Erkin Işık | 1

Getting you there.

22 Aralık 2006

TBB TBB

MAKRO EKONOMİ MAKRO EKONOMİ

ALT ÇALIŞMA GRUBUALT ÇALIŞMA GRUBU

Erkin IşıkErkin Işık

Erkin Işık | 2

Getting you there.

ŞİRKETLER VE BİREYLERİN KUR RİSKİ

Kurumsal BankacılıkKüresel Piyasalar Ekonomik Araştırmalar & Strateji

Erkin Işık | 3

Önceki Çalışmalar

– Ağustos 2003’te, zamanın Merkez Bankası Başkanı Süreyya Serdengeçti, TBB’de yaptığı sunumda İMKB’de işlem gören şirketlerin bilançolarından hesaplanan toplam açık pozisyondan bahsetti. Bu çalışma, 2001 yılında gerçekleşen devalüasyona 8 milyar ABD Doları düzeyinde bir döviz açığı ile giren söz konusu kesimin, 2001 yılı sonunda bu açığı 6 mlr dolar seviyesine çekmelerine karşılık, 2002 yılından itibaren gelinen seviyeyi koruma ve uygun dönemlerde artırma yoluna gittiğini ortaya koyuyordu.

– Corporate Sector Debt Composition and Exchange Rate Balance Sheet Effect in Turkey; Mehtap Kesriyeli, Erdal Özmen, Serkan Yiğit, Kasım 2005.

– 28 Temmuz 2006 tarihinde yayınlanan üçüncü Enflasyon Raporunda ise açık pozisyondan çok, yükümlülükler içerisindeki yabancı para payı üzerinde durulmuştu.

– IMF’nin 10 Kasım 2006’da yayınladığı, üçüncü ve dördüncü gözden geçirme çalışmalarına yönelik raporunda, yukarıdaki bulguların yanında, firmaların döviz yükümlülükleri, döviz varlıkları ile birlikte değerlendirilmiş ve bu doğrultuda 2000-2005 dönemi için açık pozisyon tahmini yapılmıştı.

– TCMB tarafından yayınlanan üçüncü Finansal İstikrar Raporu’nda bu konuya ilişkin çok daha ayrıntılı bir çalışmaya yer verilmiştir. Şirketlerin yurtiçi döviz varlıklarında IMF’nin hesaba katmadığı döviz cinsi DİBS ve eurobondlar ile yurtdışında doğrudan sermaye yatırımları hesaba katılmıştır. Ayrıca TCMB, yukarıda Serdengeçti’nin 2003 yılındaki konuşmasında yer verdiği IMKB’de işlem gören şirketlerin toplam açık pozisyon hesaplamasına yeniden değinmiştir.

Erkin Işık | 4

Çalışma Özeti

– IMF ve TCMB’nin çalışmalarından da yararlanarak öncelikle şirketler kesiminin açık pozisyonunu 2002 sonundan 2006 yılının ikinci çeyreğine kadar uzanan bir dönem için hesapladık.

– Aynı hesaplamayı, gerekli bazı veriler o dönem için yayınlanmamış olsa da, bazı varsayımlarla 2000 yılına kadar geri götürebiliyoruz.

– Bunun yanında, özellikle KOBİ’ler açısından, sadece şirketlerin bilançosunda görülen pozisyonun resmi tam olarak göstermediğini düşünüyoruz. Bireyler tarafındaki yüksek döviz varlıklarını, tüzel kişilerin döviz açıkları ile birlikte değerlendirmenin, kur hareketlerinin ekonomi üzerindeki toplam etkisi açısından daha belirleyici olacağını düşünüyoruz.

– Başka bir deyişle, özellikle KOBİ’ler tarafında şirket sahiplerinin bireysel döviz pozisyonlarının, şirketlerdeki açığı dengeliyor olma ihtimalini gözardı etmemek gerekiyor.

– Eylül sonu itibari ile tüzel kişilerin DTH içerisindeki payı % 28.3 olmasına karşın, toplam DTH’ın % 53.4’lük kısmının 250 bin YTL’den fazla tutarlardan oluşması ve mevduat dağılımının yüksek bakiyeli mevduatta yoğunlaşması, bu şüpheyi desteklemektedir.

– Bu doğrultuda benzer şekilde gerçek kişilerin döviz pozisyonlarını da hesapladık ve şirketler kesiminin açıkları ile birlikte analiz ettik.

