35

3ο Κεφάλαιο: Η Δομή των Φράσεων και η Πρόταση Σύνοψη Αυτό το κεφάλαιο εξηγεί πώς οι λέξεις συνδυάζονται και φτιάχνουν τις Φράσεις και πώς, στη συνέχεια, αυτές φτιάχνουν τις προτάσεις. Παρουσιάζει τη Θεωρία του Χ’, σύμφωνα με την οποία κάθε Φράση αποτελείται από την Κεφαλή (λεξική ή λειτουργική) που δίνει το όνομά της στη Φράση, τον Χαρακτηριστή, και το συμπλήρωμά της, καθώς και τα πλεονεκτήματα που έχει αυτή η Θεωρία. Παρουσιάζονται επίσης οι δύο μεγάλες περιοχές της προτασιακής δομής, η περιοχή της Κλίσης και αυτή του Συμπληρωματικού Δείκτη, γνωστή και ως Αριστερή Περιφέρεια, με τις επιμέρους Φράσεις που τις αποτελούν. Τέλος, παρατίθεται η έννοια των μορφοσυντακτικών χαρακτηριστικών και ο διαχωρισμός τους σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα. Το κεφάλαιο αναφέρεται επίσης στα προβλήματα που αντιμετωπίζουν κυρίως οι αφασικοί Broca (αγραμματικοί) ως προς τις διαφορετικές περιοχές της προτασιακής δομής και στις ερμηνείες που έχουν δοθεί γι αυτά τα προβλήματα, σε αντιστοιχία με τις θεωρητικές προσεγγίσεις που έχουν παρουσιαστεί πιο πριν. Η λιγότερο μελετημένη Αριστερή Περιφέρεια αναδεικνύεται μέσα από μία μελέτη της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και επιχειρείται εκτίμηση ως προς το γιατί παρουσιάζει μικρότερο ενδιαφέρον για τη μελέτη των γλωσσικών διαταραχών.

1 Εισαγωγή

Αναφερθήκαμε για πρώτη φορά στο Κεφάλαιο 1 στις φραστικές κατηγορίες, ή αλλιώς Φράσεις. Οι Φράσεις, είναι αποτέλεσμα του συνδυασμού – ή, αλλιώς της συγχώνευσης (merging) σύμφωνα με την ορολογία του Μινιμαλισμού –λεξικών ή και λειτουργικών κατηγοριών (Chomsky 1995 και μετέπειτα). Για παράδειγμα, το Ρήμα «διαβάζει», το οποίο είναι λεξική κατηγορία, συνδυάζεται με το αντικείμενό του, την Ονοματική Φράση (ΟΦ) «το βιβλίο», η οποία είναι επίσης λεξική κατηγορία, και σχηματίζει τη Ρηματική Φράση (ΡΦ) «διαβάζει το βιβλίο», (1):

(1) [ΡΦ [Ρ διαβάζει] [ΟΦ το βιβλίο]]

Η κατηγορία που δίνει το όνομά της στη Φράση είναι η Κεφαλή της. Συνεπώς, στο προηγούμενο παράδειγμα, η Κεφαλή της Ρηματικής Φράσης είναι το Ρήμα «διαβάζει». Η Ονοματική Φράση «το βιβλίο», είναι το Συμπλήρωμα της Κεφαλής. Η Ρηματική Φράση «διαβάζει το βιβλίο» λέγεται και Προβολή της Κεφαλής.

Με ανάλογο τρόπο, η Πρόθεση (Προθ) «για», η οποία όμως είναι λειτουργική κατηγορία, συγχωνεύεται με την Ονοματική Φράση «το μάθημα» και σχηματίζει την Προθετική Φράση (ΠροθΦ) «για το μάθημα». Η Πρόθεση «για» είναι η Κεφαλή της Προθετικής Φράσης και η Ονοματική Φράση «το μάθημα» είναι το συμπλήρωμα της Πρόθεσης.

(2) [ΠροθΦ [Προθ για ] [ΟΦ το μάθημα ]] Ο πιο διαδεδομένος τρόπος αναπαράστασης της δομής των Φράσεων είναι με τη μορφή

δενδροδιαγραμμάτων ή αλλιώς δένδρων. Το παρακάτω δένδρο αναπαριστά τη Ρηματική Φράση και έχει σημειωθεί η ονομασία του κάθε μέρους που την αποτελεί.

36

(3)

‘διαβάζει το βιβλίο’

Η ΡΦ «διαβάζει το βιβλίο» που βλέπουμε στο δένδρο (3) μπορεί στη συνέχεια να συνδυαστεί με μία λειτουργική κατηγορία, την Κλίση, για να σχηματίσει μια μεγαλύτερη κατηγορία, τη Φράση Κλίσης (ΦΚλίσης), (4). Θα αναφερθούμε με λεπτομέρεια στις ιδιότητες της ΦΚλίσης λίγο αργότερα, αλλά ας πούμε με συντομία τώρα ότι είναι η περιοχή της δομής της πρότασης στην οποία πραγματώνονται τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήματος (δηλ., ο Χρόνος, η Συμφωνία, η Όψη, κλπ.). Να προσθέσουμε ότι τα σημεία στα οποία ενώνονται τα κλαδιά του δένδρου λέγονται κόμβοι. Ο όρος κόμβος καθ’ εαυτός δεν έχει ιδιαίτερη σημασία, αλλά τον αναφέρουμε επειδή σε κάποιες περιπτώσεις είναι χρήσιμος για την περιγραφή των δένδρων.

(4)

‘… να διαβάζει το βιβλίο’

Η διαδικασία συνδυασμού (συγχώνευσης) των συντακτικών κατηγοριών μπορεί να συνεχιστεί με την προσθήκη και άλλων κατηγοριών. Βλέπουμε πως η ΦΚλίσης, στην Κεφαλή της οποίας βρίσκεται το μόριο να της υποτακτικής, (4), μπορεί να συνδυαστεί με ένα άλλο Ρήμα, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί η ΡΦ «προσπαθήσει να διαβάσει το βιβλίο», (5). Αυτή η διαδικασία συγχώνευσης νέων κατηγοριών συνεχίζεται μέχρι η υψηλότερη ΦΚλίσης να συνδυαστεί με τον Συμπληρωματικό Δείκτη (ΣΔ) «ότι» με αποτέλεσμα να σχηματιστεί η πρόταση που τελικά βλέπουμε στο (5). Βλέπουμε δηλαδή ότι η πρόταση είναι κι αυτή μία Φράση, η Φράση Συμπληρωματικού Δείκτη (ΦΣΔ).

Θα συζητήσουμε με λεπτομέρεια πολλά από τα χαρακτηριστικά της δομής της πρότασης στη συνέχεια αυτού του κεφαλαίου, αλλά και σε επόμενα. Στόχος του δένδρου (5) είναι να προσφέρει μία πρώτη εξοικείωση της αναπαράστασης της πρότασης με δενδροδιάγραμμα.

37

(5)

‘… ότι θα θέλει να διαβάσει το βιβλίο.’

Οι ιδιότητες της Κλίσης και του ΣΔ αποτελούν το κύριο θέμα αυτού του κεφαλαίου. Τόσο η Κλίση όσο και ο ΣΔ είναι λειτουργικές κατηγορίες, σε αντίθεση με το Ρήμα, το οποίο είναι λεξική κατηγορία. Επαναλαμβάνουμε ότι η Κλίση πραγματώνει τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του Ρήματος, δηλ., τον Χρόνο, τη Συμφωνία, την Όψη, κλπ., αλλά και το μόριο «να» της Έγκλισης, ενώ ο ΣΔ πραγματώνει, ή αλλιώς φιλοξενεί, τα μόρια που εισάγουν τα διάφορα είδη προτάσεων, όπως το «ότι» στη συγκεκριμένη περίπτωση, αλλά και το «αν», το «πως», κλπ. Αργότερα θα δούμε ότι το «να» είναι μέρος της περιοχής του ΣΔ, ειδικότερα, της πιο χαμηλής περιοχής του.

1.1 H Θεωρία του Χ’ Συγκρίνοντας τις Φράσεις Κλίσης στο (4) και στο (5) βλέπουμε ότι η Φράση Κλίσης παρουσιάζεται πιο αναλυτικά στο (5), εκφράζοντας μία επιπλέον θέση, η οποία αρχίζει από τον κόμβο Κλίση. Αυτή η καινούρια θέση λέγεται ενδιάμεση προβολή – για τον απλό λόγο ότι πράγματι είναι ‘ενδιάμεση’, δηλαδή, βρίσκεται ανάμεσα στη Φράση και την Κεφαλή. Το ίδιο συμβαίνει με τη ΦΣΔ, αλλά και με τη ΡΦ στο (5). Τι είναι όμως οι ενδιάμεσες προβολές;

Η Γενετική Σύνταξη έχει υιοθετήσει τη Θεωρία του Χ’ (Χ τονούμενου) σύμφωνα με την οποία όλες οι Φράσεις έχουν μία ενδιάμεση προβολή, η οποία συμβολίζεται με το Χ’, και δίνει στη θεωρία το όνομά της (Chomsky 1970, Jackendoff 1977). Βλέπουμε καλύτερα την ενδιάμεση προβολή αν συγκρίνουμε το δένδρο στο (3) προηγουμένως με αυτό στο (6), αμέσως παρακάτω. Και τα δύο δένδρα αναπαριστούν μία Ρηματική Φράση, η οποία όμως τώρα αποτελεί την μέγιστη προβολή, δεδομένου ότι υπάρχει και η ενδιάμεση προβολή.

38

(6)

Στο δένδρο (6) υπάρχει μία νέα θέση, η οποία βρίσκεται πριν από την Κεφαλή, εκεί που είναι το σημείο *, και δεν υπήρχε στο (3). Αυτή η νέα θέση είναι επίσης αποτέλεσμα της θεωρίας του Χ’ και λέγεται Χαρακτηριστής (της Φράσης). Το στοιχείο που ακολουθεί την Κεφαλή είναι το Συμπλήρωμα της Κεφαλής, όπως και πριν από τη θεωρία του Χ’, δηλ., όπως και στο δένδρο (3). Με άλλα λόγια, η Κεφαλή και το Συμπλήρωμα είναι οι ίδιες θέσεις και πραγματώνουν τα ίδια στοιχεία τόσο στο δένδρο (6), όσο και στο (3). Η θέση του Χαρακτηριστή όμως είναι νέα θέση, και παρουσιάζεται μόνο στο δένδρο (6), καθώς και στο (5).

Στο παρακάτω δένδρο βλέπουμε ότι η Φράση μπορεί να είναι οποιαδήποτε Φράση, π.χ., θα μπορούσε να είναι Φράση Συμπληρωματικού Δείκτη (ΦΣΔ), Φράση Κλίσης (ΦΚλίσης), Ρηματική Φράση (ΡΦ), Προθετική Φράση (ΠροθΦ), κλπ. Αντίστοιχα, η Κεφαλή Χ θα μπορούσε να είναι ο Συμπληρωματικός Δείκτης (ΣΔ), η Κλίση, η Πρόθεση (Προθ), το Ρήμα (Ρ), κλπ. Άλλες από αυτές τις Κεφαλές είναι λειτουργικές κατηγορίες και άλλες λεξικές. Ήδη η δομή της πρότασης στο (5) μας έδειξε και των δύο ειδών τις Κεφαλές, το Ρήμα, που είναι λεξική Κεφαλή, και την Κλίση και τον ΣΔ που είναι λειτουργικές Κεφαλές.

(7)

Η αναπαράσταση της δομής των Φράσεων, αλλά και της Πρότασης, με τη Θεωρία του Χ’ έχει μια σειρά από πλεονεκτήματα συγκριτικά με τις προηγούμενες θεωρίες. Αυτό προκύπτει από το γεγονός ότι τα δένδρα που προκύπτουν από τη Θεωρία του Χ’: α) περιγράφουν με μεγαλύτερη ακρίβεια τα άμεσα συστατικά της πρότασης, β)επιτρέπουν να ξεκινούν μόνο μέχρι δύο διακλαδώσεις από κάθε κόμβο. Με αυτόν τον τρόπο περιορίζεται ο συνολικός αριθμός των εναλλακτικών τρόπων αναπαράστασης της δομής μίας πρότασης και, συνεπώς, διευκολύνεται η διαδικασία επιλογής της κατάλληλης δομής από το παιδί κατά τη διάρκεια κατάκτησης της Γλώσσας, επειδή το παιδί έχει να διαλέξει από λιγότερες εναλλακτικές δομές, όπως δείχνει η υποσημείωση 1. Άρα, η θεωρία του Χ’ βρίσκεται σε καλύτερη θέση ως προς το να εξηγήσει τη γρήγορη κατάκτηση της γλώσσας από το παιδί.1 γ) δημιουργούν μία επιπλέον θέση στη Φράση, η οποία μπορεί να φιλοξενήσει άλλο ένα στοιχείο. Αυτή είναι η θέση του Χαρακτηριστή και θα δούμε στη συνέχεια ότι φιλοξενεί διαφορετικές Φράσεις, ανάλογα με το αν είναι ο Χαρακτηριστής της ΡΦ, της ΦΚλίσης, ή της ΦΣΔ.

Στις ενότητες που ακολουθούν θα αναλύσουμε την κάθε θέση της Φράσης στη θεωρία του Χ’, δηλαδή, την Κεφαλή, το Συμπλήρωμα και τον Χαρακτηριστή. Οι δύο πρώτες ήταν ήδη γνωστές από προηγούμενα στάδια της θεωρίας και τις συζητήσαμε στο κεφάλαιο 1. Γι’ αυτό και τις αναφέρουμε με συντομία.

39

1.1.1 Κεφαλή

Αναφέραμε στο κεφάλαιο 1 τους λόγους για τους οποίους θεωρούμε ότι η Κεφαλή αποτελεί το πιο βασικό στοιχείο της Φράσης την οποία εισάγει. Εξηγήσαμε ότι η Κεφαλή μίας Φράσης: α) καθορίζει την κατανομή της Φράσης την οποία εισάγει, β) είναι το πιο σημαντικό στοιχείο της Φράσης σημασιολογικά. Σε αυτές τις ιδιότητες θα πρέπει να προσθέσουμε άλλο ένα, πολύ σημαντικό, χαρακτηριστικό που αφορά την Κεφαλή, δηλαδή: γ) κάθε Φράση έχει μόνο μία Κεφαλή.

1.1.2 Συμπλήρωμα Θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμπλήρωμα της Κεφαλής είναι το γνωστό αντικείμενο της παραδοσιακής γραμματικής, με μία σημαντική διαφορά: η παραδοσιακή γραμματική αναφερόταν σε αντικείμενα λεξικών κατηγοριών, όπως του Ρήματος, ενώ η έννοια συμπλήρωμα αφορά και τις λειτουργικές κατηγορίες, όπως, για παράδειγμα, το συμπλήρωμα της Κλίσης ή του Συμπληρωματικού Δείκτη (ΣΔ). Σε κάθε περίπτωση, το Συμπλήρωμα της Κεφαλής είναι πάντα Φράση, δηλαδή, δεν μπορεί μία Κεφαλή να έχει ως συμπλήρωμα κάποια άλλη Κεφαλή. Έτσι λοιπόν, όπως φαίνεται από το δέντρο (5), μέρος του οποίου επαναλαμβάνουμε αμέσως παρακάτω ως (8): α) το Συμπλήρωμα του ΣΔ είναι η ΦΚλίσης β) το Συμπλήρωμα της Κλίσης είναι η ΡΦ γ) το Συμπλήρωμα του Ρήματος είναι η ΟΦ που είναι το αντικείμενό του.

