstarijim vremenima još su postojale suhozemne veze između kontinenata koje su tek kasnije prekinule geološke katastrofe. Na osnovu analiza samog stila pretpostavlja se da su ovi crteži ili slikarije ipak nastali nezavisno jedni od drugih. Prvi Evropljani su zatekli Bušmane kako slikaju slike kakve su i nađene u diluvijalnom periodu. Bušmani ih zovu svojim slikama ... Ipak, istraživači su utvrdili da su pronađene slike mnogo starije i ne potječu od Bušmana ( i između njih i onih u pećinama Argu Amarga , ipak postoji veza). Urezivanje u stijenu rađeno je na tri načina: - dlijetima ( tako da ureze prilikom rada i bruse), - indirektnim urezima ( tako da tuku – crtkano) ili - markiranjem dlijetima odnosno „iritiranjem „ površine, koju zatim izdube nekim drvenim alatkama i pijeskom izbruse u brazde. Sva tri navedena načina evidentna su i u Lascauxu i Altamiri.

2/ 3. Urezani crteži u stijenama Bes Seba→ Poznata Paleta kralja Narmera je plitko modelirana ploča Smatra se da je ovaj kralj ujedinio Gornji i Donji Egipat; na ploči je prikazana pobjeda. Izrada ukazuje na vrhunsko zanatsko iskustvo obrade škriljca ( v. 64 cm). Za zidne slike tog vremena samo urezivanje i modeliranje zaobljenih površina bilo je zahtjevnije od bojenja (koloriranje je često istovjetno na zidnim bareljefima kao i na punim skulpturama, i zidnim slikama)... U pitanju je urezivanje i poliranje stijena i koloriranje vodenim bojama. Proces izrade je sličan i kada je u pitanju reljef, bareljef ili ravna polirana i oslikana površina.

2/ 4. Pobjednička ploča kralja Narmera →



5

Vjerovanje u prekogrobni život i suđenje svim pokojnicima, koje se pod Ozirisovim predsjedavanjem održava u podzemlju, uvjetovalo je u egipatskoj kulturi razvoj kulta pokojnika, balzamiranje mrtvaca, funeralne žrtve, polaganje bogatih priloga u grobove... O njihovom vjerovanju svjedoči i bezbroj sačuvanih Knjiga mrtvih: naš primjer je iz prvog stoljeća ←/ danas: Hildesheim, Pelizäus Museum

←2/ 5. PAPIRUS : KNJIGA MRTVIH Dakle, stari Egipćani su smatrali da je ljudski život prolazan ali zato “spomenici traju vječno”. To je jedno od osnovnih načela na kojima počiva njihova umjetnost. Zato ovdje ne nailazimo , kao u Mezopotamiji, na ostatke palača... Zato se ovdje grade piramide, grobnice. Iz Priče o Sinuheu1: Sinuhe, izbjeglica iz Egipta, nakon smrti njegovog faraona, u drugoj zemlji postaje slavan i kasnije ga novi faraon Sezostris I ( 1971-1928 ←) poziva kući i plača raskošan pogreb, govoreći:

...nećeš umreti u tuđoj zemlji ! piramidu su sagradili oni koji zidaju grobnice:

.... vešt tehnički crtač projektovao ju je, a dobar skulptor u njoj je klesao... moja statua presvučena je zlatom,

odeća na njoj srebrna je... Njegovo veličanstvo tako je naredilo...

Umjetnik je dakle …profesionalac: vešt tehnički crtač , …

…dobar skulptor ... Svakako je ova vrsta profesionalizacije davala izabranicima posebne povlastice. U egipatskoj, kao i u mezopotamskoj te kasnije i grčkoj civilizaciji - umjetniku se priznaje neka vrsta božanskog dara… U sumerskoj civilizaciji sačuvana je 5.000 godina stara prefinjena zlatna harfa, koju je očito, imajući u vidu virtuoznost, izradio specijalista.

1 Janson: istorija umetnosti /Beograd,2004; primarni izvori uz Prvi dio str. 212



6

Mezopotamske, kao i egipatske rezbarije, svojom virtuoznošću izrade ukazuju već na vrhunac zanatskog iskustva. Opće je poznato da razvoj zanata i invencije podrazumijeva određene civilizacijske pretpostavke kao što su –

- višak vremena ( kreativnost), - borba za opstanak ( organizacija, sistem…), - višak proizvoda ( trgovina, razmjena ideja…).

Već reljefi po zidovima egipatskih hramova i grobova koji na svoj specifičan način „slikaju” život Egipćana prikazuju između ostalog i zanatlije – anonimne pojedince – koji su stvarali civilizaciju Egipta, iako im epigrafski spomenici nisu zabilježili imena. Svijet se uvijek divio već i samim dimenzijama velikih piramida isto toliko koliko i tehničkom ostvarenju koje predstavljaju. Ali, na njih se kasnije počelo gledati kao na simbole robovskog rada – hiljade ljudi prisiljavali su surovi nadzornici da služe veličanju apsolutnog vladara. Ovakva slika možda i nije sasvim točna: sačuvani su neki izvještaji iz kojih se naslućuje da je ovaj rad bio plaćen… Iz Priče o Sinuheu..2. znamo kako je građena njegova grobnica .Kamena piramida sagrađena je za mene usred drugih piramida. Sagradili su je oni koji zidaju grobnice…

Upravitelji gradnje grobnih dolina radili su na njoj. Donesena su sva oruđa i stavljena u otvor... ( 1971/1928. pr.n.e. Sinuhe je bio dvorjanin iz doba Srednjeg carstva...)

U Egiptu su zanatska iskustva obogaćena pridošlim azijskim Semitima, koji donose znanje o metalima. Ni Egipat ni Mezopotamija, tadašnje žitnice svijeta nemaju sirovina, ni drva ni metala, ali zato znaju da trguju, da uvoze sirovine, organiziraju proizvodnju, znaju da koriste i tuđa iskustva ; rude prerađuju u dalekim zemljama – sve do Britanije, dakle, na licu mjesta, uče domoroce tehnološkim postupcima, a plaćaju im za rad gotovim proizvodima; tako kruže i običaji, i iskustva, i ideje… Sve to utječe na invenciju. Slikarska zanatska iskustva - metodi i postupci stvaranja u procesu nastajanja likovnog djela, bili su već tada najčešće usko vezani uz MAJSTORSKU RADIONICU. Mnogi smatraju da prva cehovska udruženja nastaju i prije rimskih Collegia kao povlaštene rodbinske zajednice, odnosno, da su razni zanati prvobitno bili monopol pojedinih plemena... Velike dvorske radionice u Mezopotamiji i Egiptu bile su ujedno i škole u kojima slikar apsolvira sve potrebne upute za svoj rad. Egipatski umjetnik stvara svoje djelo prema točno zacrtanim „kalupima”, jedinstvenim shemama i jedina njegova ambicija je solidnost i preciznost rada. Organizacija zanatskih radionica u Egiptu i Mezopotamiji, je ipak različita: u Egiptu postoji sveobuhvatna centralizacija: faraon je sam bog; umjetnici3 i zanatlije su u faraonovoj službi; oni najbolji među njima mogu se čak uzdići na nivo srednjeg razreda,

zajedno sa faraonovim službenicima… Status umjetnika u Egiptu općenito se ne razlikuje bitno od statusa zanatlije. U samoj metropoli - vrhunski zanatlija je cjenjeniji od običnog radnika; radi svoje spretnosti zaradi više i ima više slobodnog vremena. Stanuje u stanovima sa šest prostorija ( dok plemićke palače imaju 60 soba sa atrijem). Egipatski umjetnici rade u ekipama pod vodstvom majstora koji se pokorava inspiraciji svećenika…Posebno mjesto pripada jedino pisaru, koji je faraonov rektni službenik:

2/ 6. Saqqarah: Pisar→ Paris, Louvre; 2.400←/; visina: 53,5 cm; skulptura – oslikani krečnjak;

2 Horst Waldemar JANSON, Anthony F. Janson : ISTORIJA UMJETNOSTI dopunjeno izdanje , Novi Sad 2006/ EGIPAT primarni izvori /str. 212. 3 Woolley, Sir Leonard: The Beginings of Civilization, London 1963



7

Vrhunski procvat umjetnosti je ovdje rezultat velike ambicije i koncentracije bogatstva... U Mezopotamiji, kako smo već razmotrili, status umjetnika je ipak unekoliko drukčiji. Postoji veća afirmacija individualiteta... tu postoji više lokalnih hijerarhija - čak i lokalnih ...“božanskih predstavnika na zemlji“; zato je kod umjetnika veća afirmacija individualiteta; u pitanju je skup gradskih državica: svaka državica obuhvata određenu ravnicu sa ziguratima: radnik radi i vidi svoje božanstvo u daljini...; tako je GUDEA predstavljen kao arhitekta koji je gradio, obnavljao hram posvećen Eninu, bogu Ningirsu4 ( sve je ispisano na tri valjka..... dešava se oko 2125 g. ←/):.... u šupi je preko kalupa za opeke sipao vodu, a mlaz vode zvučao je kao cimbalo i alu lira…

2/ 7. GUDEA→ Zanatlije i umjetnici skupljeni su u pojedinim dijelovima grada prema vrsti zanata, pored trgovaca koji im nabavljaju sirovine . Slično je u Harrapi i Mohendžo Daru, u Anadoliji... Metalna industrija u sprezi sa trgovačkim centrima u Mezopotamiji postoji već 2.400←. Trgovački centar je i Troja. Kasnije su centri i kod Feničana, kao i na Kreti. Ima i gradova, poput Troje, koji imaju samo trgovački značaj ... Status umjetnika i zanatlije u mezopotamskim gradskim državicama je nešto bolji od onog u Egiptu: kako nas informiraju historičari - dok je Egipat stvorio jedinstvenu kulturu kao posljedica asimilacije stanovništva sa svih rubnih područja uz dolazak i azijskih semita koji su donijeli nova znanja, mezopotamska kultura je homogena…Došla je sa Istoka i nakon potopa izumrla. Onda je došla druga sa sjevera sa novim iskustvima a zatim i treći upad plemena sa Istoka – i sve to kasnije preuzimaju Asirci… Hammurabijev zakonik smješta umjetnike u slobodnjake - bliže nižem plemstvu. Kako nas obavještava Woolley5 …umjetnici su udruženi u zanatske CEHOVE – kao …ČUVARI ZANATSKIH TAJNI...Vođa pojedinog ceha pregovara sa vladarima o organizaciji...;

svaki zanat ima određenu zanatsku četvrt… zanat prelazi sa oca na sina iako je dozvoljeno i drugima da se priuče, čak i robovima ( zanatlija ima, dakle, viši status).

Prema sumerskoj legendi – sve umjetnosti i zanate uvelo je božansko biće OANNES i od njegovog vremena dalje nije ništa novo pronađeno i svaki pojedini zanat je nadahnut od određenog božanstva, koje je zaštitnik tog zanata... Poseban status imaju jedino metalurzi – prvi alkemičari - tvorci čuda . Ljudi ih se pomalo i boje, možda i zato jer su stranci...I egipatski kovači uče od vrsnih majstora sa Istoka...Tako na dvoru kraljice Hatscepsout rade metalci Ineni i Tuti. U legendama ih spominju zajedno sa bogovima... Metalci-tvorci čuda su polubogovi - Vulkan i Hefast,grčka kultura, - Brahma Agni i Indra, indijska kultura, - Ea i Girru , akadska kultura ....

2.2.2. Različitost zidnih dekoracija

Tehnike izrada dekoracija na stijenama u grobnicama bazirane su najčešće na brižljivo obrađenim površinama, koristeći specijalne mase, uglavnom na bazi gipsa, brušenjem ili reljefnim oblikovanjem. Ove mase koristile su se u različite svrhe: njima su se izravnavale površine na kojima će se slikati, ali, često se ovim masama dodatno oblikovala i kamena skulptura6 ili reljef.

4 Horst Waldemar JANSON, Anthony F. Janson : ISTORIJA UMJETNOSTI dopunjeno izdanje , Novi Sad 2006/ EGIPAT primarni izvori /str. 212..... 5 Sir Leonard Woolley: The Beginings of Civilization, London, 1963. 6 Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / s. 58.



8

SVOJSTVA MODELARSKOG GIPSA: kod očvršćivanja dolazi do povećanja volumena 1 %, što je prednost kod preciznosti odljevaka;

prisutnost vode smanjuje čvrstoću i otpornost na pritisak ( jer kristali počinju kliziti); polarne otopine , u koje spada i voda, su rizične , za razliku od nepolarnih, kod kojih nema reakcije ( prisutnost amonijaka smanjuje konzistenciju gipsa jer se formira amonium sulfat koji je jako topljiv

( ako je stupanj vlažnosti manji od 50% a temperatura viša od 40ºC, tada je gips rezistentan; zato su dobro očuvane egipatske zidne slike). Već smo napomenuli da se egipatska umjetnost secco slikanja na stijenama grobnih komora u piramidama, ne razlikuju bitno od tradicionalnog afričkog slikarstva. U pitanju je urezivanje i poliranje stijena i koloriranje vodenim bojama . Ako su u pitanju „SLIKE” – one su rađene očito nekim vezivom na suhoj stijeni: Danas se u Muzeju, u Kairu nalazi kolorirani zidni bareljef, pronađen u grobnici iz vremena Narmerova nasljednika, oko 2.500 prije n. e.: ←2/ 8. SAQQARAH: Trojica slugu nose hranu i životinje

Bareljef je bogato ornamentiran i znalački modeliran: Na udubljenoj hladno-crnoj pozadini ističu se figure u crveno-smeđoj boji i svijetli detalji u zlatnim oker bojama; urezana materijalizacija , kontrastno kolorirana, stilizirana je u ornament. Figure su smeđe ali odjeća bijela. Horizontalnu kompoziciju potencira topla crvena traka obrubljena plavo-crnim konturama… Tipičan obojeni reljef prisutan je i u kasnijim tisućljećima:

2/ 9. TEBE: Scena kraljevog rođenja, detalj: Glava kraljice AHMÈS→

bareljef iz grobnice Hatscepsout u Deir el Bahari ; oko 1500←/ Zanimljivo je da ne postoji kronološki red u samom kvalitetu kao i načinu izrade zidnih dekoracija; paralelno se susrećemo sa različitim metodama rada zidnih dekoracija: - SLIKARSKI PRISTUP: izuzetna tehnološka i stilska realizacija (slikano kistom, bez urezivanja i brušenja na izuzetno glatkom gipsanom sloju), kako u vrijeme najstarijih dinastija (Meidoum), tako i u vrijeme kraljice Nefertari, hiljadu godina kasnije; u vrijeme NOVOG CARSTVA, nakon protjerivanja Hiksa ( naroda indo-azijskog porijekla) kada je zemlja opet ujedinjena a granice proširene na istok, Palestinu i Siriju ( TEBA nasuprot i LUKSOR ). Evidentno je formiranje savitljive i slobodno interpretirane linije, nova neshvatljiva sloboda u tretiranju oblika. To se nastavlja i u doba kratke vladavine Tutankhamona (slučajnost da je ova grobnica ostala netaknuta omogućila je da se temeljitije prouče oblici stila Akenatonovog doba, naročito u sceni koja prikazuje dotad neviđeni dinamizam lova ( Tutankhamon u lovu, s obojenog sanduka nađenog u kraljevom grobu; oko 1360 pr. n. e.) što će imati velikog utjecaja na iluminacije islamskih umjetnika u mamelučkom Egiptu XII i XIII vijeka n. e. ;