Erkin Işık | 5

Mevduat Dağılımı

On Bin YTLye Kadar

On Bin-Elli Bin YTL

Arası

Elli Bin-İkiyüzelli Bin

YTL Arası

İkiyüzelli Bin - Bir

Milyon YTL Arası

Bir Milyon YTL Üzeri

Toplam *

Yurt İçi Yerleşik

TASARRUF MEVDUATI 15,816 28,669 28,821 14,481 18,850 106,636RESMİ, TİC. VE DİĞER KUR. MEVDUATI 1,877 3,393 4,917 5,586 51,115 66,888DÖVİZ TEVDİAT HESABI 7,071 16,855 23,569 15,739 38,528 101,762KIYMETLİ MADEN DEPO HESAPLARI 2 7 23 33 217 282TOPLAM (1den 4 e) 24,766 48,923 57,329 35,840 108,709 275,568MUDİ SAYISI (BİN ADET) 68,240 2,211 652 83 15 69,591Yüzde Dağılımı

TASARRUF MEVDUATI 14.8% 26.9% 27.0% 13.6% 17.7% 100.0%TİCARİ VE DİĞER KURULUŞLAR MEVDUATI 2.8% 5.1% 7.4% 8.4% 76.4% 100.0%DÖVİZ TEVDİAT HESABI 6.9% 16.6% 23.2% 15.5% 37.9% 100.0%KIYMETLİ MADEN DEPO HESAPLARI 0.8% 2.5% 8.2% 11.7% 76.8% 100.0%TOPLAM (6 dan 9 a) 9.0% 17.8% 20.8% 13.0% 39.4% 100.0%MUDİ SAYISI (BİN ADET) 98.1% 3.2% 0.9% 0.1% 0.0% 100.0%

BANKACILIK SEKTÖRÜ MEVDUAT DAĞILIMI (EYLÜL 2006)

Erkin Işık | 6

Banka Dışı Kesimin Döviz Pozisyonlarındaki Gelişmeler

Banka Dışı Kesimin Döviz Pozisyonlarındaki Gelişmeler (Mn US$)

2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2 2004-2005 2005-2006Q2

Tüzel Kişilerin Net Yurtdışı Pozisyonu -19,717 -20,673 -25,121 -33,481 -37,637 -4,448 -12,516

Varlıklar 16,728 21,155 25,370 26,673 28,020 4,215 2,650

İhracat Alacakları 5,158 7,005 6,721 7,075 7,641 -284 920

Döviz varlıkları ve mevduatlar 11,414 14,000 18,296 19,233 20,012 4,296 1,716

Menkul Kıymet ve Para Piyasası 156 150 353 365 367 203 14

Yükümlülükler 36,445 41,828 50,491 60,154 65,657 8,663 15,166

İthalat Borçları 6,297 9,088 10,674 10,946 12,783 1,586 2,109

Krediler 30,148 32,740 39,817 49,208 52,874 7,077 13,057

Uzun vade 28,553 31,294 38,629 47,968 51,593 7,335 12,964

Kısa vade 1,595 1,446 1,188 1,240 1,281 -258 93

Bilgi İçin Yurtdışı şubelerden kullandırılan FX krediler 6,553 9,629 14,112 17,192 17,962 4,483 3,850

Yurtiçi Net Pozisyon 36,172 41,882 39,713 40,422 38,321 -2,168 -1,393

Gerçek Kişiler 42,760 48,564 47,460 46,480 46,155 -1,104 -1,305

Tüzel Kişiler -6,588 -6,682 -7,746 -6,058 -7,834 -1,064 -88

Gerçek Kişiler Net Pozisyonu 42,760 48,564 47,460 46,480 46,155 -1,104 -1,305

Tüzel Kişiler Net Pozisyonu -26,305 -27,355 -32,867 -39,539 -45,471 -5,512 -12,604

Tüzel+ Gerçek Kişiler Net Pozisyonu 16,455 21,209 14,592 6,941 684 -6,616 -13,909

Değişim (Mn US$)

Erkin Işık | 7

Banka Dışı Kesimin Döviz Pozisyon Rasyoları

Banka Dışı Kesimin Döviz Pozisyonlarındaki Gelişmeler (Mn US$)

2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2 2004-2005 2005-2006Q2

Gerçek Kişiler Net Pozisyonu 42,760 48,564 47,460 46,480 46,155 -1,104 -1,305

Tüzel Kişiler Net Pozisyonu -26,305 -27,355 -32,867 -39,539 -45,471 -5,512 -12,604

Tüzel+ Gerçek Kişiler Net Pozisyonu 16,455 21,209 14,592 6,941 684 -6,616 -13,909

Bilgi İçin YTL uluslararası tahvil stoku (US$ karşılığı) 0 0 -6,046 -7,598 -7,935 -6,046 -1,889