(8)

‘… ότι θα διαβάσει.’

Συμπλήρωμα ενός Ρήματος μπορεί να είναι και μια ολόκληρη πρόταση, δηλ., μία ΦΣΔ, π.χ., «… ότι ο Νίκος θα δει τον καθηγητή», στην πρόταση (10) της επόμενης σελίδας. Από την άλλη πλευρά, είναι επίσης πιθανό το Ρήμα να μην έχει Συμπλήρωμα, όπως στην πρόταση (9) της επόμενης σελίδας. Όπως έχουμε ξαναπεί, ενώ υπάρχουν Κεφαλές χωρίς Συμπληρώματα, (9), δεν υπάρχουν Συμπληρώματα χωρίς Κεφαλές.

40

(9)

‘Ο Γιάννης έφαγε.’ (10)

‘Ο Κώστας είπε ότι ο Νίκος θα δει τον καθηγητή.’

41

Μπορεί να παρατηρήσει κανείς και στα παραπάνω δένδρα μία από τις βασικές διαφορές μεταξύ λεξικών και λειτουργικών κατηγοριών που αναφέραμε στο 1ο κεφάλαιο: οι λειτουργικές κατηγορίες, όπως ο ΣΔ και η Κλίση, έχουν πολύ συγκεκριμένα, και περιορισμένα, Συμπληρώματα, ενώ οι λεξικές, όπως το Ρήμα, μπορούν να έχουν Συμπληρώματα από διάφορα είδη συντακτικών κατηγοριών. Έτσι, το Ρήμα «είπε» έχει ως Συμπλήρωμα μία ΦΣΔ, ενώ το Ρήμα «δει» έχει ως Συμπλήρωμα μία ΟΦ. Αντίθετα, και οι δύο ΦΚλίσης έχουν ως Συμπλήρωμα μία ΡΦ.

1.1.3 Χαρακτηριστής

Ο Χαρακτηριστής είναι η καινούργια θέση που προκύπτει στη δομή των Φράσεων, λόγω της υιοθέτησης της θεωρίας του Χ’. Η Θέση του Χαρακτηριστή καταλαμβάνεται πάντα από Φράση, δηλ., δεν μπορεί να φιλοξενήσει κάποια Κεφαλή.

Για παράδειγμα, τόσο ο Χαρακτηριστής της Φράσης Κλίσης, όσο και ο Χαρακτηριστής της Φράσης ΣΔ καταλαμβάνονται από Ονοματικές Φράσεις στις προτάσεις (11α) και (11β) – συγκεκριμένα, από το υποκείμενο της πρότασης και από μια ερωτηματική φράση αντίστοιχα. Η Προθετική Φράση «στο γραφείο» στην πρόταση (11γ) επίσης βρίσκεται στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ.

(11) α. [ΦΣΔ 0[ΣΔ [ΦΚλίσης Ο Γιάννης [Κλίση [ΡΦ διαβάζει το βιβλίο]]]]]

β. [ΦΣΔ Ποιος φοιτητής [ΣΔ [ΦΚλίσης 0[Κλίση [ΡΦ διαβάζει ]]]]] γ. [ΦΣΔ Στο γραφείο [ΣΔ [ΦΚλίσης 0 [Κλίση [ΡΦ πήγε το πρωί]]]]]

Περισσότερες λεπτομέρειες σε σχέση με τη δομή (11γ) θα δοθούν στο δεύτερο μέρος αυτού του κεφαλαίου. Μπορούμε να πούμε από τώρα όμως ότι ένα άλλο είδος Φράσεων που καταλαμβάνει τη θέση του Χαρακτηριστή της ΦΣΔ, εκτός από τις ερωτηματικές φράσεις τις οποίες βλέπουμε στην πρόταση (11β), είναι οι Φράσεις που έχουν ιδιαίτερη έμφαση. Θα δούμε σε άλλο κεφάλαιο ότι αυτές οι Φράσεις έχουν επίσης μετακινηθεί στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ από κάποιο άλλο σημείο και έχουν ιδιαίτερες πραγματολογικές ιδιότητες, τις οποίες δεν έχουν οι Φράσεις-υποκείμενα που βρίσκονται στον Χαρακτηριστή της Φράσης Κλίσης.

2 Η Δομή της Πρότασης

Έχουμε δείξει με τα προηγούμενα δενδροδιαγράμματα ότι τόσο οι λεξικές όσο και οι λειτουργικές κατηγορίες συμμετέχουν στις δομές του Χ’. Έτσι λοιπόν, ακριβώς όπως έχουμε ΡΦ (VerbPhrase, VP) και ΟΦ (Noun Phrase, NP), έχουμε ΦΣΔ (Complementizer Phrase, CP) και ΦΚλίσης (Inflectional Phrase, IP).

Στο υπόλοιπο αυτού του κεφαλαίου θα ασχοληθούμε με τις λειτουργικές κατηγορίες που σχετίζονται με τη δομή της πρότασης (ενώ στο επόμενο κεφάλαιο θα αναφερθούμε σε αυτές που σχετίζονται με την Ονοματική Φράση). Θα αναφερθούμε λοιπόν σε αυτό το κεφάλαιο πιο αναλυτικά στις δύο βασικές λειτουργικές κατηγορίες που συμμετέχουν στη δομή της πρότασης, καθώς και τις αντίστοιχες Φράσεις τους, δηλ., την Κλίση και τη ΦΚλίσης, καθώς και τον ΣΔ και τη ΦΣΔ. Όπως θα δούμε, δεν πρόκειται απλά για δύο λειτουργικές κατηγορίες και τις αντίστοιχες Φράσεις τους, αλλά για δύο περιοχές της πρότασης, με έναν αριθμό λειτουργικών κατηγοριών, οι οποίες περιλαμβάνονται κάτω από τις ‘ομπρέλες’ Κλίση και ΣΔ.

2.1 Η Περιοχή της Κλίσης Η περιοχή της Κλίσης, την οποία είδαμε για πρώτη φορά στη δομή (5), εκφράζει τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του Ρήματος της πρότασης. Τέτοια χαρακτηριστικά είναι ο Χρόνος (Tense), η Συμφωνία (Agreement), η Όψη (Aspect), η Άρνηση (Negation), και η Έγκλιση (Mood).

Έτσι λοιπόν, αντί για την αναπαράσταση της πρότασης που δώσαμε με τη δομή (5), μια ακόμη πιο ακριβής αναπαράσταση είναι αυτή που παραθέτουμε στο (12). Ο διαχωρισμός της Κλίσης σε Φράση Χρόνου (ΦΧ ή ΦΧρόνου) και σε Φράση Συμφωνίας (ΦΣυμφ), προτάθηκε από τον Pollock (1989), και

42

υιοθετήθηκε αμέσως μετά. Λίγο αργότερα, η Zanuttini (1991) πρότεινε ότι η Άρνηση αποτελεί άλλη μία λειτουργική κατηγορία της προτασιακής δομής, η οποία μπορεί επίσης να αναπαρασταθεί στο δένδρο της πρότασης. Δεν θα τη δείξουμε εδώ για να μη γίνει το αντίστοιχο δένδρο περισσότερο πολύπλοκο απ’ ό,τι χρειάζεται για τους σκοπούς μας. Το ίδιο συμβαίνει και με τις υπόλοιπες λειτουργικές κατηγορίες της Κλίσης που αναφέραμε πριν, δηλ., τη Φράση Όψης, τη Φράση Έγκλισης, κλπ., τις οποίες σημειώνουμε στα σχετικά δενδροδιαγράμματα συνήθως όταν πρόκειται να ασχοληθούμε με την περιοχή που καταλαμβάνουν. Διαφορετικά χρησιμοποιούμε ή το δένδρο (10), ή αυτό στο (12).

(12)

‘Ο Κώστας είδε τον καθηγητή.’ Η θέση του υποκειμένου σε αυτήν την πιο λεπτομερή αναπαράσταση της πρότασης είναι ο Χαρακτηριστής της Φράσης Χρόνου, (12), ενώ στο δένδρο (10) είναι ο Χαρακτηριστής της ΦΚλίσης. Όπως είπαμε ήδη, χρησιμοποιούμε το δένδρο που χρειαζόμαστε κάθε φορά, και ανάλογα με το τι ακριβώς μας ενδιαφέρει. Έτσι, άλλες φορές μπορεί να χρησιμοποιήσουμε το δένδρο (12), αλλά άλλες φορές η μεγαλύτερη λεπτομέρεια που περιέχει το δένδρο (12), σε περίπτωση μάλιστα που δεν τη χρειαζόμαστε, μπορεί να μας κάνει να χάσουμε τη συνολική εικόνα. Σε αυτές τις περιπτώσει θα διαλέξουμε να χρησιμοποιήσουμε ένα δένδρο όπως το (10) ακριβώς επειδή είναι λιγότερο αναλυτικό.

Προγενέστερες μορφές της συντακτικής θεωρίας θεωρούσαν ότι οι Κεφαλές του Χρόνου, της Συμφωνίας, κλπ. έφεραν εξαρχής τα αντίστοιχα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήματος, δηλ., τις καταλήξεις που σηματοδοτούν τον Χρόνο, τη Συμφωνία, κλπ., και το Ρήμα εισέρχεται στην προτασιακή δομή χωρίς τη μορφολογία του Χρόνου και της Συμφωνίας και στη συνέχεια μετακινείται σε αυτές τις Κεφαλές για να ενωθεί με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά που βρίσκονται σε κάθε μία τους.2 Σε πρόσφατα στάδια της συντακτικής θεωρίας όμως (Θεωρία του Μινιμαλισμού, Chomsky 1995 και μετέπειτα) θεωρείται ότι το Ρήμα εισέρχεται στη συντακτική δομή μορφολογικά πλήρες και μετακινείται ως αυτές τις λειτουργικές κατηγορίες (δηλ., πρώτα στη Συμφωνία και μετά στον Χρόνο, κλπ.), όχι για να συγχωνευτεί, αλλά για να συμφωνήσει με τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά τους, όπως θα δούμε σε επόμενα κεφάλαια (κυρίως στο 5ο και στο 7ο). Τόσο το Ρήμα, όσο και οι υπόλοιπες συντακτικές κατηγορίες (λεξικές ή λειτουργικές) έχουν μια σειρά από μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (morphosyntactic features) τα οποία θα πρέπει να συμφωνούν μεταξύ τους. Η διαδικασία δια μέσου της οποίας συμφωνούν είναι ο έλεγχος (checking), o οποίoς μερικές φορές προϋποθέτει τη μετακίνηση των εκφράσεων που τα περιέχουν,

43

όπως θα δούμε σε επόμενα κεφάλαια. Στη ενότητα 2.1.2 αυτού του κεφαλαίου θα αναφέρουμε κάποιες πρώτες πληροφορίες για τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά των συντακτικών κατηγοριών, τόσο των λεξικών όσο και των λειτουργικών.

2.1.1 Φράση Κλίσης και Γλωσσικές Διαταραχές

Η αναπαράσταση της πρότασης που μόλις περιγράψαμε αναλύει την Κλίση σε διάφορες λειτουργικές κατηγορίες, κάθε μία από τις οποίες αντιστοιχεί σε μία λειτουργική Κεφαλή η οποία, με τη σειρά της, αντιστοιχεί στα επί μέρους συστατικά της μορφολογίας του Ρήματος, δηλαδή, τα μορφήματα που πραγματώνουν το Χρόνο, τη Συμφωνία, την Όψη, την Άρνηση, κλπ. Στα δένδρα που έχουμε παραθέσει ως τώρα έχουμε αναπαραστήσει μόνο το Χρόνο και τη Συμφωνία, με το Χρόνο να βρίσκεται πιο ψηλά στο δένδρο από τη Συμφωνία, έτσι όπως προτάθηκε αρχικά από τον Pollock (1989). Αυτός ο τρόπος αναπαράστασης της πρότασης αποδείχτηκε εξαιρετικά χρήσιμος για να περιγράψει τα επιλεκτικά ελλείμματα που έχουν διάφοροι πληθυσμοί ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης.

Οι Friedmann & Grodzinsky (1997) παρατήρησαν για πρώτη φορά ότι άτομα με αφασία τύπου Broca, ειδικά τα άτομα με αγραμματισμό, παρουσιάζουν ελλείμματα όσον αφορά τη μορφολογία του Χρόνου του ρήματος, αλλά όχι τη μορφολογία της Συμφωνίας του ρήματος.3 Να επαναλάβουμε ότι με τον όρο ‘Συμφωνία του ρήματος’, αναφερόμαστε στη συμφωνία του ρήματος με το υποκείμενο της πρότασης, δηλ., το γεγονός ότι λέμε «εγώ γράφ-ω», αλλά «εσύ γράφ-εις». Τα συμπεράσματά τους βασίστηκαν στη λεπτομερή μελέτη μίας αφασικής ασθενούς, με μητρική γλώσσα την Εβραϊκή. Στη συνέχεια όμως, τα συμπεράσματά τους επιβεβαιώθηκαν από μελέτη των γλωσσικών χαρακτηριστικών ενός δείγματος 14 ομιλητών της Εβραϊκής και της Αραβικής μέσω ενός πειράματος συμπλήρωσης προτάσεων το οποίο βρήκε 42% λανθασμένη τη συμπλήρωση της μορφολογίας του Χρόνου, αλλά μόνο 4% λανθασμένη τη συμπλήρωση της Συμφωνίας (Friedmann 2000). Η Friedmann (2002) παρατήρησε επίσης ότι οι αφασικοί Broca έχουν προβλήματα με τις ερωτηματικές προτάσεις μερικής άγνοιας, τόσο στην Εβραϊκή όσο και στην Αραβική. Συγκεκριμένα, συχνά βάζουν την ερωτηματική λέξη στο τέλος της πρότασης, ή χρησιμοποιούν μόνο την ερωτηματική λέξη αντί για ολόκληρη την ερωτηματική πρόταση.