9

- SPONTANI STIL: slikarije rađene direktno na torchis; ( u slikanom sloju se tada primjećuje sjeckana slama). - PLITKI RELJEF: tehnika koloriranog bareljefa je također evidentna u kontinuitetu više od dva milenija: Na sljedećim primjerima možemo komparirati ova tri stila:

2/ 10. detalj Kraljica Nefertari→ Grobnica kraljice Nefertari, Thebe (oko 1298-1235←)

- SLIKARSKI PRISTUP: izuzetna tehnološka i stilska realizacija (slikano kistom, bez urezivanja i brušenja na izuzetno glatkom gipsanom sloju). Neponovljiva tehnička i stilistička razina, bijela glatka pozadina, suptilni detalji ( materijalizacija kao ornament), sa slikovitim bijelom koprenom preko ramena sa smeđim linearnim pod

slikanjem. Pretpostavlja se da su Egipćani štitili svoje zidne slike rađene vezivom od gume, tutkala ili jajeta, dodatnim voštanim prevlakama; koristili su općenito čuveni pčelinji vosak iz Sudana rastopljen u destiliranom terpentinskom ulju iz Sirije; analizom je utvrđena prisutnost voska kao veziva nekih boja kod zidnog slikarstva, na primjer , malahita ( prirodni polu dragi kamen; ali, već Plinius opisuje i kemijski način proizvodnje – djelovanjem octa na bakar), kao i kod nekih boja na skulpturama. Zidno slikarstvo u Thebama također sadrži vosak. Kao dokument tehnoloških metoda onoga vremena u egipatskim grobnicama pronađeni su i lončići sa otopljenim voskom...

2/ 11 . Udovica tuguje→ Grob Nebamona i Ipouky ; Thebe (1350-1300←)

- SPONTANI STIL: slikarije rađene direktno na torchis ( te se u slikanom sloju primjećuje sjeckana slama). Preko torchisa je nanesena samo gusta, pastozna polu prekrivna boja, kroz koju se vide djelići sjeckane slame. Zatim je na tu „imprimaturu” slikano.

←2/12. detalj: Stado prolazi kroz plićak ; Saqqarah:(oko 2.500←) krečnjak - PLITKI RELJEF: tehnika koloriranog bareljefa je također evidentna u kontinuitetu više od dva milenija. Boja je samo dopuna reljefu i skulpturi; o tome, kako se dopunjuju slikani i reljefni elementi ukazuje oslikavanje ljudskih i životinjskih nogu u plićaku: voda je stilizirana „cik- cak” urezima u kamen dok su noge samo naslikane... PLITKI RELJEF: tehnika koloriranog bareljefa postiže savršenstvo :

2/ 13 . Obojeni reljef: Stela princeze Néfertiabet→ Pariz, Le Museé du Louvre, obojeni bareljef ( krečnjak; značaj boje je sekundaran) oko 2575 ←/,

37,5 x 52,5 cm.



10

2.2.3. Štuk, torchis, „gesso grosso“, badigeon… U prvi pristup , takozvani slikarski pristup možemo uvrstiti i RELJEFNE DEKORACIJE - ŠTUK. Termin ŠTUK već u najstarijim vremenima označava masu od pečenog gipsa sa finim kamenim prahom kao punilom – i toplim pigmentima. Naime, već u Egiptu je crtež graviran direktno na uglačani, eventualno plombirani zid, ili je graviran u žbuku od mulja, ili u tako zvani7 TORCHIS – žbuka od ilovače, blata i slame (takav je bio i arhaični građevinski materijal : blato sa puno gline, pomiješano sa slamom i gnojivom); preko torchisa je najčešće dolazio sloj finog štuka – pečenog gipsa sa finim kamenim prahom kao punilom – i toplim pigmentima. Imajući u vidu da se u Egiptu koristili niz veziva za secco slikanje, možemo pretpostaviti, da su već tada koristili za štukaturnu masu - kombinaciju, koja je pored pečenog gipsa i punila sadržavala i neko dodatno vezivo, koje je masu činilo dodatno elastičnom i trajnom; postoji, istina, razlika između štukaturne mase i pastozne preparacije, ali je često minimalna: - pastozna preparacija ( ona koju su od davnina koristili kod pripremanja prenosivih slika na drvetu) sadrži punilo ( neku kredu, glinu, prirodni gips) i vezivo ( najčešće tutkalo, ili mješavinu tutkala i masnoća ; dakle, osnova koju kasnije u zapadnoj civilizaciji Cennini naziva gesso grosso i gesso sottile; u ovu grupu spada i engleski gessopainting8); za oko jedan kg mase potrebno 0,5 kg bijelila, 0,25 kg tutkala, 0,12 kg smole i 60 g lanenog ulja ( ulje se dodaje u gustu masu i tek nakon emulgiranja razrjeđuje prema potrebi; - štukaturna masa sadrži pečeni gips9, punilo ( fini mramorni prah, kredu, glinu, pijesak) i dodatne mješavine veziva; tako znamo, da srednjevjekovne preparacije često sadrže mješavinu veziva na bazi krečnog kazeina i tutkala. Prof. Mora napominje, da smjesa gipsa i vode slabo prianja za kamen ili drvo ali zato prianjanju potpomaže prisutnost oksidiranog željeza ( odgovarajuća armatura); za ubrzavanje otvrdnjavanja preporučuje se dodatak sulfata potaše, alauna, bisulfita aluminijuma i potaše ( ove supstance sprječavaju topivost) , a za osporavanje očvršćivanja – dodavanje raznih organskih koloida ( želatina, amidoni, kazeinati), kao i cinkov sulfat; ←2/ 14. Srednja država: Nosačica kofera ( kariatida) Egipat, Srednja država: Louvre; X-XI dinastija; 2.000←/; visina: 1.03 m; drvena skulptura sa obojenom štukaturom… Ako je nosilac od kamene stijene, fino polirane i sastavljene, može se izravnati sa tankim slojem gipsa,

materijala poznatog već nakon prahistorijskog vremena : prirodni gips se pekao na 130 º C ( o čemu referira Lucas A.), a zatim mu se dodavalo punilo ( kasnije često i određene supstance koje su uticale na bolju kvalitetu mase ( bolje prianjanje, elastičnost, mogućnost poliranja i slično). Ove mase koristile su se u različite svrhe: njima su se izravnavale površine na kojima će se slikati, ali, često se ovim masama dodatno oblikovala i kamena skulptura ili reljef. Kao što smo već zaključili u više navrata - egipatski umjetnik radi istim postupkom na zidu, kao i na drvenoj ploči, štuku, kamenu, čak i papirusu ili slonovači. Razlika je svakako u samom nositelju ( koji je adaptiran na upijanje vodene boje). Na drvenoj škrinji iz Tutankamonovog groba nalazi se bogata figuralna dekoracija :

2/ 15. Slika na drvenoj ploči : Iz bitke i lova→

7 Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 23-28. 8 Desaint's Pate anglaise ( English Ground; Desaint: Vol.III/ str. 189). 9 Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / s. 55).