Bilgi İçin Bankaların Döviz Pozisyonu 263 -71 -97 -651 -363 -26 -266

Bilgi İçin TCMB Döviz Pozisyonu 378 2,722 15,462 23,603 21,663 12,739 6,202

Bilgi İçin İhracat 47,253 63,167 73,476 74,786 77,845 10,309 4,369

Bilgi İçin GSMH 239,235 299,475 362,712 372,048 383,275 63,237 20,563

Gerçek Kişiler / GSMH 17.9% 16.2% 13.1% 12.5% 12.0% -3.1% -1.0%

Tüzel Kişiler / GSMH -11.0% -9.1% -9.1% -10.6% -11.9% 0.1% -2.8%

Toplam / GSMH 6.9% 7.1% 4.0% 1.9% 0.2% -3.1% -3.8%

Gerçek Kişiler / İhracat 90.5% 76.9% 64.6% 62.2% 59.3% -12.3% -5.3%

Tüzel Kişiler / İhracat -55.7% -43.3% -44.7% -52.9% -58.4% -1.4% -13.7%

Toplam / İhracat 34.8% 33.6% 19.9% 9.3% 0.9% -13.7% -19.0%

Değişim (Mn US$)

Erkin Işık | 8

Şirketlerin ve Gerçek Kişilerin Yurtiçi Döviz Pozisyonları

Şirketlerin ve Gerçek Kişilerin Yurtiçi Döviz Pozisyon Ayrıntıları

2003 2004 2005 2006Q1 2006Q2 2006Q3 2004-2005 2005-06Ç2 06Ç2-06Ç3

Yurtiçi FX Krediler (US$) 12,799 14,567 15,601 16,350 17,489 17,528 1,034 1,888 40Dövize Endeksli Krediler (mn US$) 1,754 2,958 5,312 6,037 6,176 5,978 2,354 864 -198Dövize Endeksli Tüketici Kredileri (US$) 371 618 1,026 1,045 946 1,008 408 -80 61ÖFK Tarafından Kullandırılan Fonlar (US$) 310 185 134 104 111 -125 -81 7

Bankalardaki DTH (US$) 49,178 56,682 57,346 58,701 57,810 62,913 664 464 5,103Gerçek 37,889 42,706 42,307 41,469 41,018 45,075 -399 -1,289 4,057Tüzel 11,289 13,976 15,039 17,232 16,792 17,838 1,063 1,753 1,046

ÖFK Döviz Mevduatı (US$) 2,070 2,773 3,000 2,794 2,762 3,270 226 -238 508

FX DİBS (US$)Gerçek Kişi 1,146 1,020 537 585 406 434 -483 -131 28Tüzel Kişi 547 1,947 2,716 2,744 2,707 2,754 769 -9 47

Eurobond (US$)Gerçek Kişi 2,026 2,683 2,642 2,677 2,915 2,939 -41 273 24Tüzel Kişi 431 595 651 534 631 601 56 -20 -30

Bilgi İçin: İşsizlik Sig. Fonu Döv. End. DİBS (US$) 577 633 632 637 531 534 -1 -102 3Bilgi İçin: TMSF'ce protokole bağlanan alacak (US$) 4,096 5,660 5,633 4,589 4,715 4,335 -27 -918 -380

Gerçek Kişilerin Yurtiçi Pozisyonu 42,760 48,564 47,460 46,480 46,155 50,710 -1,104 -1,305 4,555Tüzel Kişilerin Yurtiçi Pozisyonu -6,588 -6,682 -7,746 -6,058 -7,834 -6,175 -1,064 -88 1,659Toplam Yurtiçi Pozisyon 36,172 41,882 39,713 40,422 38,321 44,536 -2,168 -1,393 6,215

Değişimler

Erkin Işık | 9

Farklı Çalışmalarda Şirketler Kesiminin Açık Pozisyonları

-50,000-45,000-40,000-35,000-30,000-25,000-20,000-15,000-10,000-5,000

0

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2 2006Ç3

Fortis IMF TCMB

Erkin Işık | 10

Şirketler Kesiminin Açık Pozisyonları

% GSMH

-50,000

-45,000

-40,000

-35,000

-30,000

-25,000

-20,000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2

mn US$

-19.0%

-17.0%

-15.0%

-13.0%

-11.0%

-9.0%

-7.0%

Mn US$ % GSMH (sağ eksen)

Erkin Işık | 11

Gerçek Kişilerin Döviz Pozisyon Fazlaları

% GSMH

30,000

33,000

36,000

39,000

42,000

45,000

48,000

51,000

54,000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2 2006Ç3

mn US$

10.0%

13.0%

16.0%

19.0%

22.0%

25.0%

28.0%

Mn US$ % GSMH (sağ eksen)