Παίρνοντας λοιπόν υπόψη τη δομή της πρότασης, σύμφωνα με την οποία η Φράση Κλίσης διαχωρίζεται στη Φράση Χρόνου και στη Φράση Συμφωνίας, και μάλιστα με αυτήν τη σειρά, όπως φαίνεται στο δένδρο (12), η Friedmann πρότεινε ότι τα ελλείμματα ως προς τη μορφολογία του Χρόνου προκύπτουν επειδή η δομή της πρότασης είναι προβληματική στα υψηλότερα μέρη του δένδρου. Ειδικότερα, η δομή της πρότασης των αγραμματικών είναι ελλειμματική από τη Φράση Χρόνου και ψηλότερα, (13). Αυτή η υπόθεση είναι γνωστή ως Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου (Tree Pruning Hypothesis), Friedmann & Grodzinsky (1997). Η Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου εξηγεί τη συμπεριφορά της ομάδας των αγραμματικών που μελέτησε αφού, όπως αναφέραμε με συντομία, αλλά θα επανέλθουμε αργότερα σε αυτό το κεφάλαιο, οι ερωτηματικές φράσεις καταλαμβάνουν θέσεις σε ακόμη πιο υψηλό σημείο του δένδρου, δηλ., βρίσκονται στον Χαρακτηριστή της ΦΣΔ, (11β)-(12) και οι αγραμματικοί δυσκολεύονται να τις παράγουν, όπως είπαμε λίγο πιο πριν. Η ίδια λογική εξηγεί και την απουσία των ΣΔ από τη γλώσσα των αγραμματικών.4 Αν προσθέσουμε και τα ελλείμματα που έχουν οι αγραμματικοί ως προς τη μορφολογία του Χρόνου στο Ρήμα, καταλαβαίνουμε γιατί η Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου θεωρεί ότι το δένδρο της πρότασης είναι ελλειμματικό από την περιοχή του Χρόνου και πάνω, όπως δείχνει το δένδρο που ακολουθεί, (13), το οποίο είναι καθόλα ίδιο με αυτό στο (12), εκτός από το ότι έχει προστεθεί και η Κεφαλή της Όψης (λόγω της συζήτησης που θα ακολουθήσει λίγο αργότερα).

Όπως μπορείτε να δείτε και στα σχετικά άρθρα της βιβλιογραφίας, αυτή η θεωρία, όχι μόνο δίνει εξήγηση στα επιλεκτικά ελλείμματα των αφασικών Broca, αλλά στηρίζει τη γενικότερη αντίληψη ότι οι αγραμματικοί δεν έχουν ολοκληρωτική έλλειψη της δομής της πρότασης, αλλά έχουν ελλείμματα όσον αφορά συγκεκριμένες περιοχές και μάλιστα για πολύ συγκεκριμένους λόγους.

44

(13)

‘Ο Κώστας είδε τον καθηγητή.’

Τα ελλείμματα των αγραμματιών ως προς τη μορφολογία του Χρόνου έχουν βρεθεί και σε πολλές άλλες γλώσσες – δείτε τη Bastiaanse et al. 2011 για μία καλή ανασκόπηση πολλών ερευνών επί της μορφολογίας του Χρόνου. Η πρώτη δημοσιευμένη έρευνα που διεξήχθη στην Ελληνική ήταν αυτή των Stavrakaki & Kouvava (2003), και ασχολήθηκε με τη γλωσσική συμπεριφορά 2 αγραμματικών ως προς μία σειρά από λειτουργικές Κεφαλές της προτασιακής δομής.5 Οι Stavrakaki & Kouvava μελέτησαν ερωτηματικές προτάσεις που αρχίζουν με ερωτηματικές φράσεις (ερωτήσεις μερικής άγνοιας), τη μορφολογία Χρόνου, Συμφωνίας και Όψης στο Ρήμα, την Άρνηση, τον Συμπληρωματικό Δείκτη και μόρια Έγκλισης. Μελέτησαν ακόμη οριστικά και αόριστα άρθρα, καθώς και αντωνυμίες, αλλά πρόκειται για στοιχεία που δεν εμπίπτουν στη θεματολογία αυτού του κεφαλαίου, κι έτσι δεν θα αναφερθούμε σε αυτά. Σε κάθε περίπτωση, η γλωσσική συμπεριφορά των αγραμματικών ως προς τα παραπάνω στοιχεία διερευνήθηκε με δύο τρόπους: α) ανάλυση αυθόρμητου λόγου, στον οποίο περιλαμβάνεται και ο λόγος με τον οποίο περιγράφουν εικόνες, β) κρίση γραμματικότητας προτάσεων. Για την κρίση γραμματικότητας δόθηκαν στους συμμετέχοντες τόσο γραμματικές όσο και αντιγραμματικές προτάσεις και κλίθηκαν να απαντήσουν αν ήταν γραμματικές ή αντιγραμματικές. Παραδείγματα αντιγραμματικών προτάσεων που άκουσαν οι δύο αγραμματικοί που μελετήθηκαν, καθώς και των φαινομένων που εξετάζει η κάθε πρόταση εμφανίζονται αμέσως παρακάτω:

Προτάσεις Περιοχή αντιγραμματικότητας (14) α. Εγώ διαβάζετε. (Συμφωνία) β. Χτες βλέπω τη Μαρία. (Χρόνος) γ. Ξέρω είδε η Μαρία ποιον; (Ερωτηματικές φράσεις) δ. Όχι αγαπάω τη Μαρία. (Άρνηση δεν) ε. Θέλω να όχι πας εκδρομή. (Άρνηση μην) κλπ.

45

Όσον αφορά τον αυθόρμητο λόγο, καταγράφηκε ο λόγος των αγραμματικών όταν μιλούσαν και όταν περιέγραφαν εικόνες (35-37 εικόνες συνολικά). Βλέπουμε παρακάτω ενδεικτικά λάθη των αγραμματικών από τον αυθόρμητο λόγο τους:

(15) Καίτη… Η Καίτη αγοράζει … αυτοκίνητο. (Η Καίτη… Όταν η Καίτη αγόρασε αυτοκίνητο) Βλέπουμε πρόβλημα ως προς το ΣΔ, ως προς το Χρόνο και ως προς την Όψη. (16) Όχι, … όχι … βλέπω … όχι. (Όχι, δεν το είδα) Βλέπουμε πρόβλημα ως προς την Άρνηση, ως προς τον Χρόνο και ως προς την Όψη. (17) Τα δένδρα ναι … φυτεύω … ναι … εγώ εγώ … φυτεύω (Τα δένδρα τα φύτεψα εγώ) Βλέπουμε πρόβλημα ως προς τον Χρόνο και την Όψη.6

Αφού ανέλυσαν τα αποτελέσματα από όλες τις δοκιμασίες, οι Stavrakaki & Kouvava κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι υπήρχαν μεν προβλήματα στις κατηγορίες που βρίσκονται στις υψηλότερες περιοχές του δένδρου, δηλ., πάνω από την κατηγορία του Χρόνου, αλλά όχι στον βαθμό που να στηρίζουν την άποψη ότι αυτά τα μέρη απουσιάζουν εντελώς, ότι δηλαδή το δένδρο έχει κοπεί από το Χρόνο και επάνω. Να επισημάνουμε ότι η σειρά των λειτουργικών κατηγοριών της πρότασης που υιοθετούν οι συγγραφείς είναι αυτή που βλέπουμε στο (18) αμέσως παρακάτω, την οποία παραθέτουμε επειδή παρουσιάζει και επιπλέον λειτουργικές κατηγορίες που η αναπαράστασή τους σε δένδρο πιθανώς να μη χωρούσε σε μία σελίδα.7

(18) ΣΔ > Έγκλιση > Άρνηση > Χρόνος > Συμφωνία > Όψη > Ρ π.χ. ότι, αν, κλπ. να, θα μην, δεν γράφω γράφω γράφω γράφ- έγραφα γράφεις γράψω

Μια άλλη από τις πρώτες μελέτες του είδους ήταν αυτή των Nanousi et al. (2006). Αυτή η μελέτη περιορίστηκε στον Χρόνο, την Όψη και τη Συμφωνία του Ρήματος, τα οποία διερεύνησε μέσα από μία σειρά δοκιμασιών που χορηγήθηκαν σε 6 αγραμματικούς με μητρική γλώσσα την Ελληνική. Αυτά τα χαρακτηριστικά διερευνήθηκαν τόσο σε ρήματα μεμονωμένα, όσο και μέσα από συμπλήρωση προτάσεων με τον ανάλογο τύπο του ρήματος, καθώς και με δοκιμασίες κρίσης γραμματικότητας. Είδαμε προηγουμένως, με τις προτάσεις (14), σε τι συνίσταται η κρίση γραμματικότητας. Η δοκιμασία συμπλήρωσης προτάσεων γίνεται με το να πεις στο συμμετέχοντα μία πρόταση, όπως η (19α), για παράδειγμα, και να ζητήσεις να συμπληρώσει άλλες προτάσεις, οι οποίες διαφέρουν από αυτήν μόνο ως προς το υπό διερεύνηση χαρακτηριστικό. Δηλαδή, αφού η (19β) διαφέρει από την (19α) μόνο ως προς το Χρόνο, και θα πρέπει οι αγραμματικοί συμμετέχοντες στο πείραμα να συμπληρώσουν το Ρήμα, αυτό που ζητά η συγκεκριμένη δοκιμασία είναι η μορφολογία του Χρόνου του Ρήματος. Με την ίδια λογική η (19γ) ερευνά τη μορφολογία της Συμφωνίας και η (19δ) τη μορφολογία της Όψης.

(19) α. Πάντα η Λένα επισκέπτεται τακτικά τη γιαγιά της. β. Παλιότερα η Λένα ---- τακτικά τη γιαγιά της. (Χρόνος) γ. Πάντα τα παιδιά ---- τακτικά τη γιαγιά τους. (Συμφωνία) δ. Χτες η Λένα ---- για πρώτη φορά τη γιαγιά της. (Όψη)

Όσον αφορά τη δοκιμασία στην οποία τα παραπάνω χαρακτηριστικά του Ρήματος εξετάστηκαν ‘μεμονωμένα’, οι ερευνητές έδιναν στον συμμετέχοντα ένα τύπο ρήματος, π.χ., «διαβάζει», και του ζητούσαν κάτι όπως: «τώρα πες μου αυτό το Ρήμα στον αόριστο, ή, τώρα πες το μου στον μέλλοντα» - για να εξακριβώσουν αν ήξεραν τη μορφολογία του Χρόνου. Επίσης, μπορεί να του ζητήσουν το εξής: «τώρα πες μου πώς θα το έλεγες αν το έκανα εγώ» - για να εξακριβώσουν τη μορφολογία της Συμφωνίας, κ.ο.κ.

46

Ένα πολύ ενδιαφέρον εύρημα της συγκεκριμένης μελέτης ήταν ότι στη δοκιμασία που τα χαρακτηριστικά του Ρήματος εξετάζονταν μεμονωμένα, οι αγραμματικοί δεν διέφεραν ως προς τον αριθμό των λανθασμένων απαντήσεων που έδιναν για τον Χρόνου, την Όψη και τη Συμφωνία – έκαναν δηλαδή περίπου τον ίδιο αριθμό λαθών και στα τρία χαρακτηριστικά του Ρήματος. Αντίθετα, όταν αυτά τα χαρακτηριστικά εξετάζονταν με το Ρήμα μέσα στην πρόταση, είτε με συμπλήρωση προτάσεων, είτε με κρίση γραμματικότητας, έκαναν πιο πολλά λάθη στον Χρόνο και στην Όψη, απ’ ό,τι στη Συμφωνία.

Να επισημάνουμε εδώ ότι οι Nanousi etal. (2006) θεωρούν ότι η σειρά των λειτουργικών κατηγοριών της πρότασης δεν είναι όπως στο (13) και (18), αλλά, αντίθετα, η Συμφωνία είναι πιο ψηλά στο δένδρο από τις υπόλοιπες λειτουργικές κατηγορίες. Με άλλα λόγια, οι λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης έχουν τη σειρά που εμφανίζεται στο (20), η οποία διαφέρει από την (13) ακριβώς ως προς τη σειρά Συμφωνίας-Χρόνου, από την άποψη ότι ο Χρόνος βρίσκεται χαμηλότερα από τη Συμφωνία στο (20).8

(20) ΣΔ > Έγκλιση > Άρνηση > Συμφωνία > Χρόνος > Όψη > Ρήμα

Συνέπεια της υιοθέτησης του (20) βέβαια είναι να θεωρούν ότι τα ευρήματά τους δεν επαληθεύουν την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου, αφού οι κατηγορίες που θίγονται είναι ο Χρόνος και η Όψη, οι οποίες βρίσκονται πιο χαμηλά από τη Συμφωνία. Προσπαθούν λοιπόν να εξηγήσουν με άλλους τρόπους τα ελλείμματα των αγραμματικών που μελέτησαν, και, συγκεκριμένα, μέσα από τις ιδιότητες των συντακτικών χαρακτηριστικών που έχουν οι διάφορες λεξικές και λειτουργικές κατηγορίες (στα οποία θα επανέλθουμε με λεπτομέρεια στην αμέσως επόμενη ενότητα). Όπως και να εξηγούν τα ελλείμματα όμως, το εύρημα είναι, για άλλη μία φορά, ότι οι αγραμματικοί, όταν διαφοροποιούνται ως προς τα λάθη τους, έχουν περισσότερα προβλήματα με τη λειτουργική Κεφαλή του Χρόνου, η οποία πραγματώνει το μόρφημα του Χρόνου του Ρήματος, παρά με τη λειτουργική Κεφαλή της Συμφωνίας, η οποία πραγματώνει το μόρφημα της Συμφωνίας Ρήματος-Υποκειμένου. Σε αυτές τις δύο λειτουργικές κατηγορίες προστίθεται και αυτή της Όψης, η οποία, σε αντίθεση με τη Συμφωνία επίσης, παρουσιάζει ιδιαίτερα σοβαρά προβλήματα, παρότι, σύμφωνα με τη συντακτική θεωρία βρίσκεται πολύ χαμηλά στο δένδρο που αναπαριστά την πρόταση και, σε αντίθεση με τον Χρόνο, δεν υπάρχει διαφωνία ως προς τη χαμηλή θέση της. Να σημειώσουμε ότι η Όψη δεν είχε μελετηθεί στις πρώτες μελέτες των γλωσσικών ικανοτήτων των αγραμματικών διαγλωσσικά, αυτές δηλαδή πάνω στις οποίες βασίστηκε η Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου, ακριβώς επειδή στις γλώσσες στις οποίες είχαν πραγματοποιηθεί οι πρώτες μελέτες, π.χ., Αγγλικά, Εβραϊκά, το Ρήμα δεν έχει ειδική μορφολογία για την Όψη.