11

Ako je nosilac od kamene stijene, fino polirane i sastavljene, može se izravnati sa tankim slojem gipsa, materijala poznatog već nakon prahistorijskog vremena : prirodni gips se pekao na 130 º C ( o čemu referira Lucas A.), a zatim mu se dodavalo punilo ( kasnije često i određene supstance koje su uticale na bolju kvalitetu mase ( bolje prianjanje, elastičnost, mogućnost poliranja i slično). Ove mase koristile su se u različite svrhe: njima su se izravnavale površine na kojima će se slikati, ali, često se ovim masama dodatno oblikovala i kamena skulptura ili reljef. Ovaj crtež ukazuje na brižljivo iscrtavanje, čak i izvjesnu narativnost u pokretima životinja, ali uz poštovanje plošnosti, načina koloriranja i bogatih ornamentalnih segmenata: konturni crtež izrađen je finim kistom i tušem na izglađenoj ploči prepariranoj nekom klasičnom osnovom ( sličnom kao gesso sottile; zatim su neke oivičene plohe obojene različitim bojama; pored crne i zelene frite na bazi bakra ( egipatska plava), prisutan je i pokrivajući oker i pečena smeđe-crvena zemlja, kao i cinober, a ponekad i bijela od kreča (kalcijum karbonat) ili olovna bijela… Kao vezivo Egipćani su koristili gumiarabiku i tragant gumu sa vodom, ili tutkalo; pretpostavlja se da su koristili i jaje…Nije isključeno da su različita veziva bila korištena za različite boje; boje su se pripremale mljevenjem u avanu, miješale sa vezivom ( za svaku boju je bio pripremljen poseban kist - raščupana stabljika). Često je na kraju sve ponovo pojačano konturama. Egipatski umjetnik radi , dakle, istim postupkom na papirusu, kao i na zidu, slonovači, „kartonaži”, ili drvetu. Slično je slikana i dekoracija u grobnici kraljice Nefertari kao i kovčezi za mumije izrađeni od platnom armiranog gipsa.

Dakle, Egipćani su za svoje dekoracije na različitim podlogama koristili sličnu tehniku slikanja vodenim ili emulzijskim bojama – pigmentima vezanim gumom, tutkalom ili jajetom… Pretpostavlja se da su Egipćani štitili svoje zidne slike rađene vezivom od gume, tutkala ili jajeta, dodatnim voštanim prevlakama; koristili su općenito čuveni pčelinji vosak iz Sudana rastopljen u destiliranom terpentinskom ulju iz Sirije; analizom je utvrđeno prisutnost voska kao veziva nekih boja kod zidnog slikarstva, na primjer , malahita ( prirodni polu dragi kamen; ali, već Plinius opisuje i kemijski način proizvodnje – djelovanjem octa na bakar), kao i kod nekih boja na skulpturama. Zidno slikarstvo u Thebama također sadrži vosak. Kao dokument tehnoloških metoda onoga vremena u egipatskim grobnicama pronađeni su i lončići sa otopljenim voskom...

←2/ 16. ZIDNA SLIKA: Kraljica Nefertari grobnica kraljice Nefertari, Thebe; oko 1298-1235←/; izuzetna tehnološka i stilska realizacija (slikano kistom, bez urezivanja i brušenja na izuzetno glatkom gipsanom sloju); neponovljiva tehnička i stilistička razina, bijela glatka pozadina, suptilni detalji ( materijalizacija kao ornament), sa slikovitom bijelom koprenom preko ramena sa smeđim linearnim pod slikanjem;



12

2/ 17. Ukrašeni kovčeg za mumiju: oslikana „kartonaža” → Paris , Louvre; 800 ←/; slikano kistom i vodenim bojama; kovčeg je bogato ukrašen slikanim ornamentima i raznim motivima i izvana

i iznutra; ←2 / 18. Poprsje princa Ank-hafa u njegovom grobu u Gizama grob u Gizama; stara država; IV dinastija; 2.550-2.500←/; princ je bio Keopsov zet ; očita je želja da se postigne narativnost: umjetniku je pošlo za rukom da kanoniziranu idealnu figuru pretvori u vjeran i istinit portret; na ovu „istinitost” sigurno je uticala i mogućnost da grubo klesani kamen dodatno oblikuje mekim štukom ; TEHNIKA: klesani krečnjak, dodatno modeliran gipsanom prevlakom;

←2/ 19. Slika na štuku: grožđe Tebe; na plafonu; 1448 - 1422←/; TEMA: kao da je želio da prirodna stijena urezanog plafona djeluje kao živa „pergola...” ; ( Caveau de Sennefer. Bio je gradonačelnik za vrijeme Amenofisa II). TEHNIKA: klesani krečnjak, modeliran gipsanim štukom biserno sive boje; svježina slikanja u tri faze, na glatkoj površini štuka: najprije vitice, zatim forme cijelih grozdova i listova, a prijeko formiranje pojedinih jagoda jednim dodirom kista i tamnije plave boje, dok kod listova dijeli prvobitnu formu kruga uzdizanjem sa bisernom bojom fonda; U zidnom slikarstvu ima primjera kada je slikano direktno na torchis, tako da su u slikanom sloju vidljivi komadići slame ...Ali, to je već drugi pristup – takozvani spontani stil. Na slijedećoj zidnoj slici( oko 1.200←) evidentne su izuzetno svijetle i žive boje ( što nije rijedak slučaj): na zidnim slikama iz ciklusa Grob Ipy - nema urezivanja ni reljefa.

←2/ 20. Ribarska barka Ponekad je u to vrijeme osnova manje brižljivo pripremana – često preko „arriccia” (mulja sa sjeckanom slamom) nema drugog sloja „intonaca” – izravnavanja modelarskim gipsom. Umjesto toga koriste premazivanje gustom bijelom, žutom ili plavo-sivom bojom (oblaganje zidova ili prirodnih stijena) žbukom često više nalik pastoznom premazivanju što je Mora precizirao kao BADIGEON. BADIGEON je, prema Mori, tanka preparacija na bazi kreča, gipsa ili gline, nanošena kistom, u cilju da primi slikani sloj ( od sastava ove preparacije zavisiti će, da li je u pitanju buon fresco ili secco tehniko ( ako premaz sadrži gašeni kreč, on može da prihvati pigmente bez dodatnog veziva). U kasnijem periodu, pogotovo u vrijeme baroka, koristi se za premaz, koji sadrži kreč specifičan termin , različit u pojedinim zemljama: Tünche-Kalktünche (nj.), Whitewash Limewash (engl.), scialbatura (ital.). Boje su svjetlije i življe. Ono što ističe ove slike jeste virtuoznost u potezima, žive boje i slikovitost ( na nekim plohama je korišten žuti ili bijeli fond); Iako je priprema podloge različita - slikanje je izvođeno uvijek secco tehnikom - temperom, odnosno vodenim vezivom na bazi gume ili tutkala ( ponekad su različita veziva bila korištena za različite boje. Pigmenti egipatskih slika bili su, prije svega, okeri, čađavo crna, bijela od kreča ( kalcijum karbonat), a za plavu i zelenu jedna frita na bazi bakra ( egipatska plava). Najčešće je nanošeno u više etapa...