Erkin Işık | 12

Şirketlerin ve Toplam Banka Dışı Kesimin Açık Pozisyonları

US$ mn

-50,000

-40,000

-30,000

-20,000

-10,000

0

10,000

20,000

30,000

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2

Şirketler Şirketler + Bireyler

Erkin Işık | 13

Yurtiçi Banka Dışı Özel Kesimin Döviz Pozisyonları

% GSMH

0

5,000

10,000

15,000

20,000

25,000

2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006Ç1 2006Ç2

mn US$

0.0%

2.0%

4.0%

6.0%

8.0%

10.0%

12.0%

Mn US$ % GSMH (sağ eksen)

Erkin Işık | 14

Vadeli İşlemlere Şirketler Henüz Isınamadı– Hesaplamalarımızda, uygun veri bulunamadığı için vadeli işlemler yok. Ancak vadeli işlemlerin, analizimizin

sonuçlarını değiştirecek boyutta olmadığı yönünde anektodal bilgiler var. – BDDK’nın Haziran 2006’da yayınlanan “Türk Bankacılık Sektörü Kur Riski Değerlendirme Raporu”na göre

forward sözleşmeler ağırlıklı olarak firmaların kur riskinden korunma amacına yönelik olarak hazırlanmaktadır ancak yurtiçi mali olmayan kuruluşlar ile yapılan kısım, toplam forward işlemlerinin yarısını oluşturmaktadır.

 Bankaların Döviz Satım Forward Hacimleri

Kaynak: BDDK

0

1,000

2,000

3,000

4,000

5,000

6,000

7,000

8,000

9,000

09.0606.0603.062005200420032002

Erkin Işık | 15

Piyasadaki Dalgalanma Sonrasında Dolarizasyon Güçlendi

Döviz Yatırımlarının Toplam Yatırımlara Oranı*

(*) Banka dışı kesimin mevduat, DİBS, hisse senedi, Eurobond, repo, yatırım fonu,

ÖFK katılım hesapları kullanılarak hesaplanmıştır. Bankaların yurtdışı şubeleri de dahildir.

Karşılaştırma yapılırken YTL yatırımlar sabit kurla dolar cinsine çevrilmiştir.

24%

25%

26%

27%

28%

29%

30%

31%

32%

33%

12.03 06.04 12.04 06.05 12.05 06.06

Erkin Işık | 16

Sonuç

– Önceki çalışmalar, kurların değerlenme eğilimi gösterdiği dönemlerde şirketler kesiminin şikayetlerini ve kurlarda % 20’nin üzerinde sıçrama yaşanmasının ardından beklentilerde ve büyüme eğiliminde önemli bir bozulma olmamasını olarak açıklayamamaktadır.

– Sadece şirketler kesiminin döviz pozisyonu dikkate alındığında, Haziran ayındaki kur sıçramasının 8-9 mlr dolarlık bir kur zararına yol açması beklenir ki bundan sonra yatırım eğiliminin güçlü devam etmesi ve Reel Kesim Güven Endeksi’nin Haziran-Ekim ortalamasının 102.7 ile Ocak-Mayıs döneminin bile hafif üzerinde olması son derece şaşırtıcıdır.

– Bizim hesaplamalarımıza göre toplam döviz pozisyon fazlasının 2003 sonu itibari ile 16.5 mlr dolar, 2004 sonu itibari ile 21.2 mlr dolar olduğu gözönüne alındığında, sonraki yıllarda kurlarda gözlenen değerlenmenin, neden o kadar tartışma yarattığı daha iyi anlaşılmaktadır.

– Kurlardaki değerlenmenin kalıcı olacağı düşünülmeye başlayınca 2006 ikinci çeyrek itibari ile döviz fazlası 0.7 mlr dolarlık son derece düşük bir düzeye çekilmiş, burada da döviz varlıklarının azaltılmasından çok, döviz yükümlülüklere ağırlık verilmesi şeklinde bir taktik izlenmiştir.

– Bu da, aslında tam da istenen şeyin olduğunu, ekonomik istikrara güven arttıkça yatırımlar tarafında döviz payı azalırken, toplam pozisyon fazlasının da kapandığını, yani ekonominin fazla bir kur riski kalmadığını düşündürmektedir.

– Ancak bu noktadan sonra da pozisyonlardaki değişimlerin yakından izlenmesi, olası kur hareketlerinin etkisini ölçmek açısından büyük önem taşımaktadır. Bu doğrultuda biz de bu çalışmanın bulgularını, üç ayda bir açıklanan dış borç stoku ve uluslararası yatırım pozisyonu gibi yeni veriler geldikçe güncelleyip yayınlayacağız.

Erkin Işık | 17

Getting you there.

Teşekkürler