Επίσης, με ένα άρθρο του (2006), οι Varlokosta el al. μελετούν 7 αφασικούς με μη ρέοντα λόγο μέσα από τον αυθόρμητο λόγο τους, την περιγραφή εικόνων, τη συμπλήρωση προτάσεων και την κρίση γραμματικότητας και βρίσκουν ότι σε όλες τις περιπτώσεις που οι συμμετέχοντες αφασικοί είχαν ελλείμματα, η Όψη ήταν χειρότερη από τον Χρόνο και ο Χρόνος χειρότερος από τη Συμφωνία. Και αυτοί οι ερευνητές υιοθετούν την ιεραρχική σειρά των λειτουργικών Κεφαλών της Philippaki-Warburton (1998), (20), η οποία τους οδηγεί στην απόρριψη της υπόθεσης Αποκοπής του Δένδρου – τόσο λόγω της διαφορετικής ιεραρχικής σειράς Χρόνου και Συμφωνίας, αλλά, κυρίως λόγω των σημαντικών ελλειμμάτων στην Όψη, η οποία δεν προβλέπεται από την υπόθεση Αποκοπής του Δένδρου να είναι η λιγότερο ελλειμματική κατηγορία από όλες, μιας και βρίσκεται αναμφισβήτητα πιο χαμηλά στο δένδρο, δηλ., πιο κοντά στο Ρήμα απ’ όλες τις υπόλοιπες (βλέπε (18) και (20)). Οι Varlokosta et al. (2006) θεωρούν ότι τα ευρήματά τους είναι σε συμφωνία με την υπόθεση των Wenzlaff & Clahsen (2004) σύμφωνα με την οποία ο Χρόνος είναι υποχαρακτηρισμένος στον αγραμματισμό, ότι δηλαδή οι αγραμματικοί έχουν πρόβλημα αναπαράστασης του Χρόνου, αλλά τα αποδίδουν στην διάκριση ανάμεσα σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, διάκριση που προέρχεται από το Μινιμαλιστικό πρόγραμμα (Chomsky 2000).9

Σε πολύ πιο πρόσφατη έρευνα δύο αγραμματικών με δοκιμασία συμπλήρωσης προτάσεων, οι Fyndanis et al. (2013) βρίσκουν επίσης περισσότερα προβλήματα στην Όψη και τον Χρόνο, συγκεκριμένα, περισσότερα προβλήματα στην Όψη απ’ ό,τι στον Χρόνο και τη Συμφωνία στον ένα, και περισσότερα προβλήματα στην Όψη και τον Χρόνο απ’ ό,τι στη Συμφωνία στον άλλον. Όπως και οι Nanousi et al. (2006), αλλά με ελαφρώς διαφορετικό τρόπο, αποδίδουν τα προβλήματα στις ιδιότητες των μορφοσυντακτικών

47

χαρακτηριστικών του Χρόνου, της Όψης και της Συμφωνίας, και όχι στη θέση που καταλαμβάνουν οι αντίστοιχες λειτουργικές Κεφαλές στο δένδρο που αναπαριστά την πρόταση, δηλ., δεν βασίστηκαν στην Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου. Να παρατηρήσουμε ότι η ευκαιρία αυτής της διαφορετικής ερμηνείας των ελλειμμάτων ως προς τις λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης δόθηκε μέσα από τις νέες δυνατότητες που προσέφερε στο μεταξύ η συντακτική θεωρία, η οποία εξελίχτηκε με τρόπους που θα παρουσιάσουμε στην αμέσως επόμενη ενότητα.

Συμπερασματικά, είδαμε ότι η συντακτική αναπαράσταση της πρότασης, και συγκεκριμένα η αναπαράσταση της περιοχής της Κλίσης, η οποία χωρίστηκε σε Χρόνο, Συμφωνία, Όψη, κλπ., προσέφερε ένα ιδιαίτερα χρήσιμο εργαλείο για τη μελέτη των γλωσσικών διαταραχών, το οποίο μπόρεσε να ταξινομήσει αρχικά τα γλωσσικά ελλείμματα, τα οποία φαίνεται να είναι επιλεκτικά, δηλ., να επηρεάζουν κάποιες συντακτικές κατηγορίες περισσότερο από άλλες. Η Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου ήταν μία πρώτη τέτοια προσπάθεια. Στη συνέχεια, α) καθώς εξελισσόταν η συντακτική θεωρία και β) καθώς ανέκυψαν δυσκολίες για την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου ως προς το να εξηγήσει διάφορα γλωσσικά ελλείμματα που βρέθηκαν σε χαμηλά μέρη της πρότασης, όπως η Όψη, αναζητήθηκαν και άλλοι τρόποι κατανόησης των επιλεκτικών λαθών των αγραμματικών. Αυτός που αποδείχτηκε ως πιο επιτυχημένος ήταν η σύνδεση των ελλειμμάτων με τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά των συντακτικών κατηγοριών (δηλ., του Χρόνου, της Συμφωνίας και της Όψης).

Θα δούμε αμέσως παρακάτω τι εννοούμε με τον όρο μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά, αλλά είναι καλό να μην ξεχνάμε τα κύρια ευρήματα των παραπάνω πρωτοποριακών μελετών, ανεξάρτητα από το πώς έχουν ερμηνευτεί ή πρόκειται να ερμηνευτούν στο μέλλον. Τα βασικά ευρήματα λοιπόν είναι ότι η μορφολογία του Ρήματος, η οποία στην Ελληνική πραγματώνει με τρόπο αρκετά διαφανή το Χρόνο, την Όψη και τη Συμφωνία, έχει πολύ μεγαλύτερα ελλείμματα στον Χρόνο και την Όψη, παρά στη Συμφωνία. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει επίσης και το εύρημα των Nanousi et al., ότι τα ελλείμματα ως προς τον Χρόνο, την Όψη και τη Συμφωνία δεν διέφεραν όταν τα ρήματα παρουσιάζονταν μεμονωμένα, αλλά μόνο όταν εξετάστηκαν μέσα στην πρόταση, με τη Συμφωνία να είναι πολύ λιγότερο ελλειμματική σε σύγκριση με τον Χρόνο και την Όψη. Μια πρώτη ασφαλής ερμηνεία αυτού του ευρήματος είναι ότι το έλλειμμα δεν είναι λεξικό, αλλά είναι καθαρά συντακτικό. Αν όμως ισχύει κάτι τέτοιο, δεν μπορεί παρά να έχει προεκτάσεις και για τη θεραπεία που θα πρέπει να εφαρμοστεί.10 Σε κάθε περίπτωση, αυτές είναι γνώσεις που θα πρέπει να έχουν υπόψη όσοι ασχολούνται με τη γλώσσα των αγραμματικών, ή με τη διαταραγμένη γλώσσα γενικότερα, απ’ όποια σκοπιά κι αν το κάνουν, είτε της έρευνας είτε της παρέμβασης.

2.2 Συντακτικά χαρακτηριστικά Χρησιμοποιήσαμε μερικές φορές σε αυτό το κεφάλαιο τον όρο (μορφο)συντακτικά χαρακτηριστικά και τον ρόλο τους στην πρόταση, χωρίς να έχουμε εξηγήσει τι είναι αυτά τα χαρακτηριστικά. Θα το κάνουμε σε αυτή την ενότητα. Είπαμε λοιπόν στην αρχή του κεφαλαίου ότι οι διάφορες συντακτικές κατηγορίες συγχωνεύονται για να φτιάξουν καινούριες. Τα αποτελέσματα αυτής της συγχώνευσης, οι νέες κατηγορίες που δημιουργούνται δηλαδή, αποτελούν τη βάση για δύο ειδών δομές:

α) τη Φωνητική Δομή (Phonetic Form) και β) τη Λογική Δομή (Logical Form).

Η Φωνητική Δομή είναι το επίπεδο στο οποίο καταλήγουν να προφέρονται οι λέξεις, και δεν θα μας απασχολήσει ιδιαίτερα εδώ. Όσον αφορά τη Λογική Δομή όμως, η γενική παραδοχή είναι ότι πρόκειται για το επίπεδο στο οποίο ερμηνεύονται ή, αλλιώς, γίνονται κατανοητές οι λέξεις και οι φράσεις. Γι’ αυτόν τον λόγο αυτό το επίπεδο δεν πρέπει να περιέχει καμία συντακτική κατηγορία, δηλαδή, καμία λέξη ή φράση, που να έχει μη ερμηνεύσιμα (μορφοσυντακτικά) χαρακτηριστικά. Τι είναι όμως τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά; Η μάλλον, τι είναι καταρχάς τα ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά; Και, ακόμη καλύτερα, τι είναι τα χαρακτηριστικά που έχουν οι συντακτικές κατηγορίες, από τα οποία άλλα είναι ερμηνεύσιμα και άλλα όχι;

Τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά (morphosyntactic features) των συντακτικών κατηγοριών είναι ιδιότητες που καθορίζουν το σχήμα τους πρώτα απ’ όλα. Επίσης, είναι οι ιδιότητες πάνω στις οποίες

48

δομούνται οι συντακτικές σχέσεις. Όπως είπαμε, χωρίζονται σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα. Ερμηνεύσιμα είναι τα χαρακτηριστικά που σχετίζονται με σημασιολογικό περιεχόμενο, ενώ μη ερμηνεύσιμα είναι αυτά που δεν σχετίζονται με σημασιολογικό περιεχόμενο (Chomsky 1995). Γι αυτό και, προκειμένου να γίνουν κατανοητές στη Λογική Δομή, οι διάφορες φράσεις δεν επιτρέπεται να έχουν μη ερμηνεύσιμα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά.

Ας δούμε μερικά από αυτά τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά σε συνδυασμό με τις συντακτικές κατηγορίες στις οποίες απαντώνται. Στις Ονοματικές Φράσεις (ΟΦ) απαντώνται τα χαρακτηριστικά του Προσώπου, του Αριθμού, του Γένους και της Πτώσης. Η ΟΦ την οδό, για παράδειγμα, (21), έχει το χαρακτηριστικό του ενικού αριθμού, του 3ου προσώπου, του θηλυκού γένους, και της αιτιατικής πτώσης. Ακριβώς αυτός ο συνδυασμός των χαρακτηριστικών είναι που καθορίζει ότι το σχήμα της λέξης είναι οδό και όχι οδός ή οδού, για παράδειγμα, αλλά αυτή η διάσταση αφορά κυρίως τη Φωνητική Δομή.

(21) την οδό

Το μορφοσυντακτικό χαρακτηριστικό Πρόσωπο των ΟΦ έχει σαφή σημασιολογική υπόσταση: το 1ο πρόσωπο αναφέρεται στην ΟΦ που είναι ο ομιλητής, το 2ο πρόσωπο στον ακροατή, και το 3ο σε οποιονδήποτε άλλον. Γι’ αυτούς τους λόγους το χαρακτηριστικό Πρόσωπο θεωρείται ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό. Το χαρακτηριστικό Αριθμός είναι επίσης ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό, επειδή το αν μία ΟΦ είναι ενικού αριθμού ή πληθυντικού έχει σημασιολογικό αντίκρισμα: η τιμή ενικός για το χαρακτηριστικό Αριθμός της ΟΦ σημαίνει ότι η ΟΦ αναφέρεται σε ένα άτομο ή αντικείμενο, σε αντίθεση με την τιμή πληθυντικός, η οποία αναφέρεται σε περισσότερα από ένα άτομα ή αντικείμενα.

Το χαρακτηριστικό Γένος είναι αμφιλεγόμενο. Προφανώς δεν μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει κάποιους ουσιαστικός λόγος για το ότι «η καρέκλα» είναι γένους θηλυκού, ή «το φεγγάρι» είναι γένους ουδέτερου, διαφορετικά αυτές οι ΟΦ θα έπρεπε να έχουν το ίδιο γένος σε όλες τις γλώσσες. Από αυτήν τη σκοπιά λοιπόν, αυτές οι δύο ΟΦ μας δείχνουν ότι το χαρακτηριστικό Γένος αποτελεί μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό των ΟΦ. Από την άλλη πλευρά όμως, αναμφισβήτητα υπάρχει ουσιαστικός λόγος που η ΟΦ «καθηγήτρια» είναι γένους θηλυκού, κι αυτού του είδους οι ΟΦ επιχειρηματολογούν για το ότι το Γένος είναι ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό. Έχει ενδιαφέρον μάλιστα ότι πρόσφατα άρθρα έχουν δείξει ότι αυτά τα δύο είδη ΟΦ έχουν διαφορετικές ιδιότητες, όσον αφορά τη συμφωνία τους με τις ρηματικές μετοχές, για παράδειγμα (βλέπε Bošković 2011 για Σερβοκροάτικα). Σε κάθε περίπτωση, εμείς θα θεωρήσουμε ότι το Γένος είναι μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό της ΟΦ, το οποίο όμως μπορεί να εισέλθει όπως είναι στη Λογική Δομή, επειδή η τιμή του είναι συγκεκριμένη (valued), Bošković (2011).11 Τέλος, αυτά τα τρία χαρακτηριστικά των ΟΦ μαζί θα τα δούμε συχνά μαζί με τον όρο φ-χαρακτηριστικά (φ-features).

Ένα άλλο χαρακτηριστικό των ΟΦ είναι η Πτώση. Μερικές φορές φαίνεται ότι η Πτώση συνδέεται με συγκεκριμένους θεματικούς ρόλους. Βασιζόμενος σε γλώσσες όπως η Ελληνική, στην οποία η Ονομαστική Πτώση σχετίζεται συχνά με ΟΦ που φέρουν το θεματικό ρόλο του δράστη και η Αιτιατική Πτώση με ΟΦ που φέρουν τον θεματικό ρόλο του δέκτη, θα μπορούσε να πει κανείς ότι η Πτώση έχει σημασιολογική υπόσταση, άρα είναι ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό – ακριβώς επειδή φαίνεται ότι η κάθε Πτώση συνδέεται με συγκεκριμένους θεματικούς ρόλους. Όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι: στο παρακάτω ζεύγος προτάσεων ο θεματικός ρόλος του «Κώστα» είναι ο ίδιος, δηλ., ο θεματικός ρόλος του δέκτη. Παρόλα αυτά η ΟΦ «Κώστα/Κώστας» φέρει διαφορετική Πτώση στην κάθε πρόταση, δηλ., αιτιατική στην (22α) και ονομαστική στην (22β). Δηλαδή η ίδια ΟΦ έχει διαφορετική Πτώση, αλλά τον ίδιο θεματικό ρόλο.

(22) α. Η Μαρία έσπρωξε τον Κώστα. β. Ο Κώστας σπρώχτηκε από τη Μαρία.

Με ανάλογο τρόπο, στο ζεύγος των Αγγλικών προτάσεων αμέσως πιο κάτω η αντωνυμίες « him», (22α), και «he», (22β), έχουν διαφορετική Πτώση, αλλά τον ίδιο θεματικό ρόλο.

(23) α. We all thought him to be unhappy.

β. We all thought that he is unhappy.

49

Αντίθετα, η ΟΦ «της πόλης» παρακάτω έχουν την ίδια Πτώση, δηλ., γενική, αλλά διαφορετικό θεματικό ρόλο, θέματος στην πρώτη περίπτωση και κτήτορα στη δεύτερη.