13

Poznato je da se na sličan način oslikavaju i drvo i papirus i zid… Ipak, kada su u kasnijem periodu, u pitanju funeralni portreti, javlja se kao vezivo i vosak:

2/ 21. Egipatska stela; oslikano drvo: Stèle de Tapéxet→

Pariz, Louvre; 900 - 800 ←/; 31 x 19 cm; slikanje na prepariranoj ploči;

←2/ 22. Funeralni portret; oslikano drvo: enkaustika Pariz, Louvre; II. do III. stoljeće /→ ; slikanje vrućim voskom

Postojanje veze sa Mezopotamijom , potvrđeno je i tipičnim keramičkim oblicima , na koje nailazimo i u Egiptu ( primjer egipatske fajanse lijevo )… ←2/ 23. Egipatska fajansa: fragment Louvre; dio pločice iz palače Amarna; vrijeme Amenofisa; 1400 ←/; 11 x 11,5 cm; fajansa ( slikanje emajlnim bojama na specijalnoj glini sa primjesama krečnjaka, uz pečenje na 800 °C);

2.2.4. Utjecaj kretskih majstora na pojavu al fresco slikanja u vrijeme Nove države

Iako su već u najranijim vremenima postojale veze sa Mezopotamijom, tehniku fresco slikanja upoznaju Egipćani tek u vrijeme Nove države, kada Amenhotep III želi oslikani pod te poziva slikare iz Krete, koji svoj zanat kasnije prenose i u Grčku. Naime, za razliku od Egipta, gdje prevladava secco tehnika , u zemljama Male Azije na tradiciju fresco slikanja nailazimo već u petom tisućljeću . Podsjetimo se još jednom na zidne slike u Çatal-Hüyüku u Anadoliji, otkrivene nedavno:

1/ 24. Çatal-Hüyük: Prizori ritualnog plesa ; detalj originala→ prizori ritualnog plesa ; na prikazanoj rekonstrukciji je igra lovaca; „PRAVA FRESKA” kasnije nazvana buon fresco ;



14

BUON FRESCO je zidna slikarska tehnika izvođena na svježi zid u krečni malter na način da su pigmenti nanošeni sa čistom vodom, ili eventualno sa krečnim mlijekom, te fiksirani na intonaco ili badigeon de chaux – krečni premaz i učvršćeni tzv. karbonatizacijom kalcijevog hidrata iz intonaca; još preciznija terminologija navodi „pravu fresku“ kao fresque pure – čista freska, ili la fresque à la chaux – svježe slikanje u kreč. možda je prirodno nalazište mulja sa većom količinom krečnjaka, kao i praiskonska iskustva iz oblasti pečenja lončarije u ovom gorskom području - području značajnih otkrića vezanih za obradu metala - uticalo na pojavu buon fresca u primitivnom vidu; PEČENI KREČ , kako smatraju mnogi istraživači, nalazi se već u kamenom zidu u JERIHU: u ovoj oazi u Jordanu. Naime , tu se nalazi najstariji kameni zid iz 9.000 ←/. Na istom mjestu je, iz vremena 7.000 ←/ nalaze se ostaci kvadratnih kompleksnih građevina, zidova nabačenih vapnenčevom žbukom i ponekad, čak i obojenih ( jedna od kuća, kako izgleda, imala je čak i nešto slično kućnom oltaru sa kultnim kamenom na postamentu u udubljenju zida...) Dakle, sa sigurnošću možemo reći, da je Mala Azija, kao i područje, koje uključuje Mezopotamiju kolijevka umjetnosti fresko slikarstva, iako zidna slika u Máriju spada u grupu takozvanog SECCO zidnog slikanja. Ali, i ovdje je prisutno samo urezivanje crteža u svježu žbuku, kada nije urezano direktno u stijenu. Zna se da iz Male Azije frescoslikari putuju na Kretu : pomogli su u projektiranju i gradnji Minosove palače i na kraju je i dekorirali. U Knossosu su prave freske slikane na žbuci od kreča, pijeska i komadića razbijene cigle, a ponekad i fragmenata stare freske; ali, ima i mjesta slikanih al secco Da ima u Knososu i al secco slikanja, smatrao je Eibner; problem identifikacije fresko-slikanja je u činjenici da slikari nakon fresko slikanja često korigiraju

slike al secco te je toliko teže utvrditi egzaktne činjenice. Kasnije kretski fresco slikari putuju u Egipat, gdje u to vrijeme cvijeta umjetnost secco slikanja… Da li su Krečani naslikali i cvjetne motive u Tebama ?

2/ 25. Ramosove grobnice; Tebe: Bazen u vrtu, fragment→ British Museum, London ; oko 1.400 ←; da li je u pitanju i nova tehnika, pristigla

posredovanjem Krečana ? Umjetnost secco slikanja dominira očito i nakon njihovog dolaska: grobnica kraljice Nefertari, Thebe; oko 1298-1235←/; SLIKARSKI PRISTUP: izuzetna tehnološka i stilska realizacija (slikano kistom, bez urezivanja i brušenja na izuzetno glatkom gipsanom sloju); neponovljiva tehnička i stilistička razina, bijela glatka pozadina, suptilni detalji ( materijalizacija kao ornament), sa slikovitom bijelom koprenom preko ramena sa smeđim linearnim pod slikanjem; preciznost, kojom je izvedena ova slika bila bi nemoguća u tehnici al fresco , gdje je potrebna izvjesna brzina…

←2/ 26. ZIDNA SLIKA: Kraljica Nefertari Tek će se u vrijeme helenizma Egipat „osloboditi“ svojih tradicionalnih zanatskih dogmi.



15

2.3. Ključne stečevine, spoznaje, i saznanja o egipatskoj zidnoj tehnici

Itetin grob: Meidounske guske 2.3.1. uvodne napomene

2.3.2. princip gradnje 2.3.3. instrumentacija

2.3.1. uvodne napomene

Zidna secco tehnika koja je perfektuirana u velikim agrarnim civilizacijama, gdje riječni mulj daje primarne materije za podlogu, iznenađuje svojom ljepotom… Na frizu Meidoumske guske , pored vrhunskog kreativnog umijeća , sinteze narativnosti i apstraktne stilizacije , evidentno je i izuzetno zanatsko iskustvo: motiv predstavlja dio prikaza lova na ptice… Slika je izvedena na tankom sloju od pijeska i izbijeljene gline i ukrašavala je hodnik sazidan od nepečene gline :

2/ 27. Meidoumske guske; █ zidni friz iz Itetinog

groba, detalj→ DATACIJA: oko 2620 ←/; DIMENZIJE: visina pojasa : 28 cm, ukupna dužina 1,72 m; ukupno šest guska MJESTO: danas: Muzej, Kairo; TEHNIKA: iako je u pitanju tek vrijeme četvrte dinastije, pred nama je tehničko i stilističko dostignuće…



16

2.3.2. princip gradnje princip gradnje zasnivao se na sljedećim fazama gradnje:

2.3.2.1. pripremni radovi 2.3.2.2. nosilac

2.3.2.3. iscrtavanje 2.3.2.4. pod slikanje

2.3.2.5. slikanje 2.3.2.6. verniranje

2.3.2.1. pripremni radovi █ prije slikanja često su motivi skicirani na krhotinama kamenih ploča; ponekad su to skice, na kojima se tek traži konačna forma... ( svi navodi koji se odnose na izabrani primjer analize, kao ključni moment, označeni su posebnom oznakom █ ). ■ promotriti ćemo samo nekoliko primjera: ( svi primjeri, koji su navedeni kao analogije izabranom ključnom primjeru, označeni su posebnom oznakom ■) . ←2/ 28. ■ Skica: Tugujuće djevojke u grobu Horemheb (1422-1411←), Grob Horemheb, Tebe (oko 1420←) visina: 0,24; širina: 0,35m (komad) - SPONTANI PRISTUP: vitalna skica crveno-smeđom bojom, spontanija od završenih radova; geste su monotone jer takve moraju biti; u donjem dijelu se

vidi grublji malter, ali i na njemu je skica... ima poteza koji su ponovljeni, korigirani, ... Arpag10 je zapisao: toliko ekspresija sa tako malo linija !

2/ 29. ■ Minijatura: Akrobatska plesačica→

komad ploče od krečnjaka (ostrokona, jeftinog materijala na kojem su i pisali, pravili obračune...) ; visina: 10,5 cm, širina 16,8 cm (možda iz ruševina Deir el-Medineja; oko 1300←); danas: Muzeo Egizio, Torino

- SPONTANI STIL: mnogi smatraju da je u pitanju mala studija „za svoju dušu”...

10 Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 101



17

←2/ 30. ■ Priprema za reljef: Princeza kod ručka Tell-el-Amarna:(oko 1.365-1348←) krečnjak, visina 23 cm - ISCRTAVANJE NA FINOM obrušenom kamenu, precizno definirani svi budući dekorativni detalji; sve je izuzetno narativno, a ipak monumentalno; studiozan analitički crtež (da li je ovo vidio Picasso?); očito je pripremljeno za bareljef ali je ostalo nedovršeno;

2/ 31. ■ Priprema na kamenu : Skica borbe bikova →

oko 1.300-1200←) d. New York

2.3.2.2. nosilac: po općem mišljenju prvi materijal koji je ljudima služio za pisanje bio je pijesak ili usitnjena zemlja po kojoj se pisalo prstom ili štapićem…; površina sa pijeskom ili usitnjenom zemljom mora je biti na neki način omeđena ( Grci i Rimljani su koristili oivičene podloge od drveta ili od bakarnog lima…). █ nosilac preliminarnih skica su bile već spominjane prenosive kamene pločice i ploče, često brižljivo obrađene, što je bio uobičajeni nosilac i u kasnijem grčkom slikarstvu...



18

sam način pripreme podloge za sliku zavisi od vrste zida; █ ako je u pitanju stijena u kojoj je udubljen grob, zanatlija brižljivo zaglađuje njenu površinu,...

osnova: TORCHIS eventualne rupe i pukotine ispunjava gipsom, štukom ili nanosi deblji sloj torchisa ; - crtež je graviran direktno na uglačani, eventualno „plombirani“ zid, ili je graviran u žbuke od mulja, ili u takozvani11 TORCHIS – žbuka od ilovače, blata i slame (takav je bio i arhaični građevinski materijal : blato sa puno gline, pomiješano sa slamom i gnojivom); gline su alumo slikati sa primjesama željeza, alkalnih metala i drugih primjesa; po strukturi su kristali finog zrna, veličine 2-4 mikrona, poredani u pločice, gdje se naizmjenično redaju one silikatne ( tetraedri) i aluminatne ( oktaedri); sadrže hidroksilne grupe koje utječu na negativni naboj ali mogu primiti i pozitivne ione ( katione Ca++, Mg++, NH4+, Na+); vrste glina zavise od rasporeda silikata i aluminata ( raspored je različit kod kaolinita, haloizira, montmorilonita, ilita, i dr.; identificirati se može jedino pod specijalnim elektronskim mikroskopom ); plastičnost se javlja ...kada se voda infiltrira među pločice, inicira klizanje ( voda je dipolarna, dakle sadrži i negativni i pozitivni naboj, provocira bubrenje ); ipak, kod velike količine vode glina se potpuno dezintegrira, a u suhoj atmosferi očvrsne ( ipak, voda se teško eliminira u potpunosti; zato nepečena glina zadržava vlagu konstantno); preko torchisa je najčešće dolazio sloj finog štuka – pečenog gipsa sa finim kamenim prahom kao punilom – i toplim pigmentima; ima primjera kada je slikano direktno na torchis tako da su u slikanom sloju vidljivi komadići slame ... mulj iz Nila sadrži mješavinu pijeska, gline uz primjese i prirodnog kalcijum karbonata i gipsa; ova izuzetno kvalitetna mješavina prirodne gline i krečnjaka, nataloženog u podnožju brežuljaka, i danas se još koristi pod imenom HIB 12; adaptacija zidnih površina za slikanja bila je različita, što je zavisilo od tipa stijene, odnosno zida; ako je nosilac od kamene stijene, fino polirane i sastavljene, može se izravnati sa tankim slojem gipsa, materijala poznatog već nakon prahistorijskog vremena : prirodni gips13 se pekao na 130 º C ( o čemu referira Lucas A.); SELENIT ili gipsani kamen CaSO4 + 2H2O sadrži 20,92% vode; u prirodi se nalazi u velikim tabličastim kristalima, prozirnim kao staklo ili u formi kompaktnih mikro kristalnih agregata kao pravog gipsanog kamena; ANHIDRID II ili kalcijum sulfat anhidrid je kompaktne strukture, kristalne ili saharoidne i nalazi se u prirodi u vlažnom okruženju te polako apsorbira vodu i transformira se u selenit uz povećanje volumena; pečenjem gipsa dobivaju se modifikacije – zavisno od temperature i vremena pečenja: tipovi:

11 Arpag Mekhitarian: LA PEINTURE EGYPTIENNE , Genève, 1954 / str. 23-28. 12 Lucas A.: Ancient Egyptian Materials and Industries / Edward Arnold Publ.Ltd, London, 1962/ str. 76 13 Paolo et Laura Mora: La Conservation des Peintures murales , Bologna, 1977 / s. 48.



19

- hemihidrat α i β; CaSO4 i ½ H2O ( u ovu grupu spadaju modelarski gips i dentistički, koji je pečen na nižoj temperaturi i sporije učvršćava; hemihidrat α je modelarski a hemihidrat β i koristi se kao punilo),

- anhidrid (bez vode) i to: anhidrid III (topiv u hemihidratu α i β; sporije očvrsne, pogodan u građevinarstvu), anhidrid II (netopiv; zvan i gesso stracotto ili gesso a morte ; supstrat), te anhidrid I (netopiv, dobiven na visokoj temperaturu

- hidrolitski gips : CaSO4 x yCaO (bazičnu sulfat); koristi se za popločavanje ( peče se na visokoj temperaturi – kao cement i ma veliku čvrstoću i otpornost); - Keene gips ... takozvani . gipsani cement koji se dobiva dvostrukim pečenjem ( najprije postaje hemihidrat a zatim mu se kod drugog pečenja doda alauna ili

boraksa i peče na 900 º C; koristi se za imitacije mramora). Ovaj pečeni gips se razlikovao od našeg modelarskog gipsa ( od čistog kalcijum sulfata); Lucas navodi da su koristili prirodnu mješavinu ( ili su namjerno miješali u određenom omjeru) u kojoj je pored kalcijum sulfata bilo i kalcijum karbonata); prilikom pečenja uspostavlja se mogućnost vezivanja ili putem pečenog kreča ili pečenog gipsa ; važno je da u smjesi ima barem 20 % jedne od ovih komponenti; druga komponenta je imala funkciju punila – inertnog materijala; obično je pečeni gips komponenta koja veže, iako je često pečeno sve zajedno, kao mješavina ( o datumu, kada se u Egiptu počeo kao vezivo koristiti pečeni gips postoje podijeljena mišljenja ( Eibner ↔ Lucas); suprotno, ako je nosilac neravan, zidan nejednako ( što je često slučaj u grobnicama Novog Empira), potrebno je najprije primarno izravnavanje sa jednim slojem žbuke od riječnog gliba homogeno izmiješanog sa sjeckanom slamom ( arhaičnog arriccia), preko kojeg zatim dolazi, kao drugi sloj spomenuti (pečeni) modelarski gips (kao arhaični intonaco u debljini oko 2 mm); 2.3.2.3. iscrtavanje █ nakon pripreme podloge slikar hrabro crta i izrezuje crtež ( ponekad i brusi plitki reljef); naime, na brižljivo pripremljen zid slikar motiv crta kistom ili pomoću konopca potopljenog u crvenu boju i utisnutog horizontalno, kako bi razdijelio pojedine pojaseve motiva, ponekad čak napravio mrežu – vertikalno i horizontalno i tako definirao mjere za figure i hijeroglife; preliminarni crtež je također izvođen crvenom bojom a zatim i akcentiran, dodatno ojačan, ako treba i sa korekturama crnom bojom; na sljedećem primjeru evidentno je plastično oblikovanje brušenjem, a zatim fino bojenje:

2/ 32. ■ Obojeni bareljef u krečnjaku→ Pariz, Louvre, oko 2575←/; 37,5 x 52,5 cm;



20

2.3.2.4. pod slikanje █ na precizan crtež, ponegdje urezan, nanose se nijanse zemljanih tonova od crnih, sivih, smeđih i oker…

2.3.2.5. slikanje █ koloriranje; uz višekratno vračanje na same konture, kao i grafizam... kako navodi Arpag Mekhitarian14...