(24) α. Η καταστροφή της πόλης β. Οι πλατείες της πόλης

Το χαρακτηριστικό της Πτώσης λοιπόν, δεν είναι δυνατόν να έχει κάποια σημασιολογική επίπτωση, ή να είναι αποτέλεσμα κάποιας σημασιολογικής σχέσης, αφού είτε ο ίδιος θεματικός ρόλος μπορεί να εκφραστεί με διαφορετικές πτώσεις, (22)-(23), είτε διαφορετικοί θεματικοί ρόλοι μπορούν να εκφραστούν από την ίδια πτώση ((24). Ως εκ τούτου, συμπεραίνουμε ότι η Πτώση αποτελεί μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό των ΟΦ.12

Μερικά από τα χαρακτηριστικά που έχει η ΟΦ τα έχει και το Ρήμα, ή, μάλλον, τα έχει ο Χρόνος του Ρήματος (στον οποίο βρίσκεται το υποκείμενο της πρότασης). Όπως ξέρουμε ήδη από την παραδοσιακή γραμματική, το Ρήμα έχει χαρακτηριστικά Προσώπου και Αριθμού. Σε κάποιες γλώσσες μάλιστα, έχει και εμφανή τα χαρακτηριστικά του Γένους: τέτοιες γλώσσες είναι η Εβραϊκή και η Αραβική, στις οποίες η μορφολογία του Ρήματος διαφέρει ανάλογα με το αν το υποκείμενο είναι αρσενικού ή θηλυκού γένους (βλέπε, για παράδειγμα, Shlonsky 1997). Στο Ρήμα/Χρόνο, όμως, αυτά τα χαρακτηριστικά είναι μη ερμηνεύσιμα. Αυτό συμβαίνει επειδή δεν σημαίνει κάτι για ένα Ρήμα το να είναι σε ενικό ή πληθυντικό αριθμό. Οι πράξεις ή οι καταστάσεις που εκφράζουν τα Ρήματα δεν έχουν ενικό ή πληθυντικό, οι ΟΦ όμως που συνδέονται με αυτές τις πράξεις έχουν, επειδή εκφράζουν ένα ή πολλά πρόσωπα ή πράγματα. Συνεπώς, τα χαρακτηριστικά που στην ΟΦ είναι ερμηνεύσιμα, δηλ., ο Αριθμός, το Πρόσωπο και, σύμφωνα με μερικούς, το Γένος, στο Ρήμα είναι μη ερμηνεύσιμα. Επειδή όμως είναι μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά θα πρέπει με κάποιον τρόπο να διαγραφούν, αλλιώς δεν μπορούν να ερμηνευτούν στη Λογική Δομή και αποτέλεσμα θα είναι να μην μπορεί να γίνει κατανοητή η γλωσσική έκφραση που τα περιέχει. Πώς όμως γίνεται αυτό;

Τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά του Χρόνου/Ρήματος θα πρέπει να ταιριάξουν με τα ίδια χαρακτηριστικά ενός άλλου στοιχείου, στο οποίο τα ίδια χαρακτηριστικά είναι ερμηνεύσιμα. Ένα τέτοιο στοιχείο είναι η ΟΦ υποκείμενο, κι αυτός είναι ο λόγος που τα Ρήματα συμφωνούν με την ΟΦ υποκείμενό τους. Ποια Ρήματα όμως είναι αυτά; Πρόκειται για τα Ρήματα που δεν είναι απαρέμφατα, δηλαδή τα παρεμφατικά Ρήματα.13 Με άλλα λόγια, τα Ρήματα που βρίσκονται στον κόμβο του Χρόνου, γι αυτό και είπαμε στην αρχή της παραγράφου ότι ο Χρόνος του Ρήματος είναι αυτός που έχει τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Έτσι λοιπόν σε μία απλή γραμματική πρόταση όπως η παρακάτω:

(25) Η σούπα πάγωσε.

η ΟΦ «η σούπα»έχει χαρακτηριστικά Γένους (θηλυκού), Προσώπου (3ου), Αριθμού (ενικού) και Πτώσης (ονομαστικής). Ας αφήσουμε το Γένος στην άκρη, για τους λόγους που αναφέραμε παραπάνω, δηλ., αν και το θεωρούμε μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό, δεν προκαλεί προβλήματα στη Λογική Δομή, γι αυτό και δεν χρειάζεται να συμφωνήσει με τα αντίστοιχα χαρακτηριστικά κάποιου άλλου στοιχείου. Το Πρόσωπο, και ο Αριθμός θεωρούνται ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά της ΟΦ, ενώ η Πτώση είναι μη ερμηνεύσιμο. Ο Χρόνος, με τον οποίον έχει συγχωνευτεί το Ρήμα «πάγωσε», έχει συντακτικά χαρακτηριστικά Προσώπου (3ου), Αριθμού (ενικού) και Πτώσης (ονομαστικής).14

Ο Αριθμός, το Πρόσωπο και η Πτώση είναι μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά του Ρήματος (και του Χρόνου, στον οποίο έχει καταλήξει το Ρήμα). Έτσι λοιπόν, τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά του Αριθμού και του Προσώπου στο Ρήμα ταιριάζουν/συμφωνούν με τα ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά του Αριθμού και του Προσώπου στην ΟΦ και διαγράφονται. Το χαρακτηριστικό της Πτώσης όμως (σε αυτή την περίπτωση, της Ονομαστικής πτώσης του υποκειμένου) είναι μη ερμηνεύσιμο, τόσο στην ΟΦ όσο και στον Χρόνο στον οποίο βρίσκεται το Ρήμα. Τι γίνεται σε αυτήν την περίπτωση; Θεωρείται λοιπόν ότι μέσα στη διαδικασία του ‘ταιριάσματος’ των χαρακτηριστικών Αριθμού και Προσώπου του Ρήματος/Χρόνου και της ΟΦ, ταιριάζει/συμφωνεί και η Πτώση του παρεμφατικού Ρήματος με την Πτώση της ΟΦ με την ίδια τιμή

50

(Ονομαστική) και διαγράφονται. Τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά, συγκεκριμένα, το χαρακτηριστικό Χρόνου τους Ρήματος έχει ταιριάξει με το χαρακτηριστικό Χρόνου στη λειτουργική κατηγορία Χρόνος, όπως θα δούμε με λεπτομέρεια στο κεφάλαιο 7. Συνεπώς, η πρόταση που προκύπτει είναι γραμματική επειδή όλα τα μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, τόσο του Ρήματος όσο και της ΟΦ, έχουν διαγραφεί. Έχουν διαγραφεί επειδή έχουν ταιριάξει με τα χαρακτηριστικά της αντίστοιχης φράσης, στην οποία είναι ερμηνεύσιμα. Ας δούμε τώρα μια αντιγραμματική πρόταση όπως:

(26) *Οι σούπες πάγωσε.

Το μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό του (ενικού) Αριθμού του Ρήματος (το οποίο θεωρούμε ότι βρίσκεται στον Χρόνο) δεν ταιριάζει με το χαρακτηριστικό του (πληθυντικού) Αριθμού της ΟΦ κι έτσι δεν μπορεί να διαγραφεί. Συνεπώς, η πρόταση (26) εισέρχεται στη Λογική Δομή με λέξεις που περιέχουν μη ερμηνεύσιμα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά και γι αυτό είναι αντιγραμματική.

Σε επόμενα κεφάλαια θα δούμε κι άλλα χαρακτηριστικά των γλωσσικών εκφράσεων/συντακτικών κατηγοριών. Αυτό που πρέπει να συγκρατήσουμε σε αυτό το σημείο είναι τα χαρακτηριστικά που αναφέραμε ως τώρα. Επίσης το γεγονός ότι ενώ μπορεί να υπάρχουν τα ίδια ακριβώς μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά σε δύο γλωσσικές εκφράσεις, π.χ., σε ένα Ρήμα και σε ένα Ουσιαστικό, δεν σημαίνει ότι αν είναι ερμηνεύσιμα στο Ρήμα θα είναι και στο ουσιαστικό. Τέλος, θα πρέπει να θυμόμαστε πάντα τι είναι ερμηνεύσιμο και τι μη ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό. Αυτός ο διαχωρισμός έχει αποτελέσει τα τελευταία χρόνια μία νέα βάση για να καταλάβουμε γιατί ορισμένες περιοχές της γλώσσας ή, αλλιώς, της γραμματικής, είναι περισσότερο προβληματικές από κάποιες άλλες στις περιπτώσεις διαταραχών.

Σχετικά με το τελευταίο θέμα, είδαμε πιο πριν ότι η μορφολογία του Χρόνου είναι, παρά κάποιες σποραδικές εξαιρέσεις, πιο ελλειμματική από τη Συμφωνία.15 Μία προσπάθεια εξήγησης του ελλείμματος έγινε καταρχάς δια μέσου της υπόθεσης της Αποκοπής του Δένδρου, η οποία στη συνέχεια έχασε έδαφος, για λόγους που εξηγήσαμε. Οι εναλλακτικές εξηγήσεις που δόθηκαν εστίασαν ακριβώς στο γεγονός ότι ο Χρόνος αποτελεί ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό του Ρήματος (Nanousi et al. 2006, Varlokosta et al. 2006, Fyndanis et al. 2012). Αυτή η προσέγγιση βέβαια θέτει, με τη σειρά της, νέα ερωτηματικά: πώς γίνεται, δηλαδή, ένα ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό του Ρήματος, ένα χαρακτηριστικό δηλαδή που έχει σημασιολογική υπόσταση, να είναι περισσότερο ελλειμματικό από τη Συμφωνία, η οποία ίσως να μην είναι ούτε καν χαρακτηριστικό, αφού ουσιαστικά δηλώνει μία γραμματική σχέση; Οι οπαδοί αυτής της προσέγγισης δίνουν κάποιες εξηγήσεις και θα μπορούσε ο αναγνώστης να ανατρέξει στις αντίστοιχες πηγές (βλέπε π.χ., Nanousi et al. 2006, Varlokosta et al. 2006). Προς το παρόν δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι η μορφολογία της Όψης, η οποία επίσης θεωρείται ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό, και σωστά κατά τη γνώμη μου, είναι εξίσου, ή μάλλον ακόμη περισσότερο ελλειμματική. Συνεπώς, βλέπουμε ότι η διάκριση σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά συστηματοποίησε τα ελλείμματα σε Χρόνο και Όψη με τρόπο που η Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου δεν είχε καταφέρει να κάνει γιατί δεν είχε μελετήσει την Όψη. Απομένει να καταλάβουμε γιατί αυτά τα χαρακτηριστικά του Ρήματος, σε αντίθεση με τη Συμφωνία (ρήματος-υποκειμένου) παρουσιάζουν μεγαλύτερες δυσκολίες για τους αφασικούς, και κυρίως για τους αγραμματικούς, παρότι πρόκειται για ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, δηλ., για χαρακτηριστικά με σημασιολογική υπόσταση.

Τελειώνοντας, να επισημάνουμε ότι σε πρόσφατα άρθρα της, η Bastiaanse απορρίπτει τη συντακτική ερμηνεία των ευρημάτων σχετικά με τον Χρόνο, και συγκεκριμένα τόσο την Υπόθεση Αποκοπής του Δένδρου, όσο και τις θεωρίες των συντακτικών χαρακτηριστικών του Χρόνου που είδαμε στην ενότητα 2.1.1 (Bastiaanse et al. 2011, Bastiaanse 2013). Προτείνει λοιπόν ότι τα ελλείμματα των αγραμματικών ως προς το Χρόνο, τα οποία εντοπίζονται κυρίως στον αόριστο (και, γενικότερα, στους παρελθοντικούς χρόνους) έχουν να κάνουν με το ότι η αναφορά στο παρελθόν συνδέεται με το περικείμενο, ή τη συνομιλία, σε αντίθεση με τον ενεστώτα και τον μέλλοντα. Γι αυτούς τους ισχυρισμούς η Bastiaanse έχει λάβει σοβαρά υπόψη της και το γεγονός ότι έχει υποστηριχτεί ανεξάρτητα πως οι αγραμματικοί έχουν πρόβλημα στο να συνδυάσουν τις συντακτικές πληροφορίες με το περικείμενο (Avrutin 2000). Η μελέτη των Nanousi et al. (2006) ερευνά τόσο τον μέλλοντα, όσο και τον αόριστο, και φαίνεται ότι τα προβλήματα στο μέλλοντα ήταν πράγματι λιγότερα από αυτά στον αόριστο, αν και όχι κατά πολύ. Δεν αποτελεί έκπληξη

51

λοιπόν το ότι η Bastiaanse έχει χρησιμοποιήσει και τα ευρήματα των Nanousi et al. για να υποστηρίξει τους ισχυρισμούς της όσον αφορά τα ελλείμματα των αγραμματικών ως προς τη μορφολογία του Χρόνου.

3 Η περιοχή του Συμπληρωματικού Δείκτη

Έχουμε δει από τις πρώτες προτασιακές δομές αυτού του κεφαλαίου ότι ο Συμπληρωματικός Δείκτης (ΣΔ) είναι η λειτουργική κατηγορία που βρίσκεται στο πιο ψηλό σημείο της Πρότασης, και έχει ως συμπλήρωμά του τη Φράση Κλίσης – ή την πρώτη από τις επιμέρους φράσεις που την αποτελούν σε μία πιο αναλυτική εκδοχή της, π.χ., την Φράση Χρόνου. Η ΦΚλίσης πραγματώνει τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήματος, γι’ αυτό εξάλλου και αναλύθηκε σε περισσότερες Φράσεις.

Όμως, τι ακριβώς όμως εκφράζει ο ΣΔ; Ο ΣΔ εκφράζει δύο ειδών πληροφορίες: α) αυτές που αφορούν την εξωτερική σχέση της πρότασης, δηλαδή τη σχέση της πρότασης με το περικείμενο, και β) αυτές που αφορούν την εσωτερική σχέση, δηλαδή, τη σχέση του ΣΔ με την ίδια την πρόταση (Rizzi 1997).

Ο ρόλος του ΣΔ στην εξωτερική σχέση γίνεται εμφανής από το γεγονός ότι περιέχει πληροφορίες σχετικά με το αν η πρόταση είναι ερωτηματική, καταφατική, επιφωνηματική, αναφορική, κλπ. Αυτές οι πληροφορίες αφορούν τον προτασιακό τύπο (προτασιακή ισχύς = illocutionary force), και είναι γνωστές ως Force (Chomsky 1995). Κάποιες γλώσσες μάλιστα χρησιμοποιούν ειδική μορφολογία, δηλ., ειδικό ΣΔ για να δηλώσουν ακόμη και τον τύπο της κύρια πρότασης. Για παράδειγμα, η Αλβανική χρησιμοποιεί (προαιρετικά) τον ΣΔ «a» για ερωτήσεις ολικής άγνοιας, (27).

(27) A e pe Janin? (Kallulli 1999: 30) C τον είδες Γιάννη-τον ‘Τον είδες τον Γιάννη;’

Το δεύτερο είδος των πληροφοριών που εκφράζει ο ΣΔ είναι η σχέση με το εσωτερικό της πρότασης, δηλαδή, με το ρηματικό σύστημα και την Κλίση. Αυτή η σχέση είναι κάτι σαν συμφωνία μεταξύ ΣΔ και Κλίσης. Στην Αγγλική, για παράδειγμα, βλέπουμε ότι χρησιμοποιείται ο ΣΔ «for» σε απαρεμφατικές προτάσεις, (28α) και ο ΣΔ «that» σε παρεμφατικές, (28β). Υπάρχει δηλαδή, διαφορετικός ΣΔ για κάθε ένα από αυτά τα δύο είδη εξαρτημένων προτάσεων.

(28) α. I prefer for him to go. β. I said that he went.

Η Αλβανική είναι μία άλλη γλώσσα που έχει διαφορετικό ΣΔ, ανάλογα με το είδος της εξαρτημένης πρότασης και, συγκεκριμένα, ανάλογα με το αν η εξαρτημένη πρόταση είναι υποτακτική, (29), ή οριστική, (30). Θα μπορούσε να πει κανείς βέβαια ότι οι υποτακτικές προτάσεις διαφέρουν από τις οριστικές ως προς το είδος του προτασιακού τύπου (Force), και όχι ως προς την παρεμφατικότητα. Από την άλλη πλευρά όμως, θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και το γεγονός ότι οι υποτακτικές προτάσεις έχουν περιορισμένες εναλλαγές χρόνου, συνεπώς, η διαφορά τους αφορά και τη διάσταση της παρεμφατικότητας. Συνεπώς, θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο ΣΔ συνδέεται και με την έννοια της παρεμφατικότητας (Finiteness). Σε κάθε περίπτωση, αυτό στο οποίο θέλουμε να καταλήξουμε είναι ότι ο ΣΔ συμφωνεί με το εσωτερικό της πρότασης και στα Αλβανικά, από την άποψη ότι διαφέρει ανάλογα με το αν η εξαρτημένη πρόταση είναι υποτακτική, κάτι που προκύπτει από την εμφάνιση του μορίου «të» (ανάλογου του «να» της Ελληνικής), (29), ή όχι, (30).

(29) Jani do që fëmijiët të punojinë. Γιάννης θέλει ΣΔ1 παιδιά-τα να δουλεύουν

‘Ο Γιάννης θέλει να δουλεύουν τα παιδιά.’

52

(30) Jani tha se fëmijiët punojinë. Γιάννης είπε ΣΔ2 παιδιά-τα δουλεύουν

‘Ο Γιάννης είπε ότι δουλεύουν τα παιδιά.’ Ως συνέπεια αυτών που αναφέραμε, ο ΣΔ θα πρέπει να ‘διασπαστεί’ σε δύο μέρη, το μέρος που πραγματώνει τις πληροφορίες για την εξωτερική σχέση της πρότασης, την προτασιακή δύναμη και το μέρος που πραγματώνει τις πληροφορίες για το εσωτερικό της πρότασης, δηλ., τη συμφωνία με την Κλίση ως προς την παρεμφατικότητα. Αυτά τα δύο μέρη έχουν ονομαστεί από τον Rizzi (1997), Force και Fin αντίστοιχα: Force από το illocutionary force (=προτασιακή ισχύς) και Fin από το finiteness (=παρεμφατικότητα). Συνεπώς, η ΦΣΔ χωρίζεται όπως παρακάτω, ή, αλλιώς, ο ΣΔ χωρίζεται σε δύο λειτουργικές Κεφαλές, τη Force και τη Fin:

(31) [Force … Fin [ Κλίση …]] Εκτός όμως από τα προηγούμενα χαρακτηριστικά του ΣΔ, σύμφωνα με τα οποία χωρίστηκε στα

δύο μέρη που βλέπουμε στο (31), στο υψηλότερο μέρος της πρότασης απαντώνται κι άλλα στοιχεία. Όταν βλέπουμε προτάσεις όπως οι παρακάτω, για παράδειγμα, καταλαβαίνουμε ότι οι φράσεις «το βιβλίο» και «ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ» δεν μπορεί παρά να βρίσκονται σε υψηλό μέρος της πρότασης, δηλ., στην περιοχή που είναι γνωστή με τον όρο Αριστερή Περιφέρεια (Left Periphery), όνομα που προήλθε ακριβώς επειδή βρίσκεται στο αριστερό μέρος της πρότασης.

(32) α. Το βιβλίο σου, να το δώσεις στον Γιάννη. Θεματοποίηση

β. ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΟΥ να δώσεις στον Γιάννη. Εστίαση

Αν και οι δύο παραπάνω ΟΦ είναι στο αριστερό μέρος της πρότασης, αυτό δεν σημαίνει ότι καταλαμβάνουν την ίδια θέση. Αυτό μπορούμε να το αποδείξουμε από το ότι οι δύο προτάσεις που τις περιέχουν διαφέρουν ως προς μία σειρά από ιδιότητες. Πρώτα απ’ όλα διαφέρουν ως προς το είδος των πληροφοριών που περιέχουν. Η (32α) εκφράζει παλιές, γνωστές πληροφορίες, οι οποίες όμως έχουν εξέχουσα θέση στα συμφραζόμενα. Η (32β), από την άλλη πλευρά, εκφράζει νέες πληροφορίες και συνδέεται με ιδιαίτερο επιτονισμό. Η πρώτη δομή λέγεται δομή Θεματοποίησης, ή, απλά, Θεματοποίηση (Topic) και η δεύτερη δομή Εστίασης, ή Εστίαση (Focus). Oι δύο δομές διαφέρουν επίσης και ως προς μία σειρά από μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά. Πρώτα απ’ όλα, η δομή Θεματοποίησης προϋποθέτει τη χρήση κλιτικής αντωνυμίας, (33α), η Εστίαση όμως την απαγορεύει, (33β).

(33) α. Το βιβλίο σου να το δώσεις στον Γιάννη.

β. *ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΣΟΥ να το δώσεις στον Γιάννη.

Η Εστίαση επιτρέπει ΟΦ με ποσοδείκτη, (34β), σε αντίθεση με τη Θεματοποίηση, (34α), η οποία το απαγορεύει.

(34) α. *Κανένα δεν τον έχω δει.

β. ΚΑΝΕΝΑ δεν έχω δει.

Ενώ επιτρέπεται η Θεματοποίηση δύο ΟΦ, σε περιπτώσεις Ρημάτων με δύο αντικείμενα, (35α), επιτρέπεται Εστίαση μόνο μίας ΟΦ, (35β)-(35γ).

(35) α. Του Γιάννη το βιβλίο θα του το δώσω αύριο.

β. *ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ θα δώσω αύριο. γ. ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ το βιβλίο θα δώσω αύριο.

53

Αφού λοιπόν αυτές οι δύο δομές έχουν διαφορετικές πραγματολογικές και συντακτικές ιδιότητες, είναι λογικό να θεωρήσουμε ότι καταλαμβάνουν διαφορετικές θέσεις στην Αριστερή Περιφέρεια. Λαμβάνοντας υπόψη και την ιεράρχηση (31), η νέα ιεράρχηση, που προτάθηκε, επίσης από τον Rizzi (1997), είναι η παρακάτω:

(36) [Force … [Θέμα … [Εστίαση … [Fin [Κλίση … ]]]]]

Να επισημάνουμε, ότι αντίθετα με τις Κεφαλές Force και Fin, οι οποίες συνήθως εκφράζονται με συγκεκριμένα μορφήματα στις διάφορες γλώσσες, όπως είδαμε ήδη με τους ΣΔ της Αγγλικής και της Αλβανικής, και θα δούμε και με τους δύο ΣΔ της Ιταλικής λίγο πιο κάτω, οι Κεφαλές Θέματος και Εστίασης δεν πραγματώνονται με συγκεκριμένα μορφήματα στις περισσότερες γλώσσες. Αυτό που συνήθως γίνεται στην περίπτωση του Θέματος και της Εστίασης είναι ότι ολόκληρες Φράσεις, δηλ., οι Θεματοποιημένες ή οι Εστιασμένες ΟΦ (όπως οι ΟΦ «του Γιάννη» ή «ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ» στα παραδείγματα (35)), καταλαμβάνουν τη θέση του Χαρακτηριστή της αντίστοιχης Φράσης.16

Ας ξαναγυρίσουμε όμως στους διαφορετικούς ΣΔ που δείξαμε με τις προτάσεις της Αγγλικής στο (28) και της Αλβανικής στο (29)-(30). Η Ιταλική έχει επίσης διαφορετικούς ΣΔ: τον «chi» για παρεμφατικές προτάσεις και τον «di» για απαρέμφατα, όπως μπορούμε να δούμε στις προτάσεις (37α) και (37β) αντίστοιχα.

(37) α. Credo che loro apprezzerebbero molto il tuo libro. Πιστεύω ότι αυτοί εκτιμούν πολύ το βιβλίο σου β. Credo di apprezzare molto il tuo libro

Ελπίζω να εκτιμούν πολύ το βιβλίο σου

Έχει ενδιαφέρον ότι όταν υπάρχει Θεματοποίηση, φαίνεται καθαρά ότι ο κάθε ένας από τους δύο ΣΔ, βρίσκεται σε διαφορετική θέση σε σχέση με την ΟΦ Θέμα. Στις (38) και (39) έχουμε Θεματοποίηση, αφού το αντικείμενο της εξαρτημένης πρότασης, «il tuo libro» ‘το βιβλίο σου’, βρίσκεται στην αρχή της εξαρτημένης πρότασης, και επαναλαμβάνεται με την κλιτική αντωνυμία «lo».17 Οι προτάσεις διαφέρουν όμως ως προς το ότι οι (38) είναι παρεμφατικές, γι αυτό εξάλλου έχουν και τον ΣΔ «che», και οι (39) απαρεμφατικές, με τον ΣΔ «di». Στην (38) λοιπόν βλέπουμε ότι η ΟΦ Θέμα «il tuo libro» επιτρέπεται να είναι μόνο μετά από τον ΣΔ «che», γι αυτό και η (38β) είναι αντιγραμματική. Από την άλλη πλευρά, βλέπουμε στην (39) ότι η ΟΦ Θέμα πρέπει να είναι πριν από τον ΣΔ «di».

(38) α. Credo che il tuo libro, loro lo apprezzerebbero molto.

Πιστεύω ότι το βιβλίο σου, αυτοί το εκτιμούν πολύ β. *Credo, il tuo libro, che loro lo apprezzerebbero molto.

Πιστεύω, το βιβλίο σου, ότι αυτοί το εκτιμούν πολύ (39) α. *Credo di il tuo libro, apprezzarlo molto.

Ελπίζω να το βιβλίο σου το εκτιμούν πολύ β. Credo, il tuo libro, di apprezzarlo molto.

Ελπίζω το βιβλίο σου να το εκτιμούν πολύ.

Επειδή το «che» και το «di» καταλαμβάνουν τις θέσεις Force και Fin αντίστοιχα, η θέση της Θεματοποιημένης ΟΦ μεταξύ τους επιβεβαιώνει την ιεράρχηση (36), δηλ., ότι η ΟΦ Θέμα «il tuo libro» βρίσκεται μετά το Force και πριν το Fin.18

Τι θα μπορούσαν να μας πουν τα προηγούμενα παραδείγματα για τα μόρια «ότι» και «να» που εισάγουν οριστικές και υποτακτικές προτάσεις αντίστοιχα στην Ελληνική; Από τις μεταφράσεις των Ιταλικών προτάσεων φαίνεται ότι το «que» της Ιταλικής συμπεριφέρεται όπως το «ότι» της Ελληνικής και το «di» συμπεριφέρεται όπως το «να». Η Ελληνική βέβαια δεν έχει απαρέμφατα, αλλά οι υποτακτικές προτάσεις, ή τουλάχιστον ένα μέρος από αυτές, είναι οι πιο κοντινές δομές (Terzi 1992, 1997). Ένα πρώτο

54

συμπέρασμα στο οποίο καταλήγουμε λοιπόν είναι πως το «ότι» καταλαμβάνει τη θέση Force και το «να» τη θέση Fin. Πρόκειται για ένα συμπέρασμα που αλλάζει αυτά που είχαμε πει στην αρχή αυτού του κεφαλαίου, βλέπε διαγράμματα (5) και (9). Εκεί είχαμε θεωρήσει, αν και χωρίς ιδιαίτερη τεκμηρίωση, ότι το «να» είναι μέρος της Κλίσης (το ίδιο και το «θα»). Τώρα όμως καταλήγουμε να θεωρούμε ότι το «να» είναι μέρος της Αριστερής Περιφέρειας, δηλ., του ΣΔ, αν και του πιο χαμηλού μέρους του. Αν το καλοσκεφτούμε όμως, κάτι τέτοιο ίσως και να μην είναι παράλογο, αφού με αυτόν τον τρόπο η Κλίση απομένει να πραγματώνει μόνο τα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά του Ρήματος, κάτι που εξαρχής είχαμε θεωρήσει ότι κάνει η Κλίση.

Αυτή είναι και η άποψη της Roussou (2000), η οποία επανεξέτασε τη δομή της Ελληνικής πρότασης, και ιδιαίτερα της Αριστερής Περιφέρειας, μετά από τις προτάσεις του Rizzi (1997). Έχει ενδιαφέρον ότι η Roussou προτείνει άλλη μία θέση για ΣΔ, πιο ψηλά από τον ΣΔ Force. Αυτή η Κεφαλή φιλοξενεί τον ΣΔ «που». Η Roussou προτείνει επίσης πως το μόριο «να» της υποτακτικής συγχωνεύεται αρχικά στον ΣΔ Fin και στη συνέχεια μετακινείται μέχρι τον ΣΔ Force, (40). Αντίθετα, το μόριο «θα»του μέλλοντα συγχωνεύεται και παραμένει στον ΣΔ Fin.

(40) [ΣΔ που [Θεματοποίηση/Εστίαση [Force ότι/αν/να/ας [Άρνηση δεν/μην [Fin θα/να/ας [Κλίση + Ρήμα…]]]]]]

Εκτός όμως από τη διαφορετική ιεραρχική θέση των παραπάνω ΣΔ, η Roussou (2000) επισημαίνει ότι υπάρχουν κι άλλες διαφορές μεταξύ τους: για παράδειγμα, το «που» είναι υποτακτικός σύνδεσμος (subordinator), το «ότι» και το «αν» είναι σύνδεσμοι που δείχνουν τον τύπο της εξαρτημένης πρότασης (clause typing), ενώ το «να» είναι και τα δύο.

Ας επαναλάβουμε σε αυτό το σημείο μερικές από τις πληροφορίες που παραθέσαμε στο δεύτερο μέρος αυτού του κεφαλαίου, καθώς και τους λόγους για τους οποίους το κάναμε: α) παραθέσαμε τα δεδομένα από την Ιταλική για να δείξουμε καταρχάς ότι δεδομένα όπως αυτά στις προτάσεις (37)-(39), καθώς και στην υποσημείωση (18), δεν μπορούν να περιγραφούν παρά μόνο αν υιοθετήσουμε περισσότερες από μια θέσεις στην περιοχή του ΣΔ, με τις αντίστοιχες λειτουργικές Κεφαλές και Φράσεις. β) δώσαμε επιχειρήματα, άλλα από αυτά της σειράς των όρων, (37)-(39), για το ότι οι 4 φράσεις στις οποίες διασπάστηκε ο ΣΔ, (36), έχουν συγκεκριμένες ιδιότητες, τις διαφορετικές ιδιότητες των δομών Εστίασης και Θεματοποίησης. Αυτές οι ιδιότητες αναδεικνύονται μέσα από τις προτάσεις (33)-(35).

Θα μπορούσε ίσως να παρατηρήσει κάποιος εδώ ότι δεν δώσαμε ανάλογα επιχειρήματα όταν μιλήσαμε για τον διαχωρισμό της ΦΚλίσης στις επιμέρους κατηγορίες ΦΧρόνου, ΦΌψης, ΦΣυμφωνίας, κλπ. Αυτό έγινε μάλλον επειδή έχουμε πλέον πάρει ως δεδομένο αυτόν τον διαχωρισμό, ίσως επειδή προτάθηκε για πρώτη φορά αρκετό καιρό πιο πριν. Κάποια επιχειρήματα όμως προέρχονται από τη διαφορετική θέση του Ρήματος σε σχέση με τα επιρρήματα της Αγγλικής και Γαλλικής (Pollock 1989) και θα αναφερθούμε σε αυτά στο κεφάλαιο 7.