...pigmenti su razmućeni sa vodom sa malo gume ( sama slikarija je često i gravirana, a ponekada je prisutan i bareljef )

slikano je na štuku – malteru od gipsa i finog kamenog praha kao punila – idealne apsorpcije za ove „akvarelne boje“... ←2/ 33. █ Meidoumske guske, makro detalj

u pojedinim „poljima” slika se - unošenjem detalja i dodavanjem linearnih kontura; prekrivanje bojom u više ili manje slojeva omogućavalo je prefinjenu igru, dodatno obogaćenu raznovrsnim prekrivanjem ponekad i grublje površine zida ( kao opus sectile u mozaiku →Esej VII);

slikanje se izvodi , odnosno kolorira , prema Mekhitarianu… … pigmentima razmućenim u vodi sa malo gume – transparentno ili prekrivajuće…

2/ 34. ■ Slike u grobu Nebamona: Vrt, flora i fauna→

14 Arpag Mekhitarian: La peinture égyptienne, SKIRA,1954.



21

istim načinom gradnje slikano je i na drvenim segmentima kao i na slonovači:

2/35. 1/36.

2/ 35. ■ Škrinja; slika na poklopcu: Toutankhamon se bori sa Azijatima; Kairo, Muzej; 1358-1350 ←/; 23 x 32 cm; 2/ 36. ■ Slonovača: Kraljevski par…Kairo, Muzej;31 x 21 cm; Tutankhamonov kovčežić ; oko 1350←/



22

2.3.2.6. verniranje:

█ pojedine partije su obogaćene nanošenjem voska i firnisa, operacijom koja je vršena na vruče jer su tada rjeđe koristili otapala, koja bi pretvorila ove materije u paste, odnosno lakove ( firnisi su na žalost ostarjeli i tako pomalo iskvarili boju a ponegdje i ugrozili slikani sloj do te mjere da je otpao); istina, znamo da su , prije svega vosak, koristili Egipćani i za balzamiranje, te se pretpostavlja da su sadržale i dodatak smola ( LIPOFILNE SMOLE - sandarak, ambru koriste već Feničani, kao i Egipćani…→ Sastav i svojstva: SMOLA kod bizantske ikone) i terpentinsko ulje iz Sirije...; pretpostavlja se da su Egipćani u zidnom slikarstvu koristili općenito pčelinji vosak iz Sudana, rastopljen u destiliranom ulju iz Sirije. Analizom je utvrđeno prisutnost voska kao veziva nekih boja kod zidnog slikarstva – na primjer MALAHITA , kao i nekih drugih boja na skulpturama.; zidno slikarstvo u Thebama ( Amenophis I, Amenophis II) također sadrži vosak; kao dokument tehnoloških metoda onog vremena u egipatskim grobnicama pronađeni su i lončići sa otopljenim voskom...

2.3.3. instrumentacija svaki likovni materijal je, u likovnom smislu - instrument, koji ima specifičnu vizualnu zvučnost, ili, drugim riječima - određena likovna instrumentacija … zajedno sa specifičnom organizacijom likovnih prvina - crte, boje i volumena , daje određenu originalnu zvučnost likovnog teksta, ili , kada je u pitanju konkretna materijalizacija ideje - daje smisao poesisa materijalnosti… u razmatranju instrumentacije kod magijskog slikarstva (→ Esej I ) , već smo elaborirali mnoge relevantne materijale, kao i alatke i pribor... zato ćemo navesti samo neke specifičnosti:

2.3.3. 1. boje 2.3.3. 2. veziva

2.3.3.3. alatke i pribor 2.3.3. 1. boje u primjeni boja nama bitnih novina: koriste već poznate pigmente, kao što su ugljena crna, žuti i crveni okeri, bijela od kreča, egipatska plava i malahit... zahvaljujući preciznoj analizi boja, izvršenoj u u Engleskoj (MJESTO: danas: British Museum ) ■ na slici iz groba Nebamona, iz vremena Novog imperija; XV st. ←/, potvrđuju činjenicu da su identične onima koje su koristili već mezopotamski majstori : PIGMENTI:

- ugljena crna (prirodna), - žuti i crveni oker (prirodni minerali – manganit, hematit, limonit...), - bijela od kreča ( mineral – kalcijum karbonat), i

bijela glina ( preciznije se naglašava već kod mezopotamskih slika, o čemu piše i Harun Yahya15te naglašava da se koristi … talk, mješavina baritai feldspata potaše, ili samo feldšpat potaše , ili ovaj feldspat sa biotitom… ), kao i

- gips - olovna bijela ( poznata Egipćanima, ali i Kinezima…; Vitruvius i Plinius opisuju i način proizvodnje ; koristila se i kao kozmetički puder; danas znamo koliko je otrovna!)

15 Harun Yahya ( L'age de pierre; Une invitation à la vérité un mensogne de l'histoire)



23

- egipatska plava ( proizvodili su je, iako tajna nije sasvim otkrivena- pečenjem pijeska, natrijevog sulfata i bakrenih opiljaka) i - malahit (bakarni mineral); ali, koristili su i - lapis lazuli ( mineral sa Istoka)...

simbolika boja: poznato je, da je u egipatskoj umjetnosti :

- crna – znak posmrtnog ponovnog rođenja i vječnog očuvanja ( boja smole kojom je natopljena mumija, boja bogova Anubisa i Mina ; Anubis uvodi mrtve u zagrobni svijet a Mina upravlja klijanjem i žetvama); koristili su crne od ugljena, čađi( atramentuma) ili škriljca ( pronalazak koštano crne se pripisuje tek Apelesu)

- ponekad je CRNI OZIRIS obojen zeleno, jer je to boja biljnog života, mladosti, zdravlja; zelena se proizvodila od bakra, kao i plava ( ali je plava bila bitno postojanija)

- koža boga zraka Amona obojena je čistom egipatskom plavom ; u grobnicama je nađena plava, toliko kvalitetna i nepromijenjena tokom 6000 godina, da iznenađuje;

- žutom, koja je zlato, obojen je put besmrtnika, - bijela boja je svečana i vesela (kao bijelu boju najčešće koriste gips; uzimajući u obzir da je vezan gumom, nije dolazilo do tamnjenja: ostaje idealno bijel

! ) - crvena je znak pogubne žestine ili čak izopačene zloće;