Συμπερασματικά, και σε σχέση με τη δομή της πρότασης συνολικά, έχουμε δει: α) τις δύο περιοχές που την αποτελούν, δηλ., την περιοχή της Κλίσης και την περιοχή του ΣΔ. Η τελευταία είναι γνωστή ως Αριστερή Περιφέρεια, β) τις θεμελιωδώς διαφορετικές πληροφορίες που εκφράζονται σε κάθε μία από αυτές τις περιοχές, γ) τις νεώτερες προτάσεις που αφορούν τη δομή της Φράσης Κλίσης και τη Φράση ΣΔ, δηλ., τις επιμέρους Φράσεις στις οποίες έχουν διασπαστεί, και δ) τον ρόλο των (μορφο)συντακτικών χαρακτηριστικών των διαφόρων συντακτικών κατηγοριών σε λειτουργίες που αφορούν την πρόταση.

3.1 Η περιοχή του ΣΔ στις γλωσσικές διαταραχές Στην ενότητα 2.1.1 περιγράψαμε με λεπτομέρεια πώς αναλυτική δομή της Κλίσης προσέφερε ένα πρώτο εργαλείο για τη συστηματοποίηση και την ερμηνεία των επιλεκτικών γλωσσικών ελλειμμάτων των αφασικών Broca στον τομέα της παραγωγής. Βοήθησε δηλαδή στο να καταλάβουμε στην αρχή γιατί οι αγραμματικοί δεν έχουν τα ίδια προβλήματα σε όλες τις λειτουργικές κατηγορίες. Δεν έχουμε ευρήματα

55

σχετικά με την Αριστερή Περιφέρεια στον αγραμματισμό, αλλά αναρωτιέται κανείς αν πρόκειται να έχουμε, αφού: α) η Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου έχει αμφισβητηθεί γενικά τα τελευταία χρόνια, και β) ακόμη και αν δεν είχε αμφισβητηθεί, δεν θα ήταν λογικό να περιμένουμε την πραγμάτωσή της Αριστερής Περιφέρειας με όλα αυτά τα στοιχεία που βλέπουμε στο (40), δεδομένου ότι προβλέπεται ελλειμματική ήδη από τον κόμβο του Χρόνου και πιο πάνω, βλέπε (13). Παρόλα αυτά, θα είχε ενδιαφέρον να δει κανείς πώς συμπεριφέρονται οι αγραμματικοί με προτάσεις όπως αυτές στις (32)-(35) ως προς την παραγωγή, αλλά και ως προς την κατανόηση και κρίση γραμματικότητας. Αν βρεθεί ότι δεν έχουν προβλήματα, αυτό θα αποτελέσει ένα ακόμη, καινούριο, επιχείρημα ενάντια στην Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου.

Ένα άρθρο που μελέτησε την Αριστερή Περιφέρεια στις περιπτώσεις των διαταραχών στην Ελληνική είναι αυτό των Mastropavlou & Tsimpli (2011), το οποίο εξετάζει τους ΣΔ που βλέπουμε στο (40) στην περίπτωση της ΕΓΔ. Οι Mastropavlou & Tsimpli δεν βρίσκουν ελλείμματα ανάλογα με αυτά της Αποκοπής του Δένδρου, δηλ., δεν βρίσκουν, για παράδειγμα, τις υψηλότερες Κεφαλές στο (40) να είναι περισσότερο ελλειμματικές από τις χαμηλότερες, αλλά βρίσκουν διαφορές που μάλλον έχουν να κάνουν με άλλες ιδιότητες των ΣΔ. Συγκεκριμένα, τα παιδιά με ΕΓΔ παραλείπουν το «ότι» περισσότερο από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά, αλλά, όπως ισχυρίζονται οι συγγραφείς, αυτό πιθανώς να έχει να κάνει με το γεγονός πως το «ότι», ως ο λιγότερο εξειδικευμένος ΣΔ, έχει μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά, σε αντίθεση με το «που» (και με το «αν»). Επίσης τα παιδιά με ΕΓΔ, παραλείπουν το «να» σε υποχρεωτικά περιβάλλοντα, πολύ περισσότερο από τα τυπικά αναπτυσσόμενα παιδιά, πράγμα που οι συγγραφείς ερμηνεύουν ότι προκύπτει από την ιδιαίτερα εξειδικευμένη λειτουργία του «να».

Τέλος, ένας άλλος λόγος για τον οποίο πιθανώς να μην έχει μελετηθεί ιδιαίτερα η Αριστερή περιφέρεια στις περιπτώσεις των διαταραχών είναι επειδή συνδέεται περισσότερο με πραγματολογικά χαρακτηριστικά της πρότασης, παρά με καθαρά συντακτικά φαινόμενα. Έτσι λοιπόν, αν κάποιος θέλει να μελετήσει διαταραχές ως προς αυτές τις ικανότητες και τα χαρακτηριστικά, δεν θα χρησιμοποιήσει απαραίτητα τη συντακτική δομή. Για παράδειγμα, σε πρόσφατη έρευνά μας η οποία εξετάζει τις γλωσσικές ικανότητες παιδιών με αυτισμό ως προς τις δομές Εστίασης και Θεματοποίησης, (32), βρέθηκαν προβλήματα ως προς την Εστίαση, (32β). Αυτά όμως εξηγήθηκαν με βάση την αδυναμία που θεωρείται γενικά ότι έχει ο συγκεκριμένος πληθυσμός ως προς το να διαχωρίζει νέες από παλιές πληροφορίες (Terzi et al. 2016). Αυτός είναι ένας πραγματολογικός παράγοντας που διαφοροποιεί τις δύο δομές, κι έτσι δεν χρειάζεται να καταφύγει κανείς στο ακριβές σημείο της δομής της πρότασης, δηλ., στα σημεία που βλέπουμε στη δομή (40) να απαντώνται οι Εστιασμένες ή οι Θεματοποιημένες Φράσεις.

Σημειώσεις 1Πάρτε, για παράδειγμα, την παιδική πρόταση ‘μαμά παίρνει αυτό’. Αν η συντακτική θεωρία επέτρεπε αυτή η πρόταση να αναπαρασταθεί με δενδροδιαγράμματα στα οποία από κάθε κόμβο ξεκινούν τρείς διακλαδώσεις, θα έδινε τη δυνατότητα να δημιουργηθούν οι παρακάτω τρεις δομές, μία από τις οποίες θα έπρεπε να επιλέξει το παιδί.

(i)

Αν όμως η θεωρία επιτρέπει μόνο δένδρα στα οποία από τον κάθε κόμβο ξεκινούν δύο διακλαδώσεις, τότε τα δένδρα μειώνονται στα παρακάτω δύο, και η επιλογή του παιδιού γίνεται πιο εύκολη, και, συνεπώς, πιο γρήγορη.

(ii)

Όταν η πρόταση αποτελείται από περισσότερες λέξεις, είναι πολύ μεγαλύτερος ο αριθμός των πιθανών δομών που σχηματίζονται μέσω της θεωρίας (i) από αυτές που σχηματίζονται μέσω της θεωρίας (ii), στην οποία και αντιστοιχεί η

56

Θεωρία του Χ’ που έχουμε υιοθετήσει, πράγμα που κάνει πιο εμφανή την υπεροχή της ως προς τη διαδικασία κατάκτησης της γλώσσας. 2 Εννοούμε δηλαδή ότι παλιότερες μορφές της συντακτικής θεωρίας θεωρούσαν ότι η λειτουργική Κεφαλή της Συμφωνίας φιλοξενεί το μόρφημα της Συμφωνίας (Ρήματος-Υποκειμένου), η λειτουργική Κεφαλή του Χρόνου το μόρφημα του Χρόνου, κλπ. Στη συνέχεια η ρίζα του Ρήματος μετακινείται πρώτα μέχρι την Κεφαλή της Συμφωνίας, απ’ όπου και έπαιρνε τη μορφολογική κατάληξη της Συμφωνίας (-ω, -εις, -ει, κλπ.), στη συνέχεια μετακινείται πάλι μέχρι την Κεφαλή του Χρόνου απ’ όπου έπαιρνε την κατάληξη του Χρόνου, κλπ. Στις πιο πρόσφατες εκφάνσεις της συντακτικής θεωρίας, όπως είπαμε, το Ρήμα εισέρχεται πλήρες στη συντακτική δομή, αλλά με μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά που έχουν τέτοιες ιδιότητες που προκαλούν μετακίνηση στις αντίστοιχες Κεφαλές, όπως θα δούμε). Προσέξτε ότι με τον καινούριο τρόπο αναπαράστασης της Κλίσης δεν είναι εμφανές πού βρίσκονται τα μόρια «να» και «θα», τα οποία μέχρι τώρα θεωρούσαμε ότι πραγματώνουν την Κλίση, μαζί με άλλα μορφολογικά χαρακτηριστικά του Ρήματος. Αυτό το κενό παύει να υπάρχει μετά από αναθεωρήσεις που έγιναν στη δομή της πρότασης, όχι όμως στην Κλίση, αλλά στην περιοχή του Συμπληρωματικού Δείκτη (ΣΔ). Αυτές οι αναθεωρήσεις θα απασχολήσουν στην τελευταία ενότητα αυτού του κεφαλαίου. 3 Ας έχουμε υπόψη μας ότι, παρά τη διαδεδομένη μάλλον άποψη ότι οι αφασικοί Broca είναι αγραμματικοί, οι όροι δεν είναι πάντα ταυτόσημοι. Υπάρχουν δηλαδή αφασικοί με βλάβη στην περιοχή Broca, οι οποίοι δεν είναι αγραμματικοί. Παράλληλα, το να είναι κάποιος αγραμματικός σημαίνει ότι α) έχει μη ρέοντα λόγο και β) έχει λόγο με μορφοσυντακτικά λάθη, ή δεν κάνει λάθη σε πειράματα μορφοσύνταξης. Τα α) και β) όμως δεν συμβαδίζουν πάντα. Επίσης, όπως είδαμε ήδη στο κεφάλαιο 2, λάθη ως προς τα αναιτιατικά ρήματα δεν παρατηρούνται μόνο σε αγραμματικούς αφασικούς Broca, αν και σε αυτούς παρατηρούνται στον μεγαλύτερο βαθμό. Δείτε το άρθρο των Caramazza et al. (2005) για μία περιγραφή διαφορετικών προφίλ μίας ομάδας Ιταλόφωνων αγραμματικών Broca . 4 Η απουσία των ΣΔ θα μπορούσε εναλλακτικά να αποδοθεί στο ότι οι ΣΔ συνεπάγονται την παρουσία εξαρτημένων προτάσεων, οι οποίες πιθανώς να υστερούν για διαφορετικούς και όχι καθαρά συντακτικούς λόγους, π.χ., λόγω του μεγαλύτερου μήκους που συνεπάγονται. Γι’ αυτό οι ερωτηματικές προτάσεις είναι ίσως καλύτερες για να διερευνήσουν την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου, μιας και μπορεί να έχει κανείς ερωτηματικές προτάσεις πολύ μικρού μήκους, π.χ., «ποιον είδες». 5 Η πρώτη έρευνα που μελέτησε τις λειτουργικές κατηγορίες της πρότασης για τα Ελληνικά ήταν αυτή της Πλακούδα (2001), η οποία επίσης αμφισβήτησε την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου. 6 Στις προτάσεις (16) και (17) υπάρχει πρόβλημα και ως προς την παράλειψη της κλιτικής αντωνυμίας, αλλά δεν είναι θέμα που απασχολεί αυτό το κεφάλαιο, το οποίο επικεντρώνεται στις λειτουργικές κατηγορίες της Κλίσης (οι οποίες αντανακλώνται στη μορφολογία του ρήματος).

7 Για να είμαστε ακριβείς, οι συγγραφείς δεν αναφέρονται στη Συμφωνία (Ρήματος-Υποκειμένου), αλλά στην Κλίση. Δεδομένου όμως ότι έχουν αναφέρει με το όνομά τους όλες τις άλλες λειτουργικές κατηγορίες που αποτελούν την Κλίση, υποθέτουμε ότι αυτό που θεωρούν ως Κλίση είναι η Συμφωνία. 8 Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της Belletti (1990), οι οποίοι έχουν γίνει επίσης αποδεκτοί από τη γλωσσολογική κοινότητα, σε γλώσσες όπως η Ιταλική και, στη συνέχεια, και στην Ελληνική (Philippaki-Warburton 1998), η λειτουργική κατηγορία της Συμφωνίας βρίσκεται πιο ψηλά στη δομή της πρότασης από τον Χρόνο, (20). Οι Nanousi et al. (2006) λοιπόν υιοθέτησαν αυτήν την ιεραρχική σειρά των λειτουργικών Κεφαλών της πρότασης, αντί για τη σειρά στο (13). Επαναλαμβάνουμε ότι η διαφορά συνίσταται στη σειρά μεταξύ των λειτουργικών Κεφαλών Χρόνος-Συμφωνία (σε αντιδιαστολή με τη σειρά Συμφωνία-Χρόνος), η οποία όμως είναι διαφορά που έχει άμεση επίπτωση για την Υπόθεση της Αποκοπής του Δένδρου. 9 Η ιδέα ότι η διάκριση σε ερμηνεύσιμα και μη ερμηνεύσιμα χαρακτηριστικά μπορεί να εξηγήσει τα ελλείμματα των αγραμματικών ως προς τις λειτουργικές Κεφαλές της πρότασης υπάρχει και στους Varlokosta et al. (2005). 10 Θυμηθείτε την παρέμβαση των Thompson et al. (2013), κεφάλαιο 2, σχετικά με θεραπεία φράσεων μέσα στο συντακτικό πλαίσιο, δηλ., μέσα στην πρόταση. Είναι λογικό να υποθέσει κανείς ότι τέτοιου είδους είναι οι παρεμβάσεις που χρειάζονται όταν τα προβλήματα εμφανίζονται μέσα στο συντακτικό πλαίσιο. Η σημαντική συμβολή της μελέτης των Nanousi et al. (2006) συνίσταται στο ότι έδειξε με καταφανή τρόπο ότι το Ρήμα δεν

57

παρουσιάζει προβλήματα όταν αξιολογείται από μόνο του, αλλά όταν είναι μέσα στην πρόταση. Αναρωτιέται κανείς αν η σύγχρονη θεραπευτική παρέμβαση παίρνει υπόψη της αυτό το εύρημα.

11 Δείτε όμως Pesetsky & Torrego (2011) για την άποψη ότι το Γένος είναι ερμηνεύσιμο χαρακτηριστικό.

12 Θα πρέπει να πούμε σε αυτό το σημείο ότι υπάρχουν κάποιες πτώσεις, οι μη δομικές, οι οποίες είτε έχουν συγκεκριμένη θεματική σχέση με το Ρήμα της πρότασης, είτε είναι ιδιοσυγκρασιακές (Woolford 2006). Η δοτική/γενική που δίνουν τα διθέσια ρήματα στο έμμεσο αντικείμενο, π.χ. «του Γιάννη», (i), ανήκουν στην πρώτη περίπτωση, και η δοτική που δίνει το ρήμα «βοηθώ» της Γερμανικής στο (μοναδικό) αντικείμενό του, “seinem Bruder”, (ii) ανήκει στη δεύτερη. (i) Έδωσα του Γιάννη το βιβλίο. (ii) Hans hilft seinem Bruder. ‘O Χανς βοηθάει τον αδελφό του.’ Εδώ δεν αναφερόμαστε σε αυτές τις πτώσεις, αλλά στις δομικές πτώσεις, όπως την Ονομαστική, την Αιτιατική και την Γενική της Ελληνικής. Είναι γενικά αποδεκτό ότι η Ονομαστική Πτώση δίνεται από την παρεμφατική Κλίση/Χρόνο στο υποκείμενο της πρότασης, ενώ η αιτιατική από το Ρήμα ή από την Πρόθεση στο αντικείμενό τους. Στην παρακάτω πρόταση δηλαδή, η ΟΦ «η κυρία» παίρνει Ονοματική Πτώση από την Κλίση/Χρόνο της πρότασης, η ΟΦ «την ομελέτα» από το Ρήμα «χτυπούσε», και η ΟΦ «τη σπάτουλα» από την Πρόθεση «με». Βλέπε επίσης, κεφάλαιο 4, ενότητα 3.2.3.

(iii) Η κυρία χτυπούσε την ομελέτα με τη σπάτουλα. 13 Να επισημάνουμε εδώ κάτι που έχουμε θεωρήσει γνωστό μέχρι τώρα, αλλά πιθανώς να μην είναι: παρεμφατικές είναι οι προτάσεις των οποίων το Ρήμα κλίνεται, βλέπουμε δηλαδή, να εναλλάσσεται ως προς τη μορφολογία του Χρόνου, της Συμφωνίας, κλπ., σε αντίθεση με τις απαρεμφατικές προτάσεις. Το «to go» στην πρόταση της Αγγλικής, «He wanted to go» είναι απαρέμφατο, δηλ., είναι απαρεμφατικό Ρήμα, ενώ το «went» στην πρόταση «He said that he went» είναι παρεμφατικό. Στην Ελληνική δεν είναι εμφανές ότι υπάρχουν απαρεμφατικές προτάσεις, αφού όλα τα ρήματα κλίνονται. Στην Ελληνική, για παράδειγμα λέμε: «Εγώ προσπάθησα να πάω», «εσύ προσπάθησες να πας», κλπ. Στην Αγγλική λέμε: «I tried to go», «you tried to go», κλπ. Το ρήμα «to go», δεν εναλλάσσεται, σε αντίθεση με το «να πάω». Γι’ αυτό και η υπογραμμισμένη εξαρτημένη πρόταση της Αγγλικής είναι απαρέμφατο/απαρεμφατική, ενώ η αντίστοιχη της Ελληνικής δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Η Terzi (1992, 1997) επιχειρεί μία από τις πρώτες περιγραφές αυτών των προτάσεων. 14 Για να είμαστε ακριβείς, η Ονομαστική Πτώση είναι χαρακτηριστικό που εξαρτάται από τον Χρόνο, γι αυτό και τα απαρέμφατα δεν μπορούν να έχουν υποκείμενα. Με άλλα λόγια, επειδή τα απαρεμφατικά Ρήματα δεν έχουν Χρόνο, δεν μπορούν να αποδώσουν στο υποκείμενο της πρότασης Ονομαστική Πτώση. Η Πτώση που συνδέεται με το Ρήμα, ανεξάρτητα από το αν είναι παρεμφατικό ή απαρεμφατικό, είναι η Αιτιατική. 15 Αυτό που εννοούμε με την έκφραση «παρά κάποιες εξαιρέσεις» σημαίνει ότι κάποιες φορές οι αγραμματικοί δεν δείχνουν διαφορετική συμπεριφορά ως προς τη Συμφωνία, τον Χρόνο και την Όψη. Όταν όμως έχουν διαφορετική συμπεριφορά, και συνήθως έχουν, ο Χρόνος είναι χειρότερος από τη Συμφωνία και η Όψη είναι χειρότερη από τον Χρόνο. 16 Υπάρχουν όμως και γλώσσες όπως η Gungbe, για παράδειγμα, για τις οποίες έχει επισημανθεί ότι υπάρχει φωνολογική πραγμάτωση της Κεφαλής Θέματος, (i), ή Εστίασης, (ii). Αυτό που βλέπουμε δηλ., σε τέτοιου είδους γλώσσες είναι οι Θεματοποιημένες ή Εστιασμένες ΟΦ να συνοδεύονται από κάποιο μόρφημα, «ya» και «we» στα παρακάτω παραδείγματα από τον Aboh (2007):

(i) Un nywen do Yeti ya Dosu na da-e. εγώ ξέρω ότι Yeti Θέμα Dosu θα παντρευτεί-την ‘Ξέρω ότι τη Yeti θα την παντρευτεί ο Dosu.’ (ii) Un nywen do Dosu we na da Yeti.

εγώ ξέρω ότι Dosu Εστίαση θα παντρευτεί Yeti ‘Ξέρω ότι τον DOSU θα παντρευτεί η Yeti.’

58

17 Να διευκρινίσουμε σε αυτό το σημείο ότι οι κλιτικές αντωνυμίες στην Ιταλική, όπως και στην Ισπανική, βρίσκονται πριν από το Ρήμα όταν αυτό είναι παρεμφατικό, (38), και μετά από το Ρήμα όταν είναι απαρεμφατικό, (39). Στην Ελληνική δεν υπάρχει τέτοια διαφοροποίηση, προφανώς επειδή δεν υπάρχει σαφής διάκριση μεταξύ παρεμφατικών και απαρεμφατικών προτάσεων, γι αυτό και οι κλιτικές αντωνυμίες είναι πάντα πριν από το Ρήμα. Αυτή η διευκρίνιση έγινε για να γίνουν πιο εύκολα κατανοητά τα παραδείγματα από την Ιταλική. 18 Προσέξτε ότι στην Ιταλική οι αναφορικές φράσεις (οι οποίες εισάγονται από ερωτηματικό/αναφορικό τελεστή διαγλωσσικά), βρίσκονται σε διαφορετική θέση σε σχέση με την ΟΦ Θέμα απ’ ό,τι οι ερωτηματικές φράσεις, γεγονός που σημαίνει ότι αυτές οι δύο Φράσεις βρίσκονται σε διαφορετική θέση.

(i) α. Un uomo a cui, il premio Nobel, lo daranno senz’ altro.

ένας άνδρας, στον οποίο το βραβείο Νόμπελ θα το δώσουν χωρίς άλλο β. *Un uomo, il premio Nobel, a cui lo daranno senz’ altro.

ένας άνδρας, το βραβείο Νόμπελ στον οποίο θα το δώσουν χωρίς άλλο (ii) α. *A chi, il premio Nobel, lo daranno?

σε ποιόν, το βραβείο Νόμπελ θα το δώσουν β. Il premio Nobel, a chi lo daranno? το βραβείο Νόμπελ, σε ποιόν θα το δώσουν

Βιβλιογραφία

Aboh, E. O. 2007. Leftward Focus vs. Rightward Focus: the Kwa-Bantu Conspiracy. SOAS Working Papers in Linguistics 15: 81-104.

Avrutin, S. 2000. Comprehension of Discourse-Linked and Non-Discourse-Linked Questions by Children and Broca’s aphasics. In Y. Grodzinsky, L. Shapiro & D. Swinney (eds.), Language and the Brain. Representation and Processing, 295-315. San Diego: Academic Press.

Bastiaanse, R., E. Bamyaci, C.-J. Hsu, J. Lee, T. Yarbay Duman & C.K. Thompson. 2011. Time reference inagrammatic aphasia: A cross-linguistic study. Journal of Neurolinguistics 24: 652–673.

Bastiaanse, R. 2013. Why reference to the past is difficult for agrammatic speakers. ClinicalLinguistics and Phonetics 27: 244–263.

Belletti, A. 1990. Generalized Verb Movement. Torino: Rosenberg & Sellier Bošković, Ž. 2011. On Unvalued Uninterpretable Features. In Proceedings of the 39thNorth Eastern Linguistic

Society [NELS 39] GLSA, University of Massachusetts, Amherst. Caramazza, A., R. Capasso, E. Capitani & G. Miceli. Patterns of comprehension performance in agrammatic Broca's aphasia: A test of the Trace Deletion Hypothesis. Brain and Language 94: 43-53. Chomsky, N. 1970. Remarks on nominalization. In R. Jacobs & P. Rosenbaum (eds.), Reading in English

Transformational Grammar, 184-221. Waltham: Ginn. Chomsky, N. 1995. The Minimalist Program. Cambridge: MIT Press. Chomsky, N. 2000. Minimalist inquiries: The framework. In R. Martin, D. Michaels & J. Uriagereka (eds.),

Step by step, 89–155. Cambridge, MA: MIT Press. Friedmann, Ν. & Υ. Grodzinsky. 1997. Tense and Agreement in Agrammatic Production: Pruning the

Syntactic Tree. Brain and Language 56: 397-425. Friedmann, N. 2000. Moving verbs in agrammatic aphasia. In R. Bastiaanse & Y. Grodzinsky (eds.),

Grammatical disorders in aphasia: A neurolinguisti perspective, 152-170. London: Whurr. Friedmann, N. 2002. Question production in agrammatism: The Tree Pruning Hypothesis. Brain and

Language 80: 160-187. Fyndanis, V., S. Varlokosta & K. Tsapkini. 2013. Morphosyntactic comprehension in agrammatic aphasia:

Evidence from Greek. Aphasiology 27: 398-419. Jackendoff, R. 1977. X-bar-Syntax: A Study of Phrase Structure. Cambridge,MA: MIT Press. Kallulli, D. 1999. The comparative syntax of Albanian: on the contribution of syntactic types to propositional

interpretation. Ph.D. Dissertation, Durham University. Mastropavlou, M. & I. M. Tsimpli. 2011. Complementizers and subordination in typical language acquisition

and SLI. Lingua 121: 442-462.

59

Merchant, J. 2014. Gender mismatches under nominal ellipsis. Lingua 151: 9-32. Nanousi, V., J. Masterson, J. Druks & M. Atkinson. 2006. Interpretable vs. uninterpretable features: Evidence

from six Greek-speaking agrammatic patients. Journal of Neurolinguistics 19: 209–238. Pesetsky, D. & E. Torrego. 2007. The syntax of valuation and the interpretability of features. In S. Karimi,

V.Samilian & W. Wilkins (eds.), Phrasal and clausal architecture, 262-294. Amsterdam: JohnBenjamins.

Philippaki-Warburton, I. 1998. Functional Categories andModern Greek Syntax. The Linguistic Review 15: 159–186.

Πλακούδα, Α. Το ρήμα στον ελληνόφωνο γραμματικό λόγο: Χρόνος, άποψη και συμφωνία υποκειμένου-ρήματος στην περίπτωση μιας ελληνόφωνης αγραμματικής ασθενούς. Μεταπτυχιακή διατριβή, Πανεπιστήμιο Αθηνών.

Pollock, J. Y. 1989. Verb Movement, Universal Grammar and the Structure of IP. Linguistic Inquiry 20: 365–424.

Rizzi, L. 1997. The Fine Structure of the Left Periphery. In L. Haegeman (ed.), Elements of Grammar: Handbook of Generative Syntax, 281–337. Dordrecht: Kluwer Academic Publishers.

Roussou, A. 2000. On the left periphery. Modal particles and complementisers. Journal of Greek Linguistics 1: 65-94.

Shlonsky, U. 1997. Clause Structure and Word Order on Hebrew and Arabic. New York: Oxford University Press.

Stavrakaki, S. & S. Kouvava. 2003. Functional categories in agrammatism: evidence from Greek. Brain and Language 86: 129-141.

Stavrakaki, S. & H. K. J. van der Lely. 2010. Production and comprehension of pronouns by Greek Children with specific language impairment. British Journal of Developmental Psychology 28: 189–216. Terzi, A. 1992. PRO in Finite Clauses: A Study of the Inflectional Heads of the Balkan Languages. Ph.D.

Dissertation, City University of New York, Graduate Center. Terzi, A. 1997. PRO and null Case in finite clauses. The Linguistic Review 14: 335-360. Terzi, A., T. Marinis & K. Francis. 2016. The interface of syntax with pragmatics and prosody in children with Autism Spectrum Disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders 46: 2692–2706. Thompson, C. K., E.A. Riley, D.-B. den Ouden, A. Meltzer-Asscher & S. Lukic. 2013. Training verb

argumentstructure production in agrammatic aphasia: Behavioral and neural recovery patterns. Cortex 30: 1-19.

Varlokosta, S., N. Valeonti, M. Kakavoulia, A. Economou & A. Protopapas. 2005. Verbal inflection in Greek aphasia. Reading Working Papers in Linguistics 8: 245-270.

Varlokosta, S., N. Valeonti, M. Kakavoulia, M. Lazaridou, A. Economou & A. Protopapas. 2006. The breakdown of functional categories in Greek aphasia: Evidence from agreement, tense, and aspect. Aphasiology 20: 723–743.

Wenzlaff, Μ. & Η. Clahsen. 2004. Finiteness and Verb-Second in German Agrammatism. Brain and Language 92: 33-44.

Woolford, Ε. 2006. Lexical Case, Inherent Case, and Argument Structure. Linguistic Inquiry 37: 111-130. Zanuttini, R. 1991. Syntactic properties of sentential negation. A comparative study of Romance languages.

Ph.D. Dissertation, UniversityofPennsylvania.

Κριτήρια αξιολόγησης

1. Ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της Κλίσης και ποια είναι τα κύρια χαρακτηριστικά του Συμπληρωματικού Δείκτη; Με άλλα λόγια, τι πραγματώνει η κάθε μία από τις δύο Κεφαλές;

2. Σε ποιες επιμέρους Κεφαλές (και αντίστοιχες Φράσεις) μπορεί να διαχωριστεί η Κλίση και ποια στοιχεία φιλοξενεί η κάθε Κεφαλή και ο Χαρακτηριστής της;

60

3. Τι πλεονεκτήματα προσφέρει η διάσπαση της Κλίσης ως προς την αξιολόγηση των ελλειμμάτων των αγραμματικών ασθενών; 4. Ως προς ποιες λειτουργικές Κεφαλές έχουν περισσότερα προβλήματα οι Ελληνόφωνοι αγραμματικοί: τον Χρόνο, τη Συμφωνία, ή την Όψη;

5. Ποιες θεωρίες εξηγούν αυτά τα προβλήματα και πώς;

6. Ποια θεωρούνται ερμηνεύσιμα και ποια μη ερμηνεύσιμα μορφοσυντακτικά χαρακτηριστικά; Είναι τα ίδια στο Ρήμα και την ΟΦ; Εξηγείστε.

7. Ποιες είναι οι βασικές Κεφαλές (και αντίστοιχες Φράσεις) στις οποίες διαχωρίζεται ο ΣΔ και με τι είδους πληροφορίες σχετίζεται η κάθε μία;