2/ 37. ■ Svečani nakit simboličnih boja…

2.3.3. 2. veziva pored već poznatih prirodnih supstanci koje su koristili već majstori Altamire , kao što su krv, bjelanjak, pljuvačka, masnoće, možda još uvijek i moždina, javljaju se i mješavine , kasnije nazvane tempere, kojima su vezane boje na suhom ožbukanom zidu to je već, kako bismo nazvali u naše vrijeme - peinture à sec /njem. Seccomalerei /ital. A secco /- secco slikanje - slikanje na suho uz dodatak veziva (drukčijeg od kreča), obično tradicionalnih veziva na bazi gume, tutkala, jaja, kazeina; ako je kazein u kombinaciji sa krečem tada je u pitanju specifična zidna tehnika...ali, koristili su već i prirodne emulzije ( jaje, mlijeko...; → 4. Leonardov Cenacolo , ad. 1.3.3.2. vezivo tempere) dakle, egipatska secco tehnika rađena je vezivom na bazi gume ili tutkala (dakle, mješavina pigmenata sa vodenim vezivom); nije isključeno da su različita veziva bila korištena za različite boje; u to vrijeme su već evidentni i firnis i vosak... pretpostavlja se da su stare civilizacije za svoje secco slikanje kao vezivo koristile mješavinu gume, mulja i pigmenata…; tako je slikana prelijepa Nefertari u svojoj grobnici u Luxoru.; plošni nanos boje oivičen preciznim konturama dominirao je i kasnije, stoljećima i u grčkom slikarstvu... dakle, dok se u tehnikama bojenja egipatskih skulptura koriste i lipofilna veziva ( smole, voskovi, mineralna i eterična ulja, bitumen,...), veziva egipatskih slikarskih boja ( za zid, kao i za papirus) spadaju u biljna (gume, biljni sokovi,...) i životinjska ( proteini - tutkalo):



24

VEZIVA egipatskih slikarskih boja:

GUMA ; egip. gemai ; koristila se već u starom Egiptu; hidrofilni koloidi...( → Sastav i svojstva: GUMA kod antičke skiagraphie → Esej IV); vjerojatno su Egipćani koristili one vrste guma, koje se nalaze na području njihovog okruženja, kao što su: - guma myrrhe ; grč. murr= gorak ; mira; mirta; izmirna; guma stepskog raslinja iz porodice balzam drva; koristila se kao vezivo boja, prije svega za balzamiranje i kao sredstvo protiv ugriza

zmija i škorpiona...; kasnije, u srednjem vijeku, pod utjecajem egipatskih cenobita - acacia gum; acacia gummiferra; guma od raznih vrsta tropskog bagrema, različitih svojstava ali sa zajedničkim svojstvom dobrog otapanja u vodi... - acacia Senegal; senegalska guma; slična gumi bagrema ali nije sasvim topiva... - acacia Vereck ; kordofanska guma; nazvana po pokrajini u Sudanu; sa najjačim svojstvom emulgatora... - aloe ; sok iz mesnatog lišća biljke iz grupe Liliaceae; spominje se i zajedno sa mirtom... - laudanum ; mrka ili crna masa iz grana i lišća biljke Cistus ; u Egiptu se koristila kao miris, nekada i za balzamiranje... - olibanum; tamjan ; iako spada u smole ima u svom sastavu i 30-40% gume i 4-7% eteričnih ulja... - tragant guma; porijeklom iz Grčke, krete, perzije, Male Azije (najbolja je iz Smirne) biljni sluz izlučen iz stabla tropskog drveća ( grupa Astragalus) nije potpuno reverzibilna (otapa se u alkoholu a

ne u vodi); zbog veće sluzavosti cijene je kao vezivo za pastel... TUTKALO, GLUTINSKO VEZIVO, spada u organska hidrofilna veziva životinjskog porijekla – postoje vjerodostojni podaci da je tutkalo bilo poznato u Egiptu još prije 3000 godina... ; tako A. Lucas, kemičar i suradnik Howard Carter prilikom istraživanja u Tut-Ench-Amun-grobnici naišao je na stari komad egipatskog tutkala iz XVIII dinastije, sličnog današnjem… spominje ga i Plinius kao i kasniji mnogi srednjevjekovni manuskripti... po kemijskom sastavu spada u proteine ( – grč.protos = prvi; jednostavne bjelančevine . dok su albuminska veziva proteidi Proteidi – složene bjelančevine, u kojima je protein vezan sa nekim drugim kemijskim spojevima – u slučaju jajeta i kazeina – sa fosforom i drugim primjesama ); glutin spada u grupu sklero-proteina ; ( lat. gluten = ljepilo koji nastaje kuhanjem životinjskih tkiva koja sadrže nerazgrađenu bjelančevinu KOLAGEN – grč. kolla = ljepilo +genere =tvoriti); kod proizvodnje je važno da se uklone masnoće, a zatim se prokuhava ( bolje indirektno, sa parom) i odvaja frakciono ( prva frakcija na 40ºC je prejaka za slikarstvo; najbolja je frakcija na 50 – 60 ºC) ; zatim dolazi filtriranje i sušenje u različitom obliku ( pločice, zrno, mljeveno,…). proces proizvodnje zavisio je od sirovina... sirovine za proizvodnju:

- sirove (neštavljene) kože, riblji mjehuri, - štavljene kože ( anorganskim štavom) - kosti ( prije kuhanja brušene i mljevene, a ponekad tretirane i kiselinama za odstranjivanje kalcija)



25

osnovna svojstva tutkala poznata već najstarijim civilizacijama , zasnivaju se na ljepljivosti, kao i netopljivosti u hladnoj vodi... VEZIVNA MOČ zavisi od temperature na kojoj se pripremalo (snaga raste do 45ºC, a zatim opet opada…); u hladnoj vodi je netopljivo ali jako nabubri. U toploj vodi se otapa i daje viskoznu tekućinu koja hlađenjem prelazi u gel…Ako je neutralno (riblja i koštana su često kisela,te je potrebna neutralizacija…) , dobro se podnosi sa svim supstancama sa kojima dolazi u dodir u procesu gradnje slike…

VEZIVA u tehnikama bojenja egipatskih skulptura: kombinacija voska, smola, ulja i otapala se u likovnim tehnikama koristila jako rano, prije svega kao sredstvo za zaštitu likovnog djela... ( vosak→sinajske ikone ; smole, otapala i ulja→bizantske ikone →Esej V); u literaturi se ova specifična tehnika zaštitnog karaktera, koja nije vezana samo za oblast slikarstva već prvenstveno za zidne dekoracije i mramorne statue, najčešće spominje pod imenom ganosis… ( →sinajske ikone→ Esej V );

2.3.3.3. alatke i pribor po općem mišljenju prvi materijal koji je ljudima služio za pisanje bio je pijesak ili usitnjena zemlja po kojoj se pisalo

- prstom ili - štapićem…taj materijal je morao biti prije upotrebe do neke mjere oblikovan, bar poravnan…

prilikom kreacije korišteni su već spomenuti najstariji alati, koje su koristili već pećinski slikari: tako su konture ojačane urezanim crtežom ( urezivali su

- dlijetima koja su za vrijeme rada i - brusili, ili su urezivali indirektno, - naporednim kuckanjem, crtkano – postepenim markiranjem dlijetima, dubljenjem - drvenim alatkama u naknadnim - brušenjem pijeskom, da dobiju brazde) ; ponekad su forme dorađivane i reljefnim brušenjem kontura ( kao kasnije u Egiptu); prekrivanje velikih ploha - puhanjem kroz tubu kao i nanošenjem pigmenta - kožnim tamponom na vlažnu površinu ;

- kistovi; slikaju i pomoću kistova načinjenih od pera ili od istanjenih prutića ; možda su kistovi već tada bili i od krzna ili dobiveni žvakanjem nekih biljaka - vjerojatno onu raščupanu stabljiku…; kasnije od vlakana palme, grančica smokve iskrzanih na jednom kraju…

- 2/ 38. █ Originalni kistovi ; oko 1450 ←/→

boje su se pripremale mljevenjem u

- avanu, miješale sa vezivom i ponekad stavljale na - paletu …

Documents

2.1. Egipatska secco manira · PDF filemoja statua presvučena je zlatom, odeća na njoj srebrna je... Njegovo veličanstvo tako je naredilo ... - borba za opstanak ( organizacija,